ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                        ๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๕] ฉพฺพิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อิทฺธิวิเธ ญาณนฺติ "เอโกปิ หุตฺวา
พหุธา โหตี"ติอาทินยปฺปวตฺเต ๑- อิทฺธิวิเธ ญาณํ. อิมินา อวิตกฺกาวิจารา
อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา พหุธาภาวาทิสาธิกา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตา.
โสตธาตุวิสุทฺธิยา ญาณนฺติ ทูรสนฺติกาทิเภทสทฺทารมฺมณาย ทิพฺพโสตธาตุยา ญาณํ.
อิมินาปิ อวิตกฺกาวิจารา อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา ปกติโสตวิสยาตีตสทฺทารมฺมณา
เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตา. ปรจิตฺเต ญาณนฺติ ปรสตฺตานํ จิตฺตปริจฺเฉเท
ญาณํ. อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปเรสํ สราคาทิจิตฺตารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา
อปฺปนาปญฺญาว กถิตา. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตํ
ญาณํ. อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธานุสฺสรณสติสมฺปยุตฺตา
เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตา. สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณนฺติ สตฺตานํ จุติยญฺจ
อุปปาเต จ ญาณํ. อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา จวนกอุปปชฺชนกานํ สตฺตานํ
วณฺณธาตุอารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตา. อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ
สจฺจปริจฺเฉทชานนญาณํ. อิทํ โลกุตฺตรเมว, เสสานิ โลกิยานีติ.
                      ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                        ๗. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๖] สตฺตวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทินา
นเยน ปวตฺตินิวตฺติวเสน เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ เอเกกสฺมึ กาลตฺตยเภทโต
ปจฺจเวกฺขณญาณํ วตฺวา ปุน "ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺ"ติ เอวํ ตเทว
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๔๘๔/๒๑๖, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๕๓/๑๖๓ (สฺยา)
ญาณํ สงฺเขปโต ขยธมฺมตาทีหิ ปกาเรหิ วุตฺตํ. ตตฺถ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ,
อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณทฺวยํ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธานวเสน วุตฺตํ.
อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานนฺติ เอวํ อตีเต ญาณทฺวยํ อนาคเต
ญาณทฺวยนฺติ ฉ, ตานิ ธมฺมฏฺฐิติญาเณน สทฺธึ สตฺต. ตตฺถ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ
ปจฺจยาการญาณํ. ปจฺจยากาโร หิ ธมฺมานํ ปวตฺติฏฺฐิติการณตฺตา ธมฺมฏฺฐิตีติ
วุจฺจติ, ตตฺถ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, เอตสฺเสว ฉพฺพิธสฺส ญาณสฺเสตํ อธิวจนํ.
เอวํ เอเกกสฺมึ องฺเค อิมานิ สตฺต สตฺต กตฺวา เอกาทสสุ องฺเคสุ สตฺตสตฺตติ
โหนฺติ. ตตฺถ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํ. วยธมฺมนฺติ วยคมนสภาวํ. วิราคธมฺมนฺติ
วิรชฺชนสภาวํ. นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนสภาวํ. อิมินา กึ กถิตํ? อปรวิปสฺสนาย
ปุริมวิปสฺสนาสมฺมสนํ กถิตํ. เตน กึ กถิตํ โหตีติ? สตฺตกฺขตฺตุํ
วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตา. ปฐมญาเณน หิ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาติ
ทิสฺวา ตํ ญาณํ ทุติเยน ทฏฺฐุํ วฏฺฏติ, ทุติยํ ตติเยน, ตติยํ จตุตฺเถน, จตุตฺถํ
ปญฺจเมน, ปญฺจมํ ฉฏฺเฐน, ฉฏฺฐํ สตฺตเมน. เอวํ สตฺต วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา
กถิตา โหนฺตีติ.
                      สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                        ๘. อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๗] อฏฺฐวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺญาติ โสตาปตฺติมคฺคมฺหิ
ปญฺญา. อิมินา สมฺปยุตฺตปญฺญาว กถิตา. เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ.
                      อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                        ๙. นวกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๐๘] นววิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสูติ
อนุปุพฺพวิหารสงฺขาตาสุ สมาปตฺตีสุ. ตาสํ อนุปุพฺเพน อนุปฏิปาฏิยา
วิหาริตพฺพฏฺเฐน อนุปุพฺพวิหารตา, สมาปชฺชิตพฺพฏฺเฐน สมาปตฺติตา ทฏฺฐพฺพา. ตตฺถ
ปฐมชฺฌานสมาปตฺติยา ปญฺญาติอาทโย อฏฺฐ สมฺปยุตฺตปญฺญา เวทิตพฺพา. นวมา
ปจฺจเวกฺขณปญฺญา. สา หิ นิโรธสมาปตฺตึ สนฺตโต ปณีตโต ปจฺจเวกฺขมานสฺส
ปวตฺตติ. เตน วุตฺตํ "สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณนฺ"ติ.
                      นวกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                        ๑๐. ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
                           ปฐมพลนิทฺเทส
     [๘๐๙] ทสวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อฏฺฐานนฺติ เหตุปฏิกฺเขโป. อนวกาโสติ
ปจฺจยปฏิกฺเขโป. อุภเยนาปิ การณเมว ปฏิกฺขิปติ. การณญฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย
อตฺตโน ผลสฺส ฐานนฺติ จ อวกาโสติ จ วุจฺจติ. ยนฺติ เยน การเณน.
ทิฏฺฐิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺฐิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน อริยสาวโก. กญฺจิ
สงฺขารนฺติ จตุภูมิเกสุ สงฺขตสงฺขาเรสุ กญฺจิ เอกํ สงฺขารมฺปิ. นิจฺจโต
อุปคจฺเฉยฺยาติ นิจฺโจติ คเณฺหยฺย. เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ นตฺถิ, น
อุปลพฺภติ. ยํ ปุถุชฺชโนติ เยน การเณน ปุถุชฺชโน. ฐานเมตํ วิชฺชตีติ เอตํ
การณํ อตฺถิ, สสฺสตทิฏฺฐิยา หิ โส เตภูมิเกสุ สงฺขาเรสุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต
คเณฺหยฺยาติ อตฺโถ. จตุภูมิกสงฺขาโร ๑- ปน เตชุสฺสทตฺตา ทิวสํ สนฺตตฺโต
อโยคุโฬ วิย มกฺขิกานํ ทิฏฺฐิยา วา อญฺเญสํ วา อกุสลานํ อารมฺมณํ น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จตุตฺถภูมกสงฺขาโร
โหติ. อิมินา นเยน กญฺจิ สงฺขารํ สุขโตติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุขโต
อุปคจฺเฉยฺยาติ "เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรมฺมรณา"ติ ๑- เอวํ อตฺตทิฏฺฐิวเสน
สุขโต คาหํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปน อริยสาวโก
ปริฬาหาภิภูโต ปริฬาหวูปสมตฺถํ มตฺตหตฺถีหิ ปริตาสิโต วิย สุจิกาโม
โปกฺขรพฺราหฺมโณ ๒- คูถํ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ. อตฺตวาเท
กสิณาทิปณฺณตฺติสงฺคหนตฺถํ สงฺขารนฺติ อวตฺวา กญฺจิ ธมฺมนฺติ วุตฺตํ. อิธาปิ
อริยสาวกสฺส จตุภูมิกวเสน ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, ปุถุชฺชนสฺส เตภูมิกวเสน.
สพฺพวาเรสุ วา อริยสาวกสฺสาปิ เตภูมิกวเสเนว ปริจฺเฉโท วฏฺฏติ. ยญฺหิ ยํ ๓-
ปุถุชฺชโน คณฺหาติ, ตโต ตโต อริยสาวโก คาหํ วินิเวเธติ, ๔- ปุถุชฺชโน หิ ยํ ยํ
นิจฺจํ สุขํ อตฺตาติ คณฺหาติ, ตํ ตํ อริยสาวโก อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ คณฺหนฺโต
คาหํ วินิเวเธติ. ๔-
     มาตรนฺติอาทีสุ ชนิกาว มาตา. ชนโก ปิตา. ๕- มนุสฺสภูโตว ขีณาสโว
อรหาติ  อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก อญฺญํ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ
อฏฺฐานํ. สเจปิ ภวนฺตรคตํ อริยสาวกํ อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺตมฺปิ
โกจิ เอวํ วเทยฺย "อิมํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ
จกฺกวตฺติรชฺชํ ปฏิปชฺชาหี"ติ, เนว โส ตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย. อถวาปิ นํ เอวํ
วเทยฺยุํ "สเจ อิมํ น ฆาเตสฺสสิ, สีสนฺเต ฉินฺทิสฺสามา"ติ, สีสเมวสฺส ฉินฺเทยฺยุํ,
เนว โส ตํ ฆาเตยฺย. ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ อริยสาวกสฺส
จ พลทีปนตฺถเมตํ วุตฺตํ. อยเญฺหตฺถ อธิปฺปาโย:- สาวชฺโช ปุถุชฺชนภาโว,
ยตฺร หิ นาม ปุถุชฺชโน มาตุฆาตาทีนิปิ อนนฺตริยานิ กริสฺสติ. มหาพโลว
อริยสาวโก, โส เอตานิ กมฺมานิ น กโรตีติ.
     ปทุฏฺเฐน จิตฺเตนาติ โทสสมฺปยุตฺเตน วธกจิตฺเตน. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ
ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. สํฆํ ภินฺเทยฺยาติ
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๒๑,๒๗/๑๘,๒๒    ฉ.ม. โจกฺขพฺราหฺมโณ       ฉ. ยํ ยํ หิ
@ ฉ.ม. วินิเวเฐติ           ฉ.ม. "ชนโก ปิตา"ติ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
สมานสํวาสกํ สมานสีมาย ฐิตํ ปญฺจหิ การเณหิ สํฆํ ภินฺเทยฺย. วุตฺตเญฺหตํ
"ปญฺจหิ อุปาลิ อากาเรหิ สํโฆ ภิชฺชติ. กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต
อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา"ติ. ๑-
     ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อญฺญตเรน กมฺเมน.
อุทฺเทเสนาติ ปญฺจสุ ปาฏิโมกฺขุทฺเทเสสุ อญฺญตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ
กถยนฺโต, ตาหิ ตาหิ อุปฺปตฺตีหิ อธมฺมํ ธมฺโมติอาทีนิ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ
ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ "นนุ ตุเมฺห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ
พหุสฺสุตภาวญฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ
จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ น ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนํ วิย
สีตโล, กิมหํ อปายโต น ภายามี"ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ
กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ
อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺตนธมฺเม กตฺวา "คณฺหถ อิมํ สลากนฺ"ติ สลากคฺคาเหน.
เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน
ปุพฺพภาคา. อฏฺฐารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเตน ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ
อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สํโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร
วา อติเรกา วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรนฺติ,
ตทา สํโฆ ภินฺโน นาม โหติ.
     เอวํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สํฆํ ภินฺเทยฺยาติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ.
เอตฺตาวตา มาตุฆาตาทีนิ ปญฺจ อนนฺตริยกมฺมานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ, ยานิ
ปุถุชฺชโน กโรติ, น อริยสาวโก. เตสํ อาวีภาวตฺถํ:-
           กมฺมโต ทฺวารโต เจว      กปฺปฏฺฐิติยโต ตถา
           ปากสาธารณาทีหิ          วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ:  วินย. ๘/๔๕๘/๔๐๙
     ตตฺถ กมฺมโต ตาว:- เอตฺถ หิ มนุสฺสภูตสฺเสว มนุสฺสภูตํ มาตรํ
วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อนนฺตริยํ โหติ,
"ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิสฺสามี"ติ สกลจกฺกวาฬํ มหาเจติยปฺปมาเณหิ กาญฺจนถูเปหิ
ปูเรตฺวาปิ สกลจกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา นิสินฺนภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวาปิ
พุทฺธสฺส ภควโต สงฺฆาฏิกณฺณํ อมุญฺจิตฺวาว วิจริตฺวาปิ กายสฺส เภทา นิรยเมว
อุปปชฺชติ. โย ปน สยํ มนุสฺสภูโต ติรจฺฉานภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา สยํ
วา ติรจฺฉานภูโต มนุสฺสภูตํ ติรจฺฉานภูโตเยว วา ติรจฺฉานภูตํ ชีวิตา
โวโรเปติ, ตสฺส กมฺมํ อนนฺตริยํ น โหติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ โหติ, อนนฺตริยํ
อาหจฺเจว ติฏฺฐติ. มนุสฺสชาติกานํ ปน วเสน อยํ ปโญฺห กถิโต.
     เอตฺถ เอฬกจตุกฺกํ สงฺคามจตุกฺกํ โจรจตุกฺกญฺจ กเถตพฺพํ. เอฬกํ
มาเรสฺสามีติ ๑- อภิสนฺธินาปิ หิ เอฬกฏฺฐาเน ฐิตํ มนุสฺโส มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา
ปิตรํ วา มาเรนฺโต อนนฺตริยํ ผุสติ. เอฬกาภิสนฺธินา ปน มาตาปิติอภิสนฺธินา
วา เอฬกํ มาเรนฺโต อนนฺตริยํ น ผุสติ. มาตาปิติอภิสนฺธินา มาตาปิตโร
มาเรนฺโต ผุสเตว. เอเสว ๒- นโย อิตรสฺมิมฺปิ จตุกฺกทฺวเย. ยถา จ มาตาปิตูสุ,
เอวํ อรหนฺเตปิ เอตานิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ. มนุสฺสอรหนฺตเมว จ มาเรตฺวา
อนนฺตริยํ ผุสติ, น ยกฺขภูตํ, กมฺมํ ปน ภาริยํ อนนฺตริยสทิสเมว. มนุสฺสอรหนฺตสฺส
จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร วา วิเส วา ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ
ปตฺวา เตเนว มรติ, อรหนฺตฆาโต โหติเยว. ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนทานํ
อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุญฺชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ. เสสอริยปุคฺคเล
มาเรนฺตสฺส อนนฺตริยํ นตฺถิ, กมฺมํ ปน ภาริยํ อนนฺตริยสทิสเมว.
     โลหิตุปฺปาเท ตถาคตสฺส อภิชฺชกายตาย ปรูปกฺกเมน จมฺมจฺเฉทํ กตฺวา
โลหิตปคฺฆรณํ นาม นตฺถิ, สรีรสฺส ปน อนฺโตเยว เอกสฺมึ ฐาเน โลหิตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มาเรมิติ            ฉ.ม. เอส
สโมสรติ. เทวทตฺเตน ปฏิวิทฺธสิลาโต ภิชฺชิตฺวา คตา สกฺขลิกาปิ ๑- ตถาคตสฺส
ปาทนฺตํ ปหริ, ผรสุนา ปหโต วิย ปาโท อนฺโตโลหิโตเยว อโหสิ. ตถา
กโรนฺตสฺส อนนฺตริยํ โหติ. ชีวโก ปน ตถาคตสฺส รุจิยา สตฺถเกน จมฺมํ
ฉินฺทิตฺวา ตมฺหา ฐานา ทุฏฺฐโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุกมกาสิ, ตถา กโรนฺตสฺส
ปุญฺญกมฺมเมว โหติ.
     อถ เย จ ปรินิพฺพุเต ตถาคเต เจติยํ ภินฺทนฺติ, โพธึ ฉินฺทนฺติ,
ธาตุมฺหิ อุปกฺกมนฺติ, เตสํ กึ โหตีติ? ภาริยํ กมฺมํ โหติ อนนฺตริยสทิสํ.
สธาตุกํ ปน ถูปํ วา ปฏิมํ วา พาธยมานํ โพธิสาขญฺจ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ.
สเจปิ ตตฺถ นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว.
ปริโภคเจติยโต หิ สรีรเจติยํ มหนฺตตรํ. เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺตํ
โพธิมูลมฺปิ ฉินฺทิตฺวา หริตุํ วฏฺฏติ. ยา ปน โพธิสาขา โพธิฆรํ พาธติ, ตํ
เคหรกฺขนตฺถํ ฉินฺทิตุํ น ลพฺภติ. โพธิอตฺถญฺหิ เคหํ, น เคหตฺถาย โพธิ.
อาสนฆเรปิ เอเสว นโย. ยสฺมึ ปน อาสนฆเร ธาตุ นิหิตา โหติ, ตสฺส
รกฺขนตฺถาย โพธิสาขํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. โพธิชคฺคนตฺถํ โอโชหรณสาขํ วา
ปูติฏฺฐานํ วา ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติเยว, สรีรปฏิชคฺคเน วิย ปุญฺญมฺปิ โหติ.
     สํฆเภเท สีมฏฺฐกสํเฆ อสนฺนิปติเต วิสุํ วิสุํ ๒- ปริสํ คเหตฺวา
กตโวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหสฺส กมฺมํ วา กโรนฺตสฺส อุทฺเทสํ วา อุทฺทิสนฺตสฺส
เภโท จ โหติ อนนฺตริยกมฺมญฺจ. ๓- สมคฺคสญฺญาย ปน วฏฺฏติ, สมคฺคสญฺญาย หิ
กโรนฺตสฺส เนว เภโท โหติ, ๓- น อนนฺตริยกมฺมํ. ตถา นวโต อูนปริสาย.
