อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                            อภิธมฺมปิฏก
                         ปุคฺคลปญฺญตฺติวณฺณนา
                            ---------
              นโม  ตสฺส  ภควโต  อรหโต  สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            อารมฺภกถา
              นิปุณตฺถํ ปกรณํ          ธาตุเภทปฺปกาสโน
              สตฺถา ธาตุกถํ นาม      เทสยิตฺวา สุราลเย.
              อนนฺตรํ ตสฺส ชิโน       ปญฺญตฺติเภททีปนํ
              อาห ปุคฺคลปญฺญตฺตึ       ยํ โลเก อคฺคปุคฺคโล.
              ตสฺสา สํวณฺณโนกาโส     ยสฺมาทานิ อุปาคโต
              ตสฺมา นํ วณฺณยิสฺสามิ     ตํ สุณาถ สมาหิตาติ.
                          ๑. มาติกาวณฺณนา
     [๑] ฉ ปญฺญตฺติโย ขนฺธปญฺญตฺติ ฯเปฯ ปุคฺคลปญฺญตฺตีติ อยํ ตาว
ปุคฺคลปญฺญตฺติยา อุทฺเทโส. ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโท. เตน เย ธมฺเม อิธ
ปญฺญเปตุกาโม, เตสํ คณนวเสน สงฺเขปโต ปญฺญตฺติปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. ปญฺญตฺติโยติ
ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺถ  "อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปตี"ติ ๑-
อาคตฏฺฐาเน  ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ปญฺญตฺติ นาม.  "สุปญฺญตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๕
มญฺจปีฐนฺ"ติ ๑- อาคตฏฺฐาเน ฐปนา นิกฺขิปนา ปญฺญตฺติ นาม. อิธ อุภยมฺปิ
วฏฺฏติ. ฉ ปญฺญตฺติโยติ หิ ฉ ปญฺญาปนา ฉ ทสฺสนา ฉ ๒- ปกาสนาติปิ ฉ
ฐปนา นิกฺขิปนาติปิ อิธาธิปฺเปตเมว. นามปญฺญตฺติ หิ เต เต ธมฺเม ทสฺเสติปิ,
เตน เตน โกฏฺฐาเสน ฐเปติปิ.
     ขนฺธปญฺญตฺตีติอาทิ ปน สงฺเขปโต ตาสํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ
ขนฺธานํ ขนฺธาติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ฐปนา นิกฺขิปนา ขนฺธปญฺญตฺติ
นาม. อายตนานํ อายตนานีติ, ธาตูนํ ธาตุโยติ, สจฺจานํ สจฺจานีติ, อินฺทฺริยานํ
อินฺทฺริยานีติ, ปุคฺคลานํ ปุคฺคลาติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ปกาสนา ฐปนา
นิกฺขิปนา ปุคฺคลปญฺญตฺติ นาม.
     ปาลิมุตฺตเกน ปน อฏฺฐกถานเยน อปราปิ ฉ ปญฺญตฺติโย วิชฺชมานปญฺญตฺติ
อวิชฺชมานปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมาน-
ปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺตีติ.
ตตฺถ  กุสลากุสลสฺเสว สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺถวเสน ๓- วิชฺชมานสฺส สโต สมฺภูตสฺส
ธมฺมสฺส ปญฺญาปนา วิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม. ตถา อวิชฺชมานสฺส
โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺส อิตฺถีปุริสาทิกสฺส ปญฺญาปนา อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม.
สพฺพากาเรนปิ อนุปลพฺภเนยฺยวาจาวตฺถุมตฺตสฺเสว ปญฺจมสจฺจาทิกสฺส ติตฺถิยานํ
อนุปกติปุริสาทิกสฺส วา ปญฺญาปนาปิ อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยว, สา ปน
สาสนาวจรา น โหตีติ อิธ น คหิตา. อิติ อิเมสํ วิชฺชมานาวิชฺชมานานํ
วิกปฺปนวเสน เสสา เวทิตพฺพา. เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญติอาทีสุ หิ ติสฺโส วิชฺชา
ฉ อภิญฺญา จ วิชฺชมานา, ปุคฺคโล อวิชฺชมาโน, ตสฺมา ติสฺโส วิชฺชา อสฺสาติ
เตวิชฺโช, ฉ อภิญฺญา อสฺสาติ ฉฬภิญฺโญติ เอวํ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. ๑/๒๖๙/๑๙๓           ๒ ฉ.ม. "ฉ"อิติ ปทํ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. สจฺจิกฏฺฐ.... เอวมุปริปิ
ปญฺญาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม. อิตฺถีรูปํ ปุริส-
รูปนฺติอาทีสุ ปน อิตฺถีปุริสา อวิชฺชมานา, รูปํ วิชฺชมานํ, ตสฺมา อิตฺถิยา รูปํ
อิตฺถีรูปํ, ปุริสสฺส รูปํ ปุริสรูปนฺติ เอวํ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานสฺส ปญฺญาปนโต
เอวรูปา อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม. จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโสติอาทีสุ
จกฺขุโสตาทโยปิ ผสฺโสปิ วิชฺชมาโนเยว, ตสฺมา จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส จกฺขุโต ชาโต
สมฺผสฺโส จกฺขุสฺส วา  ผลภูโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสติ เอวํ วิชฺชมาเนน
วิชฺชมานสฺส ปญฺญาปนโต เอวรูปา วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม.
