อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๔๘-๙] อิทานิ ยถา เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลตฺติกํ อาทึ
กตฺวา นิกฺขิตฺตมาติกาย ปฏิปาฏิยา ปฐมํ กุสลํ ภาชิตํ, ตถา อิธ มาติกาย
อนิกฺขิตฺตตฺตา ปฐมํ กุสลํ อนามสิตฺวา "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร"ติ อกุสลธมฺมวเสน
มาติกาย นิกฺขิตฺตตฺตา นิกฺเขปปฏิปาฏิยาว อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ
ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาท-
กณฺเฑ ๑- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน เอกจิตฺตกฺขเณ ตณฺหาย จ
กามุปาทานสฺส จ สมฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ยํ เอตฺถ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ลพฺภติ,
ตเทว ทสฺเสตุํ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตนฺติอาทิ วุตฺตํ.
     ภวนิทฺเทเส จ ยสฺมา อุปาทานํ สงฺขารกฺขนฺเธ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา
"ฐเปตฺวา อุปาทานํ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติ
วุตฺตํ. เอวญฺหิ วุจฺจมาเน อุปาทานสฺส อุปาทานปจฺจยตฺตํ อาปชฺเชยฺย,
น จ ตเทว ตสฺส ปจฺจโย โหติ. ชาติอาทินิทฺเทเสสุ ยสฺมา เอเต อรูปธมฺมานํ
ชาติอาทโย, ตสฺมา "ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา จุติ จวนตา"ติ น วุตฺตํ.
     [๒๕๐] เอวํ ปฐมวารํ นิฏฺฐเปตฺวา ปุน ทุติยวาเร ยสฺมึ สมเย
ปฐมวาเรน ปจฺจยากาโร ทสฺสิโต, ตสฺมึเยว สมเย อปเรนปิ นเยน ปจฺจยาการํ
ทสฺเสตุํ วิสุํ สมยววตฺถานวารํ อวตฺวา ตสฺมึ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี. อ. ๑/๓๖๕/๓๐๔
สงฺขาโรติอาทินา นเยน เทสนา กตา. ตตฺถ ฐเปตฺวา ผสฺสนฺติ อิทํ ยสฺมา ผสฺโสปิ
นามปริยาปนฺโน, ตสฺมา ผสฺสสฺส นามโต นีหรณตฺถํ วุตฺตํ.
     [๒๕๒] ตติยวาเร ยสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย, ตสฺมึ
ปวตฺตมาเน ยสฺมา เตนุปลทฺธานํ ๑- จกฺขฺวายตนาทีนํ อุปจิตตฺตํ ปญฺญายติ, ตสฺมา
จกฺขฺวายตนสฺส อุปจโยติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา จ กมฺมชรูปสฺสาปิ ตสฺมึ สมเย
ปวตฺตมานสฺส ๒- วิญฺญาณํ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตสฺมาปิ เอวํ วุตฺตํ.
ตตฺถ กิญฺจาปิ กมฺมชํ จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ เทฺวว สนฺตติโย คหิตา, อิตราปิ ปน
เทฺว สนฺตติโย คเหตพฺพา. ตาสมฺปิ หิ วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหติเยว.
     [๒๕๔] จตุตฺถวาเร ปน ยสฺมา เอกจิตฺตกฺขเณปิ มหาภูตรูปปจฺจยา
จกฺขฺวายตนาทีนิ, หทยรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ๓- นามปจฺจยา จ ปจฺฉาชาตสหชาตาทิ-
วเสน ยถานุรูปํ สพฺพานิปิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ,
จกฺขฺวายตนนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ.
                         ปฐมจตุกฺกนิทฺเทโส.
     [๒๕๖] ทุติยจตุกฺเก สพฺพํ อุตฺตานเมว.
     [๒๖๔] ตติยจตุกฺเก ยสฺส สมฺปยุตฺตปจฺจยภาโว น โหติ, ยสฺส จ โหติ,
ตํ วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุจฺจติ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ
นามนฺติอาทิ วุตฺตํ.
                         ตติยจตุกฺกนิทฺเทโส.