สพฺพนฺติเมน ปน ปริจฺเฉเทน นวนฺนํ ชนานํ โย สํฆํ ภินฺทติ, ตสฺส
อนนฺตริยกมฺมํ โหติ. อนุวตฺตกานํ อธมฺมวาทีนํ มหาสาวชฺชํ กมฺมํ, ธมฺมวาทิโน
@เชิงอรรถ:  ฉ. สกลิกาปิ          ฉ.ม. วิสุํ
@๓-๓ ม. สมคฺคสญฺญาย ปน "วฏฺฏตี"ติ สญฺญาย วา กโรนฺตสฺส เภโทว โหติ
อนวชฺชา. ตตฺถ นวนฺนเมว สํฆเภเท อิทํ สุตฺตํ:- "เอกโต อุปาลิ จตฺตาโร
โหนฺติ, เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหติ `อยํ ธมฺโม อยํ
วินโย อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ อิมํ โรเจถา'ติ, เอวมฺปิ โข อุปาลิ สํฆราชิ
เจว โหติ สํฆเภโท จ. นวนฺนํ วา อุปาลิ อติเรกนวนฺนํ วา สํฆราชิ เจว
โหติ สํฆเภโท จา"ติ. ๑-
     เอเตสุ จ ปน ปญฺจสุ สํฆเภโทว วจีกมฺมํ, เสสานิ กายกมฺมานีติ เอวํ
กมฺมโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ทฺวารโตติ สพฺพาเนว เจตานิ กายทฺวารโตปิ วจีทฺวารโตปิ สมุฏฺฐหนฺติ.
ปุริมานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ อาณตฺติกวิชฺชามยปโยควเสน วจีทฺวารโต สมุฏฺฐหิตฺวาปิ
กายทฺวารเมว ปูเรนฺติ. สํฆเภโท หตฺถมุทฺธาย เภทํ กโรนฺตสฺส กายทฺวารโต
สมุฏฺฐหิตฺวาปิ วจีทฺวารเมว ปูเรตีติ เอวเมตฺถ ทฺวารโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     กปฺปฏฺฐิติยโตติ สํฆเภโทเยว เจตฺถ กปฺปฏฺฐิติโย. สณฺฐหนฺเต หิ กปฺเป
กปฺปเวมชฺเฌ วา สํฆเภทํ กตฺวา กปฺปวินาเสเยว มุจฺจติ. สเจปิ หิ "เสฺวว
กปฺโป วินสฺสิสฺสตี"ติ อชฺช สํฆเภทํ กโรติ, เสฺวเยว มุจฺจติ, เอกทิวสเมว
นิรเย ปจฺจติ, เอวํ กรณํ ปน นตฺถิ. เสสานิ จตฺตาริ กมฺมานิ อนนฺตริยาเนว
โหนฺติ, น กปฺปฏฺฐิติยานีติ เอวเมตฺถ กปฺปฏฺฐิติยโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
     ปากโตติ เยน จ ปญฺจเปตานิ กมฺมานิ กตานิ โหนฺติ, ตสฺส สํฆเภโทเยว
ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ, เสสานิ "อโหสิกมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก"ติ เอวมาทีสุ
สงฺขฺยํ ๒- คจฺฉนฺติ. สํฆเภทาภาเว โลหิตุปฺปาโท, ตทภาเว อรหนฺตฆาตโก,
ตทภาเว สเจปิ ปิตา สีลวา โหติ มาตา ทุสฺสิลา, โน วา ตถา สีลวตี, ปิตุฆาโต
ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. สเจ มาตา, มาตุฆาโต. ทฺวีสุปิ สีเลน วา ทุสฺสีเลน
วา สมาเนสุ มาตุฆาโตว ปฏิสนฺธิวเสน วิปจฺจติ. มาตา หิ ทุกฺกรการินี
พหูปการา จ ปุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ ปากโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
@เชิงอรรถ:  วินย. ๗/๓๕๑/๑๔๗   ฉ.ม. สงฺขํ
     สาธารณาทีหีติ ปุริมานิ จตฺตาริ สพฺเพสมฺปิ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารณานิ.
สํฆเภโท ปน "น โข อุปาลิ ภิกฺขุนี สํฆํ ภินฺทติ, น สิกฺขมานา, น สามเณโร,
น สามเณรี, น อุปาสโก, น อุปาสิกา สํฆํ ภินฺทติ, ภิกฺขุ โข อุปาลิ ปกตตฺโต
สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ฐิโต สํฆํ ภินฺทตี"ติ ๑- วจนโต วุตฺตปฺปการสฺส
ภิกฺขุโนว โหติ, น อญฺญสฺส. ตสฺมา อสาธารโณ. อาทิสทฺเทน สพฺเพเปเต
ทุกฺขเวทนาสหคตา โทสโมหสมฺปยุตฺตา จาติ เอวเมตฺถ สาธารณาทีหิปิ วิญฺญาตพฺโพ
วินิจฺฉโย.
     อญฺญํ สตฺถารนฺติ "อยํ เม สตฺถา สตฺถุกิจฺจํ กาตุํ อสมตฺโถ"ติ ภวนฺตเรปิ อญฺญํ
ติตฺถกรํ "อยํ เม สตฺถา"ติ เอวํ คเณฺหยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. อฏฺฐมํ ภวํ
นิพฺพตฺเตยฺยาติ สพฺพมนฺทปญฺโญปิ สตฺตมํ ภวํ อติกฺกมิตฺวา อฏฺฐมํ ภวํ
นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. อุตฺตมโกฏิยา หิ สตฺตมํ ภวํ สนฺธาเยเวส "นิยโต
สมฺโพธิปรายโน"ติ วุตฺโต. กึ ปน ตํ นิยาเมติ, กึ ปุพฺพเหตุ นิยาเมติ, อุทาหุ
ปฏิลทฺธมคฺโค, อุทาหุ อุปริ ตโย มคฺคาติ? สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามมตฺตเมตํ.
ปุคฺคโล ปน นิยโต นาม นตฺถิ. "ปุพฺพเหตุ นิยาเมตี"ติ วุตฺเต หิ อุปริ ติณฺณํ
มคฺคานํ อุปนิสฺสโย วุตฺโต โหติ, ปฐมมคฺคสฺส อุปนิสฺสยาภาโว อาปชฺชติ. อิจฺจสฺส
อเหตุ อปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตึ ปาปุณาติ. "ปฏิลทฺธมคฺโค นิยาเมตี"ติ วุตฺเต อุปริ
ตโย มคฺคา อกิจฺจกา โหนฺติ, ปฐมมคฺโคเอว สกิจฺจโก, ปฐมมคฺเคเนว กิเลเส
เขเปตฺวา ปรินิพฺพายิตพฺพํ โหติ. "อุปริ ตโย มคฺคา นิยาเมนฺตี"ติ วุตฺเต
ปฐมมคฺโค อกิจฺจโก โหติ, อุปริ ตโย มคฺคาว สกิจฺจกา, ปฐมมคฺคํ อนิพฺพตฺเตตฺวา
อุปริ ตโย มคฺคา นิพฺพตฺเตตพฺพา โหนฺติ, ปฐมมคฺเคเนว จ อนุปฺปชฺชิตฺวาว
กิเลสา เขเปตพฺพา โหนฺติ. ตสฺมา น อญฺโญ โกจิ นิยาเมติ, อุปริ ติณฺณํ
มคฺคานํ วิปสฺสนาว นิยาเมติ. สเจ หิ เตสํ วิปสฺสนา ติกฺขา สูรา หุตฺวา
@เชิงอรรถ:  วินย. ๗/๓๕๑/๑๔๗
วหติ, เอกํเยว ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพาติ. ตโต มนฺทตรปญฺโญ
ทุติเย วา ตติเย วา จตุตฺเถ วา ปญฺจเม วา ฉฏฺเฐ วา ภเว อรหตฺตํ ปตฺวา
ปรินิพฺพาติ. สพฺพมนฺทปญฺโญ สตฺตมํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ,
อฏฺฐเม ภเว ปฏิสนฺธิ น โหติ. อิติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน คหิตํ นามมตฺตเมตํ.
สตฺถา หิ พุทฺธตุลาย ตุเลตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อยํ ปุคฺคโล
สพฺพมหาปญฺโญ ติกฺขวิปสฺสโก เอกเมว ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตีติ
เอกพีชีติ นามํ อกาสิ. อยํ ปุคฺคโล ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถํ ปญฺจมํ ฉฏฺฐํ ภวํ
นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตีติ โกลํโกโลติ นามํ อกาสิ. อยํ ปุคฺคโล
สตฺตมํ ภวํ นิพฺพตฺเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ นามํ อกาสิ.
     โกจิ ปน ปุคฺคโล สตฺตนฺนํ ภวานํ นิยโต นาม นตฺถิ, อริยสาวโก
ปน เยน เกนจิปิ อากาเรน มนฺทปญฺโญ สมาโน อฏฺฐมํ ภวํ อปฺปตฺวา
อนฺตราว ปรินิพฺพาติ. สกฺกสทิโสปิ หิ ๑- วฏฺฏาภิรโต สตฺตมํเยว ภวํ คจฺฉติ,
สตฺตเม ภเว สพฺพากาเรน ปมาทวิหาริโนปิ วิปสฺสนาญาณํ ปริปากํ คจฺฉติ,
อปฺปมตฺตเกปิ อารมฺมเณ นิพฺพินฺทิตฺวา นิพฺพุตึ ปาปุณาติ. สเจปิ หิสฺส สตฺตเม
ภเว นิทฺทํ วา โอกฺกมนฺตสฺส ปรมฺมุขํ วา คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต ฐตฺวา ติขิเณน
อสินา โกจิเทว สีลํ ปาเตยฺย, อุทเก วา โอสาเทตฺวา มาเรยฺย, อสนิ วา
ปนสฺส สีเส ปเตยฺย, เอวรูเปปิ กาเล สปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา นาม น โหติ,
อรหตฺตํ ปตฺวาว ปรินิพฺพาติ. เตน วุตฺตํ "อฏฺฐมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ ฐานํ
วิชฺชตี"ติ.
     เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสีโลกธาตุยา. ตีณิ หิ เขตฺตานิ ชาติเขตฺตํ
อาณาเขตฺตํ วิสยเขตฺตนฺติ. ตตฺถ ชาติเขตฺตํ นาม ทสสหสฺสีโลกธาตุ. สา หิ
ตถาคตสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนกาเล นิกฺขมนกาเล สมฺโพธิกาเล ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
อายุสงฺขารโวสฺสชฺชเน ๑- ปรินิพฺพาเน จ กมฺปติ. โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ ปน
อาณาเขตฺตํ นาม. อาฏานาฏิยโมรปริตฺตธชคฺคปริตฺตรตนปริตฺตาทีนญฺหิ เอตฺถ
อาณา วตฺตติ. วิสยเขตฺตสฺส ปน ปริมาณํ นตฺถิ. พุทฺธานญฺหิ "ยาวตกํ ญาณํ,
ตาวตกํ เนยฺยํ, ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ,
เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณนฺ"ติ ๒- วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ.
     อิเมสุ ปน ตีสุ เขตฺเตสุ ฐเปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อญฺญสฺมึ จกฺกวาเฬ
พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ. ตีณิ ปิฏกานิ
วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ. ติสฺโส สงฺคีติโย มหากสฺสปตฺเถรสฺส
สงฺคีติ, ยสตฺเถรสฺส สงฺคีติ, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สงฺคีตีติ. อิมา ติสฺโส
สงฺคีติโย อารุเฬฺห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อิมํ จกฺกวาฬํ มุญฺจิตฺวา อญฺญตฺถ
พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตีติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ.
     อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา
วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ โพธิปลฺลงฺเก "โพธึ อปฺปตฺวา น
อุฏฺฐหิสฺสามี"ติ นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตาว
ปุพฺพนฺติ ๓- น เวทิตพฺพํ. โพธิสตฺตสฺส หิ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ
ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปเนเนว ชาติเขตฺตปริคฺคโห กโต, อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ
นิวาริตา โหติ. ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐาย จ ยาว สาสปมตฺตาปิ ธาตุ ติฏฺฐติ, ๔- ตาว
ปจฺฉาติ น เวทิตพฺพํ. ธาตูสุ หิ ฐิตาสุ พุทฺธา ฐิตาว โหนฺติ. ตสฺมา เอตฺถนฺตเร
อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตาว โหติ, ธาตุปรินิพฺพาเน ปน ชาเต อญฺญสฺส
พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา.
     ตีณิ หิ อนฺตรธานานิ นาม ปริยตฺติอนฺตรธานํ ปฏิเวธอนฺตรธานํ
ปฏิปตฺติอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ ปริยตฺตีติ ตีณิ ปิฏกานิ. ปฏิเวโธติ สจฺจปฏิเวโธ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน     ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๙/๕๗๗ (สฺยา)
@ ฉ.ม. ปุพฺเพติ               ฉ.ม. ธาตุโย ติฏฺฐนฺติ
ปฏิปตฺตีติ ปฏิปทา. ตตฺถ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ.
เอกสฺมิญฺหิ กาเล ปฏิเวธกรา ภิกฺขู พหู โหนฺติ, น เอส ภิกฺขุ ๑- ปุถุชฺชโนติ
องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. อิมสฺมึเยว ทีเป เอกวารํ กิร
ปุถุชฺชนภิกฺขุ นาม นาโหสิ. ปฏิปตฺติปูรกาปิ กทาจิ พหู โหนฺติ, กทาจิ
อปฺปา. อิติ ปฏิเวโธ จ ปฏิปตฺติ จ โหติปิ น โหติปิ.
     สาสนฏฺฐิติยา ปน ปริยตฺติ ๒- ปมาณํ. ปณฺฑิโต หิ เตปิฏกํ สุตฺวา
เทฺวปิ ปูเรติ. ยถา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อาฬารสฺส สนฺติเก ปญฺจาภิญฺญา
สตฺต จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ปริกมฺมํ
ปุจฺฉิ, โส น ชานามีติ อาห. ตโต อุทกสฺส รามปุตฺตสฺส ๓- สนฺติกํ คนฺตฺวา
อธิคตวิเสสํ สํสนฺเทตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ปริกมฺมํ ปุจฺฉิ, โส
อาจิกฺขิ, ตสฺส วจนสมนนฺตรเมว มหาสตฺโต ตํ สมฺปาเทสิ, เอวเมว ปญฺญวา
ภิกฺขุ ปริยตฺตึ สุตฺวา เทฺวปิ ปูเรติ. ตสฺมา ปริยตฺติยา ฐิตาย สาสนํ ฐิตํ
โหติ. ยทา ปน สา อนฺตรธายติ, ตทา ปฐมํ อภิธมฺมปิฏกํ นสฺสติ.
ตตฺถ ปฏฺฐานํ สพฺพปฐมํ อนฺตรธายติ, อนุกฺกเมน ปจฺฉา ธมฺมสงฺคโห,
ตสฺมึ อนฺตรหิเต อิตเรสุ ทฺวีสุ ปิฏเกสุ ฐิเตสุปิ สาสนํ ฐิตเมว โหติ.
     ตตฺถ สุตฺตนฺตปิฏเก อนฺตรธายมาเน ปฐมํ องฺคุตฺตรนิกาโย เอกาทสกโต
ปฏฺฐาย ยาว เอกกา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ สํยุตฺตนิกาโย จกฺกเปยฺยาลโต
ปฏฺฐาย ยาว โอฆตรณา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ มชฺฌิมนิกาโย อินฺทฺริยภาวนโต
ปฏฺฐาย ยาว มูลปริยายา อนฺตรธายติ, ตทนนฺตรํ ทีฆนิกาโย ทสุตฺตรโต
ปฏฺฐาย ยาว พฺรหฺมชาลา อนตรธายติ. เอกิสฺสาปิ ทฺวินฺนมฺปิ คาถานํ ปุจฺฉา
อทฺธานํ คจฺฉติ, สาสนํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ สภิยปุจฺฉา ๔- วิย อาฬวกปุจฺฉา ๕-
วิย จ. เอตา กิร กสฺสปพุทฺธกาลิกา อนฺตรา สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขึสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอส ภิกฺขุ        ฉ.ม. ปริยตฺติเยว      ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ขุ.สุ. ๒๕/๕๑๖/๔๓๔     สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๘, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๙
     ทฺวีสุ ปน ปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ วินยปิฏเก ฐิเต สาสนํ ติฏฺฐติ.
ปริวารขนฺธเกสุ อนฺตรหิเตสุ อุภโตวิภงฺเค ฐิเต ฐิตเมว โหติ. อุภโตวิภงฺเค
อนฺตรหิเต มาติกาย ฐิตายปิ ฐิตเมว โหติ. มาติกาย อนฺตรหิตาย
ปาฏิโมกฺขปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ ฐิตาสุ สาสนํ ติฏฺฐติ. ลิงฺคํ อทฺธานํ คจฺฉติ.
เสตวตฺถสมณวํโส ปน กสฺสปพุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย สาสนํ ธาเรตุํ นาสกฺขิ. ปจฺฉิมกสฺส
ปน สจฺจปฏิเวธโต ปจฺฉิมกสฺส สีลเภทโต จ ปฏฺฐาย สาสนํ โอสกฺกิตํ
นาม โหติ. ตโต ปฏฺฐาย อญฺญสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. ๑-
     ตีณิ ปรินิพฺพานานิ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ
ธาตุปรินิพฺพานนฺติ. ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ, ขนฺธปรินิพฺพานํ
กุสินารายํ, ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติ. สาสนสฺส กิร โอสกฺกนกาเล
อิมสฺมึ ตามฺพปณฺณิทีเป ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ คมิสฺสนฺติ, มหาเจติยโต
นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต มหาโพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติ, นาคภวนโตปิ
เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ
ธาตุ น อนฺตรา นสฺสิสฺสติ. สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺเก ราสิภูตา
สุวณฺณกฺขนฺโธ วิย เอกคฺฆนา หุตฺวา ฉพฺพณฺณรํสิโย วิสฺสชฺเชสฺสนฺติ, ตา
ทสสหสฺสีโลกธาตุํ ผริสฺสนฺติ. ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สนฺนิปติตฺวา
"อชฺช สตฺถา ปรินิพฺพายติ, อชฺช สาสนํ โอสกฺกติ, ปจฺฉิมทสฺสนนฺทานิ
อิทํ อมฺหากนฺ"ติ ทสพลสฺส ปรินิพฺพุตทิวสโต มหนฺตตรํ การุญฺญํ กริสฺสนฺติ,
ฐเปตฺวา อนาคามิขีณาสเว อวเสสา สกภาเวน สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ.