ขตฺติยปุตฺโต พฺราหฺมณปุตฺโต เสฏฺฐิปุตฺโตติอาทีสุ ขตฺติยาทโยปิ อวิชฺชมานา
ปุตฺโตปิ, ตสฺมา ขตฺติยสฺส ปุตฺโต ขตฺติยปุตฺโตติ เอวํ อวิชฺชมาเนน
อวิชฺชมานสฺส ปญฺญาปนโต เอวรูปา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ นาม. ตาสุ
อิมสฺมึ ปกรเณ  ปุริมา ติสฺโสว ปญฺญตฺติโย ลพฺภนฺติ. "ขนฺธปญฺญตฺติ ฯเปฯ
อินฺทฺริยปญฺญตฺตี"ติ อิมสฺมิญฺหิ ฐาเน วิชฺชมานสฺเสว ปญฺญาปิตตฺตา วิชฺชมาน-
ปญฺญตฺติ ลพฺภติ, ปุคฺคลปญฺญตฺตีติ ปเท อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, ปรโต ปน
เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญติอาทีสุ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ ลพฺภตีติ.
     อฏฺฐกถามุตฺตเกน ปน อาจริยนเยน อปราปิ ฉ ปญฺญตฺติโย อุปาทาปญฺญตฺติ
อุปนิธาปญฺญตฺติ สโมธานปญฺญตฺติ อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติ ๑- ตชฺชาปญฺญตฺติ
สนฺตติปญฺญตฺตีติ. ตตฺถ โย รูปเวทนาทีหิ เอกตฺเตน วา อญฺญตฺเตน วา
รูปเวทนาทโย วิย สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺเถน อนุปลพฺภสภาโวปิ รูปเวทนาทิเภเท ขนฺเธ
อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมโต สตฺโต, ตานิ ตานิ องฺคานิ อุปาทาย
รโถ เคหํ มุฏฺฐิ อุทฺธนนฺติ จ, เต เตเยว รูปรสาทโย อุปาทาย ฆฏปฏา, ๒-
จนฺทสุริยปริวฏฺฏาทโย อุปาทาย กาโล ทิสา, ตํตํภูตนิมิตฺตญฺเจว ภาวนานิสํสญฺจ
อุปาทาย นิสฺสาย การณํ กตฺวา สมฺมตํ เตน เตนากาเรน อุปฏฺฐิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ อุปริกฺขิตฺตปญฺญตฺตีติปิ อตฺถีติ โยชนา   ๒ ฉ.ม. ฆโฏ ปโฏ
ปฏิภาคนิมิตฺตนฺติ, อยํ เอวรูปา อุปาทาปญฺญตฺติ นาม. ปญฺญเปตพฺพฏฺเฐน เจสา
ปญฺญตฺติ นาม, น ปญฺญาปนฏฺเฐน. ยา ปเนตสฺสตฺถสฺส ปญฺญาปนา อยํ
อวิชฺชมานปญฺญตฺติเยว.
     ยา ปฐมทุติยาทีนิ อุปนิธาย ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกา อญฺญมญฺญญฺจ อุปนิธาย
ทีฆํ รสฺสํ ทูรํ สนฺติกนฺติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ อุปนิธาปญฺญตฺติ นาม.
อปิเจสา อุปนิธาปญฺญตฺติ ตทญฺญาเปกฺขูปนิธา หตฺถคตูปนิธา สมฺปยุตฺตูปนิธา
สมาโรปิตูปนิธา อวิทูรคตูปนิธา ปฏิภาคูปนิธา ตพฺพหุลูปนิธา ตพฺพิสิฏฺฐูปนิธาติ-
อาทินา เภเทน อเนกปฺปการา.
