ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                   ๑. กุสลตฺติก  ๑. ปฏิจฺจวารวณฺณนา
                    ๑. ปจฺจยานุโลม  ๑. วิภงฺควาร
     [๕๓] อิทานิ ยา เอตา ปณฺณตฺติวาเร กุสลตฺติกํ นิสฺสาย เหตุปจฺจยาทิวเสน
เอกูนปญฺญาสํ อาทึ กตฺวา นยมตฺตํ ทสฺเสนฺเตน อปฺปริมาณา ปุจฺฉา
ทสฺสิตา, ตตฺถ กุสลากุสลาทีนํ สหุปฺปตฺติยา อภาวโต ยา ปุจฺฉา "กุสลํ ธมฺมํ
ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา"ติ เอวํ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ,
ตา ปหาย ยา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาเยว วิสฺสชฺเชตุํ อยํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ
กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยาติอาทินา นเยน ปฏิจฺจวารสฺส นิทฺเทสวาโร
อารทฺโธ.
     ตตฺถ สิยา:- สเจ อิมา เหตุปจฺจยาทิวเสน เอกูนปญฺญาสํ ปุจฺฉา สพฺพโส
วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, อถ กสฺมา ทสฺสิตา. นนุ ยา ลภนฺติ, ตาเยว ทสฺเสตพฺพาติ.
อาม ทสฺเสตพฺพา สิยุํ, ตถา ทสฺสิยมานา ปน สพฺเพสุ ติกทุกปฏฺฐานาทีสุ
เอเกกสฺมึ ติเก ทุเก ทุกติเก ติกทุเก ติกติเก ทุกทุเก จ สงฺเขปํ อกตฺวา
ทสฺเสตพฺพาเยว ภเวยฺยุํ. กสฺมา? ยสฺมา ยา กุสลตฺติเก ลพฺภนฺติ, ๑- น
ตาเยว เวทนาตฺติกาทีสุ. ธมฺมานุโลมปจฺจนีเย จ ติกปฏฺฐาเน วิตกฺกตฺติกปีติตฺติกานํ
วิสฺสชฺชเน สพฺพาเปตา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตสฺมา อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน เอเกกสฺมึ
ติเก ยตฺตกาหิ ปุจฺฉาหิ ภวิตพฺพํ, สพฺพา กุสลตฺติเก ทสฺสิตา. เอวํ ทสฺสิตาสุ
หิ ยา ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตา ปหาย, ยา ลภนฺติ, ตา วุจฺจมานา
สกฺกา สุเขน วิชานิตุนฺติ สุเขน วิชานนตฺถํ สพฺพาปิ กุสลตฺติเก ทสฺสิตา. ยา
ปเนตฺถ วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตา ปหาย, ยา ลภนฺติ, ตาเยว วิสฺสชฺชิตาติ
เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลภนฺติ
     ตตฺถ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจาติ จตุภูมิกกุสลธมฺเมสุ เวทนากฺขนฺธาทิเภทํ เอกํ
ธมฺมํ ปฏิจฺจ ปฏิคนฺตฺวา สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธึ เอกโต
อุปฺปตฺติภาวํ ๑- อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. กุสโล ธมฺโมติ จตุภูมิกกุสลธมฺเมสุเยว
สญฺญากฺขนฺธาทิเภโท เอโก ธมฺโม. อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทโต ยาว นิโรธคมนา
อุทฺธํ ปชฺชติ, นิพฺพตฺตตีติปิ อตฺโถ. อตฺตานํ ลภติ, อุปฺปาทาทโย ตโยปิ ขเณ
ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. เหตุปจฺจยาติ กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยภาวํ สาเธนฺเตน.
     เอวํ "อุปฺปชฺเชยฺยา"ติ  ปุจฺฉาย "อุปฺปชฺชตี"ติ วิสฺสชฺชนํ วตฺวา อิทานิ
ยํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย ธมฺโม อุปฺปชฺชติ, ตํ ธมฺมํ ขนฺธวเสน ทสฺเสตุํ กุสลํ
เอกํ ขนฺธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ เอกนฺติ เวทนาทีสุ จตูสุ ยงฺกิญฺจิ เอกํ ขนฺธํ.
