ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                         รูปาวจรกุสลวณฺณนา
                        จตุกฺกนยปฐมฌานวณฺณนา
     [๑๖๐] อิทานิ รูปาวจรกุสลํ ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตีติ รูปํ วุจฺจติ รูปภโว. อุปปตฺตีติ
นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติ. มคฺโคติ อุปาโย. วจนตฺโถ ปเนตฺถ ตํ อุปปตฺตึ
มคฺคติ คเวสติ ชเนติ นิปฺผาเทตีติ มคฺโค. อิทํ วุตฺตํ โหติ "เยน มคฺเคน
รูปภเว อุปปตฺติ โหติ นิพฺพตฺติ ชาติ สญฺชาติ, ตํ มคฺคํ ภาเวตี"ติ. กึ
ปเนเตน นิยมโต รูปภเว อุปปตฺติ โหตีติ? น โหติ. "สมาธึ ภิกฺขเว ภาเวถ,
สมาหิโต ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ สญฺชานาติ ๑- ปสฺสตี"ติ ๒- เอวํ วุตฺเตน
หิ นิพฺเพธภาคิเยน รูปภวาติกฺกโมปิ โหติ, รูปูปปตฺติยา ปน อิโต อญฺโญ
มคฺโค นาม นตฺถิ. เตน วุตฺตํ "รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี"ติ. อตฺถโต จายํ
มคฺโค นาม เจตนาปิ โหติ เจตนาย สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตทุภยมฺปิ. "นิรยญฺจาหํ
สาริปุตฺต ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺคนฺ"ติ ๓- หิ เอตฺถ เจตนา มคฺโค นาม.
                 "สทฺธา หิริยํ กุสลญฺจ ทานํ
                 ธมฺมา เอเต สปฺปุริสานุยาตา
                 เอตํ หิ มคฺคํ ทิวิยํ วทนฺติ
                 เอเตน หิ คจฺฉติ เทวโลกนฺ"ติ ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ       สํ.ข. ๑๗/๕/๑๒, สํ.ม. ๑๙/๑๐๗๑/๓๖๑
@ ม.ม. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓           องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๓๒/๑๙๔
เอตฺถ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมา มคฺโค นาม. "อยํ ภิกฺขเว มคฺโค, อยํ ปฏิปทา"ติ
สงฺขารุปปตฺติสุตฺตาทีสุ ๑- เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ มคฺโค นาม. อิมสฺมึ
ปน ฐาเน "ฌานนฺ"ติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตา อธิปฺเปตา. ยสฺมา ปน
ฌานเจตนา ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, ตสฺมา เจตนาปิ เจตนาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ
วฏฺฏนฺติเยว.
     ภาเวตีติ ชเนติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒติ. อยํ ตาว อิธ ภาวนาย อตฺโถ.
อญฺญตฺถ ปน อุปสคฺควเสน สมฺภาวนา ปริภาวนา วิภาวนาติ เอวํ อญฺญถาปิ
อตฺโถ โหติ. ตตฺถ "อิธุทายิ มม สาวกา อธิสีเล สมฺภาเวนฺติ `สีลวา สมโณ
โคตโม ปรเมน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต"ติ ๒- อยํ สมฺภาวนา นาม, โอกปฺปนาติ
อตฺโถ "สีลปริภาวิโต สมาธิ มหปฺผโล โหติ มหานิสํโส, สมาธิปริภาวิตา ปญฺญา
มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา, ปญฺญาปริภาวิตํ จิตฺตํ สมฺมเทว อาสเวหิ วิมุจฺจตี"ติ ๓-
อยํ ปริภาวนา นาม, วาสนาติ อตฺโถ. "อิงฺฆ รูปํ วิภาเวหิ, เวทนํ, สญฺญํ,
สงฺขาเร, วิญฺญาณํ วิภาเวหี"ติ อยํ วิภาวนา นาม, อนฺตรธาปนาติ อตฺโถ.
"ปุน จปรํ อุทายิ อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา
จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวนฺตี"ติ ๔- อยํ ปน อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเฐน ภาวนา
นาม. อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน อยเมว อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ "ภาเวตีติ ชเนติ อุปฺปาเทติ
วฑฺเฒตี"ติ.
     กสฺมา ปเนตฺถ ยถา กามาวจรกุสลนิทฺเทเส ธมฺมปุพฺพงฺคมา เทสนา
กตา, ตถา อกตฺวา ปุคฺคลปุพฺพงฺคมา กตาติ? ปฏิปทาย โสเธตพฺพโต. ๕- อิทํ
หิ จตูสุ ปฏิปทาสุ อญฺญตราย โสเธตพฺพํ, น กามาวจรํ วิย วินา ปฏิปทาย
อุปฺปชฺชติ, ปฏิปทา จ นาเมสา ปฏิปนฺนเก สติ โหตีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ
ปุคฺคลปุพฺพงฺคมํ เทสนํ กโรนฺโต "รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี"ติ อาห.
     วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา อปกฺกมิตฺวา. โย
ปนายเมตฺถ เอวกาโร, โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา จ นิยมตฺโถ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๑๖๗/๑๕๐     ม.ม. ๑๓/๒๔๓/๒๒๐      ที.ม. ๑๐/๑๔๒/๗๓
@ ม.ม. ๑๓/๒๔๗/๒๒๒     ฉ.ม. สาเธตพฺพโต. เอวมุปริปิ
ตสฺมึ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส
ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ. กถํ?
"วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ เอวญฺหิ นิยเม กริยมาเน อิทํ ปญฺญายติ, นูนิมสฺส ๑-
ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา, เยสุ สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ
ปทีโปภาโส วิย, เตสํ ปริจฺจาเคเนว จ ตสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน
ปาริมตีรสฺเสว. ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ.
     ตตฺถ สิยา "กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต, น อุตฺตรปเท, กึ
อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา"ติ. น โข ปเนตํ
เอวํ ทฏฺฐพฺพํ. ตํนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอส วุตโต. กามธาตุสมติกฺกมนโต
หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ. ยถาห "กามานเมตํ
นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺ"ติ. ๒- อุตฺตรปเทปิ ปน ยถา "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ.
อิธ ทุติโย สมโณ"ติ ๓- เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ, เอวํ วตฺตพฺโพ. น
หิ สกฺกา อิโต อญฺเญหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ
ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺฐพฺโพ. ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ "วิวิจฺจา"ติ อิมินา
สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ
คจฺฉนฺติ, ตถาปิ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโกติ ตโยเอว อิธ
ทฏฺฐพฺพา.
     "กาเมหี"ติ อิมินา ปน ปเทน เย จ นิทฺเทเส "กตเม วตฺถุกามา
มนาปิกา รูปา"ติ อาทินา ๔- นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา, เย จ ตตฺเถว วิภงฺเค
จ "ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม,
สงฺกปฺปราโค กาโม, อิเม วุจฺจนฺติ กามา"ติ ๕- เอวํ กิเลสกามา วุตฺตา, เต
สพฺเพปิ สงฺคหิตาอิจฺเจว ทฏฺฐพฺพา. เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ
วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติ.
@เชิงอรรถ:  ม. นนฺวิมสฺส       ที.ปา. ๑๑/๓๕๓/๒๔๔, ขุ. อิติ. ๒๕/๗๒/๒๘๖
@ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕
@ ขุ. มหา. ๒๙/๑ (กามสุตฺตนิทฺเทส)
@ ขุ. มหา. ๒๙/๑ (กามสุตฺตนิทฺเทส), อภิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐
     วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ
อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ. ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ
วิเวกวจนโตเยว กามสุขปริจฺจาโค, ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต
เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ. เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ
เอเตสํ ปฐเมน สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ, ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ. ปฐเมน โลลภาวสฺส
เหตุปริจฺจาโค, ทุติเยน พาลภาวสฺส. ปฐเมน จ ปโยคสุทฺธิ, ทุติเยน อาสยโปสนํ
วิภาวิตํ โหตีติ ญาตพฺพํ. เอส ตาว นโย "กาเมหี"ติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ
วตฺถุกามปกฺเข.
     กิเลสกามปกฺเข ปน "ฉนฺโท"ติ จ "ราโค"ติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท
กามจฺฉนฺโทเยว "กาโม"ติ อธิปฺเปโต. โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน
"ตตฺถ กตโม ฉนฺโท กาโม"ติอาทินา นเยน วิภงฺเค ๑- ฌานงฺคปฏิปกฺขโต วิสุํ
วุตฺโตติ. ๒- กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต, อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท.
อเนกเภทโต จสฺส "กามโต"ติ อวตฺวา "กาเมหี"ติ วุตฺตํ. อญฺเญสมฺปิ จ ธมฺมานํ
อกุสลภาเว วิชฺชมาเน "ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา, กามจฺฉนฺโท"ติอาทินา ๓-
นเยน วิภงฺเค อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานีติ.
นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิ, เตสํ ฌานงฺคาเนว ปฏิปกฺขานิ, วิทฺธํสกานิ
วิฆาตกานีติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ "สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ
พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก ถีนมิทฺธสฺส, สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร
วิจิกิจฺฉายา"ติ เปฏเก วุตฺตํ.
     เอวเมตฺถ "วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก
วตฺโต โหติ. "วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี"ติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ.
อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปฐเมน กามจฺฉนฺทสฺส, ทุติเยน เสสนีวรณานํ. ตถา
ปฐเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส, ทุติเยน
อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ. โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปฐเมน
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๓๙๒/๒๕๐    ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ     อภิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐
กาโมฆกามโยคกามาสวกามุปาทานอภิชฺฌากายคนฺถกามราคสญฺโญชนานํ, ทุติเยน
อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคนฺถสญฺโญชนานํ. ปฐเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ,
ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ. อปิจ ปฐเมน โลภสมฺปยุตฺต-
อฏฺฐจิตฺตุปฺปาทานํ, ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก
วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. อยํ ตาว "วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี"ติ
เอตฺถ อตฺถปฺปกาสนา.
     เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ
ทสฺเสตุํ "สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณาทิวิภาเคน
อปฺปนาสมฺปโยคโต รูปาวจรภาวปฺปตฺเตน วิตกฺเกน เจว วิจาเรน จ สห วตฺตติ,
รุกฺโข วิย ปุปฺเผน ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ "สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติ วุจฺจติ.
วิภงฺเค ปน "อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต
โหตี"ติอาทินา ๑- นเยน ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตา, อตฺโถ ปน ตตฺราปิ
เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ.
     วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถ. วิวิตฺโตติ วา
วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ. ตสฺมา วิเวกา, ตสฺมึ
วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ. ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีติสุขานิ เหฏฺฐา ปกาสิตาเนว.
เตสุ ปน  วุตฺตปฺปการาย ปญฺจวิธาย ปีติยา ยา อปฺปนาสมาธิสฺส มูลํ หุตฺวา
วฑฺฒมานา สมาธิสมฺปโยคํ คตา ผรณาปีติ, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา ปีตีติ.
อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ
"ปีติสุขนฺ"ติ วุจฺจติ. อถวา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย. วิเวกชํ
ปีติสุขมสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวมฺปิ วิเวกชมฺปีติสุขํ.
ยเถว หิ ฌานํ, เอวํ ปีติสุขมฺเปตฺถ วิเวกชเมว โหติ, ตญฺจสฺส อตฺถิ,
ตสฺมา เอกปเทเนว "วิเวกชมฺปีติสุขนฺ"ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. วิภงฺเค ปน "อิทํ
สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตนฺ"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตํ, อตฺโถ ปน ตตฺถาปิ
เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๕๖๕/๓๑๐           อภิ. ๓๕/๕๖๗/๓๑๑
     ปฐมชฺฌานนฺติ เอตฺถ คณนานุปุพฺพตาย ๑- ปฐมํ, ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติ
ปฐมํ, ปฐมํ สมาปชฺชิตพฺพนฺติปิ ปฐมํ. อิทํ ปน น เอกนฺตลกฺขณํ. จิณฺณวสิภาโว
หิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อาทิโต ปฏฺฐาย มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ,
มตฺถกโต ปฏฺฐาย อาทึ ปาเปนฺโตปิ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, อนฺตรนฺตรา โอกฺกมนฺโตปิ
สกฺโกติ. เอวํ ปุพฺพุปฺปตฺติยฏฺเฐน ปน ปฐมํ นาม โหติ.
     ฌานนฺติ ๒- ทุวิธํ ฌานํ โหติ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจ. ๒-
ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปฐวีกสิณาทิอารมฺมณํ อุปนิชฺฌายนฺตีติ
"อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺ"ติ สงฺขฺยํ คตา. วิปสฺสนามคฺคผลานิ ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม.
