อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                         ปจฺจนียุทฺธารวณฺณนา
    [๕๒๗] อิทานิ ปจฺจนียํ โหติ. ตตฺถ ยถา ปฏิจฺจวาราทีสุ "อกุสลํ
ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นเหตุปจฺจยา"ติอาทินา นเยน ลพฺภมานา
ปญฺหา ลพฺภมานานํ ปจฺจยานํ วเสน สรูปโตว วิตฺถาริตา, เอวํ อวิตฺถาเรตฺวา
เอเกน ลกฺขเณน สงฺเขปโต ปจฺจนียํ ทสฺเสตุํ ธมฺมสงฺคาหเกหิ กุสโล ธมฺโม
กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทินา นเยน อนุโลมโต กุสลาทีนํ
ปจฺจยา อุทฺธฏา. เต จ โข ปจฺจยา สมูหวเสน, โน เอเกกปจฺจยวเสน, ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทสาติ     ๒ ฉ.ม. เต
เย ยตฺถ สมูหโต ทสฺสิตา, เต วิภชิตฺวา เวทิตพฺพา. สพฺเพปิ หิ อิเม
จตุวีสติ ปจฺจยา อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. กตเรสุ อฏฺฐสุ? อารมฺมเณ
สหชาเต อุปนิสฺสเย ปุเรชาเต ปจฺฉาชาเต กมฺเม อาหาเร อินฺทฺริเยติ. กถํ?
ฐเปตฺวา หิ อิเม อฏฺฐ ปจฺจเย เสเสสุ โสฬสสุ เหตุปจฺจโย อญฺญมญฺญ-
วิปากฌานมคฺคสมฺปยุตฺตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา เอกนฺเตน สหชาตา หุตฺวา
สหชาตานญฺเญว ปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อนนฺตรปจฺจโย
สมนนฺตราเสวนนตฺถิวิคตปจฺจโยติ อิเม ปน ปญฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา
อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานญฺเญว ปจฺจยภาวโต อนนฺตรูปนิสฺสยลกฺขเณน
อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. นิสฺสยปจฺจโย สหชาตปุเรชาตเภทโต ทุพฺพิโธ.
ตตฺถ สหชาตนิสฺสโย สหชาตานญฺเญว นิสฺสยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ
คจฺฉติ, ปุเรชาตนิสฺสโย ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ.
     อธิปติปจฺจโยปิ สหชาตาธิปติอารมฺมณาธิปติวเสน ทุพฺพิโธ. ตตฺถ
สหชาตาธิปติ สหชาตานญฺเญว อธิปติปจฺจยภาวโต สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ
คจฺฉติ. อารมฺมณาธิปติ อารมฺมณูปนิสฺสโย โหติเยวาติ อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน
อุปนิสฺสเย ๑- สงฺคหํ คจฺฉติ. วิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตเภทโต
ติวิโธ. ตตฺถ สหชาตวิปฺปยุตฺโต สหชาตานญฺเญว วิปฺปยุตฺตปจฺจยภาวโต
สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. ปุเรชาตวิปฺปยุตฺโต ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา
อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวโต ปุเรชาเต สงฺคหํ คจฺฉติ. ๒- ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโต
ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต
ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อตฺถิปจฺจยาวิคตปจฺจยา สหชาตปุเรชาต-
ปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยานญฺเจว อตฺถิอวิคเตสุ จ เอเกกสฺส วเสน ฉหิ เภเทหิ
ฐิตา. ตตฺถ สหชาตอตฺถิอวิคตา สหชาตานญฺเญว อตฺถิอวิคตปจฺจยภาวโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปนิสฺสยปจฺจเย   ๒ ฉ.ม. สงฺคหิโต
สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปุเรชาตา ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ
ปจฺจยภาวโต ปุเรชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ปจฺฉาชาตา ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา
ปุเร อุปฺปนฺนานํ อุปตฺถมฺภนวเสน ปจฺจยภาวโต ปจฺฉาชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ.
อาหารภูตา กพฬิงฺการาหารปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อินฺทฺริยภูตา รูปชีวิตินฺทฺริย-
ปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เอวํ อิเม โสฬสปจฺจยา อิเมสุ อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ
สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     อิเมสมฺปิ ปน อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ อญฺญมญฺญปจฺจยสงฺคโห ๑- อตฺถิเยว.
อาทิโต นิทฺทิฏโฐ หิ อารมฺมณปจฺจโย อธิปติอนธิปติเภเทน ทุวิโธ. ตตฺถ
อธิปติภูโต อารมฺมณูปนิสฺสยลกฺขเณน อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติ. อนธิปติภูโต
สุทฺธารมฺมณปจฺจโยว โหติ. กมฺมปจฺจโยปิ สหชาตนานากฺขณิกวเสน ทุวิโธ.
ตตฺถ สหชาตกมฺมํ อตฺตนา สหชาตานญฺเญว กมฺมปจฺจยภาวโต สหชาเตเยว
สงฺคหํ คจฺฉติ. นานากฺขณิกกมฺมํ พลวทุพฺพลวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ พลวกมฺมํ
วิปากธมฺมานํ อุปนิสฺสโย หุตฺวา ปจฺจโย โหตีติ อุปนิสฺสเย สงฺคหํ คจฺฉติ.
พลวมฺปิ ปน รูปานํ ทุพฺพลญฺจ อรูปานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยเนว ปจฺจโย.
