อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                         ๑๕. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺค
                 ๑. สุตฺตนฺตภาชนีย  ๑. สงฺคหวารวณฺณนา
     [๗๑๘] อิทานิ ตทนนฺตเร ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท.
ปฏิสมฺภิทาติ ปเภทา. ยสฺมา ปน ปรโต อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห,
ตสฺมา น อญฺญสฺส กสฺสจิ ปเภทา, ญาณสฺเสว ปเภทาติ เวทิตพฺพา. อิติ "จตสฺโส
ปฏิสมฺภิทา"ติ ปเทน จตฺตาโร ญาณปฺปเภทาติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต. อตฺถปฏิสมฺภิทาติ
อตฺเถ ปฏิสมฺภิทา, อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ
ปเภทคตํ ญาณนฺติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ธมฺมปฺปเภทสฺส หิ
สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นาม.
นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ
ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นาม. ปฏิภาณปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ
ปฏิภาเณ ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา นาม.
     อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตา ปฏิสมฺภิทา ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโต อตฺเถ ญาณํ
อตฺถปฏิสมฺภิทาติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตญฺหิ เหตุวเสน
อรณียํ คนฺตพฺพํ ปตฺตพฺพํ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยงฺกิญฺจิ
ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา
อตฺโถติ เวทิตพฺโพ, ๑- ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ
อตฺถปฏิสมฺภิทา.
     ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ปวตฺเตติ
เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺพา
เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ
เวทิตพฺโพ, ๑- ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ
ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
     ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา
สภาวนิรุตฺติ, ตสฺสา อภิลาเป ตํ สภาวนิรุตฺตึ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา.
เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺญตฺติอารมฺมณา.
กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ
ชานนฺติ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ "ผสฺโส"ติ วุตฺเต "อยํ สภาวนิรุตฺตี"ติ
ชานาติ, "ผสฺสา"ติ วา "ผสฺสนฺ"ติ วา วุตฺเต ปน "อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ
ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อญฺญํ ปเนส นามาขฺยาตอุปสคฺคพฺยญฺชนสทฺทํ
ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ,
อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ, ตทคฺเคเนตมฺปิ ชานิสฺสตีติ. ตํ ปน นยิทํ
ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วตฺถุ กถิตํ:-
     ติสฺสทตฺตตฺเถโร กิร โพธิมณฺฑเล ๒- สุวณฺณสลากํ คเหตฺวา อฏฺฐารสสุ
ภาสาสุ กตรภาสาย กเถมีติ ปวาเรสิ. ตํ ปน เตน อตฺตโน อุคฺคเห ฐตฺวา
ปวาริตํ, น ปฏิสมฺภิทาย ฐิเตน. โส หิ มหาปญฺญตาย ตํ ตํ ภาสํ กถาเปตฺวา
กถาเปตฺวา อุคฺคณฺหิ. ตโต อุคฺคเห ฐตฺวา เอวํ ปวาเรสิ.
     ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตีติ วตฺวา จ ปเนตฺถ อิทํ กถิตํ.
มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มญฺเจ วา ปีเฐ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ
กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ. ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถาเปนฺติ
"อิมินา อิทํ วุตฺตํ, อิมินา อิทํ วุตฺตนฺ"ติ. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ
ภาสํ ชานนฺติ. มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโก. เตสํ ชาตทารโก สเจ มาตุ กถํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺโพ       ๒ ฉ.ม. โพธิมณฺเฑ
ปฐมํ สุณาติ, ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติ. สเจ ปิตุ กถํ ปฐมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ
ภาสิสฺสติ. อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสุณนฺโต มาคธภาสํ ภาสิสฺสติ.
     โยปิ อคามเก มหาอรญฺเญ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ อญฺโญ กเถนฺโต นาม
นตฺถิ, โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺฐาเปนฺโต มาคธภาสเมว ภาสิสฺสติ.
นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ ปิตฺติวิสเย มนุสฺสโลเก เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธภาสาว
อุสฺสนฺนา. ตตฺถ เสสา โอฏฺฏกิราตอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา อฏฺฐารส ภาสา
ปริวตฺตนฺติ, [๑] อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา มาคธภาสาว
น ปริวตฺตติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต
มาคธภาสายเอว อาโรเปสิ. กสฺมา? เอวญฺหิ อตฺถํ อาหริตุํ สุขํ โหติ. มาคธภาสาย
หิ ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว
ปปญฺโจ. โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเตเยว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ
อุปฏฺฐาติ. อญฺญาย ปน ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหํ โปเถตฺวา โปเถตฺวา
อุคฺคเหตพฺพํ โหติ. พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม
นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม นตฺถิ.