ตโย ขนฺธาติ โย โย ปจฺจยภาเวน คหิโต, ตํ ตํ ฐเปตฺวา อวเสสา ตโย
ขนฺธา. ตโย ขนฺเธติ เวทนาทีสุ โย เอโก ขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ คหิโต, ตํ
ฐเปตฺวา เสเส ตโย. เทฺว ขนฺเธติ เวทนาสญฺญาทุกาทีสุ ฉสุ ทุเกสุ เย เกจิ
เทฺว ขนฺเธ ปฏิจฺจ. เทฺว ขนฺธาติ เย เย ปจฺจยภาเวน คหิตา, เต เต ฐเปตฺวา
อวเสสา เทฺว ขนฺธา กุสลเหตุนา เหตุปจฺจยภาวํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ
อตฺโถ.
     ยสฺมา ปน เอโก ขนฺโธ เอกสฺเสว ทฺวินฺนํเยว วา เทฺว วา ปน
เอกสฺเสว ปจฺจยา นาม นตฺถิ, ตสฺมา "เอกํ ขนฺธํ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ, เอกํ
ขนฺธํ ปฏิจฺจ เทฺว ขนฺธา, เทฺว ขนฺเธ ปฏิจฺจ เอโก ขนฺโธ"ติ น วุตฺตํ.
กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อพฺยากโต ธมฺโม อุปฺปชฺชตีติอาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปนฺติ อิทํ ปฏิจฺจตฺถสฺส สหชาตตฺถตฺตา ยํ กุสเลน
สหชาตญฺเจว เหตุปจฺจยญฺจ ลภติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปรโตปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ
อยเมว นโย.
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. ปวตฺติภาวํ
     วิปากาพฺยากตํ กิริยาพฺยากตนฺติ เอตฺถ เหตุปจฺจยาภาวโต อเหตุกํ รูเปน สทฺธึ
อนุปฺปตฺติโต อรูปวิปากญฺจ น คเหตพฺพนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณติ กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส
อพฺยากตสฺส อพฺยากตํ ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิปากาพฺยากตนฺติ ตสฺมึ
ขเณ วิชฺชมานาพฺยากตวเสน วุตฺตํ. ๑- ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุนฺติ อิทํ กฏตฺตา-
รูปคฺคหเณน วตฺถุมฺหิ คหิเตปิ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุโน อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ๑-
     เอกํ มหาภูตนฺติอาทิ รูปาพฺยากตํ ปฏิจฺจ รูปาพฺยากตสฺส อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ
วุตฺตํ. เอกํ ขนฺธนฺติอาทีสุ วุตฺตนเยเนว ปเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. เอวํ
รูปาพฺยากตนฺติ ภูเต ปฏิจฺจ ภูตานํ อุปฺปตฺตึ วตฺวา อิทานิ ภูเต ปฏิจฺจ
อุปาทารูปานํ อุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ มหาภูเต ปฏิจฺจ จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติอาทิ วุตฺตํ.
เอวํ สนฺเต อุปาทารูปนฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, อิตรทฺวยํ กสฺมา วุตฺตนฺติ?
มหาภูเต ๒- ปฏิจฺจ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ. ยญฺหิ เหฏฺฐา "จิตฺตสมุฏฺฐานญฺจ รูปํ
กฏตฺตา จ รูปนฺ"ติ ทสฺสิตํ, ตํ น เกวลํ ขนฺเธเยว ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, มหาภูเตปิ ปน
ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ ทสฺสนตฺถํ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จิตฺตสมุฏฺฐานํ
ปวตฺเตเยว, กฏตฺตารูปํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ. อุปาทารูปนฺติ ตสฺเสว อุภยสฺส วิเสสนํ.
     กุสเล ขนฺเธ จ มหาภูเต จ ปฏิจฺจาติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺฐานาว มหาภูตา
คหิตา. จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปนฺติ เอตฺถ ปน ภูตรูปมฺปิ อุปาทารูปมฺปิ คหิตํ. "เอกํ
มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตา"ติอาทินา นเยน หิ ภูตรูปมฺปิ ขนฺเธ จ มหาภูเต
จ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ. มหาภูเต ปฏิจฺจ อุปาทารูปนฺติ วุตฺตนเยน อุปาทารูปมฺปิ.