อาหารปจฺจโยปิ รูปารูปโต ทุวิโธ. ตตฺถ อรูปาหาโร อตฺตนา สหชาตานญฺเญว
ปจฺจโย โหตีติ สหชาตปจฺจเย สงฺคหํ คจฺฉติ. รูปาหาโร สหชาตปุเรชาต-
ปจฺฉาชาตานํ ปจฺจโย น โหติ. อตฺตโน ปน อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา
ฐิติปฺปตฺโต อาหารปจฺจยตํ สาเธตีติ อาหารปจฺจโยว โหติ. อินฺทฺริยปจฺจโยปิ
รูปารูปโต ทุวิโธ. ตตฺถ อรูปินฺทฺริยปจฺจโย อตฺตนา สหชาตานญฺเญว อินฺทฺริย-
ปจฺจยตํ สาเธตีติ สหชาตปจฺจเย ๒- สงฺคหํ คจฺฉติ. รูปินฺทฺริยปจฺจโย ปน
อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ อชฺฌตฺตํ อินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร อุปฺปชฺชิตฺวา
ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานานํ สสมฺปยุตฺตธมฺมานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อินฺทฺริยปจฺจโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺญมญฺญํ สงฺคโห     ๒ ฉ.ม. สหชาเตเยว
โหตีติ ปุเรชาเตเยว สงฺคหํ คจฺฉติ. พาหิโร อินฺทฺริยปจฺจโย นาม
รูปชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ สหชาตานํ ปจฺจโย โหนฺตมฺปิ อนุปาลนมตฺตวเสเนว โหติ, น
ชนกวเสนาติ อินฺทฺริยปจฺจโยว โหติ. เอวํ อิเม อฏฺฐ ปจฺจยา อญฺญมญฺญมฺปิ
สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. อยนฺตาว อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ อวเสสานํ โสฬสนฺนญฺเจว
เตสญฺเญว จ อฏฺฐนฺนํ อญฺญมญฺญวเสน สงฺคหนโย.
     อิทานิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมึ จตุวีสติยาปิ ปจฺจเยสุ เย เย
สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เต เต เวทิตพฺพา. ตตฺถ อฏฺฐนฺนํ ตาว สพฺพปฐเม อารมฺมณปจฺจเย
อารมฺมณปจฺจโยว สงฺคหํ คจฺฉติ, น เสสา เตวีสติ. ทุติเย สหชาตปจฺจเย
เหตุปจฺจโย สหชาตาธิปติปจฺจโย สหชาตปจฺจโย อญฺญมญฺญปจฺจโย สหชาตนิสฺสยปจฺจโย
สหชาตกมฺมปจฺจโย วิปากปจฺจโย สหชาตาหารปจฺจโย สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย
ฌานปจฺจโย มคฺคปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย สหชาตตฺถิปจฺจโย
สหชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ปณฺณรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ตติเย
อุปนิสฺสยปจฺจเย อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต อธิปติปจฺจโย
อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา นานากฺขณิโก พลวกมฺมปจฺจโย นตฺถิวิคต-
ปจฺจยาติ ๑- อิเม นว ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. จตุตฺเถ ปุเรชาตปจฺจเย
ปุเรชาตนิสฺสยปจฺจโย ปุเรชาตปจฺจโย ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเรชาตวิปฺปยุตฺต-
ปจฺจโย ปุเรชาตตฺถิปจฺจโย ปุเรชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม ฉ ปจฺจยา สงฺคหํ
คจฺฉนฺติ. ปญฺจเม ปจฺฉาชาตปจฺจเย ปจฺฉาชาตปจฺจโย ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจโย
ปจฺฉาชาตตฺถิปจฺจโย ปจฺฉาชาตาวิคตปจฺจโยติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ.
ฉฏฺเฐ กมฺมปจฺจเย นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยว สงฺคหิโต. สตฺตเม อาหารปจฺจเย
กพฬิงฺการาหารวเสเนว อาหารปจฺจโย อาหารตฺถิปจฺจโย อาหาราวิคตปจฺจโยติ
อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหิตา. อฏฺฐเม อินฺทฺริยปจฺจเย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย
อินฺทฺริยตฺถิปจฺจโย อินฺทฺริยาวิคตปจฺจโยติ อิเม ตโย ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นตฺถิปจฺจโย วิคตปจฺจโยติ
เอวํ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ เอเกกสฺมึ อิเม จิเม จ ปจฺจยา สงฺคหํ คตาติ
ญตฺวา เย ยตฺถ สงฺคหํ คตา, เต ตสฺส คณเนน คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
     เอวํ สพฺพปจฺจยสงฺคาหกานํ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอกูนปญฺญาสาย
ปเญฺหสุ อิมสฺมึ ปจฺจนีเย "กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน
ปจฺจโย"ติอาทโย อิเม ปณฺณรส ปญฺหา อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ กุสโล
กุสลสฺส, กุสโล อกุสลสฺส, กุสโล อพฺยากตสฺส, กุสโล กุสลาพฺยากตสฺสาติ
กุสลาทิกา จตฺตาโร ปญฺหา, ตถา อกุสลาทิกา, อพฺยากโต ปน อพฺยากตสฺส,
อพฺยากโต กุสลสฺส, อพฺยากโต อกุสลสฺสาติ อพฺยากตาทิกา ตโย, กุสโล จ
อพฺยากโต จ กุสลสฺส, ตถา อพฺยากตสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ
อกุสลสฺส, ตถา อพฺยากตสฺสาติ ทุมูลเกกาวสานา จตฺตาโร โหนฺติ. เตสุ
ปฐเม ปเญฺห เยหิ ปจฺจเยหิ ภวิตพฺพํ, เต สพฺเพ สงฺคเหตฺวา ตโย ปจฺจยา
วุตฺตา. ทุติเย เทฺว. ตติเย ปญฺจ. จตุตฺเถ เอโกว. ปญฺจเม ตโย. ฉฏฺเฐ เทฺว.
สตฺตเม ปญฺจ. อฏฺฐเม เอโกว. นวเม สตฺต. ทสเม ตโย, เอกาทสเม ตโย.
ทฺวาทสเม เทฺว. เตรสเม จตฺตาโร. จุทฺทสเม เทฺว. ปณฺณรสเมปิ จตฺตาโรว.
เต "สหชาตปจฺจเยนา"ติ อวตฺวา "สหชาตํ ปจฺฉาชาตนฺ"ติ วุตฺตา. ตตฺถ การณํ
ปรโต วณฺณยิสฺสาม. ๑-
     สมาสโต ปเนตฺถ เอโก เทฺว ตโย จตฺตาโร ปญฺจ สตฺตาติ ฉเฬว
ปจฺจยปริจฺเฉทา โหนฺติ. อยํ  ปญฺหาวารสฺส ปจฺจนีเย อุกฺกฏฺฐวเสน
ปญฺหาปริจฺเฉโท เจว เต เต ปจฺจเย สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตปจฺจยปริจฺเฉโท จ.
"น เหตุปจฺจยา"ติอาทีสุ หิ จตุวีสติยาปิ ปจฺจยปจฺจนีเยสุ เอกปจฺจนีเยปิ อิโต
อุทฺธํ ปญฺหาวารปจฺจยา ๒- น ลพฺภนฺติ, เหฏฺฐา ปน ลพฺภนฺติ. ตสฺมา เยสุ ปเญฺหสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วกฺขาม      ๒ ฉ.ม. ปญฺหา วา ปจฺจยา วา
"กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ ธมฺมสฺส สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ
เอวํ เอโกว ปจฺจโย อาคโต, ตสฺมึ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เต ปญฺหา ปริหายนฺติ.
ยสฺมึ ปน ปเญฺห "กุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย
อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ เอวํ เทฺว ปจฺจยา อาคตา, ตตฺถ นารมฺมณปจฺจยาติ
เอวํ เอกสฺมึ ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเตปิ อิตรสฺส ปจฺจยสฺส วเสน โส ปโญฺห
ลพฺภเตว. เตสุ ปน ทฺวีสุปิ ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ โส วาโร ปจฺฉิชฺชติ.
เอวเมว เยสุ ปเญฺหสุ ตโย จตฺตาโร ปญฺจ สตฺต วา ลพฺภนฺติ, เตสุ ฐเปตฺวา
ปฏิกฺขิตฺเต ปจฺจเย อวเสสานํ วเสน เต ปญฺหา ลพฺภนฺติเยว. สพฺเพสุ ปน
ปจฺจเยสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ สพฺเพปิ เต วารา ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อิทเมเวตฺถ ๑- ลกฺขณํ.
อิมินา ลกฺขเณน อาทิโต ปฏฺฐาย เตสุ เตสุ ปเญฺหสุ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ
ปเภโท จ ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจเย ๒- เตสํ เตสํ ปญฺหานํ ปริหานาปริหานิ ๓- จ
เวทิตพฺพา.
     ตตฺรายํ วิตฺถารกถา:- ปฐมปเญฺห ตาว ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติ
ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล หิ กุสลสฺส ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปากวิปฺปยุตฺเตเหว
ปจฺจโย น โหติ, เสเสหิ วีสติยา โหติ. เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโกว, สหชาเต
ปน สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปณฺณรส ปจฺจยา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตา. เต ๔-
เหตุปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต จุทฺทส โหนฺติ. กุสโล ปน กุสลสฺส เนว วิปากปจฺจโย
น วิปฺปยุตฺตปจฺจโยติ เต เทฺว อปเนตฺวา เสเส ทฺวาทส สนฺธาย สหชาตปจฺจเยน
ปจฺจโยติ วุตฺตํ. อุปนิสฺสยปจฺจเยปิ สพฺพสงฺคาหิกวเสน นว ปจฺจยา สงฺคหํ
คจฺฉนฺตีติ วุตฺตา. เตสุ อธิปติภูโต อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณภูโต จ
อธิปติปจฺจโย อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อุปนิสฺสยเมว อนุปวิฏฺโฐ. กุสโล ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิทเมว เจตฺถ        ๒ ฉ.ม. ปจฺจนีเย
@๓ ฉ.ม. ปริหานิ             ๔ ฉ.ม. เตสุ
กุสลสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย น โหตีติ ตํ อปเนตฺวา เสเส ฉ สนฺธาย
อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. เอวํ ปฐเม ปเญฺห ตีหิ ปจฺจเยหิ เอกูนวีสติ
ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. เตสุ อิมสฺมึ เหตุปจฺจนีเย "กุสโล ธมฺโม
กุสลสฺส ธมฺมสฺส นเหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา
อุโปสถกมฺมํ กตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขติ, ปุพฺเพ สุจิณฺณานิ ปจฺจเวกฺขตี"ติ เอวมาทินา
อารมฺมณปจฺจยาทีสุ วุตฺตนเยเนว อุทฺธริตฺวา ปาลิ ทสฺเสตพฺพา.
     อารมฺมณปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต ตสฺส วิตฺถารํ อปเนตฺวา เหตุปจฺจยวิตฺถารํ
ปกฺขิปิตฺวา สาเยว ปาลิ ทสฺเสตพฺพา. เสสปจฺจยปฏิกฺเขเปสุปิ เอเสว นโย.
ตสฺมึ ปน ปจฺจเย ปฏิกฺขิตฺเต เย วารา ปริหายนฺติ, เต ปรโต วณฺณยิสฺสาม. ๑-
     ทุติยปเญฺห ปน ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? กุสโล
หิ อกุสลสฺส อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโย น โหติ, ตสฺมา เต อปเนตฺวา
อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน สงฺคหิตํ อารมฺมณาธิปติญฺเจว ปกตูปนิสฺสยญฺจ สนฺธาย
อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. ตสฺมา สุทฺโธ อารมฺมณปจฺจโย อารมฺมณาธิปติ-
วเสน อธิปติปจฺจโย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ทุติยปเญฺห ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ อิเม
ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
     ตติยปเญฺห ปน ปญฺจหิ ปจฺจเยหิ อฏฺฐารส ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ?