     ญาเณสุ ญาณนฺติ สพฺพตฺถกญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ญาณํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาติ. อิมา ปน จตสฺโสปิ ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ ฐาเนสุ
ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. กตเมสุ ทฺวีสุ?
เสกฺขภูมิยญฺจ อเสกฺขภูมิยญฺจ. ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส
มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺฐิตตฺเถรสฺสาติ อสีติยาปิ
มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตา, อานนฺทตฺเถรสฺส จิตฺตสฺส
คหปติโน ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส อุปาลิสฺส คหปติโน ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติ
เอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ
คจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ: (๑) ม. กาลนฺตเรน อญฺญถา โหนฺติ วินสฺสนฺติ จ
     กตเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺตีติ? อธิคเมน ปริยตฺติยา
สวเนน ปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคนาติ. ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตํ. ตญฺหิ ปตฺตสฺส
ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํ. ตญฺหิ อุคฺคณฺหนฺตสฺส
ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. สวนํ นาม ธมฺมสฺสวนํ. สกฺกจฺจํ ๑- ธมฺมํ สุณนฺตสฺส
หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริปุจฺฉา นาม อฏฺฐกถา. อุคฺคหิตปาลิยา อตฺถํ
กเถนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพโยคาวจรตา อตีตภเว
หรณปจฺจาหรณนเยน ปริหตกมฺมฏฺฐานตา. ๒- ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา
โหนฺติ. ตตฺถ อรหตฺตปฺปตฺติยา ปุนพฺพสุกุฏุมฺพิกปุตฺตสฺส ติสฺสตฺเถรสฺส
ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. โส กิร ตามฺพปณฺณิทีเป ๓- พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา
ปรตีรํ คนฺตฺวา โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา
อาคจฺฉนฺโต นาวํ อภิรูหนติตฺเถ เอกสฺมึ ปเท อุปฺปนฺนกงฺโข โยชนสติกํ มคฺคํ ๔-
นิวตฺติตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปญฺหํ
กเถสิ. โส ปสีทิตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ กมฺพลํ อทาสิ. โสปิ ตํ อาหริตฺวา อาจริยสฺส
อทาสิ. เถโร วาสิยา โกฏฺเฏตฺวา นิสีทนฏฺฐาเน ปริภณฺฑํ กาเรสิ. กิมตฺถายาติ?
ปจฺฉิมาย ชนตาย อนุคฺคหตฺถายาติ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อมฺหากํ คตมคฺคํ
อาวชฺชิตฺวา อนาคเต สพฺรหฺมจาริโน ปฏิปตฺตึ ปูเรตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตี"ติ.
ติสฺสตฺเถโรปิ อาจริยสฺส สนฺติเก กงฺขํ ฉินฺทิตฺวา ชมฺพุโกลปฏฺฏเน โอรุยฺห
เจติยงฺคณสมฺมชฺชนเวลาย วาลิกวิหารํ ปตฺวา สมฺมชฺชิ. ตสฺส สมฺมชฺชิตฏฺฐานํ
ทิสฺวา "อิทํ วีตราคสฺส ภิกฺขุโน สมฺมชฺชนฏฺฐานนฺ"ติ ๕- เถรสฺส วีมํสนตฺถาย
ปญฺหํ ปุจฺฉึสุ. เถโร ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตตาย ปุจฺฉิตปุจฺฉิเต ปเญฺห กเถสีติ.
     ปริยตฺติยา ปน ติสฺสทตฺตตฺเถรสฺส เจว นาคเสนตฺเถรสฺส จ
ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. สกฺกจฺจํ ธมฺมสฺสวเนน สุธมฺมสามเณรสฺส ปฏิสมฺภิทา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สกฺกจฺจญฺหิ     ๒ ฉ.ม. ปริคฺคหิต....      ๓ ฉ.ม. ตมฺพ....