ธาตูสุ เตโชธาตุ อุฏฺฐหิตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคญฺฉิสฺสติ, สาสปมตฺตายปิ
ธาตุยา สติ เอกชาลาว ภวิสฺสติ, ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติ.
เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตูสุ อนฺตรหิตาสุ สาสนํ อนฺตรหิตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาริตา
นาม โหติ. ยาว เอวํ น อนฺตรธายติ, ตาว อจริมํ นาม โหติ. เอวํ
อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติ.
     กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ. อนจฺฉริยตฺตา. พุทฺธา
หิ อจฺฉริยมนุสฺสา. ยถาห "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ
อจฺฉริยมนุสฺโส, กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต ภิกฺขเว อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ. ๑-
ยทิ จ เทฺว วา จตฺตาโร วา อฏฺฐ วา โสฬส วา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น
อจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. เอกสฺมิญฺหิ วิหาเร ทฺวินฺนํ เจติยานมฺปิ ลาภสกฺกาโร
อุฬาโร น โหติ, ภิกฺขูปิ พหุตาย น อจฺฉริยา ชาตา, เอวํ พุทฺธาปิ
ภเวยฺยุํ, ตสฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ. เทสนาย จ วิเสสาภาวโต. ยญฺหิ สติปฏฺฐานาทิเภทํ
ธมฺมํ เอโก เทเสติ, อญฺเญน อุปฺปชฺชิตฺวาปิ โสว เทเสตพฺโพ สิยา. ตโต
อนจฺฉริโย สิยา, เอกสฺมึ ปน ธมฺมํ เทเสนฺเต เทสนาปิ อจฺฉริยา โหติ.
วิวาทภาวโต จ. พหูสุ จ ๒- พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุ พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา
วิย "อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก, อมฺหากํ พุทฺโธ มธุรสฺสโร ลาภี ปุญฺญวา"ติ
วิวเทยฺยุํ, ตสฺมาปิ เอวํ น อุปฺปชฺชนฺติ.
     อปิเจตํ การณํ มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน นาคเสนตฺเถเรน วิตฺถาริตเมว.
วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:-
              ภนฺเต นาคเสน ภาสิตมฺเปตํ ภควตา "อฏฺฐานเมตํ
         ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เทฺว อรหนฺโต
         สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติ. ๓-
         เทเสนฺตา จ ภนฺเต นาคเสน สพฺเพปิ ตถาคตา สตฺตตึส
         โพธิปกฺขิยธมฺเม เทเสนฺติ, กถยมานา จ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ
@เชิงอรรถ:  องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๒/๒๒           ฉ.ม. หิ
@ ม.อุ ๑๔./๑๒๘/๑๑๔, องฺ.เอกก. ๒๐/๒๗๗/๒๙
         กเถนฺติ, สิกฺขาเปนฺตา จ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขาเปนฺติ, อนุสาสมานา
         จ อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ อนุสาสนฺติ. ยทิ ภนฺเต นาคเสน
         สพฺเพสมฺปิ ตถาคตานํ เอกุทฺเทโส ๑- เอกกถา เอกสิกฺขา
         เอกานุสิฏฺฐิ, เกน การเณน เทฺว ตถาคตา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
         เอเกนปิ ตาว พุทฺธุปฺปาเทน อยํ โลโก โอภาสชาโต, ยทิ
         ทุติโย พุทฺโธ ภเวยฺย, ทฺวินฺนํ ปภาย อยํ โลโก ภิยฺโยโส
         มตฺตาย โอภาสชาโต ภเวยฺย, โอวทนฺตา จ เทฺว ตถาคตา
         สุขํ โอวเทยฺยุํ, อนุสาสมานา จ สุขํ อนุสาเสยฺยุํ, ตตฺถ เม
         การณํ ทสฺเสหิ, ๒- ยถาหํ นิสฺสํสโย ภเวยฺยนฺติ.
             อยํ มหาราช ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี,
         เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ
         อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย
         กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย วิธเมยฺย
         วิทฺธํเสยฺย, น ฐานมุปคจฺเฉยฺย.
             ยถา มหาราช นาวา เอกปุริสสนฺธารณี ภเวยฺย, เอกสฺมึ
         ปุริเส อภิรูเฬฺห สา นาวา สมุปาทิกา ภเวยฺย, อถ ทุติโย
         ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ตาทิโส อายุนา วณฺเณน วเยน ปมาเณน
         กีสถูเลน สพฺพงฺคปจฺจงฺเคน, โส ตํ นาวํ อภิรูเหยฺย, อปิ นุ
         สา มหาราช นาวา ทฺวินฺนมฺปิ ธาเรยฺยาติ. น หิ ภนฺเต,
         จเลยฺย กมฺเปยฺย นเมยฺย โอนเมยฺย วินเมยฺย วิกิเรยฺย
         วิธเมยฺย วิทฺธํเสยฺย, น ฐานมุปคจฺเฉยฺย, โอสีเทยฺย อุทเกติ.
         เอวเมว โข มหาราช อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกา เทสนา      ฉ.ม. พฺรูหิ
         เอกสฺเสว ตถาคตสฺส คุณํ ธาเรติ, ยทิ ทุติโย พุทฺโธ
         อุปฺปชฺเชยฺย, นายํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ ธาเรยฺย, จเลยฺย ฯเปฯ
         น ฐานมุปคจฺเฉยฺย.
              ยถา วา ปน มหาราช ปุริโส ยาวทตฺถํ โภชนํ ภุญฺเชยฺย
         ฉาเทนฺตํ ยาว กณฺฐมภิปูรยิตฺวา, โส ธาโต ปีณิโต ปริปุณฺโณ
         นิรนฺตโร ตนฺทีกโต อโนนมิตทณฺฑชาโต ปุนเทว ตตฺตกํ
         โภชนํ ภุญฺเชยฺย, อปิ นุ โข โส มหาราช ปุริโส สุขิโต
         ภเวยฺยาติ. น หิ ภนฺเต, สกึ ภุตฺโตว มเรยฺยาติ. เอวเมว โข
         มหาราช อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกพุทฺธธารณี ฯเปฯ น
         ฐานมุปคจฺเฉยฺยาติ.
              กินฺนุ โข ภนฺเต นาคเสน อภิธมฺมภาเรน ปฐวี จลตีติ.
         อิธ มหาราช เทฺว สกฏา รตนภริตา ๑- ภเวยฺยุํ  ยาว มุขสมา,
         เอกสกฏโต รตนํ คเหตฺวา เอกมฺหิปิ สกเฏ อากิเรยฺยุํ, อปิ นุ
         โข ตํ มหาราช สกฏํ ทฺวินฺนมฺปิ สกฏานํ รตนํ ธาเรยฺยาติ. น
         หิ ภนฺเต, นาภีปิ ตสฺส จเลยฺย, ๒- อราปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยุํ,
         เนมิปิ ตสฺส โอปเตยฺย, อกฺโขปิ ตสฺส ภิชฺเชยฺยาติ. กินฺนุ โข
         มหาราช อติรตนภาเรน สกฏํ ภิชฺชตีติ. อาม ภนฺเตติ. เอวเมว
         โข มหาราช อภิธมฺมภาเรน ปฐวี จลตีติ.
              อปิจ มหาราช อิทํ การณํ พุทฺธพลปริทีปนาย โอสาริตํ,
         อญฺญมฺปิ ตตฺถ ปฏิรูปการณํ ๓- สุโณหิ, เยน การเณน เทฺว
         สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ. ยทิ มหาราช เทฺว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. รตนปริปูริตา
@ ฉ.ม. ผเลยย       ฉ.ม. อภิรูปํ การณํ
         สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ปริสาย วิวาโท
         อุปฺปชฺเชยฺย, "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ อุภโตปกฺขชาตา
         ภเวยฺยุํ. ยถา มหาราช ทฺวินฺนํ พลวามจฺจานํ ปริสาย วิวาโท
         อุปฺปชฺเชยฺย "ตุมฺหากํ อมจฺโจ อมฺหากํ อมจฺโจ"ติ อุภโตปกฺขชาตา
         โหนฺติ, เอวเมว โข มหาราช ยทิ เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา
         เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปริสาย วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย
         "ตุมฺหากํ พุทฺโธ อมฺหากํ พุทฺโธ"ติ อุภโตปกฺขชาตา ภเวยฺยุํ.
         ๑- อิทํ ปฐมํ การณํ สุโณหิ, ๑- เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา
         เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
              อปรมฺปิ มหาราช อุตฺตรึ การณํ สุโณหิ, เยน การเณน
         เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ, ยทิ มหาราช เทฺว
         สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, "อคฺโค พุทฺโธ"ติ ยํ
         วจนํ, ตํ มิจฺฉา ภเวยฺย, "เชฏฺโฐ พุทฺโธ"ติ "เสฏฺโฐ พุทฺโธ"ติ
         "วิสิฏฺโฐ พุทฺโธ"ติ "อุตฺตโม พุทฺโธ"ติ "ปวโร พุทฺโธ"ติ "อสโม
         พุทฺโธ"ติ "อสมสโม พุทฺโธ"ติ "อปฺปฏิสโม พุทฺโธ"ติ "อปฺปฏิภาโค
         พุทฺโธ"ติ "อปฺปฏิปุคฺคโล พุทฺโธ"ติ ยํ วจนํ, ตํ มิจฺฉา
         ภเวยฺย. อิทมฺปิ โข ตฺวํ มหาราช การณํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉ,
         เยน การเณน เทฺว สมฺมาสมฺพุทฺธา เอกกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺติ.
              อปิจ โข มหาราช พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สภาวปกติกา
         เอสา, ยํ เอโกเยว พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ. กสฺมา?
         การณมหนฺตตฺตา ๒- สพฺพญฺญุพุทฺธคุณานํ. อญฺญมฺปิ มหาราช
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิทํ ตาว มหาราช เอกํ การณํ   ฉ.ม. การณา? มหนฺตตาย
         ยํ โลเก มหนฺตํ โหติ, ๑- ตํ เอกํเยว โหติ. ปฐวี มหาราช
         มหนฺตี, สา เอกาเยว. สาคโร มหนฺโต, โส เอโกเยว. สิเนรุ
         คิริราชา มหนฺโต, โส เอโกเยว. อากาโส มหนฺโต,
         โส เอโกเยว. สกฺโก มหนฺโต, โส เอโกเยว. มาโร มหนฺโต,
         โส เอโกเยว. พฺรหฺมา ๒- มหนฺโต, โส เอโกเยว. ตถาคโต
         อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหนฺโต, โส เอโกเยว โลกสฺมึ. ยตฺถ
         เต อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ อญฺเญสํ ๓- โอกาโส น โหติ. ตสฺมา
         มหาราช ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอโกเยว โลเก
         อุปฺปชฺชตีติ.
              สุกถิโต ภนฺเต นาคเสน ปโญฺห โอปมฺเมหิ การเณหีติ.
     เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ เอกสฺมึ จกฺกวาเฬ. เหฏฺฐา อิมินาว ปเทน ทส
จกฺกวาฬสหสฺสานิ คหิตานิ, ตานิปิ เอกจกฺกวาเฬเนว ปริจฺฉินฺทิตุํ วฏฺฏนฺติ.
พุทฺธา หิ อุปฺปชฺชมานา อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน
ปน วาริเต อิโต อญฺเญสุ จกฺกวาเฬสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ วาริตเมว โหติ. อปุพฺพํ
อจริมนฺติ เอตฺถ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวโต ปุพฺเพ ปุพฺพํ, ตสฺเสว อนฺตรธานโต
ปจฺฉา จริมํ. ตตฺถ ทฺวิธา จกฺกรตนสฺส อนฺตรธานํ โหติ, จกฺกวตฺติโน กาลกิริยาย
วา ปพฺพชฺชาย วา. อนฺตรธายมานญฺจ ปน ตํ กาลกิริยโต วา ปพฺพชิตโต ๔-
วา สตฺตเม ทิวเส อนฺตรธายติ, ตโต ปรํ จกฺกวตฺติโน ปาตุภาโว อวาริโต.
กสฺมา ปน เอกจกฺกวาเฬ เทฺว จกฺกวตฺติโน นุปฺปชฺชนฺตีติ? วิวาทุปจฺเฉทโต
อนจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส มหานุภาวโต จ. ทฺวีสุ หิ อุปฺปชฺชนฺเตสุ "อมฺหากํ
ราชา มหนฺโต, อมฺหากํ ราชา มหนฺโต"ติ วิวาโท อุปฺปชฺเชยฺย. เอกสฺมึ ทีเป
จกฺกวตฺติ เอกสฺมึ ทีเป จกฺกวตฺตีติ จ อนจฺฉริโย ภเวยฺย. โย จายํ จกฺกรตนสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ        ฉ.ม. มหาพฺรหฺมา
@ ฉ.ม. อญฺญสฺส                 ฉ.ม. ปพฺพชฺชโต
ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ อิสฺสริยานุปฺปทานสมตฺโถ มหานุภาโว,
โส ปริหาเยยฺย. อิติ วิวาทุปจฺเฉทโต อนจฺฉริยภาวโต จกฺกรตนสฺส มหานุภาวโต
จ น เอกจกฺกวาเฬ เทฺว อุปฺปชฺชนฺติ.
     ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เอตฺถ ติฏฺฐตุ ตาว สพฺพญฺญุคุเณ
นิพฺพตฺเตตฺวา โลกตารณสมตฺโถ ๑- พุทฺธภาโว, ปณิธานมตฺตมฺปิ อิตฺถิยา น
สมฺปชฺชติ.
         มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ      เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
         ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ       อธิกาโร จ ฉนฺทตา
         อฏฺฐธมฺมสโมธานา        อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ. ๒-
     อิมานิ หิ ปณิธานสมฺปตฺติการณานิ. อิติ ปณิธานมฺปิ สมฺปาเทตุํ อสมตฺถาย
อิตฺถิยา กุโต พุทฺธภาโวติ "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส
สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ วุตฺตํ. สพฺพาการปริปูโร วา ปุญฺญุสฺสโย สพฺพาการปริปูรเมว
อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุริโสว อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, น อิตฺถี. ๓-
     ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตีติอาทีสุปิ ยสฺมา อิตฺถิยา
โกโสหิตวตฺถคุยฺหตาทีนํ อภาเวน ลกฺขณานิ น ปริปูเรนฺติ, อิตฺถีรตนภาเวน
สตฺตรตนสมงฺคิตา น สมฺปชฺชติ, สพฺพมนุสฺเสหิ จ อธิโก อตฺตภาโว น โหติ, ตสฺมา
"อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ
สกฺกตฺตาทีนิปิ ตีณิ ฐานานิ อุตฺตมานิ, อิตฺถีลิงฺคญฺจ หีนํ, ตสฺมา ตสฺสา
สกฺกตฺตาทีนิปิ ปฏิสิทฺธานิ. นนุ จ ยถา อิตฺถีลิงฺคํ, เอวํ ปุริสลิงฺคมฺปิ
พฺรหฺมโลเก นตฺถิ, ตสฺมา "ยํ ปุริโส พฺรหมตฺตํ กเรยฺย, ฐานเมตํ วิชฺชตี"ติปิ น
วตฺตพฺพํ สิยาติ. โน น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโต.
พฺรหฺมตฺตนฺติ หิ
@เชิงอรรถ:  ม. โลกธารณสมตฺโถ, ฉ. โลกุตฺตารณสมตฺโถ     ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๕๓
@ ฉ.ม. "น อิตฺถี"ติ ปาโฐ น ทิสฺสติ
มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํ. อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา
พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานํ. ปุริโส ปน ตตฺถ น
อุปปชฺชตีติ น วตฺตพฺโพ. สมาเนปิ เจตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺฐานาว
พฺรหฺมาโน, น อิตฺถีสณฺฐานา. ตสฺมา สุวุตฺตเมเวตํ.
     กายทุจฺจริตสฺสาติอาทีสุ ยถา นิมฺพพีชโกสาตกีพีชาทีนิ มธุรํ ผลํ น
นิพฺพตฺเตนฺติ, อสาตํ อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ. เอวํ กายทุจฺจริตาทีนิ มธุรํ
วิปากํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ, ยถา จ อุจฺฉุพีชสาลิพีชาทีนิ
มธุรํ สาธุรสเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อสาตํ กฏุกํ, เอวํ กายสุจริตาทีนิ
มธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ, น อมธุรํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
          "ยาทิสํ วปเต พีชํ         ตาทิสํ ลภเต ๑- ผลํ
           กลฺยาณการี กลฺยาณํ       ปาปการี จ ปาปกนฺ"ติ. ๒-
     ตสฺมา "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺสา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     กายทุจฺจริตสมงฺคีติอาทีสุ สมงฺคีติ ปญฺจวิธา สมงฺคิตา อายูหนสมงฺคิตา,
เจตนาสมงฺคิตา, กมฺมสมงฺคิตา, วิปากสมงฺคิตา, อุปฏฺฐานสมงฺคิตาติ. ตตฺถ
กุสลากุสลกมฺมายูหนกฺขเณ อายูหนสมงฺคิตา ๓- วุจฺจติ, ตถา เจตนาสมงฺคิตา.