กุสโล หิ อพฺยากตสฺส อญฺญมญฺญปุเรชาตาเสวนวิปากสมฺปยุตฺเตหิเยว ปจฺจโย น
โหติ, เสเสหิ เอกูนวีสติยา โหติ. เตสุ อารมฺมณปจฺจโย เอโก. ยสฺมา ปน
กุสโล อพฺยากตสฺส อญฺญมญฺญวิปากสมฺปยุตฺตวเสน ปจฺจโย น โหติ, เหตุปจฺจโย
ปฏิกฺขิตฺโต, กมฺมปจฺจโย วิสุํ คหิโต, ตสฺมา อิเม ปญฺจ อปเนตฺวา สหชาเตน
ทส ปจฺจยา ทสฺสิตา. อุปนิสฺสเยน เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ฉสุ ฐเปตฺวา อาเสวนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วกฺขาม
เสสา ปญฺจ. ปจฺฉาชาโต เอโกว, ตถา สหชาตนานากฺขณิกกมฺมวเสน ๑- ทุพฺพิโธปิ
กมฺมปจฺจโยติ เอวํ ตติยปเญฺห ปญฺจหิ ปจฺจเยหิ อิเม อฏฺฐารส ปจฺจยา
ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
     จตุตฺถปเญฺห ปน เอเกน ปจฺจเยน ทเสว. ๒- กถํ? กุสโล หิ กุสลาพฺยากตสฺส
สหชาเต วุตฺเตสุ ปณฺณรสสุ อญฺญมญฺญวิปากสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺเตหิ ปจฺจโย
น โหติ, เหตุปจฺจโย ปฏิกฺขิตฺโต. อิเม ปญฺจ อปเนตฺวา เสสา ทส ปจฺจยา
เอตฺถ เอเกน ปจฺจเยน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
    [๕๒๘] ยถา จ อิเมสุ กุสลาทิเกสุ จตูสุ, ตถา อกุสลาทิเกสุปิ จตูสุ
ปเญฺหสุ เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ เต เตเยว ปจฺจยา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
    [๕๒๙] ตโต ปรานํ อพฺยากตาทีนํ ติณฺณํ ปญฺหานํ ปฐมปเญฺห สตฺตหิ
ปจฺจเยหิ เตวีสติ ปจฺจยา ทสฺสิตา. กถํ? อพฺยากโต หิ อพฺยากตสฺส จตุวีสติยาปิ
ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, เหตุปจฺจเย ปน ปฏิกฺขิตฺเต เตวีสติ โหนฺติ. เตสุ
อารมฺมณปจฺจโย เอโกว. ยสฺมา ปเนตฺถ อสหชาตานมฺปิ สงฺคหตฺถํ อาหารินฺทฺริย-
ปจฺจยา วิสุํ คหิตา, ตสฺมา อิเม ตโย อปเนตฺวา สหชาเตน ทฺวาทส ปจฺจยา
ทสฺสิตา, อุปนิสฺสเยน เหฏฺฐา วุตฺตา ฉ, ปุเรชาโต เอโกว, ตถา
ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยปจฺจยาติ เอวเมตฺถ สตฺตหิ ปจฺจเยหิ อิเม เตวีสติ ปจฺจยา
ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. ทุติเยปิ ๓- ตีหิ ปจฺจเยหิ ทฺวาทส ทสฺสิตา. กถํ?
อารมฺมณปจฺจโย เอโก, อุปนิสฺสเยน ปน อารมฺมณูปนิสฺสยวเสน อารมฺมณาธิปติอนนฺตร-
สมนนฺตรนตฺถิวิคตอุปนิสฺสยาติ ฉ ปจฺจยา ทสฺสิตา, ๔- ปุเรชาเตน ปุเรชาตนิสฺสย-
วิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตา ปญฺจาติ เอวเมตฺถ ตีหิ ปจฺจเยหิ อิเม ทฺวาทส ปจฺจยา
ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. ตติเยปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สหชาตนานากฺขณิกวเสน      ๒ ฉ.ม. ทส
@๓ ฉ.ม. ทุติเย                   ๔ ฉ.ม......อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ฉ ทสฺสิตา
    [๕๓๐] ตโต ปรานํ ทุกมูลกานํ จตุนฺนํ ปญฺหานํ ปฐมปเญฺห "สหชาตปจฺจเยน
ปุเรชาตปจฺจเยนา"ติ อวตฺวา "สหชาตํ ปุเรชาตนฺ"ติ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ
นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ตโย ปจฺจยา ทสฺสิตา. กุสลา หิ ขนฺธา วตฺถุนา สทฺธึ
เอกโต กุสลสฺส ปจฺจยภาวํ สาธยมานา กิญฺจาปิ สหชาตา, สหชาตปจฺจยา ปน
น โหนฺติ. กสฺมา? วตฺถุมิสฺสกตฺตา. ตสฺมา เตสํ สหชาตานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ
วเสน สหชาตนฺติ วุตฺตํ. วตฺถุมฺหิปิ เอเสว นโย. ตมฺปิ หิ กิญฺจาปิ ปุเรชาตํ,
ขนฺธมิสฺสกตฺตา ปน ปุเรชาตปจฺจโย น โหติ. เกวลํ ปุเรชาตานํ นิสฺสยาทีนํ
วเสน ปุเรชาตนฺติ วุตฺตํ.
     ทุติยปเญฺห "สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺ"ติ วุตฺเตหิ จตูหิ
สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน จตฺตาโร ปจฺจยา ทสฺสิตา. อิมสฺมิญฺหิ วาเร
สหชาตปจฺจโย ลพฺภติ, ปจฺฉาชาตาทโย น ลพฺภนฺติ. ปจฺฉาชาตานํ ปน
อาหารินฺทฺริยสงฺขาตานญฺจ อตฺถิอวิคตานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. กุสลา หิ ขนฺธา
อพฺยากตา จ มหาภูตา อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจเยน นิสฺสยปจฺจเยน
อตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติ. ปจฺฉาชาตา ปน กุสลา เตหิเยว ภูเตหิ
สทฺธึ เตสญฺเญว อุปาทารูปานํ อตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจยา. ๑- กพฬิงฺการาหาโรปิ
ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธึ ปุเรชาตสฺส กายสฺส อตฺถิอวิคตวเสเนว ปจฺจโย.
รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ ปจฺฉาชาเตหิ กุสเลหิ สทฺธึ กฏตฺตารูปานํ อตฺถิอวิคต-
ปจฺจเยเนว ปจฺจโย. อิติ อิมํ จตุธา ปจฺจยภาวํ สนฺธาย "สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ
อาหารํ อินฺทฺริยนฺ"ติ อิทํ วุตฺตํ. ปจฺฉาชาตาหารินฺทฺริยา ปเนตฺถ น ลพฺภนฺติเยว.