อกุสลญฺจ อพฺยากตญฺจาติ ปญฺหาวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโย. เอวํ เหตุปจฺจเย
นเวว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. เอตาเยว หิ เอตฺถ ลพฺภนฺติ, เสสา จตฺตาฬีสํ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาติ อิทํ กฏตฺตารูปคฺคหเณน
@วตฺถุมฺหิ คหิเตปิ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ
@ ฉ.ม. มหาภูเตปิ        ฉ.ม. จตฺตาลีส
โมฆปุจฺฉาติ น วิสฺสชฺชิตา. อิมินา นเยน ๑- อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ตตฺถ ปน วิจาเรตพฺพยุตฺตเมว
วิจารยิสฺสามิ. ๒-
     [๕๔] อารมฺมณปจฺจเย ตาว รูปสฺส อารมฺมณปจฺจยวเสน อนุปฺปตฺติโต
ตาสุ นวสุ รูปมิสฺสกา ปหาย ติสฺโสว ปุจฺฉา วิสฺสชฺชิตา. เตเนว การเณน
"วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธา"ติ วตฺวา "ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถู"ติ น วุตฺตํ. น หิ ตํ
อารมฺมณปจฺจเยน อุปฺปชฺชติ.
     [๕๕] อธิปติปจฺจเย วิปากาพฺยากตนฺติ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
เตเนเวตฺถ "ปฏิสนฺธิกฺขเณ"ติ น คหิตํ. เสสํ เหตุปจฺจยสทิสเมว.
     [๕๖] อนนฺตรสมนนฺตเรสุปิ รูปํ น ลพฺภตีติ อารมฺมณปจฺจเย วิย
ติสฺโสว ปุจฺฉา.
     [๕๗] สหชาตปจฺจเย ปฏิสนฺธิกฺขเณติ ปญฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิวเสน วุตฺตํ.
เหฏฺฐา ปน ปจฺจยวิภงฺเค "โอกฺกนฺติกฺขเณ"ติ อาคตํ. ตมฺปิ อิมินา สทฺธึ อตฺถโต
เอกํ, พฺยญฺชนมตฺตเมว เหตฺถ นานนฺติ. อปิจ "ติณฺณํ  สนฺนิปาตา คพฺภสฺสาวกฺกนฺติ
โหตี"ติ ๓- วจนโต โอกฺกนฺตีติ ปญฺจโวการปฏิสนฺธิยาเวตํ นามํ. ปฏิสนฺธีติ
สพฺพภวสาธารณํ, อิธ ปน "กฏตฺตา จ รูปนฺ"ติอาทิวจนโต ปญฺจโวการ-
ปฏิสนฺธิเยว อธิปฺเปตา. สา หิ รูปสฺสาปิ ปจฺจยภาวญฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวญฺจ
สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา ปริปุณฺณวิสฺสชฺชนา โหตีติ คหิตา. พาหิรํ เอกํ มหาภูตนฺติ
อนินฺทฺริยพทฺเธสุ ปฐวีปาสาณาทีสุ มหาภูตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปจฺจยวิภงฺควารสฺมิญฺหิ
จตฺตาโร มหาภูตาติ อชฺฌตฺติกญฺจ พาหิรญฺจ เอกโต กตฺวา คหิตํ. สงฺเขปเทสนา
หิ สา. อยมฺปน วิตฺถารเทสนา, ตสฺมา สพฺพํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต "พาหิรํ
เอกํ มหาภูตนฺ"ติอาทิมาห. อสญฺญสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุปาเยน     ฉ.ม. วิจารยิสฺสาม    ม.มู. ๑๒/๔๐๘/๓๖๔
ทฺวิสนฺตติสมุฏฺฐานภูตวเสน วุตฺตํ. มหาภูเต ปฏิจฺจ กฏตฺตารูปนฺติ อิทมฺปน
กมฺมสมุฏฺฐานวเสน วุตฺตํ. อุปาทารูปนฺติ อิทํ ๑- อุตุสมุฏฺฐานวเสเนว.