ยาว ปน อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สพฺเพปิ สตฺตา ปุพฺเพ อุปจิตํ
วิปาการหํ กมฺมํ สนฺธาย กมฺมสมงฺคิโนติ วุจฺจนฺติ, เอสา กมฺมสมงฺคิตา.
วิปากสมงฺคิตา ปน วิปากกฺขเณเยว เวทิตพฺพา. ยาว ปน สตฺตา อรหตฺตํ
น ปาปุณนฺติ, ตาว เตสํ ตโต ตโต วจิตฺวา นิรเย ตาว อุปฺปชฺชมานานํ
อคฺคิชาลโลหกุมฺภีอาทีนิ อุปฏฺฐานากาเรหิ นิรโย, คพฺภเสยฺยกตฺตํ อาปชฺชมานานํ
มาตุกุจฺฉิ, เทเวสุ อุปฺปชฺชมานานํ กปฺปรุกฺขวิมานาทีหิ อุปฏฺฐานากาเรหิ
เทวโลโกติ เอวํ อุปฺปตฺตินิมิตฺตํ อุปฏฺฐาติ, อิติ เนสํ อิมินา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หรเต            สํ.ส. ๑๕/๒๕๖/๒๗๓     ฉ.ม. อายูหนสมงฺคิตาติ
อุปฺปตฺตินิมตฺตุปฏฺฐาเนน อปริมุตฺตตฺตา อุปฏฺฐานสมงฺคิตา นาม. สาว ๑- จลติ, เสสา
นิจฺจลา. นิรเย หิ อุปฏฺฐิเตปิ เทวโลโก อุปฏฺฐาติ, เทวโลเก อุปฏฺฐิเตปิ นิรโย
อุปฏฺฐาติ, มนุสฺสโลเก อุปฏฺฐิเตปิ ติรจฺฉานโยนิ อุปฏฺฐาติ, ติรจฺฉานโยนิยา
จ อุปฏฺฐิตายปิ มนุสฺสโลโก อุปฏฺฐาติเยว.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- โสณคิริปาเท กิร ปิปฺผลิวิหาเร ๒- โสณตฺเถโร นาม
เอโก ธมฺมกถิโก, ตสฺส ปิตา สุนขวาชิโก นาม ลุทฺทโก อโหสิ, เถโร ตํ
ปฏิพาหนฺโตปิ สํวเร ฐเปตุํ อสกฺโกนฺโต "มา นสฺสิ วราโก"ติ มหลฺลกกาเล
อกามกํ ปพฺพาเชสิ. ตสฺส คิลานเสยฺยาย นิปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺฐาสิ,
โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา โสณา ๓- อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามา วิย
สมฺปริวาเรสุํ. โส มหาภยภีโต "วาเรหิ ตาต โสณ, วาเรหิ ตาต โสณา"ติ
อาห. กึ มหาเถราติ. "น ปสฺสสิ ตาตา"ติ ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. โสณตฺเถโร
"กถญฺหิ นาม มาทิสสฺส ปิตา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, ปติฏฺฐาหมสฺส ภวิสฺสามี"ติ
สามเณเรหิ นานาปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ มาลาสนฺถารปูชญฺจ ๔-
อาสนปูชญฺจ กาเรตฺวา ปิตรํ มญฺเจน เจติยงฺคณํ อาหริตฺวา มญฺเจ
นิปชฺชาเปตฺวา "อยํ เม ๕- มหาเถร ปูชา ตุมฺหากํ อตฺถาย กตา, `อยํ
เม ภควา ทุคฺคตปณฺณากาโร'ติ วตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหี"ติ
อาห. โส มหาเถโร ปูชํ ทิสฺวา ตถา กโรนฺโต จิตฺตํ ปสาเทสิ, ตาวเทวสฺส
เทวโลโก อุปฏฺฐาสิ, นนฺทวนจิตฺตลตาวนมิสฺสกวนปารุสกวนวิมานานิ เจว
เทวนาฏกานิ จ ปริวาเรตฺวา ฐิตานิ วิย อเหสุํ. โส "อเปถ โสณ อเปถ
โสณา"ติ อาห. กิมิทํ มหาเถราติ. เอตา เต ตาต มาตโร อาคจฺฉนฺตีติ.
เถโร "สคฺโค อุปฏฺฐิโต มหาเถรสฺสา"ติ จินฺเตสิ. เอวํ อุปฏฺฐานสมงฺคิตา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สา             ฉ. อเจลวิหาเร        ฉ.ม. สุนขา
@ ฉ.ม. ตลสนฺถรณปูชํ      ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
จลตีติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ สมงฺคิตาสุ อิธ อายูหนเจตนากมฺมสมงฺคิตาวเสน
"กายทุจฺจริตสมงฺคี"ติอาทิ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                        ปฐมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           ----------
                           ทุติยพลนิทฺเทส
     [๘๑๐] ทุติยพลนิทฺเทเส คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานีติ คติสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ
วาริตานิ ปฏิเสธิตานิ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ คติสมฺปตฺตีติ
สมฺปนฺนา คติ เทวโลโก จ มนุสฺสโลโก จ. คติวิปตฺตีติ วิปนฺนา คติ
จตฺตาโร อปายา. อุปธิสมฺปตฺตีติ อตฺตภาวสมิทฺธิ. อุปธิวิปตฺตีติ หีนอตฺตภาวตา.
กาลสมฺปตฺตีติ สุราชสุมนุสฺสกาลสงฺขาโต สมฺปนฺนกาโล. กาลวิปตฺตีติ
ทุราชทุมนุสฺสกาลสงฺขาโต วิปนฺนกาโล. ปโยคสมฺปตฺตีติ สมฺมาปโยโค. ปโยควิปตฺตีติ
มิจฺฉาปโยโค.
     ตตฺถ เอกจฺจสฺส พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ คติวิปตฺติยํ ฐิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน คติสมฺปตฺติยํ เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ
วา นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ ฐาเน อกุสลสฺส วาโร นตฺถิ, เอกนฺตํ กุสลสฺเสว
วาโร. ๑- เอวมสฺส ตานิ กมฺมานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ
ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิวิปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํ.
โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิโต สุสณฺฐิตงฺคปจฺจงฺโค อภิรูโป
ทสฺสนีโย พฺรหฺมวจฺฉสทิโส. สเจปิ ทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ทาสชาโต โหติ, เอวรูโป
อตฺตภาโว กิลิฏฺฐกมฺมสฺส นานุจฺฉวิโกติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วาโรติ
หตฺถิเมณฺฑอสฺสพนฺธกโคปาลกกมฺมาทีนิ ตํ น กาเรนฺติ, สุขุมวตฺถานิ นิวาสาเปตฺวา
ภณฺฑาคาริกฏฺฐานาทีสุ ฐเปนฺติ. สเจ อิตฺถี โหติ, หตฺถิภตฺตปจนาทีนิ น
กาเรนฺติ, วตฺถาลงฺการํ ทตฺวา สยนปาลิกํ วา นํ กโรนฺติ, โสมเทวึ ๑- วิย
วลฺลภฏฺฐาเน วา ฐเปนฺติ. ภาติกราชกาเล กิร โคมํสขาทเก พหู ชเน
คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํ. เต ทณฺฑํ ทาตุํ สกฺโกถาติ ปุฏฺฐา น สกฺโกมาติ
วทึสุ. อถ เน ราชงฺคเณ โสธเก อกํสุ. เตสํ เอกา ธีตา อภิรูปา ทสฺสนียา
ปาสาทิกา, ตํ ทิสฺวา ราชา อนฺเตปุรํ อติเนตฺวา ๒- วลฺลภฏฺฐาเน ฐเปสิ.
เสสญาตกาปิ ตสฺสา อานุภาเวน สุขํ ชีวึสุ. ตาทิสสฺมิญฺหิ อตฺตภาเว ปาปกมฺมานิปิ
วิปากํ ทาตุํ น สกฺโกนฺติ. เอวํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ
ปชานาติ.
     เอกจฺจสฺส ๓- พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลวิปตฺติยํ ฐิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน ปฐมกปฺปิกานํ วา จกฺกวตฺติรญฺโญ
วา พุทฺธานํ วา อุปฺปตฺติสมเย สุราชสุมนุสฺสกาเล นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ
กาเล นิพฺพตฺตสฺส อกุสลสฺส วิปากํ ทาตุํ โอกาโส นตฺถิ, เอกนฺตํ กุสลสฺเสว
โอกาโส. ๔- เอวํ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยควิปตฺติยํ ฐิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน ปโยคสมฺปตฺติยํ ฐิโต ปาณาติปาตาทีหิ
วิรโต กายวจีมโนสุจริตานิ ปูเรติ, ตาทิเส ฐาเน อกุสลสฺส วิปจฺจโนกาโส นตฺถิ,
เอกนฺตํ กุสลสฺเสว โอกาโส. ๔- เอวํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ
ปชานาติ.
      อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ คติสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน คติวิปตฺติยํเยว นิพฺพตฺโต. ตตฺถสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สามเทวึ   ฉ. อภิเนตฺวา
@ ฉ.ม. เอกสฺส    ฉ.ม. โอกาโสติ
ตานิ ปาปกมฺมานิ ๑- อุปคนฺตฺวา วาเรน วาเรน วิปากํ เทนฺติ, กาเลน นิรเย
นิพฺพตฺตาเปนฺติ, กาเลน ติรจฺฉานโยนิยํ, กาเลน ปิตฺติวิสเย, กาเลน อสุรกาเย.
ทีเฆนาปิ อทฺธุนา อปายโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ น เทนฺติ. เอวํ คติสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา
วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ คติวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน อุปธิวิปตฺติยํเยว ฐิโต ๒- ทุพฺพณฺโณ
ทุรูโป ทุสณฺฐิโต พีภจฺโฉ ปิสาจสทิโส. โส สเจ ทาสิยา กุจฺฉิยํ ทาสชาโต,
อิมานิ เอตสฺสานุจฺฉวิกานีติ สพฺพานิ นํ กิลิฏฺฐกมฺมานิ กาเรนฺติ อนฺตมโส
ปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมํ อุปาทาย. สเจ อิตฺถี โหติ, อิมานิ เอติสฺสา อนุจฺฉวิกานีติ
สพฺพานิ นํ หตฺถิภตฺตปจนาทีนิ กิลิฏฺฐกมฺมานิ กาเรนฺติ, กุลเคเห ชาตมฺปิ
พลึ สาธยมานา ราชปุริสา เคหทาสีติ สญฺญํ กตฺวา พนฺธิตฺวา คจฺฉนฺติ
โกตลวาปิคาเม มหากุฏมฺพิกสฺส ฆรณี วิย. เอวํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา
วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ อุปธิวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส ๓-
น วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน กาลวิปตฺติยํ ทุราชทุมนุสฺสกาเล
กสเฏ นิโรเช ทสวสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต, ตทา ๔- ปญฺจ โครสาปิ พหู
ปจฺฉิชฺชนฺติ, ๕- กุทฺรูสกํ อคฺคโภชนํ โหติ. กิญฺจาปิ มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺโต,
มิคปสุสริกฺขชีวิโก ปน โหติ. เอวรูเป กาเล กุสลสฺส วิปจฺจโนกาโส นตฺถิ,
เอกนฺตํ อกุสลสฺเสว โหติ. ๖- เอวํ กาลสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ
อสกฺโกนฺตานิ กาลวิปตฺตึ ๗- อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กมฺมานิ     ฉ.ม. ปติฏฺฐิโต             ฉ.ม. นิพฺพตฺตสฺส
@ ฉ.ม. ยทา       ฉ.ม. โครสา ปจฺฉิชฺชนฺติ      ฉ.ม. โหตีติ
@ ฉ.ม. กาลวิปตฺติยํ
     อปรสฺสาปิ พหูนิ ปาปกานิ กมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยคสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน ปโยควิปตฺติยํ ฐิโต ปาณาติปาตาทีนิ ทสากุสลกมฺมานิ
กโรติ, ตเมนํ สโหฒํ ๑- คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสนฺติ. ราชา พหูนิ กมฺมกรณานิ
กาเรตฺวา ฆาตาเปติ. เอวํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ
อสกฺโกนฺตานิ ปโยควิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ. เอวํ จตูหิ สมฺปตฺตีหิ
ปฏิพาหิตํ ปาปกมฺมํ วิปากํ อทตฺวา จตสฺโส วิปตฺติโย อาคมฺม เทติ.
     ยถา หิ โกจิเทว ปุริโส เกนจิเทว กมฺเมน ราชานํ อาราเธยฺย, อถสฺส
ราชา ฐานนฺตรํ ทตฺวา ชนปทํ ทเทยฺย, โส ตํ สมฺมา ปริภุญฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต
มกฺกเฏน คหิตภตฺตปุฏํ วิย ภินฺเทยฺย, ยสฺส ยํ ยานํ วา วาหนํ วา ทาสํ วา
ทาสึ วา อารามํ วา วตฺถุํ วา สมฺปนฺนรูปํ ปสฺสติ, สพฺพํ พลกฺกาเรน
คเณฺหยฺย, มนุสฺสา ราชวลฺลโภติ กิญฺจิ วตฺตุํ น สกฺกุเณยฺยุํ, โส อญฺญสฺส
วลฺลภตรสฺส ราชมหามตฺตสฺส วิรุชฺเฌยฺย, ๒- โส ตํ ๓- คเหตฺวา สุโปถิตํ
โปถาเปตฺวา ภูมึ ปิฏฺฐิยา ฆํสาเปนฺโต ๔- นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา
"อสุโก นาม เต เทว ชนปทํ ภินฺทตี"ติ คณฺหาเปยฺย, ราชา พนฺธนาคาเร
พนฺธาเปตฺวา "อสุเกน นาม กสฺส กึ อวหฏนฺ"ติ นคเร เภริญฺจาราเปยฺย,
มนุสฺสา อาคนฺตฺวา "มยฺหํ อิทํ คหิตํ, มยฺหํ อิทํ คหิตนฺ"ติ วิรวสหสฺสํ
อุฏฺฐาเปยฺยุํ, ราชา ภิยฺโยโส มตฺตาย กุทฺโธ นานปฺปกาเรน ตํ พนฺธนาคาเร
กิลเมตฺวา ฆาตาเปตฺวา "คจฺฉถ นํ สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สงฺขลิกา อาหรถา"ติ
วเทยฺย. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ.
     ตสฺส หิ ปุริสสฺส เกนจิเทว กมฺเมน ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ
ลทฺธกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺสาปิ เกนจิเทว ปุญฺญกมฺเมน สคฺเค นิพฺพตฺตกาโล.
ตสฺมึ ชนปทํ ภินฺทิตฺวา มนุสฺสานํ สนฺตกํ คณฺหนฺเต กสฺสจิ กิญฺจิ วตฺตุํ
@เชิงอรรถ:  ฉ. สโหฑฺฒํ, ม. สโหฏฺฏํ     ฉ.ม. วิรชฺเฌยฺย
@ ฉ.ม. นํ                 ฉ.ม. ฆํสาเปตฺวา
อวิสหนกาโล วิย อิมสฺมิมฺปิ สคฺเค นิพฺพตฺเต อกุสลสฺส วิปจฺจโนกาสํ อลภนกาโล.
ตสฺส เอกทิวสํ เอกสฺมึ ราชวลฺลเภ ๑- วิรุชฺฌิตฺวา เตน กุทฺเธน นํ โปถาเปตฺวา
รญฺโญ อาโรเจตฺวา พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตกาโล วิย อิมสฺส สคฺคโต จวิตฺวา
นิรเย นิพฺพตฺตกาโล. มนุสฺสานํ "มยฺหํ อิทํ คหิตํ, มยฺหํ อิทํ คหิตนฺ"ติ
วิรวกาโล วิย  ตสฺมึ นิรเย นิพฺพตฺเต สพฺพากุสลกมฺมานํ สนฺนิปติตฺวา คหณกาโล.
สุสาเน ฉฑฺเฑตฺวา สงฺขลิกานํ อาหรณกาโล วิย เอเกกสฺมึ กมฺเม ขีเณ
อิตรสฺส วิปาเกน นิรยโต สีสํ อนุกฺขิปิตฺวา สกลกปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจนกาโล.
กปฺปฏฺฐิติกกมฺมญฺหิ กตฺวา เอกกปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจนกสตฺตา เนว เอโก, น
เทฺว, น สตํ,  น สหสฺสํ. เอวํ ปจฺจนกสตฺตา กิร คณนปถํ วีติวตฺตา.
     อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น
วิปจฺจนฺตีติอาทีสุปิ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา:- อิเธกจฺจสฺส พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ
โหนฺติ, ตานิ คติสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน
คติวิปตฺติยํ นิรเย วา อสุรกาเย วา นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ ฐาเน กุสลํ วิปากํ
ทาตุํ น สกฺโกติ, เอกนฺตํ อกุสลเมว สกฺโกติ. ๒- เอวมสฺส ตานิ กมฺมานิ
คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน อุปธิวิปตฺติยํ ปติฏฺฐิโต ทุพฺพณฺโณ
โหติ ปิสาจสทิโส. โส สเจปิ ราชกุเล นิพฺพตฺโต, ปิตุ อจฺจเยน "กึ อิมสฺส
นิสฺสิริกสฺส รชฺเชนา"ติ รชฺชํ น ลภติ, เสนาปติเคหาทีสุ นิพฺพตฺโตปิ
เสนาปติฏฺฐานเสฏฺฐิฏฺฐานาทีนิ ๓- น ลภติ.