ปรโต อกุสลมิสฺสกปญฺหาทฺวเยปิ เอเสว นโยติ. เอวเมตฺถ เตสุ เตสุ ปเญฺหสุ
สงฺขิปิตฺวา วุตฺตปจฺจยานํ ปเภโท เวทิตพฺโพ. ตสฺมึ ตสฺมึ ปน ปจฺจเย เตสํ
เตสํ ปญฺหานํ ปริหานาปริหานึ ปรโต อาวิกริสฺสามาติ.
                   ปจฺจนียุทฺธารสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจโย
                          ปจฺจนียคณนวณฺณนา
    [๕๓๒] อิทานิ เอเต "กุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺสา"ติอาทโย
อนุโลมวเสน ปณฺณรส วารา ทสฺสิตา. ยสฺมา ปจฺจนีเยปิ เอเตเยว, น อิโต
อุทฺธํ, เหฏฺฐา ปน โหนฺติ, ตสฺมา ยสฺส ยสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจนีเย เย เย
วารา ลพฺภนฺติ, เต เต อาทิโต ปฏฺฐาย คณนวเสน ทสฺเสตุํ นเหตุยา
ปณฺณรสาติอาทิ อารทฺธํ.
     ตตฺถ นเหตุยา สพฺเพสมฺปิ ยถาทสฺสิตานํ ปจฺจยานํ วเสน ปณฺณรส
ลพฺภนฺติ. นารมฺมเณ สหชาเต เหตุปจฺจโย ปวิสติ. ตสฺมึ ตสฺมึ วาเร สุทฺโธ
อารมฺมณปจฺจโย ปริหายติ, เสสปจฺจยวเสน เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ. ยถา
จ นารมฺมเณ, เอวํ เสเสสุปิ. สหชาเต เหตุปจฺจโย ปวิสติ. ตสฺมึ ตสฺมิญฺจ
วาเร นอุปนิสฺสเย นอนนฺตเรติ เอวํ ปจฺจนียโต ฐิตา ปจฺจยา ปริหายนฺติ,
อวเสสปจฺจยวเสน เต เต วารา วิสฺสชฺชนํ ลภนฺติ. นสหชาเต ปน "กุสโล
ธมฺโม กุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส จ, อกุสโล ธมฺโม อกุสลสฺส จ อพฺยากตสฺส
จ, กุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา กุสลสฺส, อกุสโล จ อพฺยากโต จ ธมฺมา
อกุสลสฺสา"ติ อิเม จตฺตาโร วารา ปริหายนฺติ. เอเตสญฺหิ จตุนฺนํ ปุริเมสุ ทฺวีสุ
สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอกาทสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน เอโก ปจฺจยสงฺคโห วุตฺโต.
เต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต อญฺเญนากาเรน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ. ปจฺฉิเมสุ ทฺวีสุ
นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเย สนฺธาย "สหชาตํ ปุเรชาตนฺ"ติ วุตฺตํ. เต สหชาเต
ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนํ ปุเรชาตานญฺเจว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานญฺจ วเสน
วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตสฺมา อิเม จตฺตาโรปิ วารา ปริหายนฺติ, อวเสสานํ
วเสน "เอกาทสา"ติ วุตฺตํ.
     ตตฺถ สิยา:- ยถา เหตุมฺหิ ปฏิกฺขิตฺเต เสสานํ อธิปติอาทีนํ วเสน
เต วารา ลทฺธา, เอวํ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต อวเสสานํ เหตุอาทีนํ วเสน
กสฺมา น ลพฺภนฺตีติ ๑-? นิปฺปเทสตฺตา. เหตุอาทโย หิ สหชาตานํ เอกเทสมตฺตโต
สปฺปเทสา, ตสฺมา เตสุ ปฏิกฺขิตฺเตสุ อญฺเญสํ วเสน เต วารา ลพฺภนฺติ.
สหชาโต ปน นิปฺปเทโส สพฺเพปิ เหตุอาทโย คณฺหาติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต
สพฺเพปิ เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. น หิ อสหชาตา เหตุปจฺจยาทโย นาม อตฺถิ. อิติ
สหชาตสฺส นิปฺปเทสตฺตา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต อุโภปิ วารา น ลพฺภนฺติ.
"สหชาตํ ปุเรชาตนฺ"ติ วิสฺสชฺชิตวาเรสุ ปน กิญฺจาปิ สหชาตปจฺจโยเยว นตฺถิ,
ยสฺมา ปเนตฺถ สหชาตาว อรูปกฺขนฺธา นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจยา, สหชาเต
จ ปฏิกฺขิตฺเต เอกนฺเตน สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา
ตสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เตปิ วารา น ลพฺภนฺตีติ เอวํ สพฺพถาเปตฺถ อิเม จตฺตาโร
วารา ปริหายนฺติ. อวเสสานญฺเญว วเสน เอกาทสาติ วุตฺตํ.
     นอญฺญมญฺญนนิสฺสยนสมฺปยุตฺเตสุปิ เตเยว วารา ปริหายนฺติ. กสฺมา?
สหชาตคติกตฺตา. ยเถว หิ อรูปธมฺมภูโต สหชาตปจฺจโย นิปฺปเทเสน จตฺตาโร
อรูปกฺขนฺเธ คณฺหาติ, ตถา อญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตาปีติ สหชาตคติกตฺตา
เอเตสุปิ ปฏิกฺขิตฺเตสุ เต วารา น ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพา. เตน วุตฺตํ
นอญฺญมญฺเญ เอกาทส, นนิสฺสเย เอกาทส, นสมฺปยุตฺเต เอกาทสาติ.