     [๕๘] อญฺญมญฺญปจฺจเย ขนฺเธ ปฏิจฺจ วตฺถุ, วตฺถุํ ปฏิจฺจ ขนฺธาติ
จตุนฺนมฺปิ ขนฺธานํ เอกโต วตฺถุนา อญฺญมญฺญปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
     [๕๙] นิสฺสยปจฺจเย ยสฺมา ปฏิจฺจตฺโถ นาม สหชาตตฺโถ, ตสฺมา ยา
เหฏฺฐา ปจฺจยวิภงฺควาเร จกฺขฺวายตนาทีนํ นิสฺสยปจฺจยตา ทสฺสิตา, สา น
คหิตา. จกฺขฺวายตนาทีนิ หิ ปุเรชาตานิ ปจฺจยา โหนฺติ, อิธ ปน สหชาตเมว
ลพฺภติ. เตเนว วุตฺตํ "นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปจฺจยสทิโส"ติ.
     [๖๐] อุปนิสฺสยปจฺจเย รูปสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยาภาวา ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ
ลพฺภนฺติ, เตน วุตฺตํ "อารมฺมณปจฺจยสทิสนฺ"ติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ น สพฺเพ
กุสลากุสลาพฺยากตา อารมฺมณูปนิสฺสยํ ลภนฺติ, เย ปน ลภนฺติ, เตสํ วเสเนตํ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๖๑] ปุเรชาตปจฺจเย วตฺถุํ ปุเรชาตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ วตฺถุนา
ปุเรชาตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธนฺติ
เอตฺถ ยํ วิปากาพฺยากตสฺส วตฺถุ โอกฺกนฺติกฺขเณ สหชาตปจฺจโย โหติ, ตํ
ปุเรชาตปจฺจยภาชนิยตฺตา อิธ น คเหตพฺพํ. เยปิ กุสลาทโย อารุปฺเป ปุเรชาตปจฺจยํ
น ลภนฺติ, เตปิ ปุเรชาตปจฺจยภาชนิยโตเยว อิธ น คเหตพฺพา. อารมฺมณํ
ปน นิยมโต ปุเรชาตปจฺจยภาวํ น ลภติ. รูปายตนาทีนิ หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํเยว
ปุเรชาตปจฺจยตํ สาเธนฺติ, มโนวิญฺญาณธาตุยา อตีตานาคตานิปิ อารมฺมณานิ ๒-
โหนฺติเยว. ตสฺมา อิธ น คหิตา. ๓- ขนฺธวเสน หิ อยํ เทสนา, น
วิญฺญาณธาตุวเสน. "วิปากาพฺยากตํ เอกํ ขนฺธนฺ"ติ เทสนาย จ สพฺพาปิ
วิญฺญาณธาตุโย คหิตา, น จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทโยเอวาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. อารมฺมณํ   ฉ.ม. น คหิตํ
     ปจฺฉาชาโต กุสลากุสลานํ ปจฺจโย น โหติ, อพฺยากตสฺสาปิ อุปตฺถมฺภโกว
น ชนโก, ตสฺมา "อุปฺปชฺชติ ปจฺฉาชาตปจฺจยา"ติ เอวํ วตฺตพฺโพ เอกธมฺโมปิ
นตฺถีติ ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสน วิสฺสชฺชนํ  น กตํ.
     [๖๒] อาเสวนปจฺจเย กามํ สพฺพา กิริยา อาเสวนปจฺจยํ น ลภนฺติ,
ลพฺภมานวเสน ปน "กิริยาพฺยากตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ชวนกิริยาเวตฺถ คหิตาติ
เวทิตพฺพา.
     [๖๓] กมฺมปจฺจเย กุสลากุสเลสุ เอกกฺขณิโก กมฺมปจฺจโย เวทิตพฺโพ,
ตถา กิริยาพฺยากเต. วิปากาพฺยากเต ปน นานากฺขณิโกปิ, ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ
มหาภูตานํ. จิตฺตสมุฏฺฐานานํ ปน เอกกฺขณิโกว. กฏตฺตารูปานํ นานากฺขณิโกว,
ตถา อสญฺญสตฺตรูปานํ. กฏตฺตารูปํ ปเนตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ. เสสํ น เอกนฺตโต
กมฺมสมุฏฺฐานตฺตา อุปาทารูปนฺติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ อิธ กมฺมสมุฏฺฐานเมว
อธิปฺเปตํ.