ตตฺถ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํ. วิปสฺสนาย
กตกิจฺจสฺส มคฺเคน อิชฺฌนโต มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ. ผลํ ปน นิโรธสจฺจํ
ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม. เตสุ อิมสฺมึ อตฺเถ
อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. ตสฺมา อารมฺมณูปนิชฺฌานโต ปจฺจนีกชฺฌาปนโต
วา ฌานนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา, ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อุปสมฺปาทยิตฺวา
วา, นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิภงฺเค ปน "อุปสมฺปชฺชาติ ปฐมชฺฌานสฺส
ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา"ติ ๓- วุตฺตํ,
ตสฺสาปิ เอวเมวตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. วิหรตีติ ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน
อิติวุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺตึ ปาลนํ ยปนํ ยาปนํ
จารํ วิหารํ อภินิปฺผาเทติ. วุตฺตํ เหตํ วิภงฺเค "วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ
ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ, เตน วุจฺจติ วิหรตี"ติ. ๔-
     ปฐวีกสิณนฺติ เอตฺถ ปฐวีมณฺฑลมฺปิ สกลฏฺเฐน ปฐวีกสิณนฺติ วุจฺจติ,
ตํ นิสฺสาย ปฏิลทฺธนิมิตฺตมฺปิ ปฐวีกสิณนิมิตฺเต ปฏิลทฺธชฺฌานมฺปิ. ตตฺถ อิมสฺมึ
อตฺเถ ฌานํ ปฐวีกสิณนฺติ เวทิตพฺพํ. ปฐวีกสิณสงฺขาตํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหรตีติ อยํ เหตฺถ สงฺเขปตฺโถ. อิมสฺมึ ปน ปฐวีกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา    ๒-๒ ฉ.ม. ทุวิธํ ฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ
@ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ          อภิ. ๓๕/๔๓๔/๒๖๑      อภิ. ๓๕/๓๕๘/๒๓๑
จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺฐานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ
ปตฺตุกาเมน กุลปุตฺเตน กึ กตฺตพฺพนฺติ? อาทิโต ตาว ปาฏิโมกฺขสํวรอินฺทฺริย-
สํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตสงฺขาตานิ จตฺตาริ สีลานิ วิโสเธตฺวา
สุปริสุทฺเธ สีเล ปติฏฺฐิเตน ยฺวาสฺส อาวาสาทีสุ ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ,
ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปาลิยํ อาคเตสุ
อฏฺฐตึสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ อุปปริกฺขนฺเตน สจสฺส
อิทํ ปฐวีกสิณํ อนุกูลํ โหติ, อิทเมว  กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฌานภาวนาย
อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา
กสิณปริกมฺมนิมิตฺตานุรกฺขณํ สตฺตอสปฺปายปริวชฺชนํ สตฺตสปฺปายเสวนํ
ทสวิธอปฺปนาโกสลฺลปฺปเภทํ สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ฌานาธิคมตฺถาย
ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ. สพฺพกมฺมฏฺฐานานํ หิ ภาวนาวิธานํ
สพฺพํ อฏฺฐกถานเยน คเหตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตํ, กึ เตน ตตฺถ ตตฺถ
ปุน วุตฺเตนาติ น ตํ ปุน วิตฺถารยาม. ปาลิยา ปน เหฏฺฐา อนาคตํ อตฺถํ
อปริหาเปนฺตา ๒- นิรนฺตรํ อนุปทวณฺณนเมว กริสฺสาม.
     ตสฺมึ สมเยติ  ตสฺมึ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย. ผสฺโส โหติ
ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหตีติ อิเม กามาวจรปฐมกุสลจิตฺเต วุตฺตปฺปการาย
ปทปฏิปาฏิยา ฉปฺปณฺณาส ธมฺมา โหนฺติ. เกวลํ หิ เต กามาวจรา, อิเม ภุมฺมนฺตรวเสน
มหคฺคตา รูปาวจราติ อยเมตฺถ วิเสโส. เสสํ  ตาทิสเมว. เยวาปนกา ปเนตฺถ
ฉนฺทาทโย จตฺตาโรว ลพฺภนฺติ. โกฏฺฐาสวารสุญฺญตวารา ปากติกาเอวาติ.
                          ปฐมชฺฌานํ นิฏฺฐิตํ.
                          -------------
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๑/๑๔๙ ปฐวีกสิณนิทฺเทส             สี. อปริหาเปตฺวา
                          ทุติยชฺฌานวณฺณนา
     [๑๖๑-๑๖๒] ทุติยชฺฌานนิทฺเทเส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ
วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ
วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ,
อญฺเญเยว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย, อญฺเญ อิธ. โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส
องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ
ทีปนตฺถํ "วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา"ติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อชฺฌตฺตนฺติ อิธ
นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ. วิภงฺเค ปน "อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺ"ติ ๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
ยสฺมา นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน
นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
     สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา. สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ
สมฺปสาทนํ, นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทน-
สมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสเมน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ
"สมฺปสาทนนฺ"ติ วุตฺตํ. อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป "สมฺปสาทนํ เจตโส"ติ เอวํ
ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป "เจตโส"ติ เอตํ
เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ.
     ตตฺรายํ อตฺถโยชนา:- เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ
อนชฺฌารุฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ. เสฏฺโฐปิ หิ โลเก "เอโก"ติ
วุจฺจติ. วิตกฺกวิจารวิรหิโต ๒- วา เอโก อสหาโย หุตฺวาติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ. อถวา
สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทายตีติ อุทิ, อุฏฺฐเปตีติ ๓- อตฺโถ. เสฏฺฐฏฺเฐน เอโก จ โส
อุทิ จาติ เอโกทิ, สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ
อิทํ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ. โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส
น ชีวสฺส. ตสฺมา เอตํ "เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๕๕๕/๓๐๘      ฉ.ม......วิรหโต       ฉ.ม. อุฏฺฐาเปติ
     นนุ จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ,
อถ กสฺมา อิทเมว "สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวญฺจา"ติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต,
อทุํ หิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ
โหติ, ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ. น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว
เจตฺถ สมาธิปิ น สฏฺฐุ ปากโฏ. ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ. อิมสฺมึ
ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา,
พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว จ สมาธิปิ ปากโฏ. ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
วิภงฺเค ปน "สมฺปสาทนนฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท.
เจตโส เอโกทิภาวนฺติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ ฯเปฯ สมฺมาสมาธี"ติ ๑-
เอตฺตกเมว วุตฺตํ. เอวํ วุตฺเตน ปเนเตน สทฺธึ อยํ อตฺถวณฺณนา ยถา น
วิรุชฺฌติ, อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ เจว สเมติ จ, เอวํ เวทิตพฺพา.
     อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ, เอตสฺส วา วิตกฺโก
นตฺถีติ อวิตกฺกํ. อิมินาว นเยน อวิจารํ. วิภงฺเคปิ วุตฺตํ "อิติ อยญฺจ วิตกฺโก
อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา
พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา, เตน วุจฺจติ อวิตกฺกํ อวิจารนฺ"ติ. ๒-
     เอตฺถาห "นนุ จ `วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา'ติ อิมินาปิ อยมตฺโถ สิทฺโธ,
อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ `อวิตกฺกํ อวิจารนฺ"ติ. วุจฺจเต, เอวเมตํ, สิทฺโธวายมตฺโถ.
น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ, นนุ อโวจุมฺห "โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส
สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ๓-
วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺ"ติ.
     อปิจ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ, น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส.
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา เอโกทิภาวํ, น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา,
น ปฐมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ
วจนํ. ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ
@เชิงอรรถ:  อภิ. ๓๕/๒๐๖/๑๒๘       อภิ. ๓๕/๕๗๒/๓๑๑      ฉ.ม. ทีปนตฺถํ
วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺกาวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ.
น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ, วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปน "อวิตกฺกํ
อวิจารนฺ"ติ อิทํ วจนํ. ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ ปุน วตฺตพฺพเมวาติ.
     สมาธิชนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิโต สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถ กิญฺจาปิ ปฐมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ, อถโข อยเมว สมาธิ
"สมาธี"ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา
สุปฺปสนฺนตฺตา จ. ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว "สมาธิชนฺ"ติ วุตฺตํ.
ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว.
     ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ๑- ทุติยํ, อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติปิ ทุติยํ.
ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหตีติอาทีสุ ฌานปญฺจเก วิตกฺกวิจารปทานิ ปริหีนานิ,
มคฺคปญฺจเก จ สมฺมาสงฺกปฺปปทํ ปริหีนํ. เตสํ วเสน สวิภตฺติกาวิภตฺติกปทวินิจฺฉโย
เวทิตพฺโพ. โกฏฺฐาสวาเรปิ ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ, จตุรงฺคิโก มคฺโค
โหตีติ อาคตํ. เสสํ ปฐมชฺฌานสทิสเมวาติ.
                          ทุติยชฺฌานํ นิฏฺฐิตํ.
                          ------------
                          ตติยชฺฌานวณฺณนา
     [๑๖๓] ตติยชฺฌานนิทฺเทเส ปีติยา จ วิราคาติ วิราโค นาม วุตฺตปฺปการาย
ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา, อุภินฺนํ ปน อนฺตรา จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ,
โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมํ วา. ตตฺถ ยทา วูปสมเมว
สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา วิราคา จ กิญฺจิ ภิยฺโย ๒- วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา
เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา
ชิคุจฺฉนา จ วูปสมา จาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ยทา ปน วิตกฺกวิจารานํ
วูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา จ วิราคา กิญฺจิ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานญฺจ
วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา       ฉ.ม. กิญฺจ ภิยฺโย. เอวมุปริปิ
โหติ, ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ.
     กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา, อิมสฺส ปน ฌานสฺส
มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺจ เอตํ วุตฺตํ. "วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา"ติ
หิ วุตฺเต อิทํ ปญฺญายติ "นูน ๑- วิตกฺกวิจารวูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสา"ติ.
ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ "ปญฺจนฺนํ
โอรมฺภาคิยานํ สญฺโญชนานํ ปหานา"ติ ๒- เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ,
ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนกํ, เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ
วูปสโม วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ, เตนายมตฺโถ วุตฺโต "ปีติยา จ สมติกฺกมา
วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา"ติ.
     อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ ปสฺสติ,
อปกฺขปติตาว หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย
สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี "อุเปกฺขโก"ติ วุจฺจติ.
     อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา
วิริยุเปกฺขา สงฺขารุเปกฺขา เวทนุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา
ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาติ.
     ตตฺถ ยา "อิธ ขีณาสโว ๓- ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน
โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน"ติ ๔- เอวมาคตา
ขีณาสวสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ
ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี"ติ ๕-
เอวมาคตา สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา นาม.