     ตตฺถ สิยา:- กิญฺจาปิ อิเม อวิเสเสน กุสลาทิเภทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ
สงฺคาหกตฺตา สหชาตคติกา, กุสโล ปน กุสลาพฺยากตสฺส ฐเปตฺวา สหชาตปจฺจยํ
อญฺญถา ปจฺจโยว น โหติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายตุ, กุสโล
ปน กุสลาพฺยากตานํ เนว อญฺญมญฺญปจฺจโย โหติ, ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร
กุสโล ปน กสฺมา ปริหายตีติ? อญฺญมญฺญปจฺจยธมฺมวเสน ปวตฺติสพฺภาวโต. ยเถว
หิ กุสลาพฺยากตา กุสลสฺส สหชาตปจฺจยาว น โหนฺติ, สหชาตธมฺมวเสน ปน
นิสฺสยปจฺจยาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น ลภนฺตีติ
เอวมิธาปิ อญฺญมญฺญปจฺจยธมฺมวเสน สหชาตาทีหิ ปวตฺติสพฺภาวโต ตสฺมึ
ปฏิกฺขิตฺเต โสปิ ๑- วาโร ปริหายติ. นอญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปทสฺส
หิ อยมตฺโถ:- เย ธมฺมา อญฺญมญฺญปจฺจยสงฺขฺยํ ๒- คตา, น เตหิ ปจฺจโย.
กุสโล ปน ๓- กุสลาพฺยากตานํ สหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหนฺโต อญฺญมญฺญปจฺจย-
ธมฺเมเหว ปจฺจโย น ๔- โหติ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฏิกฺขิตฺเต โส วาโร ปริหายติ.
ยถา จ โส วาโร, ตถา เสสาปิ ตโยติ จตฺตาโรปิ เต วารา ปริหายนฺติ.
     นนิสฺสเย เอกาทสาติ เอตฺถาปิ ยสฺมา เตสํ วารานํ เอกนฺเตน
สหชาตปจฺจยธมฺมาว นิสฺสยภูตา, ตสฺมา นิสฺสเย ปฏิกฺขิตฺเต เต ๕- ปริหายนฺติ.
นปุเรชาเต เตรสาติ สหชาตํ ปุเรชาตนฺติ วุตฺตวิสฺสชฺชเน ทฺวิมูลเก เทฺว
อปเนตฺวา เตรส. ยถา หิ เต สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเต ปุเรชาตานญฺเญว
นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตถา ปุเรชาเตปิ ปฏิกฺขิตฺเต
สหชาตานญฺเญว นิสฺสยอตฺถิอวิคตานํ วเสน วิสฺสชฺชนํ น ลภนฺติ, ตสฺมา เต
อปเนตฺวา เตรสาติ เวทิตพฺพา.
     นปจฺฉาชาเต ปณฺณทสาติ เอตฺถ "ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ วา
"สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺ"ติ วา อาคตฏฺฐาเนสุ ฐเปตฺวา
ปจฺฉาชาตํ อวเสสานํ วเสนปิ เต ปญฺหา ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ปณฺณรเสว วุตฺตา.
นกมฺเมติอาทีสุ ยสฺมา กมฺมวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคาปิ กุสลาทิเภทานํ
จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอกเทโสว, ตสฺมา ฐเปตฺวา เต ธมฺเม อวเสสธมฺมวเสน
สหชาตธมฺมา ปจฺจยา โหนฺตีติ เอกมฺปิ ปญฺหาวิสฺสชฺชนํ น ปริหีนํ. นสมฺปยุตฺเต
เอกาทสาติ ยสฺมา เตสุ จตูสุ วาเรสุ สมฺปยุตฺตธมฺมา สหชาตาทิปจฺจยธมฺมวเสน ๖-
ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา สมฺปยุตฺตปจฺจยปฏิกฺเขเปน เตเยว วารา ปริหายนฺตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส               ๒ ฉ.ม. อญฺญมญฺญปจฺจยสงฺคหํ   ๓ ฉ.ม. กุสโล จ
@๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม. สหชาตาทิปจฺจเยน
เวทิตพฺพา. นวิปฺปยุตฺเต นวาติ ทุมูลเกกาวสานา จตฺตาโร เอกมูลกทุมูลกาวสานา ๑-
เทฺว จาติ อิเม ฉ วารา เอกนฺเตน วิปฺปยุตฺตปจฺจยธมฺเมหิ ยุตฺตา เตหิ
สหชาตาทิวเสน ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา วิปฺปยุตฺเต ปฏิกฺขิตฺเต สพฺเพปิ เต
วารา ปริหายนฺตีติ นเวว ลพฺภนฺติ. เตน วุตฺตํ "นวิปฺปยุตฺเต นวา"ติ.
โนอตฺถิโนอวิคเตสุปิ เตเยว เวทิตพฺพา. เอกนฺเตน หิ เต วารา อตฺถิอวิคตปจฺจย-
ธมฺมยุตฺตา, ตสฺมา เต เตสํ ปฏิกฺเขเปน ๒- ปริหายนฺติ. เยปิ ลพฺภนฺติ,
เตสุ อารมฺมณวเสน วา อนนฺตราทิวเสน วา วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานิ.
สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตอาหารอินฺทฺริยเภทโต ปญฺจนฺนํ อตฺถิอวิคตานํ
วิปฺปยุตฺตธมฺมานํ วา วเสน น กาตพฺพานีติ.
    [๕๓๓] เอวํ ปจฺจนีเย ลทฺธวาเร คณนโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุมูลกาทิวเสน
ปจฺจยคณนํ ทสฺเสตุํ นเหตุปจฺจยา นารมฺมเณ ปณฺณรสาติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ นเหตุมูลกทุเกสุ อติเรกคณโน อูนตรคณเนน สทฺธึ โยชิโต อูนตรคณโนว
โหติ.
     ติมูลเก นอุปนิสฺสเย เตรสาติ กุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล กุสลสฺสาติ
เทฺว วารา ปริหายนฺติ. กสฺมา? นารมฺมเณน สทฺธึ นอุปนิสฺสยสฺส ฆฏิตตฺตา.
อารมฺมณวเสน หิ อุปนิสฺสยวเสน จ อิเมสํ ปวตฺติ. ตญฺจ อุภยํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
อารมฺมณาธิปติ อารมฺมณูปนิสฺสยคณเนน ๓- คหิโต โหติเยว.