     อิมสฺส ปนตฺถสฺสาวีภาวนตฺถํ ทีปราชวตฺถุ กเถตพฺพํ:- ราชา กิร
ปุตฺเต ชาเต เทวิยา ปสีทิตฺวา วรํ อทาสิ. สา วรํ คเหตฺวา ฐเปสิ. กุมาโร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ราชวลฺลภตเร       ฉ.ม. สกฺโกตีติ        ฉ.ม. เสนาปติฏฺฐานาทีนิ
สตฺตฏฺฐวสฺสกาเลว ราชงฺคเณ กุกฺกุเฏ ยุชฺฌาเปสิ. เอโก กุกฺกุโฏ อุปฺปติตฺวา
กุมารสฺส อกฺขีนิ ภินฺทิ. กุมารมาตา เทวี ปุตฺตสฺส ปณฺณรสโสฬสวสฺสกาเล
"รชฺชํ วาเรสฺสามี"ติ ๑- ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห "เทว ตุเมฺหหิ กุมารสฺส
ชาตกาเล วโร ทินฺโน, มยา โส คเหตฺวา ฐปิโต, อิทานิ นํ คณฺหามี"ติ.
สาธุ เทวิ คณฺหาหีติ. มยา เทว ตุมฺหากํ สนฺติกา กิญฺจิ อลทฺธํ นาม นตฺถิ,
อิทานิ ปน มม ปุตฺตสฺส รชฺชํ วาเรมีติ. ๒- เทวิ ตว ปุตฺโต องฺควิกโล, น
สกฺกา ตสฺส รชฺชํ ทาตุนฺติ. ตุเมฺห มยฺหํ รุจฺจนกํ วรํ ทาตุํ ๓- อสกฺโกนฺตา
กสฺมา วรํ อทตฺถาติ. ราชา  อติวิย นิปฺปีฬิยมาโน "น สกฺกา ตุยฺหํ ปุตฺตสฺส
สกลลงฺกาทีเป รชฺชํ ทาตุํ, นาคทีเป ปน ฉตฺตํ  อุสฺสาเปตฺวา วสตู"ติ นาคทีปํ
เปเสสิ. โส ทีปราชา นาม อโหสิ. สเจ จกฺขุวิกโล นาภวิสฺส. ๔- ทิยฑฺฒโยชนสติเก ๕-
สกลตามฺพปณฺณิทีเป สพฺพสมฺปตฺติปริวารํ รชฺชํ อลภิสฺส. ๖- เอวํ
อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน ปาปกมฺเมน กาลวิปตฺติยํ ทุราชทุมนุสฺสกาเล กสเฏ
นิโรเช อปฺปายุเก คติโกฏิเก นิพฺพตฺโต, ตาทิเส จ กาเล กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ
ทาตุํ น สกฺโกติ. ๗- เอวํ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยคสมฺปตฺติยํ ฐิตสฺส
วิปจฺเจยฺยุํ. อยํ ปน ปโยควิปตฺติยํ ฐิโต ปาณํ หนติ ฯเปฯ สพฺพํ ทุสฺสีลฺยํ
ปูเรติ. ตถา เตน สทฺธึ สมชาติกานิปิ กุลานิ อาวาหวิวาหํ น กโรนฺติ,
"อิตฺถีธุตฺโต สุราธุตฺโต อกฺขธุตฺโต อยํ ปาปปุริโส"ติ อารกา ปริวชฺเชนฺติ,
กลฺยาณกมฺมานิ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. เอวํ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธาเรสฺสามีติ       ฉ.ม. เทหีติ         ฉ.ม. อทาตุํ
@ ฉ.ม. นาภวิสฺสา         ฉ.ม. ติโยชนสติเก    ฉ.ม. อลภิสฺสา
@ ฉ.ม. สกฺโกตีติ
วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ. เอวํ จตสฺโส สมฺปตฺติโย อาคมฺม วิปากทายกํ กลฺยาณกมฺมํ
จตูหิ วิปตฺตีหิ ปฏิพาหิตตฺตา น วิปจฺจติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ คติวิปตฺติยํ ฐิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน คติสมฺปตฺติยํเยว นิพฺพตฺโต. ตตฺถสฺส
ตานิ กมฺมานิ อุปคนฺตฺวา วาเรน วาเรน วิปากํ เทนฺติ, กาเลน มนุสฺสโลเก
นิพฺพตฺตาเปนฺติ, กาเลน เทวโลเก. เอวํ คติวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ
อสกฺโกนฺตานิ คติสมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ อุปธิวิปตฺติยํ ฐิตสฺส
น วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน อุปธิสมฺปตฺติยํเยว ปติฏฺฐิโต
อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก พฺรหฺมวจฺฉสทิโส. ตสฺส อุปธิสมฺปตฺติยํ ฐิตตฺตา
กลฺยาณกมฺมานิ วิปากํ เทนฺติ. สเจ ราชกุเล นิพฺพตฺตติ, อญฺเญสุ เชฏฺฐกภาติเกสุ
สนฺเตสุปิ "เอตสฺส อตฺตภาโว สมิทฺโธ, เอตสฺส ฉตฺเต อุสฺสาปิเต โลกสฺส
ผาสุ ภวิสฺสตี"ติ ตเมว รชฺเช อภิสิญฺจนฺติ. อุปราชเคหาทีสุ นิพฺพตฺโต
ปิตุ อจฺจเยน อุปรชฺชํ เสนาปติฏฺฐานํ ภณฺฑาคาริกฏฺฐานํ เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภติ.
เอวํ อุปธิวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ อุปธิสมฺปตฺตึ อาคมฺม
วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ กาลวิปตฺติยํ ฐิตสฺส น
วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน กาลสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺโต
สุราชสุมนุสฺสกาเล, ตาทิสาย กาลสมิทฺธิยา นิพฺพตฺตสฺส กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ เทติ.
     ตตฺริทํ มหาโสณตฺเถรวตฺถุ กเถตพฺพํ:- พฺราหฺมณติสฺสภเย กิร จิตฺตลปพฺพเต
ทฺวาทส ภิกฺขุสหสฺสานิ ปฏิวสนฺติ, ตถา ติสฺสมหาวิหาเร. ทฺวีสุปิ มหาวิหาเรสุ ๑-
ติณฺณํ วสฺสานํ เอกรตฺตเมว วตฺถํ ๒- มหามูสิกาโย ขาทิตฺวา ถุสมตฺตเมว ฐเปสุํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิหาเรสุ         ม. วตฺตํ, ฉ. วฏฺฏํ. เอวมุปริปิ
จิตฺตลปพฺพเต ภิกฺขุสํโฆ "ติสฺสมหาวิหาเร วตฺถํ วตฺติสฺสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา
วสิสฺสามา"ติ วิหารโต นิกฺขมิ. ติสฺสมหาวิหาเรปิ ภิกฺขุสํโฆ "จิตฺตลปพฺพเต วตฺถํ
วตฺติสฺสติ, ตตฺถ คนฺตฺวา วสิสฺสามา"ติ วิหารโต นิกฺขมิ. อุภโตปิ เอกิสฺสา
คมฺภีรกนฺทราย ตีเร สมาคนฺตฺวา ๑- ปุจฺฉิตฺวา วตฺถสฺส ขีณภาวํ ญตฺวา "ตตฺถ
คนฺตฺวา กึ กริสฺสามา"ติ จตุวีสติ ภิกฺขุสหสฺสานิ คมฺภีรกนฺทรวนํ ปวิสิตฺวา
นิสีทิตฺวา ๒- นิสินฺนนีหาเรเนว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสุ.
ปจฺฉา ภเย วูปสนฺเต ภิกฺขุสํโฆ สกฺกํ เทวราชานํ คเหตฺวา ธาตุโย สํหริตฺวา
เจติยํ อกาสิ.
     พฺราหฺมณติสฺสโจโรปิ ชนปทํ วิทฺธํเสสิ. สํโฆ สนฺนิปติตฺวา มนฺเตตฺวา "โจรํ
ปฏิพาหตู"ติ สกฺกสฺส สนฺติกํ อฏฺฐ เถเร เปเสสิ. สกฺโก เทวราชา "มยา
ภนฺเต อุปฺปนฺโน โจโร น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, สํโฆ ปรสมุทฺทํ คจฺฉตุ, อหํ
สมุทฺทารกฺขํ กริสฺสามี"ติ. สํโฆ สพฺพทิสาหิ นาคทีปํ คนฺตฺวา ชมฺพุโกลปฏฺฏเน
ติภูมิกํ มหาอุฬุมฺปํ พนฺธาเปสิ. เอกา ภูมิกา อุทเก โอสีทิ, เอกิสฺสา ภิกฺขุสํโฆ
นิสินฺโน, เอกิสฺสา ปตฺตจีวรานิ ฐปยึสุ. สํยุตฺตภาณกจูฬสิวตฺเถโร อิสิทตฺตตฺเถโร
มหาโสณตฺเถโรติ ตโย เถรา ตาสํ ปริสานํ ปาโมกฺขา. เตสุ เทฺว เถรา
มหาโสณตฺเถรํ อาหํสุ "อาวุโส มหาโสณ อภิรูห มหาอุฬุมฺปนฺ"ติ. ตุเมฺห ปน
ภนฺเตติ. อาวุโส อุทเก มรณมฺปิ ถเล มรณมฺปิ เอตฺตกเมว, ๓- น มยํ คมิสฺสาม,
ตํ นิสฺสาย ปน อนาคเต สาสนสฺส ปเวณี ฐสฺสติ, คจฺฉ ตฺวํ อาวุโสติ. "นาหํ
ภนฺเต ตุเมฺหสุ อคจฺฉนฺเตสุ คมิสฺสามี"ติ ยาวตติยํ กเถตฺวาปิ เถรํ อาโรเปตุํ
อสกฺโกนฺตา นิวตฺตึสุ.
     อถ จูฬสิวตฺเถโร อิสิทตฺตตฺเถรํ อาห "อาวุโส อิสิทตฺต อนาคเต
มหาโสณํ ๔- นิสฺสาย สาสนปเวณี ฐสฺสติ, มา โข นํ หตฺถโต วิสฺสชฺเชหี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมาคตา         ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. เอกเมว         ฉ.ม. มหาโสณตฺเถรํ
ตุเมฺห ปน ภนฺเตติ. "อหํ มหาเจติยํ วนฺทิสฺสามี"ติ เทฺว เถเร อนุสาสิตฺวา
อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต มหาวิหารํ สมฺปาปุณิ. ตสฺมึ สมเย มหาวิหาโร
สุญฺโญ, เจติยงฺคเณ เอรณฺฑา ชาตา, เจติยํ คจฺเฉหิ ปริวาริตํ, เสวาเลน
ปริโยนทฺธํ. เถโร ธรมานกพุทฺธสฺส นิปจฺจการํ ๑- ทสฺเสนฺโต วิย มหาเจติยํ
วนฺทิตฺวา ปจฺฉิมทิสาย สาลํ ปวิสิตฺวา โอโลเกนฺโต "เอวรูปสฺส นาม
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตสฺส สรีรธาตุนิจยฏฺฐานํ ๒- อนาถํ ชาตนฺ"ติ จินฺตยมาโน นิสีทิ.
     อถาวิทูเร รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา อทฺธิกมนุสฺสรูเปน ตณฺฑุลนาฬิญฺจ
คุฬปิณฺฑญฺจ อาทาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กตฺถ คจฺฉถ ภนฺเตติ. อหํ
ทกฺขิณทิสํ อุปาสกาติ. อหมฺปิ ตตฺเถว คนฺตุกาโม, สห คจฺฉาม ภนฺเตติ. อหํ
ทุพฺพโล ตว คติยา คนฺตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตฺวํ ปุรโต คจฺฉ อุปาสกาติ. "อหมฺปิ
ตุมฺหากํ คติยา คมิสฺสามี"ติ เถรสฺส ปตฺตจีวรํ อคฺคเหสิ. ติสฺสวาปีปาฬึ
อารุฬฺหกาเล จ ปตฺตํ อาหราเปตฺวา ปานกํ กตฺวา อทาสิ. เถรสฺส ปีตมตฺเตเยว
พลมตฺตา สณฺฐาติ. เทวตา ปฐวึ สงฺขิปิตฺวา เวณุนทีสนฺติเก เอกํ ฉฑฺฑิตวิหารํ
ปตฺวา เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคิตฺวา อทาสิ.
     ปุนทิวเส เถเรน มุเข โธวิตมตฺเต ยาคุํ ปจิตฺวา อทาสิ, ยาคุํ ปีตสฺส
ภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ. เถโร "ตุยฺหํ ฐเปหิ อุปาสกา"ติ ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิ.
"อหํ น ทูรํ คมิสฺสามี"ติ เทวตา เถรสฺเสว ปตฺเต ภตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา
กตภตฺตกิจฺจสฺส เถรสฺส ๓- ปตฺตจีวรมาทาย คมนมคฺคํ ๔- ปฏิปนฺนา ปฐวึ  สงฺขิปิตฺวา
ชชฺชรนทีสนฺติกํ เนตฺวา "ภนฺเต เอตํ ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺฐานํ, ธุโม ๕-
ปญฺญายติ, อหํ ปุรโต คมิสฺสามี"ติ เถรํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ภวนํ อคมาสิ. เถโร
สพฺพมฺปิ ภยกาลํ ปณฺณขาทกมนุสฺเส นิสฺสาย วสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิปจฺจาการํ      สี. สรีรธาตุเจติยฏฺฐานํ
@ ฉ.ม. กตภตฺตกิจฺเจ เถเร     ฉ.ม. มคฺคํ          ฉ.ม. ธูโม
     อิสิทตฺตตฺเถโรปิ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต อฬชนปทํ สมฺปาปุณิ. ตตฺถ
มนุสฺสา นาติปกฺกานิ มธุกผลานิ ภินฺทิตฺวา อฏฺฐึ อาทาย ตจํ ฉฑฺเฑตฺวา
อคมํสุ. เถโร "อาวุโส มหาโสณ ภิกฺขาหาโร ปญฺญายตี"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ
อาหราเปตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา อฏฺฐาสิ. ตรุณทาริกา ๑- เถรํ
ฐิตํ ทิสฺวา "อิมินา โกจิ อตฺโถ ภวิสฺสตี"ติ วาลุกํ ปุญฺชิตฺวา มธุกผลตฺตจํ
ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อทํสุ. เถรา ปริภุญฺชึสุ. สตฺตาหมตฺตํ โสเยว อาหาโร อโหสิ.
     อนุปุพฺเพน โจริยสฺสรํ สมฺปาปุณึสุ. มนุสฺสา กุมุทานิ คเหตฺวา กุมุทนาเฬ
ฉฑฺเฑตฺวา อคมํสุ. เถโร "อาวุโส มหาโสณ ภิกฺขาหาโร ปญฺญายตี"ติ วตฺวา
ปตฺตจีวรํ อาหราเปตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหริตฺวา อฏฺฐาสิ. คามทารกา
กุมุทนาเฬ โสเธตฺวา ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อทํสุ. เถรา ปริภุญฺชึสุ. สตฺตาหมตฺตเมว
โส ๒- อาหาโร อโหสิ.
     อนุปุพฺเพน จรนฺตา ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺฐาเน เอกํ คามทฺวารํ
สมฺปาปุณึสุ. ตตฺถ เอกิสฺสา ทาริกาย มาตาปิตโร อรญฺญํ คจฺฉนฺตา "สเจ โกจิ
อยฺโย อาคจฺฉติ, กตฺถจิ คนฺตุํ มา อทาสิ, อยฺยสฺส วสนฏฺฐานํ อาจิกฺเขยฺยาสิ
อมฺมา"ติ อาหํสุ. สา เถเร ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทาเปสิ. เคเห ธญฺญชาติ
นาม นตฺถิ. วาสึ ปน คเหตฺวา คุญฺชโจจรุกฺขตฺตจํ คุญฺชลตาปตฺเตหิ สทฺธึ เอกโต
โกฏฺเฏตฺวา ตโย ปิณฺเฑ กตฺวา เอกํ อิสิทตฺตตฺเถรสฺส, เอกํ มหาโสณตฺเถรสฺส
ปตฺเต ฐเปตฺวา "อติเรกปิณฺฑํ อิสิทตฺตตฺเถรสฺส ปตฺเต ฐเปสฺสามี"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ,
หตฺโถ ปริวตฺติตฺวา มหาโสณตฺเถรสฺส ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ. อิสิทตฺตตฺเถโร
"พฺราหฺมณติสฺสภเย คุญฺชโจจปิณฺเฑ วิปากทายกกมฺมํ เทสกาลสมฺปทาย กีวปมาณํ
วิปากํ ทสฺสตี"ติ อาห. เต ตํ สมฺปริภุญฺชิตฺวา วสนฏฺฐานํ อคมํสุ. สาปิ อรญฺญโต
อาคตานํ มาตาปิตูนํ อาจิกฺขิ "เทฺว เถรา อาคตา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตรุณทารกา           ฉ.ม. โสว
เตสํ เม วสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิตนฺ"ติ. เต อุโภปิ เถรานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
"ภนฺเต ยํ มยํ ลภาม, เตน ตุเมฺห ปฏิชคฺคิสฺสาม, อิเธว วสถา"ติ ปฏิญฺญํ
คณฺหึสุ. เถราปิ สพฺพภยกาลํ เต อุปนิสฺสาย วสึสุ.