     [๖๔] วิปากปจฺจเย กุสลากุสลํ กิริยญฺจ น ลพฺภตีติ อพฺยากตวเสเนว
วิสฺสชฺชนํ กตํ. จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ วิปากจิตฺตสมุฏฺฐานเมว. กฏตฺตารูปนฺติ
ยถาลาภวเสน อินฺทฺริยรูปญฺจ วตฺถุรูปญฺจ. อุปาทารูปนฺติ ตทวเสสํ ตสฺมึ สมเย
วิชฺชมานกํ อุปาทารูปํ.
     [๖๕] อาหารปจฺจเย สพฺเพสํ กุสลาทีนํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส
จ อรูปสฺส จ ๑- อรูปาหารวเสน อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, ตถา ปฏิสนฺธิกฺขเณ
มหาภูตานํ. จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ ภวงฺคาทิจิตฺตสมุฏฺฐานํ. อาหารสมุฏฺฐานนฺติ
กพฬิงฺการาหารสมุฏฺฐานํ. จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ กุสลากุสลจิตฺตสมุฏฺฐานเมว.
ปจฺจยวิภงฺควาเร อาหารปฏิปาฏิยา ปฐมํ กพฬิงฺการาหาโร ทสฺสิโต, อิธ ปน
กุสลํ ธมฺมนฺติ ปุจฺฉาวเสน ปฐมํ อรูปาหารา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อรูปสฺส จาติ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     [๖๖] อินฺทฺริยปจฺจเยปิ ๑- ปจฺจยวิภงฺเค อินฺทฺริยปฏิปาฏิยา ปฐมํ
จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ทสฺสิตานิ, อิธ ปน กุสลาทิปุจฺฉาวเสน ปฐมํ อรูปินฺทฺริยานํ
ปจฺจยตา ทสฺสิตา. ตตฺถ กุสลาทีสุ ยถาลาภวเสน อรูปินฺทฺริยา คเหตพฺพา.
อสญฺญสตฺตานํ ภูตรูเปสุปิ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ.
     [๖๗] ฌานมคฺคปจฺจเยสุ เหตุปจฺจยสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ, เตเนเวตฺถ
"เหตุปจฺจยสทิสนฺ"ติ วุตฺตํ.
     [๖๘] สมฺปยุตฺตปจฺจเย วิสฺสชฺชนํ อารมฺมณปจฺจยคติกํ, เตเนเวตฺถ
"อารมฺมณปจฺจยสทิสนฺ"ติ วุตฺตํ.
     [๖๙] วิปฺปยุตฺตปจฺจเย วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺต-
ปจฺจยา, วตฺถุนา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ขนฺเธ
วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา, ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ
สาเธนฺเตหิ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ขนฺธา วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ วตฺถุํ ปฏิจฺจ
ขนฺธา วิปฺปยุตฺตปจฺจยา, วตฺถุนา วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตน อุปฺปชฺชนฺตีติ
อตฺโถ. จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ ขนฺเธ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติ ขนฺเธ ปฏิจฺจ วิปฺปยุตฺต-
ปจฺจยา, จิตฺตสมุฏฺฐานํ รูปํ ขนฺเธหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจยตํ สาเธนฺเตหิ อุปฺปชฺชตีติ
อตฺโถ. เสสวิสฺสชฺชเนสุปิ วตฺถุํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาติอาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. วิปากาพฺยากเต เจตฺถ วตฺถุคฺคหเณน จกฺขฺวาทีนิ สงฺคณฺหิตพฺพานิ. เอกํ
มหาภูตนฺติอาทิ รูปาพฺยากตสฺส ปจฺจยภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ
อพฺยากตจิตฺตสมุฏฺฐานมฺปิ กุสลากุสลจิตฺตสมุฏฺฐานมฺปิ.