     [๒๗๒] จตุตฺถจตุกฺเก ผสฺสปจฺจยา นามนิทฺเทเส กิญฺจาปิ "ฐเปตฺวา
ผสฺสํ เวทนากฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, อิทํ วุจฺจติ ผสฺสปจฺจยา นามนฺ"ติ
น วุตฺตํ, ตถาปิ อนนฺตราตีตปทนิทฺเทเส "ฐเปตฺวา ผสฺสํ เวทนากฺขนฺโธ
ฯเปฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธ"ติ วุตฺตตฺตา อวุตฺตมฺปิ ตํ วุตฺตเมว โหติ. ยเทว หิ
นามํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, ผสฺโสปิ ตสฺเสว ปจฺจโยติ.
                         จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทโส.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตนุปตฺถทฺธานํ     ๒ ฉ.ม. วตฺตมานสฺส        ๓ ฉ.ม. ฉฏฺฐายตนํ
     ยถา จายํ จตุตฺถจตุกฺเก ๑- โสฬสวารปฺปเภโท อวิชฺชามูลโก ปฐมนโย
เอตสฺมึ ปฐมากุสลจิตฺเต ปกาสิโต, เอวํ สงฺขารมูลกาทโย อฏฺฐ นยาปิ เวทิตพฺพา,
ปาลิ ปน สงฺขิตฺตา. เอวเมว ตสฺมึ ปฐมากุสลจิตฺเตเยว นว นยา ฉตฺตึส
จตุกฺกานิ จตุจตฺตาฬีสาธิกญฺจ วารสตํ โหตีติ เวทิตพฺพา. ๒-
     [๒๘๐] อิทานิ อิมินาว นเยน เสสากุสลจิตฺเตสุปิ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ
กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิมารทฺธํ. ตตฺถ ยสฺมา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ ตณฺหาปจฺจยา
อุปาทานํ นตฺถิ, ตสฺมา อุปาทานฏฺฐาเน อุปาทานํ วิย ทฬฺหนิปาตินา อธิโมกฺเขน
ปทํ ปูริตํ. โทมนสฺสสหคเตสุ จ ยสฺมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปิ นตฺถิ,
ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน ตณฺหา วิย พลวกิเลเสน ปฏิเฆน ปทํ ปูริตํ, อุปาทานฏฺฐาเน
อธิโมกฺเขเนว. วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา สนฺนิฏฺฐานาภาวโต
อธิโมกฺโขปิ นตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน พลวกิเลสภูตาย วิจิกิจฺฉาย ปทํ ปูริตํ,
อุปาทานฏฺฐานํ ปริหีนเมว. อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา อธิโมกฺโข อตฺถิ,
ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน พลวกิเลเสน อุทฺธจฺเจน ปทํ ปูริตํ, อุปาทานฏฺฐาเน
อธิโมกฺเขเนว. สพฺพตฺเถว จ วิเสสมตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปาลิ สงฺขิตฺตา. โย จายํ
วิเสโส ทสฺสิโต, ตตฺถ เกวลํ อธิโมกฺขนิทฺเทโสว อปุพฺโพ. เสสํ เหฏฺฐา
อาคตเมว.
     อธิโมกฺขนิทฺเทเส ปน อธิมุจฺจนวเสน อธิโมกฺโข. อธิมุจฺจติ วา เตน อารมฺมเณ
จิตฺตํ นิพฺพิจิกิจฺฉตาย สนฺนิฏฺฐานํ คจฺฉตีติ อธิโมกฺโข. อธิมุจฺจนากาโร
อธิมุจฺจนา. ตสฺส จิตฺตสฺส ตสฺมึ วา อารมฺมเณ อธิมุตฺตตาติ ตทธิมุตฺตตา.
สพฺพจิตฺเตสุ จ ปฐมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว นยจตุกฺกวารปฺปเภโท เวทิตพฺโพ.
เกวลญฺหิ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต อุปาทานมูลกสฺส นยสฺส อภาวา อฏฺฐ นยา
ทฺวตฺตึส จตุกฺกานิ อฏฺฐวีสาธิกญฺจ วารสตํ โหตีติ.
                         อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา.
                            --------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. จตุจตุกฺโก         ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๒๒๔-๒๒๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=5289&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=5289&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=291
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=4108
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=3903
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=3903
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35