     พฺราหฺมณติสฺสโจเร มเต ปิตุมหาราชา ฉตฺตํ อุสฺสาเปสิ. "ภยํ วูปสนฺตํ,
ชนปโท สมฺปุณฺโณ"ติ สุตฺวา ปรสมุทฺทโต ภิกฺขุสํโฆ นาวาย มหาติตฺถปฏฺฏเน
โอรุยฺห "มหาโสณตฺเถโร กหํ วสตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร
ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร ๑- กาลกคาเม มณฺฑลารามวิหารํ สมฺปาปุณิ. ตสฺมึ สมเย
กาลกคาเม สตฺตมตฺตานิ กุลสตานิ ปฏิวสนฺติ. รตฺติภาเค เทวตา อาหิณฺฑิตฺวา
"มหาโสณตฺเถโร ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร มณฺฑลารามวิหารํ สมฺปตฺโต, ๒- เอเกโก
นวหตฺเถน สาฏเกน สทฺธึ เอเกกกหาปณคฺฆนกํ ปิณฺฑปาตํ เทตู"ติ มนุสฺเส
อโวจุํ. ปุนทิวเส จ เถรา กาลกคาเม ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. มนุสฺสา นิสีทาเปตฺวา
ยาคุํ อทํสุ. มณฺฑลารามวาสี ติสฺสภูตตฺเถโร ๓- สํฆตฺเถโร หุตฺวา นิสีทิ. เอโก
มหาอุปาสโก ตํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต มหาโสณตฺเถโร นาม กตโร"ติ ปุจฺฉิ. เตน
สมเยน เถโร นวกตโร ๔- โหติ ปริยนฺเต นิสินฺโน. เถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา
"มหาโสโณ นาม เอส อุปาสกา"ติ อาห. อุปาสโก ตํ วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คณฺหาติ.
เถโร น เทติ. ติสฺสภูตตฺเถโร "อาวุโส โสณ ยถา ตฺวํ น ชานาสิ, มยมฺปิ
เอวเมว น ชานาม, ปุญฺญวนฺตานํ เทวตา ปริปาเจนฺติ, ปตฺตํ มุญฺจ ๕- สพฺรหฺมจารีนํ
สงฺคหํ กโรหี"ติ อาห. เถโร ปตฺตํ อทาสิ. มหาอุปาสโก ปตฺตํ อาทาย คนฺตฺวา
กหาปณคฺฆนกสฺส ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา นวหตฺถสาฏกํ อาธารกํ กตฺวา อาหริตฺวา
เถรสฺส หตฺเถ ฐเปสิ. อปโรปิ อุปาสโก เถรสฺสาติ สตฺต สาฏกสตานิ สตฺต จ
ปิณฺฑปาตสตานิ เถรสฺเสว อทํสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร           ฉ.ม. ปตฺโต
@ ฉ.ม. ติสฺสภูติตฺเถโร. เอวมุปริปิ      ฉ.ม. นวโก          ฉ.ม. เทหิ
     เถโร ภิกฺขุสํฆสฺส สํวิภาคํ กตฺวา อนุปุพฺเพน มหาวิหารํ ปาปุณิตฺวา
มุขํ โธวิตฺวา มหาโพธึ วนฺทิตฺวา มหาเจติยํ วนฺทิตฺวา ถูปาราเม ฐิโต จีวรํ
ปารุปิตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวาโร ทกฺขิณทฺวาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ทฺวารโต ยาว
วลญฺชนกสาลา เอตสฺมึ อนฺตเร สฏฺฐิกหาปณคฺฆนกํ ปิณฺฑปาตํ ลภิ. ตโต
ปฏฺฐาย ปน สกฺการสฺส ปมาณํ นตฺถิ. เอวํ กาลวิปตฺติยํ มธุกผลตฺตโจปิ กุมุทนาฬีปิ
ทุลฺลภา ชาตา, กาลสมฺปตฺติยํ เอวรูโป มหาลาโภ อุทปาทิ.
     วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถรสฺสาปิ สามเณรกาเล พฺราหฺมณติสฺสภยํ อุทปาทิ,
สามเณโร จ อุปชฺฌาโย จสฺส ปรสมุทฺทํ น อคมํสุ, "ปณฺณขาทกมนุสฺเส
อุปนิสฺสาย วสิสฺสามา"ติ ปจฺจนฺตาภิมุขา อเหสุํ. สามเณโร สตฺตาหมตฺตํ
อนาหาโร หุตฺวา เอกสฺมึ คามฏฺฐาเน ตาลรุกฺเข ตาลปกฺกํ ทิสฺวา อุปชฺฌายํ
อาห "ภนฺเต โถกํ อาคเมถ, ตาลปกฺกํ ปาเตสฺสามี"ติ. ทุพฺพโลสิ ตฺวํ
สามเณร, มา อภิรุหีติ. "อภิรุหิสฺสามิ ภนฺเต"ติ ขุทฺทกวาสึ คเหตฺวา ตาลํ
อภิรุยฺห ๑- ตาลปิณฺฑึ ๒- ฉินฺทิตุํ อารภิ, วาสิผลํ นิกฺขมิตฺวา ภูมิยํ ปติ.
     เถโร จินฺเตสิ "อยํ กิลมนฺโตว รุกฺขํ อารุโฬฺห, กินฺนุ โข อิทานิ
กริสฺสตี"ติ. สามเณโร ตาลปณฺณํ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา วาสิทณฺฑเก พนฺธิตฺวา
ฆเฏนฺโต ฆเฏนฺโต ภูมิยํ ปาเตตฺวา "ภนฺเต สาธุ วตสฺส, สเจ วาสิผลํ เอตฺถ
ปเวเสยฺยาถา"ติ อาห. เถโร "อุปายสมฺปนฺโน สามเณโร"ติ วาสิผลํ ปเวเสตฺวา
อทาสิ. โส วาสึ อุกฺขิปิตฺวา ตาลผลานิ ปาเตสิ. เถโร วาสึ ปาตาเปตฺวา
ปวฏฺฏิตฺวา คตํ ตาลผลํ ฉินฺทิตฺวา ๓- สามเณรํ โอติณฺณกาเล อาห "สามเณร
ตฺวํ ทุพฺพโล, อิทํ ตาว ขาทาหี"ติ. "นาหํ ภนฺเต ตุเมฺหหิ อขาทิเต
ขาทิสฺสามี"ติ วาสึ คณฺหิตฺวา ตาลผลานิ ฉินฺทิตฺวา ๓- ปตฺตํ นีหริตฺวา ตาลมิญฺชํ
ปกฺขิปิตฺวา เถรสฺส ทตฺวา สยํ ขาทิ. ยาว ตาลผลานิ อเหสุํ, ตาว ตตฺเถว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อารุยฺห      ฉ.ม. ตาลปิณฺฑํ         ฉ.ม. ภินฺทิตฺวา
วสิตฺวา ผเลสุ ขีเณสุ อนุปุพฺเพน ปณฺณขาทกมนุสฺสานํ วสนฏฺฐาเน เอกํ
ฉฑฺฑิตวิหารํ ปวิสึสุ. สามเณโร เถรสฺส วสนฏฺฐานํ ปฏิชคฺคิ. เถโร สามเณรสฺส
โอวาทํ ทตฺวา วิหารํ ปาวิสิ. สามเณโร "อนายตเน นฏฺฐานํ อตฺตภาวานํ
ปมาณํ นตฺถิ, พุทฺธานํ อุปฏฺฐานํ กริสฺสามี"ติ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา อปฺปหริตํ
กโรติ, สตฺตาหมตฺตํ นิราหารตาย ปเวธมาโน ปติตฺวา นิปนฺนโกว ติณานิ
อุทฺธรติ. เอกจฺเจ จ มนุสฺสา อรญฺเญ จรนฺตา มธุํ ลภิตฺวา ทารูนิ เจว
สากปณฺณญฺจ คเหตฺวา ติณจลนสญฺญาย "มิโค นุ โข เอโส"ติ สามเณรสฺส
สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ กโรสิ สามเณรา"ติ อาหํสุ. ติณคณฺฐึ คณฺหามิ อุปาสกาติ.
อญฺโญปิ โกจิ อตฺถิ ภนฺเตติ. อาม อุปาสกา อุปชฺฌาโย เม อนฺโตคพฺเภติ.
"มหาเถรสฺส ทตฺวา ขาเทยฺยาสิ ภนฺเต"ติ สามเณรสฺส มธุํ ทตฺวา อตฺตโน
วสนฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา "มยํ สาขาภงฺคํ ๑- กโรนฺตา คมิสฺสาม, เอตาย สญฺญาย
เถรํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสิ อยฺยา"ติ วตฺวา อคมํสุ.
     สามเณโร มธุํ คเหตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา พหิ ฐตฺวา "วนฺทามิ
ภนฺเต"ติ อาห. เถโร "สามเณโร ชิฆจฺฉาย อนุฑยฺหมาโน อาคโต ภวิสฺสตี"ติ
ตุณฺหี อโหสิ. โสปิ ปุน "วนฺทามิ ภนฺเต"ติ อาห. กสฺมา สามเณร
ทุพฺพลภิกฺขูนํ สุเขน นิปชฺชิตุํ น เทสีติ. ทฺวารํ วิวริตุํ เต ๒- สารุปฺปํ
ภนฺเตติ. เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา "กินฺเต สามเณร ลทฺธนฺ"ติ อาห.
มนุสฺเสหิ มธุ ทินฺนํ, ขาทิตุํ สารุปฺปํ ภนฺเตติ. สามเณร เอวเมว ขาทิตุํ
กิลมิสฺสาม, ปานกํ กตฺวา ปิวิสฺสามาติ. สามเณโร ปานกํ กตฺวา เถรสฺส ๓-
อทาสิ. อถ นํ เถโร "มนุสฺสานํ วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉสิ สามเณรา"ติ อาห.
สยเมว อาจิกฺขึสุ ภนฺเตติ. "สามเณร ปาโตว คจฺฉนฺตา กิลมิสฺสาม, อชฺเชว
คมิสฺสามา"ติ ปตฺตจีวรํ คณฺหาเปตฺวา นิกฺขมิ. เต คนฺตฺวา มนุสฺสานํ วสนฏฺฐานสฺส
อวิทูเร นิปชฺชึสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สาขภงฺคํ      ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     สามเณโร รตฺติภาเค จินฺเตสิ "มยา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย คามนฺเต
อรุณํ นาม น อุฏฺฐาปิตปุพฺพนฺ"ติ, โส ปตฺตํ คเหตฺวา อรุณํ อุฏฺฐาเปตุํ
อรญฺญํ อคมาสิ. มหาเถโร สามเณรํ นิปนฺนฏฺฐาเน อปสฺสนฺโต "มนุสฺสขาทเกหิ
คหิโต ภวิสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. สามเณโร อรญฺเญ อรุณํ อุฏฺฐาเปตฺวา ปตฺเตน
อุทกญฺจ ทนฺตกฏฺฐญฺจ คเหตฺวา อาคมิ. สามเณร กุหึ คโตสิ, มหลฺลกภิกฺขูนํ
เต วิตกฺโก อุปฺปาทิโต, ทณฺฑกมฺมํ อาหราติ. อาหริสฺสามิ ภนฺเตติ. เถโร
มุขํ โธวิตฺวา จีวรํ ปารุปิ. อุโภปิ มนุสฺสานํ วสนฏฺฐานํ อคมํสุ. มนุสฺสาปิ
อตฺตโน ปริโภคํ กนฺทมูลผลปณฺณํ อทํสุ. เถโรปิ ปริภุญฺชิตฺวา วิหารํ อคมาสิ.
สามเณโร อุทกํ อาหริตฺวา "ปาเท โธวิสฺสามิ ๑- ภนฺเต"ติ อาห. สามเณร
ตฺวํ รตฺตึ กหํ คโต, อมฺหากํ วิตกฺกํ อุปฺปาเทสีติ. ภนฺเต คามนฺเต เม
อรุณํ น อุฏฺฐาปิตปุพฺพํ, อรุณุฏฺฐาปนตฺถาย อรญฺญํ อคมาสินฺติ. ๒- "สามเณร
น ตุยฺหํ ทณฺฑกมฺมํ อนุจฺฉวิกํ, อมฺหากํ อนุจฺฉวิกนฺ"ติ วตฺวา เถโร ตสฺมึเยว
ฐาเน วสิ, สามเณรสฺส จ สญฺญํ อทาสิ "มยํ ตาว มหลฺลกา, `อิทํ นาม
ภวิสฺสตี'ติ น สกฺกา ชานิตุํ, ตฺวํ อตฺตานํ รกฺเขยฺยาสี"ติ. เถโร กิร อนาคามี,
ตํ อปรภาเค มนุสฺสขาทกา ขาทึสุ. สามเณโร อตฺตานํ รกฺขิตฺวา ภเย
วูปสนฺเต ตถารูเป ๓- ฐาเน อุปชฺฌํ คาเหตฺวา อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา พุทฺธวจนํ
อุคฺคเหตฺวา ติปิฏกธโร หุตฺวา วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถโร นาม ชาโต.
     ปิตุมหาราชา รชฺชํ ปฏิปชฺชิ. ปรสมุทฺทา อาคตาคตา ภิกฺขู "กหํ
วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถโร, กหํ วตฺตพฺพกนิโคฺรธตฺเถโร"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ
อคมํสุ. มหาภิกฺขุสํโฆ เถรํ ปริวาเรสิ. โส มหาภิกฺขุสํฆปริวุโต อนุปุพฺเพน
มหาวิหารํ ปตฺวา มหาโพธึ มหาเจติยํ ถูปารามญฺจ วนฺทิตฺวา นครํ ปายาสิ. ๔-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โธวามิ           ฉ.ม. อคจฺฉินฺติ
@ ฉ.ม. ยถารูเป          ฉ.ม. ปาวิสิ
ยาว ทกฺขิณทฺวารา คจฺฉนฺตสฺเสว นวสุ ฐาเนสุ ติจีวรํ อุปฺปชฺชิ, อนฺโตนครํ
ปวิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย มหาสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ. อิติ กาลวิปตฺติยํ
ตาลผลกนฺทมูลปณฺณมฺปิ ทุลฺลภํ ชาตํ, กาลสมฺปตฺติยํ เอวรูโป มหาลาโภ อุปฺปนฺโน. ๑-
เอวํ กาลวิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ กาลสมฺปตฺตึ อาคมฺม
วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ.
     อปรสฺสาปิ พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ โหนฺติ, ตานิ ปโยควิปตฺติยํ ฐิตสฺส
น วิปจฺเจยฺยุํ. โส ปน เอเกน กลฺยาณกมฺเมน สมฺมาปโยเค ปติฏฺฐิโต
ตีณิ สุจริตานิ ปูเรติ, ปญฺจสีลํ ทสสีลํ รกฺขติ. กาลสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺตสฺส
ราชาโน สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ราชกญฺญาโย เอตสฺส อนุจฺฉวิกาติ เปเสนฺติ,
ยานวาหนมณิสุวณฺณรชตาทิเภทํ ตํ ตํ ปณฺณาการํ เอตสฺส อนุจฺฉวิกนฺติ
เปเสนฺติ.
     ปพฺพชฺชูปคโตปิ มหายโส โหติ มหานุภาโว. ตตฺริทํ วตฺถุ:- กูฏกณฺณราชา
กิร คิริคามกณฺณวาสิกํ จูฬสุธมฺมตฺเถรํ มมายติ, โส อุปฺปลวาปิยํ วสมาโน
เถรํ ปกฺโกสาเปสิ. เถโร อาคนฺตฺวา มาลารามวิหาเร วสติ. ราชา เถรสฺส
มาตรํ ปุจฺฉิ "กึ เถโร ปิยายตี"ติ. กนฺทํ มหาราชาติ. ราชา กนฺทํ
คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส ททมาโน มุขํ อุลฺโลเกตุํ นาสกฺขิ, โส
นิกฺขมิตฺวา จ พหิปริเวเณ เทวึ ปุจฺฉิ "กีทิโส เถโร"ติ. ตฺวํ ปุริโส หุตฺวา
อุลฺโลเกตุํ น สกฺโกสิ, อหํ กถํ สกฺขิสฺสามิ, นาหํ ชานามิ กีทิโสติ. ราชา
"มม รฏฺเฐ พลิการกํ คหปติปุตฺตํ อุลฺโลเกตุํ น วิสหามิ, มหนฺตํ วต โภ
พุทฺธสาสนํ นามา"ติ อปฺโผเฏสิ. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรมฺปิ มมายติ, ตสฺส องฺคุลิยํ
เอกา ปิฬกา อุฏฺฐหิ. ราชา "เถรํ ปสฺสิสฺสามี"ติ วิหารํ คนฺตฺวา พลวเปเมน องฺคุลึ
มุเขน คณฺหิ, อนฺโตมุเขเยว ปิฬกา ภินฺนา, ปุพฺพโลหิตํ อนุฏฺฐุหิตฺวา เถเร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปฺปนฺโนติ
สิเนเหน อมตํ วิย อชฺโฌหริ. โสเยว เถโร อปรภาเค มรณมญฺเจ นิปชฺชิ.
ราชา คนฺตฺวา อสุจิกปลฺลกํ สีเส ฐเปตฺวา "ธมฺมสกฏสฺส อกฺโข ภิชฺชตี"ติ
ปริเทวมาโน วิจริ. ปฐวิสฺสรสฺส อสุจิกปลฺลกํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรณํ นาม
กสฺส คตมคฺโค, สมฺมาปโยคสฺส คตมคฺโค. ๑- เอวํ ปโยควิปตฺติปฏิพาหิตตฺตา
วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตานิ ปโยคสมฺปตฺติมาคมฺม วิปจฺจนฺตีติ ปชานาติ. เอวํ
จตูหิ วิปตฺตีหิ ปฏิพาหิตํ กลฺยาณกมฺมํ วิปากํ อทตฺวา จตสฺโส สมฺปตฺติโย
อาคมฺม เทติ.