     [๗๐] อตฺถิปจฺจเย สพฺพํ สหชาตปจฺจยคติกํ. เตเนเวตฺถ "สหชาตปจฺจยสทิสนฺ"ติ
วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อินฺทฺริยปจฺจเย
     [๗๑-๗๒] นตฺถิวิคตา อารมฺมณปจฺจยคติกา, อวิคตํ สหชาตคติกํ.
เตเนเวตฺถ "สหชาตปจฺจยสทิสนฺ"ติ ๑- วุตฺตํ. อิเม เตวีสติ ปจฺจยาติ สงฺขิปิตฺวา
ทสฺสิตานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. วิตฺถาเรตพฺพาติ ยา ปุจฺฉา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ, ตาสํ
วเสน วิตฺถาเรตพฺพา. อยํ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา เอกมูลเก ปจฺจยานุโลเม
ปฏิจฺจวารสฺส  กุสลตฺติกสฺส วิสฺสชฺชเน อตฺถวณฺณนา.
                          ------------
                    ๑. ปจฺจยานุโลม ๒. สงฺขฺยาวาร
     [๗๓] อิทานิ เย เอตฺถ เหตุปจฺจยาทีสุ เอเกกสฺมึ ปจฺจเย วิสฺสชฺชนวารา
ลทฺธา, เต คณนวเสน ทสฺเสตุํ เหตุยา นวาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เหตุยา
นวาติ เหตุปจฺจเย นว ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวารา โหนฺติ. เสยฺยถีทํ:- กุสเลน กุสลํ,
กุสเลน อพฺยากตํ, กุสเลน กุสลาพฺยากตํ, อกุสเลน อกุสลํ, อกุสเลน อพฺยากตํ,
อกุสเลน อกุสลาพฺยากตํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ, กุสลาพฺยากเตน อพฺยากตํ,
อกุสลาพฺยากเตน อพฺยากตนฺติ.
     อารมฺมเณ ตีณีติ กุสเลน กุสลํ, อกุสเลน อกุสลํ, อพฺยากเตน อพฺยากตํ.
อธิปติยา นวาติ เหตุยา วุตฺตสทิสาว. ทฺวาทสสุ หิ ปจฺจเยสุ นว นวาติ วุตฺตํ.
สพฺเพสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ เหตุปจฺจยสทิสาเนว. วิภงฺเค ปน อตฺถิ วิเสโส.
ทสสุ ปจฺจเยสุ ตีณิ ตีณีติ วุตฺตํ. สพฺเพสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ อารมฺมณ-
สทิสาเนว. วิภงฺเค ปน อตฺถิ วิเสโส. อญฺญมญฺญปจฺจยสฺมิญฺหิ อพฺยากตปทสฺส
วิสฺสชฺชเน รูปมฺปิ ลพฺภติ, ตถา ปุเรชาตปจฺจเย. อาเสวนปจฺจเย วิปากานิ เจว
วีถิจิตฺตานิ จ น ลพฺภนฺติ. วิปาเก เอกนฺติ อพฺยากเตน ๒- อพฺยากตเมว. เอวเมตฺถ
สงฺเขปโต นว ตีณิ เอกนฺติ ติวิโธว วารปริจฺเฉโท. วิตฺถารโต ทฺวาทส นวกา, ทส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อารมฺมณปจฺจยสทิสํ, สหชาตปจฺจยสทิสนฺติ   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
ติกา, เอกํ เอกกนฺติ สพฺเพสุปิ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกูนจตฺตาฬีสาธิกํ วารสตํ
โหติ เอกูนจตฺตาฬีสาธิกญฺจ ปุจฺฉาสตํ. เอกูนจตฺตาฬีสาธิกํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชน-
สตนฺติปิ ตสฺเสว นามํ.
     [๗๔] เอวํ เหตุปจฺจยาทิเก เอกมูลเก คณนํ ทสฺเสตฺวา อิโต ปเรสุ
ทุมูลกาทีสุ วิตฺถารเทสนํ สงฺขิปิตฺวา เอกมูลเก ทสฺสิตาย เทสนาย
ลพฺภมานคณนญฺเญว อาทาย วารปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ทุมูลเก ตาว เหตุปจฺจยา
อารมฺมเณ ตีณีติอาทิมาห. ตตฺริทํ ลกฺขณํ:- พหุคณโนปิ ปจฺจโย อพหุคณเนน สทฺธึ
ยุตฺโต เตน สมานคณโน โหติ. เตน วุตฺตํ "เหตุปจฺจยา อารมฺมเณ ตีณี"ติ.
