ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                    อพฺยากตปทอเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
     [๔๓๑] อิทานิ อพฺยากตปทํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา อพฺยากตา"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ จตุพฺพิธํ อพฺยากตํ วิปากํ กิริยํ รูปํ นิพฺพานนฺติ. เตสุ
วิปากาพฺยากตํ, วิปากาพฺยากเตปิ กุสลวิปากํ, ตสฺมิมฺปิ ปริตฺตวิปากํ, ตสฺมิมฺปิ
อเหตุกํ, ตสฺมิมฺปิ ปญฺจวิญฺญาณํ, ตสฺมิมฺปิ ทฺวารปฏิปาฏิยา จกฺขุวิญฺญาณํ,
ตสฺสาปิ ฐเปตฺวา ทฺวารารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยํ อสาธารณกมฺมปจฺจยวเสเนว
อุปฺปตฺตึ ทีเปตุํ "กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
กตตฺตาติ กตการณา. อุปจิตตฺตาติ อาจิตตฺตา วฑฺฒิตการณา. จกฺขุวิญฺญาณนฺติ
การณภูตสฺส จกฺขุสฺส วิญฺญาณํ, จกฺขุโต วา ปวตฺตํ จกฺขุสฺมึ วา นิสฺสิตํ
วิญฺญาณนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ. ปรโต โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิญฺญาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ,
รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมนปทฏฺฐานํ.
ปรโต อาคตานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ,
สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ,
สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมนปทฏฺฐานานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปเนตํ
     อิธ ปทปฏิปาฏิยา ทส ปทานิ โหนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน สตฺต. เตสุ
ปญฺจ อวิภตฺติกานิ, เทฺว สวิภตฺติกานิ. เตสุ จิตฺตํ ผสฺสปญฺจกวเสน เจว
อินฺทฺริยวเสน จ ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิภตฺตึ คจฺฉติ. เวทนาผสฺสปญฺจกชฺฌานงฺคอินฺทฺริย-
วเสน ตีสุเยว. ราสโยปิ อิเมว ตโย โหนฺติ. เยวาปนโก เอโก
มนสิกาโรว.
     [๔๓๖] นิทฺเทสวาเร จกฺขุวิญฺญาณํ "ปณฺฑรนฺ"ติ วตฺถุโต วุตฺตํ. กุสลญฺหิ
อตฺตโน ปริสุทฺธตาย ปณฺฑรํ นาม, อกุสลํ ภวงฺคนิสฺสนฺเทน, วิปากํ ๑-
วตฺถุปณฺฑรตาย ปณฺฑรํ นาม. ๑-
     [๔๓๘] จิตฺเตกคฺคตานิทฺเทเส "จิตฺตสฺส ฐิตี"ติ เอกเมว ๒- ปทํ วุตฺตํ.
อิทมฺปิ หิ ทุพฺพลํ จิตฺตํ, ปวตฺตฏฺฐิติมตฺตเมเวตฺถ ๓- ลพฺภติ,
สณฺฐิติอวฏฺฐิติภาวํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ. สงฺคหวาเร ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ น
อุทฺธตานิ. กสฺมา? วิตกฺกปจฺฉิมกํ หิ ฌานํ นาม, เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค นาม,
ปกติยา อวิตกฺกจิตฺเต ฌานงฺคํ น ลพฺภติ, อเหตุกจิตฺเต จ มคฺคงฺคํ. ๔- ตสฺมา
อิธ อุภยมฺปิ น อุทฺธตํ. สงฺขารกฺขนฺโธ ปเนตฺถ ๕- จตุรงฺคิโกเยว ภาชิโต.
สุญฺญตวาโร ปากติโกเยว. โสตวิญฺญาณาทินิทฺเทสาปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา.
     เกวลญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อุเปกฺขา ภาชิตา, กายวิญฺญาเณ สุขนฺติ
อยเมตฺถ วิเสโส. โสปิ จ ฆฏฺฏนวเสน โหตีติ เวทิตพฺโพ. จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ
จตูสุ อุปาทารูปเมว อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏติ, อุปาทารูเปเยว อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏนฺเต
ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา น โหติ, จตุนฺนํ อธิกรณีนํ อุปริ จตฺตาโร
กปฺปาสปิจุปิณฺเฑ ฐเปตฺวา ปิจุปิณฺเฑเนว ๖- ปหตกาโล วิย ผุฏฺฐมตฺตเมว โหติ,
เวทนา มชฺฌตฺตฏฺฐาเน ติฏฺฐติ. กายทฺวาเร ปน พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ
อชฺฌตฺติกํ กายปฺปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญติ, ยถา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. วตฺถุปณฺฑรตฺตา       ม. เอตฺตกเมว           ฉ.ม. ปวตฺติฏฺฐิติ....
@ ฉ.ม. มคฺคงฺคานิ            ฉ.ม. สงฺขารกฺขนฺโธเปตฺถ   ฉ.ม. ปิจุปิณฺเฑเหว
อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ ฐเปตฺวา กูเฏน ปหรนฺตํ ๑- กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ
ฉินฺทิตฺวา กูฏํ อธิกรณึ คณฺหาตีติ นิฆํโส พลวา โหติ, เอวเมว ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส
พลวา โหติ. อิฏฺเฐ อารมฺมเณ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ,
อนิฏฺเฐ ทุกฺขสหคตํ.
     อิเมสํ ปน ปญฺจนฺนํ จิตฺตานํ วตฺถุทฺวารารมฺมณานิ นิพทฺธาเนว ๒-
โหนฺติ, วตฺถาทิสงฺกมนํ นาเมตฺถ นตฺถิ. กุสลวิปากจกฺขุวิญฺญาณํ หิ จกฺขุปฺปสาทํ
วตฺถุํ กตฺวา อิฏฺเฐ จ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ จตุสมุฏฺฐานิกรูปารมฺมเณ ทสฺสนกิจฺจํ
สาธยมานํ จกฺขุทฺวาเร ฐตฺวา วิปจฺจติ, โสตวิญฺญาณาทีนิ โสตปฺปสาทาทโย ๓- วตฺถุํ
กตฺวา อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ สทฺทาทีสุ สวนฆายนสายนผุสนกิจฺจานิ สาธยมานานิ
โสตทฺวาราทีสุ ฐตฺวา วิปจฺจนฺติ. สทฺโท ปเนตฺถ ทฺวิสมุฏฺฐานิโกเยว โหติ.
     [๔๕๕] มโนธาตุนิทฺเทเส สภาวสุญฺญตนิสฺสตฺตฏฺเฐน มโนเยว ธาตุ
มโนธาตุ, สา จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อนนฺตรํ รูปาทิวิชานนลกฺขณา, รูปาทีนํ
สมฺปฏิจฺฉนฺนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จกฺขุวิญฺญาณาทิอปคมนปทฏฺฐานา.
อิธ ธมฺมุทฺเทเส ทฺวาทส ปทานิ โหนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน นว. เตสุ สตฺต
อวิภตฺติกานิ, เทฺว สวิภตฺติกานิ. อธิโมกฺโข มนสิกาโรติ เทฺว เยวาปนกา.
วิตกฺกนิทฺเทโส อภินิโรปนํ ปาเปตฺวา ฐปิโต. ยสฺมา ปเนตํ จิตฺตํ เนวกุสลํ
นากุสลํ, ตสฺมา "สมฺมาสงฺกปฺโป"ติ วา "มิจฺฉาสงฺกปฺโป"ติ วา น วุตฺตํ.