     ตตฺริทํ ภูตมตฺถํ กตฺวา โอปมฺมํ:- เอโก กิร มหาราชา เอกสฺส
อมจฺจสฺส อปฺปมตฺตเกน กุชฺฌิตฺวา ตํ พนฺธนาคาเร พนฺธาเปสิ, ตสฺส ญาตกา
รญฺโญ กุทฺธภาวํ ญตฺวา กิญฺจิ อวตฺวา จณฺฑโกเธ วิคเต ราชานํ ตสฺส
นิรปราธภาวํ ชานาเปสุํ. ราชา มุญฺจิตฺวา ตสฺส ฐานนฺตรํ ปฏิปากติกํ อกาสิ.
อถสฺส ตโต ตโต อาคจฺฉนฺตานํ ปณฺณาการานํ ปมาณํ นาโหสิ. มนุสฺสา
สมฺปฏิจฺฉิตุํ นาสกฺขึสุ. ตตฺถ รญฺโญ อปฺปมตฺตเกน กุชฺฌิตฺวา ตสฺส พนฺธนาคาเร
พนฺธาปิตกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺส นิรเย นิพฺพตฺตกาโล, อถสฺส ญาตเกหิ ราชานํ
สญฺญาเปตฺวา ฐานนฺตรสฺส ปฏิปากติกกรณกาโล วิย ตสฺส สคฺเค นิพฺพตฺตกาโล,
ปณฺณาการํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ อสมตฺถกาโล วิย จตสฺโส สมฺปตฺติโย อาคมฺม กลฺยาณกมฺมานํ
เทวโลกโต มนุสฺสโลกํ, มนุสฺสโลกโต เทวโลกนฺติ เอวํ สุขฏฺฐานโต
สุขฏฺฐานเมว เนตฺวา กปฺปสตสหสฺสมฺปิ สุขวิปากํ ทตฺวา นิพฺพานสมฺปาปนํ
เวทิตพฺพํ.
     เอวํ ตาว ปาลิวเสน ทุติยพลํ ทีเปตฺวา ปุน "อโหสิ กมฺมํ อโหสิ
กมฺมวิปาโก"ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ ๒- ทีเปตพฺพํ. ตตฺถ อโหสิ กมฺมนฺติ
อตีเต อายูหิตํ กมฺมํ อตีเตเยว อโหสิ. เยน จ อตีเต วิปาโก ทินฺโน, ตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คตมคฺโคติ         ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๒๓/๔๑๔ (สฺยา)
สนฺธาย อโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํ. ทิฏฺฐธมฺมเวทนียาทีสุ ปน พหูสุปิ อายูหิเตสุ
เอกํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วิปากํ เทติ, เสสานิ อวิปากานิ. เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ
ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, เสสานิ อวิปากานิ. เอเกนานนฺตริเยน นิรเย อุปปชฺชติ,
เสสานิ อวิปากานิ. อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ เอกาย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ, เสสา
อวิปากา. อิทํ สนฺธาย นาโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํ. โย ปน พหุมฺปิ กุสลากุสลํ
กมฺมํ กตฺวา กลฺยาณมิตฺตํ นิสฺสาย อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอตสฺส กมฺมวิปาโก
นาโหสิ นาม. ยํ อตีเต อายูหิตํ เอตรหิ วิปากํ เทติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ
อตฺถิ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชติ, ตํ อโหสิ
กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ อตีเต อายูหิตํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ,
ตํ อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ
อาปชฺชิสฺสติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม.
     ยํ เอตรหิ อายูหิตํ เอตรเหว วิปากํ เทติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ
กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ
นตฺถิ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ, ตํ
อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม. ยํ ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ,
ตํ อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม.
     ยํ สยมฺปิ อนาคตํ, วิปาโกปิสฺส อนาคโต, ตํ ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ
กมฺมวิปาโก นาม. ยํ สยํ ภวิสฺสติ, ปุริมนเยเนว อวิปากตํ อาปชฺชิสฺสติ, ตํ
ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก นาม.
     อิทํ ตถาคตสฺสาติ อิทํ สพฺเพหิปิ เอเตหิ อากาเรหิ ตถาคตสฺส
กมฺมนฺตรวิปากนฺตรชานนญาณํ อกมฺปิยฏฺเฐน ทุติยพลํ เวทิตพฺพนฺติ.
                        ทุติยพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          -------------
                           ตติยพลนิทฺเทส
     [๘๑๑] ตติยพลนิทฺเทเส มคฺโคติ วา ปฏิปทาติ วา กมฺมสฺเสเวตํ นามํ.
นิรยคามินีติอาทีสุ นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรติอตฺเถน จ นิรโย. อุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ติริยํ
อญฺจิตาติ ติรจฺฉานา, ติรจฺฉานาเยว ติรจฺฉานโยนิ. เปตตาย ปิตฺติ, ๑- อิโต เปจฺจ
คตภาเวนาติ อตฺโถ. ปิตฺติเยว ปิตฺติวิสโย. มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, มนุสฺสาว
มนุสฺสโลโก. ทิพฺพนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อธิมตฺตาย วา ฐานสมฺปตฺติยาติ
เทวา, เทวาว เทวโลโก. วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตํ ตตฺถ ๒- นตฺถีติ นิพฺพานํ.
นิรยํ คจฺฉตีติ นิรยคามี. อิทํ มคฺคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฏิปทา ปน นิรยคามินี
นาม โหติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิมํ สพฺพมฺปิ ปฏิปทํ ตถาคโต ปชานาติ.
     กถํ? สกลคามวาสิเกสุปิ หิ เอกโต เอกํ สูกรํ วา มิคํ วา ชีวิตา
โวโรเปนฺเตสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณาว โหติ, ตํ ปน
กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว นานา โหติ. เตสุ หิ เอโก อาทเรน ฉนฺทชาโต
กโรติ, เอโก "เอหิ ตฺวมฺปิ กโรหี"ติ ปเรหิ นิปฺปีฬิตตฺตา กโรติ, เอโก
สมานจฺฉนฺโท วิย หุตฺวา อปฺปฏิพาหิยมาโน วิจรติ. เตสุ เอโก เตเนว กมฺเมน
นิรเย นิพฺพตฺตติ, เอโก ติรจฺฉานโยนิยํ, เอโก ปิตฺติวิสเย. ตํ ตถาคโต
อายูหนกฺขเณเยว "อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ,
เอส ติรจฺฉานโยนิยํ, เอส ปิตฺติวิสเย"ติ ปชานาติ. นิรเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ
"เอส อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส โสฬสสุ อุสฺสเทสูติ ๓- ปชานาติ.
ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส อปาทโก ภวิสฺสติ, เอส ทิปาทโก, เอส
จตุปฺปาทโก, เอส พหุปฺปาทโก"ติ ปชานาติ. ปิตฺติวิสเย นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส
นิชฺฌามตณฺหิโก ภวิสฺสติ, เอส ขุปฺปิปาสิโก, เอส ปรทตฺตูปชีวี"ติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เปตฺติ. เอวมุปริปิ       ฉ.ม. เอตฺถ
@ ฉ.ม. อุสฺสทนิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสตีติ
เตสุ จ กมฺเมสุ "อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺขิสฺสติ, ทุพฺพลํ ทินฺนาย
ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตี"ติ ปชานาติ.
     ตถา สกลคามวาสิเกสุ เอกโต ปิณฺฑปาตํ ททมาเนสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา
ปิณฺฑปาตารมฺมณาว โหติ. ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว ปุริมนเยน
นานา โหติ. เตสุ เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, ๑- เกจิ มนุสฺสโลเก. ตํ ตถาคโต
อายูหนกฺขเณเยว "อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ,
เอส เทวโลเก"ติ ปชานาติ. เทวโลเก นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ
นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส นิมฺมานรตีสุ, เอส ตุสิเตสุ, เอส ยาเมสุ, เอส ตาวตึเสสุ,
เอส จาตุมหาราชิเกสุ, เอส ภุมฺมเทเวสุ, เอส ปน เชฏฺฐกเทวราชา หุตฺวา
นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เอตสฺส ทุติยํ วา ตติยํ วา ฐานนฺตรํ กาเรนฺโต ๒- ปริจารโก
หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ปชานาติ. มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตมานมฺปิ "เอส ขตฺติยกุเล
นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส พฺราหฺมณกุเล, เอส เวสฺสกุเล, เอส สุทฺทกุเล, เอส ปน
มนุสฺเสสุ ราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เอตสฺส ทุติยํ วา ตติยํ วา
ฐานนฺตรํ กาเรนฺโต ๒- ปริจารโก หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ปชานาติ. เตสุ จ
กมฺเมสุ "อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺขิสฺสติ, ทุพฺพลํ ทินฺนาย
ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสตี"ติ ปชานาติ.
     ตถา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺเตสุเยว "เยน นีหาเรน วิปสฺสนา อารทฺธา,
เอส อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, เอส อรหตฺตํ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส อนาคามีเยว
ภวิสฺสติ, เอส สกทาคามีเยว, เอส โสตาปนฺโนเยว, เอส ปน มคฺคํ วา ผลํ
วา สจฺฉิกาตุํ น สกฺขิสฺสติ, ลกฺขณารมฺมณาย วิปสฺสนายเมว ฐสฺสติ, เอส
ปจฺจยปริคฺคเหเยว ฐสฺสติ, เอส นามรูปปริคฺคเหเยว ฐสฺสติ, เอส อรูปปริคฺคเหเยว
ฐสฺสติ, เอส รูปปริคฺคเหเยว ฐสฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถเปสฺสติ, เอส กิญฺจิ
สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสตี"ติ ปชานาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิพฺพตฺติสฺสนฺติ      ฉ.ม. กโรนฺโต
     กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ "เอตสฺส ปริกมฺมมตฺตเมว ภวิสฺสติ, นิมิตฺตํ
อุปฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสติ, เอส ปน นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสติ, อปฺปนํ
ปาเปตุํ น สกฺขิสฺสติ. เอส อปฺปนํ ปาเปตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ
ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิสฺสตี"ติ ปชานาตีติ.
                        ตติยพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           ----------
                           จตุตฺถพลนิทฺเทส
     [๘๑๒] จตุตฺถพลนิทฺเทเส ขนฺธนานตฺตนฺติ "อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม ฯเปฯ
อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามา"ติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปชานาติ.
เตสุปิ "เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ ฯเปฯ เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ. เอกวิเธน
เวทนากฺขนฺโธ ฯเปฯ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ ฯเปฯ
เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ ฯเปฯ เอกวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ ฯเปฯ พหุวิเธน
วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส นานตฺตํ ปชานาติ. อายตนนานตฺตนฺติ
"อิทํ จกฺขฺวายตนํ นาม ฯเปฯ อิทํ ธมฺมายตนํ นาม. ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา,
เทฺว จตุภูมิกา"ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปชานาติ ธาตุนานตฺตตนฺติ "อยํ จกฺขุธาตุ
นาม ฯเปฯ อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นาม. ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา,
เทฺว จตุภูมิกา"ติ เอวํ ธาตุนานตฺตํ ปชานาติ.
     ปุน อเนกธาตุนานาธาตุโลกนานตฺตนฺติ อิทํ น เกวลํ อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว
นานตฺตํ ตถาคโต ปชานาติ, อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ ตถาคโต
ปชานาติเยวาติ ทสฺเสตุํ คหิตํ. ปจฺเจกพุทฺธา หิ เทฺว จ อคฺคสาวกา
อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ นานตฺตํ เอกเทสโตว ปชานนฺติ, ๑- โน นิปฺปเทสโต.
อนุปาทินฺนกสฺส ๒- ปน นานตฺตํ น ปชานนฺติ. สพฺพญฺญุพุทฺโธ ปน "อิมาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ชานนฺติ        ฉ.ม. อนุปาทินฺนกโลกสฺส
นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส นาม รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส
กาฬโก, อิมสฺส มฏฺโฐ, อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตฺตโจ. อิมาย นาม
ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํ นาม
โหติ. อิมาย ปน ธาตุยา อุสฺสนฺนาย ๑- อิมสฺส รุกฺขสฺส ปุปผํ นีลกํ โหติ,
ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ โหติ. อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย
ผลํ ขุทฺทกํ โหติ, มหนฺตํ ทีฆํ รสฺสํ วฏฺฏํ สุสณฺฐานํ ทุสฺสณฺฐานํ มฏฺฐํ ผรุสํ
สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ มธุรํ ติตฺตกํ อมฺพิลํ กฏฺกํ กสาวํ โหติ. อิมาย นาม ธาตุยา
อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส กณฺฏโก ติขิโณ โหติ, อติขิโณ อุชุโก กุฏิโล
ตามฺโพ กาฬโก นีโล โอทาโต โหตี"ติ เอวํ อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส นานตฺตํ
ปชานาติ. สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว หิ เอตํ พลํ, น อญฺเญสนฺติ.
                        จตุตฺถพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                            --------
                           ปญฺจมพลนิทฺเทส
     [๘๑๓] ปญฺจมพลนิทฺเทเส หีนาธิมุตฺติกาติ หีนชฺฌาสยา. ปณีตาธิมุตฺติกาติ
กลฺยาณชฺฌาสยา. เสวนฺตีติ นิสฺสยนฺติ อลฺลียนฺติ. ภชนฺตีติ อุปสงฺกมนฺติ.
ปยิรุปาสนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺติ. สเจ หิ อาจริยุปชฺฌายา น สีลวนฺตา ๒-
โหนฺติ, สทฺธิวิหาริกา สีลวนฺตา ๒- โหนฺติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น
อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา สทิเส สารุปฺปภิกฺขูเยว อุปสงฺกมนฺติ. สเจ อาจริยุปชฺฌายา
สารุปฺปภิกฺขู, อิตเร อสารุปฺปา, เตปิ น อาจริยุปชฺฌาเย อุปสงฺกมนฺติ, อตฺตนา
สทิเส หีนาธิมุตฺติเกเอว อุปสงฺกมนฺติ.
     เอวํ อุปสงฺกมนํ ปน น เกวลํ เอตรเหว, อตีตานาคเตปีติ ทสฺเสตุํ
อตีตมฺปิ อทฺธานนฺติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. อิทมฺปน ทุสฺสีลานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุสฺสนฺนตฺตา            ฉ.ม. สีลวนฺโต
ทุสฺสีลเสวนเมว, สีลวนฺตานํ สีลวนฺตเสวนเมว, ทุปฺปญฺญานํ ทุปฺปญฺญเสวนเมว,
ปญฺญวนฺตานํ ปญฺญวนฺตเสวนเมว โก นิยาเมตีติ? อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมติ.
สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู เอกํ คามํ คณภิกฺขาจารํ จรนฺติ. มนุสฺสา พหุํ ภตฺตํ
อาหริตฺวา ปตฺตานิ ปูเรตฺวา "ตุมฺหากํ ยถาสภาเคน ปริภุญฺชถา"ติ ทตฺวา
อุยฺโยเชสุํ. ภิกฺขูปิ อาหํสุ "อาวุโส มนุสฺสา ธาตุสมฺปยุตฺตกมฺเม ปโยเชนฺตี"ติ.
ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโรปิ นาคทีเป เจติยวนฺทนาย ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ คจฺฉนฺโต
เอกสฺมึ คาเม มนุสฺเสหิ นิมนฺติโต. เถเรน จ สทฺธึ เอโก อสารุปฺโป ภิกฺขุ อตฺถิ,
ธุรวิหาเรปิ เอโก อสารุปฺปภิกฺขุ อตฺถิ. ทฺวีสุ ภิกฺขุสํเฆสุ คามํ โอสรนฺเตสุ
เต อุโภปิ ชนา กิญฺจาปิ อาคนฺตุเกน เนวาสิโก เนวาสิเกน วา อาคนฺตุโก น
ทิฏฺฐปุพฺโพ, เอวํ สนฺเตปิ เอกโต หุตฺวา หสิตฺวา หสิตฺวา กถยมานา เอกมนฺตํ
อฏฺฐํสุ. เถโร ทิสฺวา "สมฺมาสมฺพุทฺเธน ชานิตฺวา ธาตุสํยุตฺตํ กถิตนฺ"ติ อาห.
     เอวํ อชฺฌาสยธาตุ นิยาเมตีติ วตฺวา ธาตุสํยุตฺเตน ๑- อยเมวตฺโถ
ทีเปตพฺโพ. คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺมิญฺหิ คิลานเสยฺยาย นิปนฺโน ภควา อารกฺขนตฺถาย
ปริวาเรตฺวา วสนฺเตสุ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทีสุ เอกเมกํ อตฺตโน อตฺตโน ปริสาย
สทฺธึ จงฺกมนฺตํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ "ปสฺสถ โน ตุเมฺห ภิกฺขเว
สาริปุตฺตํ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จงฺกมนฺตนฺติ. เอวมฺภนฺเตติ. สพฺเพ โข
เอเต ภิกฺขเว ภิกฺขู มหาปญฺญา"ติ ๑- สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ.