เหตารมฺมณทุเก อารมฺมเณ วุตฺตานิ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ.
สมานคณโน ปน สมานคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต อปฺปริหีนคณโนว โหติ. เตน
วุตฺตํ "เหตุปจฺจยา อธิปติยา นวา"ติ. เหตาธิปติทุเก นเวว วิสฺสชฺชนานิ
ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. วิปาเก เอกนฺติ เหตุวิปากทุเก วิปาเก วุตฺตํ เอกเมว
วิสฺสชฺชนํ ลพฺภตีติ เอวํ ตาว ทุมูลเก วารปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
     [๗๕] ติมูลกาทีสุปิ อิทเมว ลกฺขณํ. เตเนวาห เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา
อธิปติยา ตีณีติ. เหตารมฺมณาธิปติตฺติเก อารมฺมเณ วุตฺตานิ ตีเณว
วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพ.
     [๗๖-๗๙] ทฺวาทสมูลเก ปน วิปากปจฺจโย น ลพฺภติ, ตสฺมา อาเสวนปจฺจยา
กมฺเม ตีณีติ วตฺวา วิปากํ อปรามสิตฺวาว อาหาเร ตีณีติอาทิ ๑- วุตฺตํ.
เตรสมูลกาทีสุปิ เอเสว นโย. เต ปน สงฺขิปิตฺวา เตวีสติมูลโกเวตฺถ ทสฺสิโต.
โส ทุวิโธ โหติ สาเสวโน วา สวิปาโก วา. ตตฺถ ปฐมํ สาเสวโน ทสฺสิโต.
โส ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ ลภติ. เตน วุตฺตํ "อาเสวนปจฺจยา อวิคเต ตีณี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาทิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
สวิปาโก ปน อาเสวนํ น ลภติ, ตสฺมา ตํ ปหาย วิปากวเสน คณนาย
ทสฺสนตฺถํ อนนฺตราเยว "เหตุปจฺจยา ฯเปฯ วิปากปจฺจยา อาหาเร เอกนฺ"ติ
เอกํ นยํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา เตวีสติมูลกา ทสฺสิตา. ๑- เอเตสุ ปน ทฺวีสุ
เตวีสติมูลเกสุ กิญฺจาปิ เอกสฺมึ วิปากปจฺจโย นตฺถิ, เอกสฺมึ อาเสวนปจฺจโย,
ปจฺฉาชาตปจฺจโย ปน อุภยตฺถาปิ. รุฬฺหิสทฺเทน ปเนเต เตวีสติมูลกาเตฺวว
เวทิตพฺพา. เตสุ สาเสวเน อาเสวนสฺส วเสน สพฺพตฺถ ตีเณว วิสฺสชฺชนานิ,
สวิปาเก วิปากปจฺจยสฺส วเสน เอกเมวาติ อยํ เหตุปจฺจยํ อาทึ กตฺวา
เอกมูลกาทีสุ คณนา.
