อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         ๑๓. อปฺปมญฺญาวิภงฺค
                       ๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
     [๖๔๒] อิทานิ ตทนนฺตเร อปฺปมญฺญาวิภงฺเค จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท.
อปฺปมญฺญาโยติ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมญฺญาโย. เอตา หิ อารมฺมณวเสน
อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรนฺติ, เอกสตฺตมฺปิ วา อนวเสสผรณวเสน ผรนฺตีติ
ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมญฺญาโยติ วุจฺจนฺติ. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ.
เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตน. เจตสาติ จิตฺเตน. เอกํ ทิสนฺติ
เอกิสฺสา ทิสาย. ปฐมปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกทิสปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน
วุตฺตํ. ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กริตฺวา. วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิฏฺฐิตํ
อิริยาปถวิหารํ ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ ยงฺกิญฺจิ
เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถญฺจาติ อตฺโถ.
     อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว จ นเยน อุปริมทิสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อโธ ติริยนฺติ
อโธทิสมฺปิ ติริยทิสมฺปิ เอวเมว. เอตฺถ จ อโธติ เหฏฺฐา. ติริยนฺติ อนุทิสา. เอวํ
สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑเล อสฺสมิว เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ สาเรติปิ ปจฺจาสาเรติปีติ
เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ ทสฺสิตํ. สพฺพธีติอาทิ
ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ. สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ
หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย อยํ ปรสตฺโตติ วิภาคํ
อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติ. อถวา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน
อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ,
สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ.
     วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน "เมตฺตาสหคเตนา"ติ
วุตฺตํ. ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน ตถาสทฺโท อิติสทฺโท วา น
วุตฺโต, ตสฺมา ปุน "เมตฺตาสหคเตน เจตสา"ติ วุตฺตํ. นิคมนวเสน วา เอตํ
วุตฺตํ. วิปุเลนาติ เอตฺถ จ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ.
ปคุณวเสน อปฺปมาณํ. สตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน
อเวรํ. โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺฌํ, ๑- นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ตาว
"เมตฺตาสหคเตน เจตสา"ติอาทินา นเยน ฐปิตาย มาติกาย อตฺโถ.
     [๖๔๓] อิทานิ ยเทตํ "กถญฺจ ภิกฺขเว เมตฺตาสหคเตน เจตสา"ติ-
อาทินา นเยน วุตฺตํ ปทภาชนียํ, ตตฺถ ยสฺมา อิทํ กมฺมฏฺฐานํ โทสจริตสฺส
สปฺปายํ, ตสฺมา ยถารูเป ปุคฺคเล อยํ เมตฺตา อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตํ เมตฺตาย
วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ตาว ทสฺเสตุํ เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
เสยฺยถาปิ นามาติ อุปมตฺเถ ๒- นิปาโต, ยถา เอกํ ปุคฺคลนฺติ อตฺโถ. ปิยนฺติ
เปมนียํ. มนาปนฺติ หทยวุฑฺฒิกรํ. ตตฺถ ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน
วา ปิโย นาม โหติ, สีลาทิคุณสมาโยเคน มนาโป นาม. ทานสมานตฺตตาหิ
วา ปิยตา, ปิยวจนอตฺถจริยตาหิ มนาปตา เวทิตพฺพา. ยสฺมา เจตฺถ ปิยตาย
อิมสฺส พฺยาปาทปฺปหานํ โหติ, ตโต เมตฺตา สุขํ ผรติ, มนาปตาย อุทาสีนตา
น สณฺฐาติ, หิโรตฺตปฺปญฺจ ปจฺจุปฏฺฐาติ, ตโต หิโรตฺตปฺปานุปาลิตา เมตฺตา น
ปริหายติ, ตสฺมา ตํ อุปมํ กตฺวา อิทํ วุตฺตํ ปิยํ มนาปนฺติ. เมตฺตาเยยฺยาติ
เมตฺตาย ผเรยฺย, ตสฺมึ ปุคฺคเล เมตฺตํ กเรยฺย, ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. เอวเมว
สพฺเพ สตฺเตติ ยถา ปิยํ ปุคฺคลํ เมตฺตาเยยฺย, เอวํ ตสฺมึ ปุคฺคเล อปฺปนาปฺปตฺตาย
วสิภาวํ อุปคตาย เมตฺตาย มชฺฌตฺตเวริสงฺขาเตปิ สพฺเพ สตฺเต อนุกฺกเมน
ผรตีติ อตฺโถ. เมตฺติ เมตฺตายนาติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
     [๖๔๔] วิทิสํ วาติ ปทํ ติริยํ วาติ เอตสฺส อตฺถวิภาวนตฺถํ วุตฺตํ.