                        ปญฺจมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                         --------------
                           ฉฏฺฐพลนิทฺเทส
     [๘๑๔] ฉฏฺฐพลนิทฺเทเส อาสยนฺติ ยตฺถ สตฺตา อาสยนฺติ นิวสนฺติ, ตํ
เตสํ นิวาสฏฺฐานํ ทิฏฺฐิคตํ วา ยถาภูตญาณํ วา. อนุสยนฺติ อปฺปหีนานุสยิตํ
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๙๙/๑๔๙
กิเลสํ. จริตนฺติ กายาทีหิ อภิสงฺขตํ กุสลากุสลํ. อธิมุตฺตินฺติ อชฺฌาสยํ.
อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ปริตฺตํ ราคโทสโมหรชํ เอเตสนฺติ
อปฺปรชกฺขา. ตสฺเสว มหนฺตตาย มหารชกฺขา. อุภเยนาปิ มนฺทกิเลเส มหากิเลเส
จ สตฺเต ทสฺเสติ. เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยา. เยสํ
ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยา. เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา.
วิปรีตา ทฺวาการา. เย กถิตํ การณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ
วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา. วิปรีตา ทุวิญฺญาปยา. เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส
อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพา. วิปรีตา อภพฺพา.
     [๘๑๕] เอวํ ฉฏฺฐพลสฺส มาติกํ ฐเปตฺวา อิทานิ ยถาปฏิปาฏิยา ภาเชนฺโต
กตโม จ สตฺตานํ อาสโยติอาทิมาห. ตตฺถสฺส สสฺสโต โลโกติอาทีนํ อตฺโถ เหฏฺฐา
นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ ๑- วุตฺโตเยว. อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วาติ เอวํ
สสฺสตทิฏฺฐึ วา สนฺนิสฺสิตา. สสฺสตทิฏฺฐิ หิ เอตฺถ "ภวทิฏฺฐี"ติ วุตฺตา,
อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ "วิภวทิฏฺฐี"ติ. สพฺพทิฏฺฐีนญฺหิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิ
สงฺคหิตตฺตา สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา สตฺตา อิมาว เทฺว ทิฏฺฐิโย สนฺนิสฺสิตา
โหนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ทฺวยนิสฺสิโต ขฺวายํ กจฺจาน โลโก เยภุยฺเยน
อตฺถิตญฺเจว นตฺถิตญฺจา"ติ. ๒- เอตฺถ หิ อตฺถิตาติ สสฺสตํ. นตฺถิตาติ อุจฺเฉโท.
อยนฺตาว วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ ปุถุชฺชนานํ สตฺตานํ อาสโย.
     อิทานิ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานํ สุทฺธสตฺตานํ อาสยํ ทสฺเสตุํ เอเต วา ปน อุโภ
อนฺเต อนุปคมฺมาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเต วา ปนาติ เอเตเยว. อุโภ อนฺเตติ
สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต เทฺว อนฺเต. อนุปคมฺมาติ อนลฺลียิตฺวา. อิทปฺปจฺจยตา-
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสูติ อิทปฺปจฺจยตาย เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ จ.
อนุโลมิกา ขนฺตีติ วิปสฺสนาญาณํ. ยถาภูตํ ญาณนฺติ มคฺคญาณํ. อิทํ วุตฺตํ
@เชิงอรรถ:  สงฺคณี. อ. ๑/๑๑๐๕/๔๒๘         สํ.นิ. ๑๖/๑๕/๑๘
โหติ:- ยา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท เจว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺเมสุ จ เอเต อุโภ
สสฺสตุจฺเฉทอนฺเต อนุปคนฺตฺวา วิปสฺสนา ปฏิลทฺธา, ยญฺจ ตโต อุตฺตริมคฺคญาณํ,
อยํ สตฺตานํ อาสโย, อยํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ
สตฺตานํ อาสโย, อิทํ วสนฏฺฐานนฺติ. อยํ อาจริยานํ สมานฏฺฐกถา.
     วิตณฺฑวาที ปนาห "มคฺโค นาม วาสํ วิทฺธํเสนฺโต คจฺฉติ, นนุ ตฺวํ
มคฺโค วาโสติ วเทสี"ติ. โส วตฺตพฺโพ "ตฺวํ อริยวาสภาณโก โหสิ น โหสี"ติ.
สเจ ปน "น โหมี"ติ วทติ, "ตฺวํ อภาณกตาย น ชานาสี"ติ วตฺตพฺโพ.
สเจ "ภาณโกสฺมี"ติ วทติ, สุตฺตํ อาหรา"ติ วตฺตพฺโพ. สเจ อาหรติ,  อิจฺเจตํ
กุสลํ. โน เจ อาหรติ, สยํ อาหริตพฺพํ "ทสยิเม ภิกฺขเว อริยวาสา, เย อริยา ๑-
อาวสึสุ วา อาวสนฺติ วา อาวสิสฺสนฺติ วา"ติ. ๒- เอตญฺหิ สุตฺตํ มคฺคสฺส
วาสภาวํ ทีเปติ, ตสฺมา สุกถิตเมเวตนฺติ. อิทมฺปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต
อิเมสญฺจ ทิฏฺฐิคตานํ วิปสฺสนาญาณมคฺคญาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ปชานาติเอว.
วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
              "กามํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ `อยํ ปุคฺคโล กามครุโก
         กามาสโย กามาธิมุตฺโต'ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตญฺเญว ชานาติ
         `อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต'ติ.
         พฺยาปาทํ ฯเปฯ อพฺยาปาทํ ฯเปฯ ถีนมิทฺธํ ฯเปฯ อาโลกสญฺญํ
         เสวนฺตญฺเญว ชานาติ `อยํ ปุคฺคโล อาโลกสญฺญาครุโก
         อาโลกสญฺญาสโย อาโลกสญฺญาธิมุตฺโต"ติ. ๓-
     [๘๑๖] อนุสยนิทฺเทเส กามราโค จ โส อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ
กามราคานุสโย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยํ โลเก ปิยรูปนฺติ ยํ อิมสฺมึ
โลเก ปิยชาติกํ. สาตรูปนฺติ สาตชาติกํ อสฺสาทปทฏฺฐานํ อิฏฺฐารมฺมณํ. เอตฺถ
สตฺตานํ ราคานุสโย อนุเสตีติ เอตสฺมึ อิฏฺฐารมฺมเณ สตฺตานํ อปฺปหีนฏฺเฐน
@เชิงอรรถ:  ก. ยทริยา        องฺ.ทสก. ๒๔/๑๙/๒๓        ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๗๘/๑๘๐ (สฺยา)
ราคานุสโย อนุเสติ. ยถา นาม อุทเก นิมุคฺคสฺส เหฏฺฐา จ อุปริ จ
สมนฺตภาเค จ อุทกเมว โหติ, เอวเมว อิฏฺฐารมฺมเณ ราคุปฺปตฺติ นาม
สตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณา. ตถา อนิฏฺฐารมฺมเณ ปฏิฆุปฺปตฺติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ
ธมฺเมสูติ เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ กามราคปฏิฆวนฺเตสุ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณธมฺเมสุ.
อวิชฺชานุปติตาติ กามราคปฏิฆสมฺปยุตฺตา หุตฺวา อารมฺมณกรณวเสน อวิชฺชา
อนุปติตา. ตเทกฏฺโฐติ ตาย อวิชฺชาย สมฺปยุตฺเตกฏฺฐวเสน เอกฏฺโฐ. มาโน
จ ทิฏฺฐิ จ วิจิกิจฺฉา จาติ นววิโธ มาโน ทฺวาสฏฺฐิวิธา ทิฏฺฐิ อฏฺฐวตฺถุกา
จ วิจิกิจฺฉา. ภวราคานุสโย ปเนตฺถ กามราคานุสเยเนว สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๘๑๗] จริตนิทฺเทเส เตรส เจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อปุญฺญาภิสงฺขาโร,
จตสฺโส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ตตฺถ กามาวจโร ปริตฺตภูมิโก, อิตโร มหาภูมิโก.
ตีสุปิ วา เอเตสุ โย โกจิ อปฺปวิปาโก ปริตฺตภูมิโก, พหุวิปาโก มหาภูมิโกติ
เวทิตพฺโพ.
     [๘๑๘] อธิมุตฺตินิทฺเทโส เหฏฺฐา ปกาสิโตว. กสฺมา ปนายํ อธิมุตฺติ
เหฏฺฐา วุตฺตาปิ ปุน คหิตาติ? อยญฺหิ เหฏฺฐา ปาฏิเยกฺกํ พลทสฺสนวเสน
คหิตา, อิธ สตฺตานํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยภาวทสฺสนตฺถํ.
     [๘๑๙] มหารชกฺขนิทฺเทเส อุสฺสทคตานีติ เวปุลฺลคตานิ. ปหานกฺกมวเสน
เจส อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทโส กโต.
     [๘๒๐] อนุสฺสทคตานีติ อเวปุลฺลคตานิ. ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยนิทฺเทเส
อุปนิสฺสยอินฺทฺริยานิ นาม กถิตานิ. อุปฺปฏิปาฏิยา นิทฺเทเส ปเนตฺถ ปโยชนํ
เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๘๒๓] ตถา ทฺวาการนิทฺเทสาทีสุ ปาปาสยาติ อกุสลาสยา. ปาปจริตาติ
อปุญฺญาภิสงฺขารปริปูรกา. ปาปาธิมุตฺติกาติ สกฺกายาภิรตา วฏฺฏชฺฌาสยา.
     [๘๒๔] สฺวาการนิทฺเทเส ยสฺมา กลฺยาโณ นาม อนุสโย นตฺถิ, ตสฺมา
"กลฺยาณานุสยา"ติ น วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ.
     [๘๒๖] ภพฺพาภพฺพนิทฺเทเส กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อนนฺตริยกมฺเมน.
กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยา. ยสฺมา
ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกปฏิสนฺธิปิ
วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ
กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐา.
ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนา. ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคํ
โลกุตฺตรสฺส ปาทกํ น โหติ, โส ทุปฺปญฺโญเยว นาม. อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาต มคฺคํ
โอกฺกมิตุํ อภพฺพา.
       [๘๒๗] น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิ. อิทํ
ทฺวินฺนํ ญาณานํ ภาชนียํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณสฺส จ อาสยานุสยญาณสฺส
จ. เอตฺถ หิ อาสยานุสยญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณมฺปิ ภาชิตํ. อิติ
อิมานิ เทฺว ญาณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลญาณํ นาม ชาตนฺติ.
                        ฉฏฺฐพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          ------------
                           สตฺตมพลนิทฺเทส
     [๘๒๘] สตฺตมพลนิทฺเทเส ฌายตีติ ฌายี. จตฺตาโร ฌายีติ ฌายิโน
จตฺตาโร ชนา วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ปฐมจตุกฺเก ตาว ปฐโม สมาปตฺติลาภี สมาโนเยว
น ลาภิมฺหีติ, กมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว น กมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, อยํ
อปฺปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. ทุติโย สมาปตฺติยา อลาภีเยว ลาภิมฺหีติ,
อกมฺมฏฺฐานํ สมานํเยว กมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, อยํ นิทฺทาฌายี นาม.
นิทฺทายิตฺวา ปฏิพุทฺโธ เอวํ มญฺญติ. ตติโย สมาปตฺติลาภี สมาโน
สมาปตฺติลาภิมฺหีติ, กมฺมฏฺฐานเมว สมานํ กมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, อยํ
ปคุณชฺฌานลาภีติ เวทิตพฺโพ. จตุตฺโถ อลาภีเยว อลาภิมฺหีติ, อกมฺมฏฺฐานํเยว
อกมฺมฏฺฐานนฺติ สญฺญี โหติ, เอวเมตฺถ เทฺว ชนา อชฺฌายิโนว ฌายีนํ อนฺโต
ปวิฏฺฐตฺตา ฌายีติ วุตฺตา.
     ทุติยจตุกฺเก สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต
ทนฺธํ สมาปชฺชติ นาม, เอกทฺวิจิตฺตวาเร ฐตฺวา สหสา วุฏฺฐหนฺโต ขิปฺปํ
วุฏฺฐาติ นาม. สุเขเนว ปน สมาธิปาริพนฺธิกธมฺเม โสเธนฺโต ขีปฺปํ สมาปชฺชติ
นาม, ยถาปริจฺเฉเทน อวุฏฺฐหิตฺวา กาลํ อตินาเมตฺวา วุฏฺฐหนฺโต ทนฺธํ
วุฏฺฐาติ นาม. อิตเร เทฺวปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา. อิเม จตฺตาโรปิ ชนา
สมาปตฺติลาภิโนว.
     ตติยจตุกฺเก อิทํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ อิทํ จตุรงฺคิกนฺติ เอวํ
องฺคววตฺถานปริจฺเฉเท เฉโก สมาธิสฺมึ สมาธิกุสโล นาม, นีวรณานิ ปน วิกฺขมฺเภตฺวา
จิตฺตมญฺชุสาย จิตฺตํ ฐเปตุํ อเฉโก โน สมาธิสฺมึ สมาปตฺติกุสโล นาม.
อิตเรปิ ตโย อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา. อิเมปิ จตฺตาโร สมาปตฺติลาภิโนเยว.
     อิทานิ ยานิ ฌานานิ นิสฺสาย อิเม ปุคฺคลา ฌายี นาม ชาตา, ตานิ
ทสฺเสตุํ จตฺตาริ ฌานานีติอาทิมาห. ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ ตโย จ วิโมกฺขา
อตฺถโต เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายเมว ๑- ปกาสิตา. เสสานมฺปิ วิโมกฺขฏฺโฐ
ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ปฏิปาฏิยา สตฺต อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ
ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต อารมฺมเณ จ อธิมุจฺจนโต วิโมกฺโข นาม. อฏฺฐโม
@เชิงอรรถ:  สงฺคณี.อ. ๑/๑๖๐,๒๔๘/๒๑๙,๒๔๔
ปน สพฺพโส สญฺญาเวทยิเตหิ วิมุตฺตตฺตา อปคตวิโมกฺโข ๑- นาม. สมาธีสุ
จตุกฺกนยปญฺจกนเยสุ ปฐมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺกสวิจาโร นาม. ปญฺจกนเย
ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺกวิจารมตฺตสมาธิ นาม. จตุกฺกนเยปิ ปญฺจกนเยปิ อุปริ
ตีสุ ฌาเนสุ สมาธิ อวิตกฺกาวิจารสมาธิ นาม. สมาปตฺตีสุ หิ ปฏิปาฏิยา
อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาธีติปิ นามํ สมาปตฺตีติปิ. กสฺมา? จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโต.
นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น สมาธีติ นามํ.
     หานภาคิโย ธมฺโมติ อปฺปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ
กามาทิอนุปกฺขนฺทนํ. วิเสสภาคิโย ธมฺโมติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส
สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนํ. โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติ อิมินา
ปคุณโวทานํ วุฏฺฐานํ นาม กถิตํ. เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส
อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ. ตสฺมา "โวทานมฺปิ วุฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ. ตมฺหา
ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐานนฺติ อิมินา ภวงฺควุฏฺฐานํ นาม กถิตํ.
ภวงฺเคน หิ สพฺพชฺฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหติ, นิโรธโต ปน ผลสมาปตฺติยาว วุฏฺฐหนฺติ.
อิทํ ปาลิมุตฺตกวุฏฺฐานํ นามาติ.
                        สตฺตมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                          ------------
                           อฏฺฐมพลนิทฺเทส
     [๘๒๙] อฏฺฐมพลนิทฺเทเส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสนฺติอาทิ สพฺพมฺปิ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตเมว.
                      อฏฺฐมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                       --------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปคมวิโมกฺโข
                           นวมพลนิทฺเทส
     [๘๓๐] นวมพลนิทฺเทเสปิ ทิพฺเพน จกฺขุนาติอาทิ สพฺพํ ตตฺเถว
วิตฺถาริตเมว.
                        นวมพลนิทฺเทสวณฺณนา.
                           -----------
                           ทสมพลนิทฺเทส
     [๘๓๑] ทสมพลนิทฺเทเส เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธึ. ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ
ผลญาณํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. อยนฺตาเวตฺถ อาจริยานํ สมานฏฺฐกถา.
ปรวาที ปนาห "ทสพลญาณํ นาม ปาฏิเยกฺกํ นตฺถิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสวายํ
ปเภโท"ติ. ตํ น ตถา ทฏฺฐพฺพํ. อญฺญเมว หิ ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ.
ทสพลญาณญฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ
ชานาติ. ทสพลญาเณสุปิ หิ ๑- ปฐมํ การณาการณเมว ชานาติ. ทุติยํ
กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ ธาตุนานตฺตการณเมว,
ปญฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺฐํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ
ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สงฺกิเลสาทิเมว, อฏฺฐมํ ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ
สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน เอเตหิ
ชานิตพฺพญฺจ ตโต อุตฺตริตรญฺจ ปชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตญฺหิ
ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค
หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ.
     อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ "ทสพลญาณํ นาม เอตํ สวิตกฺกสวิจารํ
อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกาวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ
โลกุตฺตรนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ชานนฺโต "ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณานิ สวิตกฺกสวิจารานี"ติ วกฺขติ, ตโต "ปรานิ
เทฺว ญาณานิ อวิตกฺกาวิจารานี"ติ วกฺขติ, "อาสวกฺขยญาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ,
สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกาวิจารนฺ"ติ วกฺขติ. ตถา "ปฏิปาฏิยา สตฺต
กามาวจรานิ, ตโต เทฺว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺ"ติ วกฺขติ,
"สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว โลกิยเมวา"ติ วกฺขติ.
อิติ อญฺญเทว ทสพลญาณํ, อญฺญํ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ.
                     สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย
                       ญาณวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๕๑-๕๐๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=10653&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=10653&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=835              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=11353              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=9137              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=9137              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]