     ฉมูลเกปิ นอุปนิสฺสเย เตรสาติ เตเยว เตรส. สตฺตมูลเก ปน
นอุปนิสฺสเย สตฺตาติ นสหชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา ตตฺถ ปริหีเนหิ จตูหิ
สทฺธึ "กุสโล กุสลสฺส, กุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล อกุสลสฺส, อกุสโล
กุสลสฺสา"ติ อิเม อนนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวเสน ปวตฺตมานา จตฺตาโรติ อฏฺฐ
ปริหายนฺติ, ตสฺมา อวเสสานํ วเสน สตฺตาติ วุตฺตํ. นปุเรชาเต เอกาทสาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกมูลกทุกาวสานา   ๒ ฉ.ม. ปฏิกฺเขเป  ๓ ฉ.ม. อารมฺมณูปนิสฺสยคฺคหเณน
นสหชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา เอกาทส. นปจฺฉาชาเต นวาติ เอเตสุ ๑-
เอกาทสสุ สหชาตํ ปจฺฉาชาตํ อาหารํ อินฺทฺริยนฺติ ลทฺธวิสฺสชฺชเน ๒- ทุมูลเก
อพฺยากตนฺเต เทฺว วาเร อปเนตฺวา. เต หิ สหชาเต ปฏิกฺขิตฺเตปิ
ปจฺฉาชาตวเสน น ปริหีนา. ๓- สหชาเตน ปน สทฺธึ ปจฺฉาชาเต ปฏิกฺขิตฺเต
ปริหายนฺตีติ เสสานํ วเสน นวาติ วุตฺตํ. อฏฺฐมูลเก นนิสฺสเย เอกาทสาติ
สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมว. นวมูลเก นอุปนิสฺสเย ปญฺจาติ กุสลตฺติกาทโย ๔-
อพฺยากตนฺตา ตโย ทุมูลกา อพฺยากตนฺตา เทฺว จาติ ปญฺจ. เตสุ
นานากฺขณิกกมฺมกพฬิงฺการาหารรูปชีวิตินฺทฺริยปจฺฉาชาตธมฺมวเสน วิสฺสชฺชนํ
เวทิตพฺพํ.
     ทสมูลเก นปุเรชาเต ปญฺจาติอาทีสุปิ เตเยว. นปจฺฉาชาเต ตีณีติ
ปจฺฉาชาตวเสน ลพฺภมาเน ทุมูลเก อพฺยากตนฺเต เทฺว อปเนตฺวา อวเสสา.
นวิปฺปยุตฺเตปิ เตเยว ตโย. โนอตฺถิยา เทฺวติ นานากฺขณิกกมฺมวเสน กุสลญฺจ
อกุสลญฺจ กฏตฺตารูปสฺส. วิปากํ ปเนตฺถ นอุปนิสฺสเยน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา น
ลพฺภติ. เอกาทสมูลเก เหฏฺฐา วุตฺตสทิสาว คณนา. ทฺวาทสมูลเก นกมฺเม
เอกนฺติ อพฺยากเตน อพฺยากตํ. ตตฺถ จ อาหารินฺทฺริยวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ.
เตรสมูลกาทีสุปิ สพฺพตฺถ เอกนฺติ อาคตฏฺฐาเน อิทเมว คเหตพฺพํ. นาหาเร ปน
อินฺทฺริยวเสน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. นอินฺทฺริเย อาหารวเสน. จุทฺทสมูลกาทีสุ
นกมฺเมน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา โนอตฺถิโนอวิคตา น ลพฺภนฺตีติ น วุตฺตา.
นาหารปจฺจยา นฌานปจฺจยาติ นอินฺทฺริยํ อปเนตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ
อินฺทฺริยวเสน เอกํ เวทิตพฺพํ. นวิปากปจฺจยา นอินฺทฺริยปจฺจยาติ นาหารํ
อปเนตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ อาหารวเสน เอกํ เวทิตพฺพํ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ
ปจฺจนียโต ฐิเตสุ คณนา นาม นตฺถิ, ตสฺมา เอกโต น ทสฺสิตาติ.
                          นเหตุมูลกํ นิฏฺฐิตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เตสุ    ๒ ฉ.ม. ลทฺธวิสฺสชฺชเนสุ   ๓ ฉ.ม. อปริหีนา  ๔ ฉ.ม. กุสลาทโย
    [๕๓๔] นารมฺมณมูลกาทีสุปิ ปณฺณรส เตรส เอกาทส นวาติ สพฺพทุเกสุ
จตฺตาโรว มูลคณนปริจฺเฉทา. ติมูลกาทีสุ ปน พหุปจฺจยสมาโยเค อิตรานิปิ
สตฺต ปญฺจ ตีณิ เทฺว เอกนฺติ ปริจฺฉินฺนคณนานิ วิสฺสชฺชนานิ ลพฺภนฺติเยว.
เตสุ เยสํ ปจฺจยานํ สมาโยเค ยํ ยํ ลพฺภติ, ตํ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ๑-
สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา อุทฺธริตพฺพํ. สพฺเพสุ เจเตสุ นารมฺมณมูลกาทีสุ
นารมฺมณาทีนิ ปทานิ อติกฺกนฺเตน เหตุปเทน สทฺธึ ปฐมํ สมฺพนฺธิตฺวาว ๒-
จกฺกานิ กตานิ. ยสฺมา ปน ตานิ นเหตุมูลเก วุตฺตสทิสาเนว โหนฺติ,
ตสฺมา วิตฺถาเรนปิ อทสฺเสตฺวา สงฺเขปํ กตฺวา ทสฺสิตานิ. ตตฺถ ยถา นเหตุมูลเก
นารมฺมณนอุปนิสฺสยา วิสุํ วิสุํ ปณฺณรส วาเร ลภนฺตาปิ สมาโยเค เตรส ลภึสุ,
เอวํ สพฺพตฺถ เตรเสว ลภนฺติ. ยถา จ นารมฺมณนสหชาเตหิ สทฺธึ นอุปนิสฺสเย
สตฺต วารา โหนฺติ, เอวํ นอุปนิสฺสยนารมฺมเณหิ สทฺธึ นสหชาเตปิ สตฺต.