@เชิงอรรถ:  ม. นนุ         ม.ม. ๑๓/๑๓๒/๑๐๖       ฉ.ม. ภิกฺขเว
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๕/๒๒๓, ขุ. มหา. ๒๙/๙๐ (ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทส),
@ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๘/๖๙, ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๗/๔๒๔
@ ที.สี. ๙/๕๕๖/๒๔๖, ม.ม. ๑๓/๒๐/๑๕
     ยา ปน "อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ ๑- เอวมาคตา
สหชาตธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกโรตี"ติ ๒- เอวมาคตา
อนจฺจารทฺธนาติสิถิลวิริยสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ วิริยุเปกฺขา นาม.
     ยา จ "กติ สงฺขารุเปกฺขา สมาธิวเสน ๓- อุปฺปชฺชนฺติ, กติ สงฺขารุเปกฺขา
วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมาธิวเสน อุปฺปชฺชนฺติ,
ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ๔- เอวมาคตา นีวรณาทิ-
ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา คหเณ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตนฺ"ติ
๕- เอวมาคตา อทุกฺขมสุขสญฺญิตา ๖- อุเปกฺขา, อยํ เวทนุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหติ, อุเปกฺขํ ปฏิลภตี"ติ ๗- เอวมาคตา
วิจินเน มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน ฉนฺทาทีสุ เยวาปนเกสุ อาคตา สหชาตานํ สมวาหิตภูตา
อุเปกฺขา, อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา นาม.
ยา "อุเปกฺขโก จ วิหรตี"ติ ๘- เอวมาคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมึ อปกฺขปาตชนนี
อุเปกฺขา, อยํ ฌานุเปกฺขา นาม.
     ยา ปน "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานนฺ"ติ ๙- เอวมาคตา
สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธา ปจฺจนีกวูปสมเนปิ อพฺยาปารภูตา อุเปกฺขา, อยํ
ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา นาม.
     ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา จ
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา,
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ. เตน เตน อวตฺถาเภเทน ปนสฺสา อยํ เภโท.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๒๗/๑๖, ม.ม. ๑๓/๒๔๗/๒๒๒   องฺ. ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐   ฉ.ม. สมถวเสน
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗/๖๖   อภิ. ๓๔/๑๕๗/๔๘   ฉ.ม. อทุกฺขมสุขสงฺขาตา
@ ม.อุ. ๑๔/๗๑/๕๒   ที.สี. ๙/๙๘/๓๗, ม.มู. ๑๒/๑๗๓/๑๓๔, อภิ. ๓๔/๑๖๕/๕๒
เอกสฺสาปิ สโต สตฺตสฺส กุมารยุวเถรเสนาปติราชาทิวเสน ๑- เภโท วิย, ตสฺมา
ตาสุ ยตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ โพชฺฌงฺคุเปกฺขาทโย. ยตฺถ วา ปน
โพชฺฌงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาทโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     ยถา เจตาสํ อตฺถโต เอกีภาโว, เอวํ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ
เอกีภาโว. ปญฺญาเอว หิ สา กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา, ยถา หิ ปุริสสฺส
สายณฺหํ เคหํ ปวิฏฺฐํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺฐเก ๒-
นิปฺปนฺนํ ทิสฺวา "สปฺโป นุโข โน"ติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺถิกตฺตยํ ทิสฺวา
นิพฺเพมติกสฺส "สปฺโป น สปฺโป"ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา โหติ, เอวเมว ยา
อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ
อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา. ยถา ปน ตสฺส
ปุริสสฺส อชปททณฺฑเกน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา "กินฺตาหํ อิมํ สปฺปํ
อวิเหเฐนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺยนฺ"ติ มุญฺจนาการเมว
ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติ, เอวเมว ยา ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา
อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา.
อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติ. อิมินา ปเนสา
วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา ภินฺนาติ. วิริยุเปกฺขา ปน
เวทนุเปกฺขา จ อญฺญมญฺญญฺจ อวเสสาหิ จ อตฺถโต ภินฺนาเอวาติ.
     อิติ ๓- อิมาสุ ทสสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธ อธิปฺเปตา. สา
มชฺฌตฺตลกฺขณา, อนาโภครสา, อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานา, ปีติวิราคปทฏฺฐานาติ.
เอตฺถาห "นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ
อตฺถิ, ตสฺมา ตตฺราปิ `อุเปกฺขโก จ วิหรตี'ติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา,
สา กสฺมา น วุตฺตา"ติ. อปริพฺยตฺตกิจฺจตฺตา. ๔- อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺสา ตตฺถ
กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา, อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา
อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติ.