สงฺคหวาเร ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ปติตฺวา คตนฺติ, มคฺคงฺคํ
ปน น ลพฺภติเอวาติ น อุทฺธตํ. สุญฺญตวาโร ปากติโกเยว. อิมสฺส จิตฺตสฺส
วตฺถุ นิพทฺธํ, หทยวตฺถุเมว โหติ. ทฺวารารมฺมณานิ อนิพทฺธานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ
ทฺวารารมฺมณานิ สงฺกมนฺติ, ฐานํ ปน เอกํ. สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจเมว เหตํ โหติ.
อิทญฺหิ ปญฺจทฺวาเร ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ หุตฺวา วิปจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. ปหรนฺตสฺส, ม. ปหรนฺเต    ม. นิพนฺธาเนว     ฉ.ม. โสตปสาทาทีนิ
กุสลวิปาเกสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ นิรุทฺเธสุ ตํสมนนฺตรา ตาเนว ฐานปฺปตฺตานิ
รูปารมฺมณาทีนิ สมฺปฏิจฺฉติ.
     [๔๖๙] มโนวิญฺญาณธาตุนิทฺเทเสสุ ปฐมมโนวิญฺญาณธาตุยา ปีติปทํ
อธิกํ, เวทนาปิ โสมนสฺสเวทนา โหติ. อยญฺหิ อิฏฺฐารมฺมณสฺมึเยว ปวตฺตตีติ. ๑-
ทุติยมโนวิญฺญาณธาตุ อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ. ตสฺมา ตตฺถ "อุเปกฺขา เวทนา
โหตี"ติ ปทานิ มโนธาตุนิทฺเทสสทิสาเนว. อุภยตฺถาปิ ปญฺจวิญฺญาณโสเต
ปติตฺวา คตตฺตาเยว ฌานงฺคานิ น อุทฺธตานิ, ตถา ๒- มคฺคงฺคานิ อลาภโตเยว. เสสํ
สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ลกฺขณาทิโต ปเนสา ทุวิธาปิ มโนวิญฺญาณธาตุ
อเหตุกวิปากา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานา,
หทยวตฺถุปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพา.
     ตตฺถ ปฐมา ทฺวีสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติ. สา หิ ปญฺจทฺวาเร กุสลวิปาก-
จกฺขุวิญฺญาณาทิอนนฺตรํ วิปากมโนธาตุยา ตํ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิรุทฺธาย
ตสฺมึเยวารมฺมเณ ๓- สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจทฺวาเรสุ ปตฺวา ๔- วิปจฺจติ.
ฉสุ ทฺวาเรสุ ปน พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณา ๕- หุตฺวา วิปจฺจตีติ. ๖- กถํ? ยถา
หิ จณฺฑโสเต ติริยํ นาวาย คจฺฉนฺติยา อุทกํ ฉิชฺชิตฺวา โถกํ ฐานํ นาวํ
อนุพนฺธิตฺวา ยถาโสตเมว คจฺฉติ, เอวเมว ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ
ปโลภยมาเน อาปาถํ คเต ชวนํ ชวติ, ตสฺมึ ชวิเต ภวงฺคสฺส วาโร. อิทํ
ปน จิตฺตํ ภวงฺคสฺส วารํ อทตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมณํ คเหตฺวา เอกํ เทฺว
จิตฺตวาเร ปวตฺติตฺวา ภวงฺคเมว โอตรติ. ควกฺขนฺเธ นทึ ตรนฺเตปิ เอวเมว
อุปมา วิตฺถาเรตพฺพา. เอวเมสา ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ, ตสฺเสว คหิตตฺตา
ตทารมฺมณํ นาม หุตฺวา วิปจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ      ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ     ม. ตทารมฺมเณ
@ ฉ.ม. ฐตฺวา                สี. ตทารมฺมณํ
@ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ทุติยา ปน ปญฺจสุ ฐาเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว
ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกอุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล
ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา
วิปจฺจติ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต ปญฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ
ฉทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ
วิปจฺจตีติ.
                      มโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ นิฏฺฐิตํ.
                         --------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๑๙-๓๒๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=7976&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=7976&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=338              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=3023              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=2572              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=2572              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]