    [๕๓๘] นนิสฺสยปจฺจยา นอุปนิสฺสยปจฺจยา นปจฺฉาชาเต ตีณีติ กุสลาทีนิ
อพฺยากตนฺตานิ. เตสุ กฏตฺตารูปญฺจ อาหารสมุฏฺฐานญฺจ ปจฺจยุปฺปนฺนํ.
    [๕๔๓-๕๔๔] นาหารนอินฺทฺริยมูลเกสุ จตุกฺเกสุ นกมฺเมน สทฺธึ
อฆฏิตตฺตา นเหตุมูลเก วิย เอกนฺเตน ลพฺภนฺติ. นอินฺทฺริยมูลเก นอุปนิสฺสเย
จ นปุเรชาเต จ ฐเปตฺวา นาหาเร ตีณีติ กาตพฺพนฺติ นอินฺทฺริยปจฺจยโต
ปฏฺฐาย อิเม เทฺว ปจฺจเย ฆเฏตฺวา นอินฺทฺริยปจฺจยา ฯเปฯ นอุปนิสฺสยปจฺจยา
นาหาเร ตีณิ. นอินฺทฺริยปจฺจยา ฯเปฯ นปุเรชาตปจฺจยา นาหาเร ตีณีติ เอวํ
อิเมหิ ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ สทฺธึ นาหารปจฺจเย คณนา กาตพฺพาติ อตฺโถ. ตตฺถ
ตีณีติ กุสลาทีเนว อพฺยากตสฺส. ตตฺถ กุสลากุสลา กฏตฺตารูปานํ ปุเรชาตสฺส
จ กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ๓- อพฺยากตา ปน จิตฺตเจตสิกา
ปจฺฉาชาตปจฺจเยเนวาติ อิเมสํ วเสน ตีณิ วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานิ. ปรโต ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตนเยน   ๒ ฉ.ม. พนฺธิตฺวาว   ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
นปจฺฉาชาเตน สทฺธึ ฆฏิตตฺตา นาหาเร เทฺวติ วุตฺตํ. ตตฺถ กฏตฺตารูปวเสน
กุสลํ อพฺยากตสฺส, ตถา อกุสลนฺติ เอตฺตกเมว ลพฺภติ. อาหารสฺส ปน
ปฏิกฺขิตฺตตฺตา กพฬิงฺการาหาโร อตฺถิอวิคตวเสนาปิ ปจฺจยภาวํ น ลภติ.
    [๕๔๕] นวิปฺปยุตฺตมูลกสฺส จตุมูลเก นอุปนิสฺสเย ปญฺจาติ กุสโล
สหชาตกุสลสฺส, กุสโล กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส, อกุสโล สหชาตากุสลสฺส,
ตถา กฏตฺตารูปสงฺขาตสฺส อพฺยากตสฺส, อพฺยากโต สหชาตาพฺยากตสฺสาติ เอวํ
ปญฺจ. นวิปฺปยุตฺตปจฺจยา ฯเปฯ นอุปนิสฺสเย ตีณีติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว
กุสลาทโย ตโย อพฺยากตสฺส.
    [๕๔๖] โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุยา นวาติ นเหตุปจฺจยา โนอตฺถิยา วุตฺตา
นเวว. สพฺเพปิ หิ เต เอกมูลเกกาวสานา อนนฺตรปกตูปนิสฺสยวเสน ลพฺภนฺติ.
อารมฺมเณ นวาติปิ เตเยว นารมฺมเณ ฐตฺวา นอุปนิสฺสเย เทฺว กาตพฺพา. ยาว
นิสฺสยมฺปีติ โนอตฺถิมูลเก นเย "โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา"ติ
เอวํ จกฺกพนฺธคมเนน นารมฺมณปจฺจเย ฐตฺวา อิเมหิ วา ตีหิ, อิโต ปเรสุ
นาธิปติอาทีสุ อญฺญตเรน ๑- วา สทฺธึ ยาว นิสฺสยปจฺจยํ ปาปุณาติ, ตาว
คนฺตฺวา ๒- นอุปนิสฺสเย เทฺว วิสฺสชฺชนานิ กาตพฺพานีติ อตฺโถ.
     เอวํ ลกฺขณํ ฐเปตฺวา ปุน นารมฺมณโต ปฏฺฐาย ยาว นนิสฺสยา ๓- สตฺต
ปจฺจเย คเหตฺวา นอุปนิสฺสเย เทฺวติ อาห. ตตฺถ โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุปจฺจยา
นารมฺมณปจฺจยา นอุปนิสฺสเย เทฺว, โนอตฺถิปจฺจยา นเหตุนารมฺมณนาธิปติปจฺจยา
นอุปนิสฺสเย เทฺวติ เอวํ นารมฺมณโต ปุริมปจฺฉิเมหิ นนิสฺสยปริโย สาเนหิ
สพฺพปเทหิ สทฺธึ โยชนา กาตพฺพา. เทฺวติ ปเนตฺถ กุสโล อพฺยากตสฺส,
อกุสโล อพฺยากตสฺสาติ นานากฺขณิกกมฺมวเสน กฏตฺตารูปสฺส ปจฺจยวเสน
เวทิตพฺพานิ. นอุปนิสฺสยปเทน สทฺธึ นปุเรชาตาทีสุ สพฺพตฺถ เทฺว. กมฺมปจฺจโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺญตรญฺญตเรน   ๒ สี.,ม. ฐตฺวา    ๓ ฉ.ม. นิสฺสยา
ปเนตฺถ น คหิโต. ตสฺมิญฺหิ คหิเต เตปิ เทฺว วารา ฉิชฺชนฺติ, วิสฺสชฺชนเมว
น ลพฺภติ. เอวํ เยน เยน สทฺธึ ยสฺส ยสฺส สํสนฺทเน ยํ ลพฺภติ, ยญฺจ
ปริหายติ, ตํ สพฺพํ สาธุกํ สลฺลกฺเขตฺวา สพฺพปจฺจนีเยสุ คณนา อุทฺธริตพฺพาติ.
                        ปจฺจนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            ---------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๕๓๒-๕๔๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=12026&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=12026&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=40&i=674
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=40&A=7735
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=40&A=4546
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=40&A=4546
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_40