     [๖๔๕] ผริตฺวาติ อารมฺมณกรณวเสน ผุสิตฺวา. อธิมุญฺจิตฺวาติ อธิกภาเวน
มุญฺจิตฺวา, ยถา มุตฺตํ สุมุตฺตํ โหติ สุปฺปสาริตํ สุวิตฺถตํ, ตถา มุญฺจิตฺวาติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อพฺยาปชฺชํ             ๒ ฉ.ม. โอปมฺมตฺเถ
     [๖๔๘] สพฺพธิอาทินิทฺเทเส ยสฺมา ตีณิปิ เอตานิ ปทานิ สพฺพสงฺคาหิกานิ,
ตสฺมา เนสํ เอกโตว อตฺถํ ทสฺเสตุํ สพฺเพน สพฺพนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺส อตฺโถ
เหฏฺฐา วุตฺโตเยว.
     [๖๕๐] วิปุลาทินิทฺเทเส ยสฺมา ยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ หุตฺวา อนนฺตสตฺตผรณวเสน
วิปุลํ, ตํ นิยมโต ภูมิวเสน มหคฺคตํ โหติ. ยญฺจ มหคฺคตํ, ตํ อปฺปมาณโคจรวเสน
อปฺปมาณํ. ยํ อปฺปมาณํ, ตํ ปจฺจตฺถิกวิฆาตวเสน อเวรํ. ยญฺจ อเวรํ, ตํ
วิหตพฺยาปชฺฌตาย อพฺยาปชฺฌํ. ตสฺมา "ยํ วิปุลํ ตํ มหคฺคตนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ.
อเวโร อพฺยาปชฺโฌติ เจตฺถ ลิงฺควิปริยาเยน วุตฺตํ. มเนน วา สทฺธึ โยชนา
กาตพฺพา:- ยํ อปฺปมาณํ จิตฺตํ, โส อเวโร มโน. โย อเวโร, โส อพฺยาปชฺโฌติ.
อปิเจตฺถ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมํ ปทํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส อุปริมํ อุปริมํ วา
เหฏฺฐิมสฺส เหฏฺฐิมสฺส อตฺโถติปิ เวทิตพฺพํ. ๑-
     [๖๕๓] เสยฺยถาปิ นาม เอกํ ปุคฺคลํ ทุคฺคตํ ทุรุเปตนฺติ อิทมฺปิ กรุณาย
วตฺถุภูตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เอวรูปสฺมิญฺหิ ปุคฺคเล พลวการุญญํ
อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ ทุคฺคตนฺติ ทุกฺเขน สมงฺคีภาวํ คตํ. ทุรุเปตนฺติ
กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตํ, คติกุลโภคาทิวเสน วา ตมภาเว ฐิโต ปุคฺคโล ทุคฺคโล,
กายทุจฺจริตาทีหิ อุเปตตฺตา ตมปรายนภาเว ฐิโต ทุรุเปโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
     [๖๖๓] เอกํ ปุคฺคลํ ปิยํ มนาปนฺติ อิทมฺปิ มุทิตาย วตฺถุภูตํ
ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ คติกุลโภคาทิวเสน โชติภาเว ฐิโต ปิโย,
กายสุจริตาทีหิ อุเปตตฺตา โชติปรายนภาเว ฐิโต มนาโปติ ทฏฺฐพฺโพ.
     [๖๗๓] เนว มนาปํ น อมนาปนฺติ อิทมฺปิ อุเปกฺขาย วตฺถุภูตํ
ปุคฺคลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ มิตฺตภาวํ อสมฺปตฺตตาย เนว มนาโป, อมิตฺตภาวํ
อสมฺปตฺตตาย น อมนาโปติ เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพพํ สิยา, ตํ สพฺพํ
เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ ๒- วุตฺตเมว. ภาวนาวิธานมฺปิ เอเตสํ กมฺมฏฺฐานานํ
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต กถิตเมวาติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ          ๒ สงฺคณี.อ. ๑/๒๕๑/๒๔๗

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๐๔-๔๐๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=9549&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=9549&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=741
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=8980
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=7443
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=7443
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35