@๔ ฉ.ม. โยชนสตมคฺคํ   ๕ ฉ.ม. สมฺมฏฺฐฏฺฐานํ
วิสทา อเหสุํ. โส กิร ตฬงฺคราสีธมฺมทินฺนตฺเถรสฺส ๑- ภาคิเนยฺโย ขุรคฺเคเยว
อรหตฺตํ ปตฺโต. มาตุลตฺเถรสฺส ธมฺมวินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา สุณนฺโตเยว
ตีณิ ปิฏกานิ ปคุณานิ อกาสิ. อุคฺคหิตปาลิยา อตฺถํ กเถนฺตสฺส ปน
ติสฺสทตฺตตฺเถรสฺเสว ปฏิสมฺภิทา วิสทา อเหสุํ. คตปจฺจาคตวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา
ยาว อนุโลมํ กมฺมฏฺฐานํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อาคตานํ วิสทภาวปฺปตฺตปฏิสมฺภิทานํ
ปุพฺพโยคาวจรานํ อนฺโต นตฺถิ.
     เอเตสุ ปน การเณสุ ปริยตฺติ, สวนํ, ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว
พลวการณานิ. ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโย, ปเภทสฺส โหติ น โหตีติ?
โหติ, น ปน ตถา. ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หิ ปุพฺเพ โหนฺตุ วา มา วา,
ปุพฺพโยเคน ปน ๒- ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ สงฺขารสมฺมสนํ วินา ปฏิสมฺภิทา
นาม นตฺถิ. อิเม ปน เทฺวปิ เอกโต หุตฺวา ปฏิสมฺภิทา อุปตฺถมฺเภตฺวา วิสทา
กโรนฺตีติ.
                       สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                        ๒. สจฺจวาราทิวณฺณนา
     [๗๑๙] อิทานิ เย สงฺคหวาเร ปญฺจ อตฺถา จ ธมฺมา จ สงฺคหิตา,
เตสํ ปเภททสฺสนนเยน ปฏิสมฺภิทา วิภชิตุํ ปุน จตสฺโสติอาทินา นเยน
ปเภทวาโร อารทฺโธ. โส สจฺจวารเหตุวารธมฺมวารปจฺจยาการวารปริยตฺติวารวเสน
ปญฺจวิโธ. ตตฺถ ปจฺจยสมุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสฺส ๓- ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส
นิพฺพานสฺส จ อตฺถภาวํ ผลนิพฺพตฺตกสฺส สมุทยสฺส นิพฺพานสมฺปาปกสฺส
อริยมคฺคสฺส จ ธมฺมภาวญฺจ ทสฺเสตุํ สจฺจวาโร วุตฺโต. ยสฺส กสฺสจิ ปน
ผลนิพฺพตฺตกสฺส ๔- เหตุโน ธมฺมภาวํ เหตุผลสฺส จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ เหตุวาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วาฬงฺกรวาสี...., ฉ. ตลงฺครวาสี....        ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ทุกฺขสจฺจสฺส       ๔ ฉ.ม. เหตุผล....
วุตฺโต. ตตฺถ จ เหตุผลกฺกมวเสน อุปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺฐา.
เย ปน ธมฺมา ตมฺหา ตมฺหา รูปารูปปฺปเภทา เหตุโต ชาตา, เตสํ อตฺถภาวํ
ตสฺส ตสฺส จ รูปารูปธมฺมปฺปเภทสฺส เหตุโน ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ธมฺมวาโร
วุตฺโต. ชรามรณาทีนํ ปน อตฺถภาวํ ชรามรณาทิสมุทยสงฺขาตานํ ชาติอาทีนญฺจ
ธมฺมภาวํ ทสฺเสตุํ ปจฺจยาการวาโร วุตฺโต. ตโต ปริยตฺติสงฺขาตสฺส ตสฺส
ตสฺส ภาสิตสฺส ธมฺมภาวํ ภาสิตสงฺขาเตน ปจฺจเยน ปตฺตพฺพสฺส ภาสิตตฺถสฺส
จ อตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ ปริยตฺติวาโร วุตฺโต.
     ตตฺถ จ ยสฺมา ภาสิตํ ญตฺวา ตสฺสตฺโถ ญายติ, ตสฺมา ภาสิตภาสิตตฺถกฺกเมน
อุปฺปฏิปาฏิยา ปฐมํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิทฺทิฏฺฐา. ปริยตฺติธมฺมสฺส ปน ปเภททสฺสนตฺถํ
"ตตฺถ กตมา ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ ปุจฺฉาปุพฺพงฺคโม ปฏินิทฺเทสวาโร วุตฺโต. ตตฺถ
สุตฺตนฺติอาทีหิ นวหิ องฺเคหิ นิปฺปเทสโต ตนฺติ คหิตา. อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส
อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน ภาสิตวเสน นิปฺปเทสโต
ตนฺติเอว คหิตาติ.
                     สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๑๓-๔๑๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=9758&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=9758&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=777
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=10060
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=8032
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=8032
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_35