@เชิงอรรถ:  ม. กุมารยุววุฑฺฒ...., วิสุทฺธิ. ๑/๒๐๖ ปฐวีกสิณนิทฺเทส      ม. ถุสโกฏฺฐาเส
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ          ฉ.ม. อปริพฺยตฺตกิจฺจโต
     นิฏฺฐิตา "อุเปกฺขโก จ วิหรตี"ติ เอตสฺส สพฺพโส อตฺถวณฺณนา.
     อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต. สมฺปชานาตีติ
สมฺปชาโน. อิติ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํ. ตตฺถ สรณลกฺขณา
สติ, อปมฺมุสฺสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺญํ, ตีรณรสํ,
ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ, มุฏฺฐสฺสติสฺส
หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตมฺปิ น สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา, โอฬาริกตฺตา
ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขาว โหติ, อพฺยตฺตํ
ตตฺถ สติสมฺปชญฺญกิจฺจํ. โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส
ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺญกิจฺจปริคฺคหิตาเยว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ
อิเธว วุตฺตํ. กิญฺจิ ภิยฺโย:- ยถา เธนุปโก วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน
ปุนเทว เธนุํ อุปคจฺฉติ, เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ ๑- ตํ
สติสมฺปชญฺญารกฺเขน อรกฺขิยมานํ ปุนเทว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย, ปีติสมฺปยุตฺตเมว
สิยา. สุเข วาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ. อิทญฺจ อติมธุรํ สุขํ, ตโต ปรํ สุขาภาวา.
สติสมฺปชญฺญานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ, โน อญฺญถาติ อิมมฺปิ
อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทมิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน
สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ
สุขํ, ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตํสมุฏฺฐาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน
รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโฐ, ๒- ยสฺส ผุฏฺฐตฺตา ฌานวุฏฺฐิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย,
ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต "สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี"ติ อาห.
     อิทานิ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ
ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ
เทเสนฺติ ปญฺญเปนฺติ ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปนีตมฺปิ      ฉ.ม. ผุโฏ       ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย. กินฺติ? อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ. ตํ ตติยชฺฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.
     กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ? ปสํสารหโต. อยํ หิ ยสฺมา
อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก, น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน
อากฑฺฒิยตีติ. ๑- ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย สติมา.
ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว อสงฺกิลิฏฺฐํ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ,
ตสฺมา ปสํสารโห. อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต ๒-
คุเณ ปกาเสนฺตา "อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี"ติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
     ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ตติยํ, อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติปิ ตติยํ. ตสฺมึ
สมเย ผสฺโส โหตีติอาทีสุ ฌานปญฺจเก ปีติปทมฺปิ ปริหีนํ. ตสฺสาปิ วเสน
สวิภตฺติกาวิภตฺติกปทวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. โกฏฺฐาสวาเรปิ "ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี"ติ
อาคตํ. เสสํ ทุติยชฺฌานสทิสเมวาติ.
                          ตติยชฺฌานํ นิฏฺฐิตํ.
                           -----------
                          จตุตฺถชฺฌานวณฺณนา
     [๑๖๕] จตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเส สุขสฺส จ ปหานา, ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ
กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา. ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว, น
จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ. โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส
เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา, ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ
โหติ. กทา ปน เนสํ ปหานํ โหติ? จตุนฺนํ ฌานานมุปจารกฺขเณ. โสมนสฺสํ หิ
จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ, ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปฐมทุติยตติยชฺฌานานํ
อุปจารกฺขเณสุ. เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ อินฺทฺริยวิภงฺเค ๓-
ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ
ปหานํ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ     ฉ.ม. ปสํสาเหตุภูเต อภิ. ๓๕/๒๑๙-๒๒๔/๑๔๕-๑๖๐
     ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ, อถ
กสฺมา "กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ ภิกฺขเว
ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตฺถุปฺปนฺนํ
ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
สุขินฺทฺริยํ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ
ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ
อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติ ๑- เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ วุตฺโตติ? อติสยนิโรธตฺตา.
อติสยนิโรโธ หิ เตสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว. นิโรโธเยว ปน
อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธ. ตถา หิ นานาวชฺชเน ปฐมชฺฌานสฺสุปจาเร
นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา
สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว อนฺโตอปฺปนายํ. อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น
สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา. อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน
สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ
ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา. นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานุปจาเร
ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ
จิตฺตูปฆาเต จ สติ  อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเว จ เนว อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ
ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว. อปฺปหีนาเอว จ ทุติยชฺฌานุปจาเร
วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ อปฺปหีนปจฺจยตฺตา, ๒- น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน
ปหีนปจฺจยตฺตา. ตถา ตติยชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส
ปีติสมุฏฺฐานปฺปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ. น เตฺวว ตติยชฺฌาเน.
ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติ. ตถา
จตุตฺถชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อาสนฺนตฺตา อปฺปนาปฺปตฺตาย
อุเปกฺขายาภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว
จตุตฺถชฺฌาเน. ตสฺมาเอว จ "เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ
อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ.
@เชิงอรรถ:  สํ.ม. ๑๙/๕๑๐/๑๙๐             ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     เอตฺถาห "อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสุปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา
อิธ กสฺมา สมาหตา"ติ. สุขคฺคหณตฺถํ. ยา หิ อยํ "อทุกฺขมสุขนฺ"ติ เอตฺถ
อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา, สา สุขุมา ทุพฺพิญฺเญยฺยา, น สกฺกา สุเขน
คเหตุํ, ตสฺมา ยถา นาม ทุฏฺฐสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ
อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส คหณตฺถํ โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา คาโว สมาหรติ,
อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ "อยํ โส, คณฺหถ นนฺ"ติ ตมฺปิ
คาหาปยติ. เอวเมว ภควา ๑- สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพาปิ เอตา สมาหรีติ. เอวํ
หิ สมาหตา เอตา ทสฺเสตฺวา "ยํ เนว สุขํ น ทุกฺขํ น โสมนสฺสํ น
โทมนสฺสํ, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา"ติ สกฺกา โหติ เอสา คาหายิตุํ.
     อปิจ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา. สุขทุกฺขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยา. ยถาห "จตฺตาโร โข
อาวุโส ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา, อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส จ
ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหรติ. อิเม โข อาวุโส จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา
สมาปตฺติยา"ติ. ๒- ยถา วา อญฺญตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย ตติยมคฺคสฺส
วณฺณภณนตฺถํ ตตฺถ ปหีนาติ ๓- วุตฺตา, เอวํ ๔- วณฺณภณนตฺถํ ตสฺส ฌานสฺส
ตา ๔- อิธ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ
ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย,
โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โทมนสฺสํ โทสสฺส.
สุขาทิฆาเตน จ ๕- สปฺปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ.
     อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ, สุขาภาเวน อสุขํ. เอเตเนตฺถ
ทุกฺขสุขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ, น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ. ตติยเวทนา
@เชิงอรรถ:  ม. เอวเมตสฺสา       ม.มู. ๑๒/๑๗๓/๑๓๔       ม.ม. ๑๓/๑๓๐/๑๐๕
@๔-๔ ฉ.ม. วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา            ฉ.ม. จสฺส
นาม อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาติปิ วุจฺจตีติ. ๑- สา อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวนลกฺขณา,
มชฺฌตฺตรสา, อวิภูตปจฺจุปฏฺฐานา, สุขนิโรธปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพา.
     อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธึ. อิมสฺมึ หิ ฌาเน
สุปริสุทฺธา สติ, ยา จสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ, สา อุเปกฺขาย กตา, น อญฺเญน.
ตสฺมา เอตํ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ วุจฺจติ. วิภงฺเคปิ วุตฺตํ "อยํ สติ อิมาย
อุเปกฺขาย วิสทา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา, เตน วุจฺจติ
"อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ. ๒- ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติ ปาริสุทฺธิ โหติ, สา
อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺเจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา, อปิจ
โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตา.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺฐาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ, ยถา ปน
ทิวา สุริยปฺปภาภิภวา โสมฺมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย
รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา,
เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย
จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อปฺปฏิลาภา วิชฺชมานาปิ ปฐมาทิชฺฌานเภเทสุ
อปริสุทฺธา โหติ. ตสฺสา จ อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย
สหชาตาปิ สติอาทโย อปริสุทฺธาว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ "อุเปกฺขาสติ-
ปาริสุทฺธี"ติ น วุตฺตํ. อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวาภาวา สภาคาย
จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย
ปริสุทฺธา, ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา ปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ
สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ ปริโยทาตา. ตสฺมา อิทเมว "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพโต ๓- จตุตฺถํ, อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติปิ จตุตฺถํ.
ผสฺโส โหตีติอาทีสุ ผสฺสปญฺจเก ตาว เวทนาติ อุเปกฺขาเวทนา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุจฺจติ       อภิ. ๓๕/๔๘๗/๒๘๔      ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา
ฌานปญฺจกอินฺทฺริยฏฺฐเกสุ ปน "อุเปกฺขา โหติ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ โหตี"ติ ๑-
วุตฺตเมว. เสสานิ ตติเย ปริหีนปทานิ อิธาปิ ปริหีนาเนว. โกฏฺฐาสวาเรปิ
ทุวงฺคิกํ ฌานนฺติ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสเนว เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพํ
ตติยสทิสเมวาติ.
                          จตุกฺกนโย นิฏฺฐิโต.
                           -----------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๒๑๔-๒๓๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=5363&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=5363&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=139              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=1279              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=877              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=877              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]