     ยมฺปเนตํ เหตุมูลกานนฺตรํ "อารมฺมเณ ฐิเตน สพฺพตฺถ ตีเณว ปญฺหา"ติ
วุตฺตํ, ตํ อารมฺมณํ ๒- อาทึ กตฺวา เอกมูลเกปิ ทุมูลกาทีสุปิ สพฺพตฺถ อารมฺมณปเท
เจว อารมฺมเณน สทฺธึ เสสปจฺจยโยชนาสุ จ ยตฺถ นวหิ ภวิตพฺพํ, ตตฺถ
ตโยว ปญฺหา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิปากปเท ปน วิปากปเทน สทฺธึ
เสสปจฺจยโยชนาสุ จ เอโกว ปโญฺห โหติ. ๓- อิติ ยํ เหฏฺฐา "พหุคณโนปิ
ปจฺจโย อพหุคณเนน สทฺธึ ยุตฺโต เตน สมานคณโน โหตี"ติ วุตฺตํ, ๔- ตํ
สุวุตฺตเมวาติ. ๕-
     [๘๐-๘๕] อิทานิ เย อารมฺมณาทีนํ ปจฺจยานํ วเสน เอกมูลกาทโย
ทสฺเสตพฺพา, เตสุ เอกมูลโก ตาว เหตุเอกมูลเกเนว สทิโสติ เอกสฺมิมฺปิ
ปจฺจเยน ทสฺสิโต. อารมฺมณปจฺจยวเสน ปน ทุมูลเก คณนํ ทสฺเสตุํ อารมฺมณปจฺจยา
เหตุยา ตีณิ, อธิปติยา ตีณิ ฯเปฯ อวิคเต ตีณีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ
"อารมฺมณปจฺจยา อธิปติยา ตีณิ ฯเปฯ อวิคเต ตีณี"ติ วตฺตพฺเพ เย
เหตุปจฺจยาทโย ปจฺจยา พหุคณนา, เตสํ อูนตรคณเนหิ สมานคณเนหิ จ สทฺธึ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เตวีสติมูลโกว ทสฺสิโต    ฉ.ม. อารมฺมณปจฺจยํ
@ ฉ.ม. โหตีติ      ฉ.ม. อโวจุมฺห    ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
สํสนฺทเน ยา คณนา ลพฺภนฺติ, ตา ๑- ทสฺเสตุํ อารมฺมณปจฺจยสฺส ปุริมภาเค
ฐิตมฺปิ เหตุปจฺจยํ ปจฺฉิมภาเค ฐเปตฺวา "อารมฺมณปจฺจยา เหตุยา ตีณี"ติ วุตฺตํ.
เตเนตํ อาวิกโรติ:- อารมฺมณปจฺจโย เยน เยน พหุตรคณเนน วา สมานคณเนน
วา ปจฺจเยน สทฺธึ ทุกติกาทิเภทํ คจฺฉติ, สพฺพตฺถ ตีเณว ปญฺหาวิสฺสชฺชนานิ
เวทิตพฺพานิ. วิปากปจฺจเยน ปน สทฺธึ สํสนฺทเน เอกเมว ลพฺภติ, ตํ
วิปากปจฺจยาทิกาย คณนาย อาวีภวิสฺสตีติ อิธ น ทสฺสิตํ. ยา เจสา ทุมูลเก
คณนา ทสฺสิตา, ติมูลกาทีสุปิ เอสาว คณนาติ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติมูลกาทโย
น วิตฺถาริตา.
     อิทานิ อธิปติปจฺจยาทิวเสน ทุมูลกาทีสุ คณนํ ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา
เหตุยา นวาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว ปจฺจยนิทฺเทโส ๒- เวทิตพฺโพ.
ยถา จ อธิปติปจฺจยา เหตุยา นว, เอวํ เสเสสุปิ เหตุนา สมานคณนาสุ
นเวว. อิติ โย ๓- ปจฺจโย อาทิมฺหิ ติฏฺฐติ, เตน สทฺธึ สมานคณนานํ สํสนฺทเน
อาทิมฺหิ ฐิตสฺส วเสน คณนา โหติ, เตน ปน สทฺธึ อูนตรคณนานํ สํสนฺทเน
อูนตรคณนานํเยว วเสน คณนา โหตีติ เวทิตพฺโพ. ยถา จ อารมฺมณปจฺจยวเสน,
เอวํ อธิปติปจฺจยวเสนาปิ ตโต ปเรสํ อนนฺตราทีนํ วเสนาปิ ติมูลกาทโย
น วิตฺถาริตา. ตสฺมา ทุมูลเก ทสฺสิตคณนาวเสเนว สพฺพตฺถ สาเธตพฺพา.
เตเนว วุตฺตํ "เอเกกํ ปจฺจยํ มูลํ ๔- กาตูน สชฺฌายมคฺเคน คเณตพฺพา"ติ.
                      ปจฺจยานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๔๗๒-๔๘๒. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=10653&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=10653&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=56              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=502              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=469              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=469              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_40

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]