     ตตฺถ ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกาว ตทญฺญํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตตาย ตทญฺญา-
เปกฺขูปนิธา นาม. ฉตฺตปาณิ สตฺถปาณีติอาทิกา หตฺถคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย
หตฺถคตูปนิธา นาม. กุณฺฑลี สิขรี กิริฏีติอาทิกา สมฺปยุตฺตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย
สมฺปยุตฺตูปนิธา นาม. ธญฺญสกฏํ สปฺปิกุมฺโภติอาทิกา สมาโรปิตํ อุปนิธาย
วุตฺตตาย สมาโรปิตูปนิธา นาม. อินฺทสาลคุหา ปิยงฺคุคุหา เสรีสกนฺติอาทิกา
อวิทูรคตํ อุปนิธาย วุตฺตตาย อวิทูรคตูปนิธา  นาม. สุวณฺณวณฺโณ อุสภคาวีติ-
อาทิกา ปฏิภาคํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ปฏิภาคูปนิธา นาม. ปทุมสโร พฺราหฺมณ-
คาโมติอาทิกา ตพฺพหุลํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพหุลูปนิธา นาม. มณิกฏกํ
วชิรกฏกนฺติอาทิกา ตพฺพิสิฏฺฐํ อุปนิธาย วุตฺตตาย ตพฺพิสิฏฺฐูปนิธา นาม.
     ยา ปน เตสํ เตสํ สโมธานมเปกฺขิตฺวา ติทณฺฑํ อฏฺฐปทํ ธญฺญราสิ
ปุปฺผราสีติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ สโมธานปญฺญตฺติ นาม. ยา ปุริมสฺส ปุริมสฺส
อุปนิกฺขิปิตฺวา เทฺว ตีณิ จตฺตารีติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติ
นาม. ยา ตนฺตํ ธมฺมสภาวํ อเปกฺขิตฺวา ปฐวี เตโช กกฺขฬตา อุณฺหตาติอาทิกา
ปญฺญาปนา, อยํ ตชฺชาปญฺญตฺติ นาม. ยา ปน สนฺตติวิจฺเฉทาภาวํ อเปกฺขิตฺวา
อาสีติโก นาวุติโกติอาทิกา ปญฺญาปนา, อยํ สนฺตติปญฺญตฺติ นาม. เอตาสุ ปน
ตชฺชาปญฺญตฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติเยว, เสสา อวิชฺชมานปกฺขญฺเจว อวิชฺชมาเนน
อวิชฺชมานปกฺขญฺจ ภชนฺติ.
     อฏฺฐกถามุตฺตเกน อาจริยนเยเนว อปราปิ ฉ ปญฺญตฺติโย กิจฺจปญฺญตฺติ
สณฺฐานปญฺญตฺติ ลิงฺคปญฺญตฺติ ภูมิปญฺญตฺติ ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ อสงฺขตปญฺญตฺตีติ.
ตตฺถ ภาณโก ธมฺมกถิโกติอาทิกา กิจฺจวเสน ปญฺญาปนา กิจฺจปญฺญตฺติ นาม.
กิโส ถูโล ปริมณฺฑโล จตุรสฺโสติอาทิกา สณฺฐานวเสน ปญฺญาปนา สณฺฐานปญฺญตฺติ
นาม. อิตฺถี ปุริโสติอาทิกา ลิงฺควเสน ปญฺญาปนา ลิงฺคปญฺญตฺติ นาม. กามาวจรา
รูปาวจรา อรูปาวจรา โกสลกา มาธุราติอาทิกา ภูมิวเสน ปญฺญาปนา ภูมิปญฺญตฺติ
นาม. ติสฺโส นาโค สุมโนติอาทิกา ปจฺจตฺตนามกรณมตฺตวเสน ปญฺญาปนา
ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ นาม. นิโรโธ นิพฺพานนฺติอาทิกา อสงฺขตธมฺมสฺส ปญฺญาปนา
อสงฺขตปญฺญตฺติ นาม. ตตฺถ เอกจฺจา ภูมิปญฺญตฺติ อสงฺขตปญฺญตฺติ จ
วิชฺชมานปญฺญตฺติเยว, กิจฺจปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปกฺขํ ภชติ เสสา
อวิชฺชมานปญฺญตฺติโย นาม.
     [๒] อิทานิ ยาสํ ปญฺญตฺตีนํ อุทฺเทสวาเร สงฺเขปโต สรูปทสฺสนํ กตํ,
สงฺเขปโตเยว ตาว ตาสํ วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ตา ทสฺเสตุํ กิตฺตาวตาติ-
อาทิมาห.  ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ:- ยา อยํ ขนฺธานํ
ขนฺธาติ ปญฺญาปนา ทสฺสนา ฐปนา, สา กิตฺตเกน โหตีติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
ปรโต กิตฺตาวตา อายตนานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. วิสฺสชฺชเนปิ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ:- ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต ปญฺจกฺขนฺธาติ วา ปเภทโต
รูปกฺขนฺโธ ฯเปฯ วิญฺญาณกฺขนฺโธติ วา ตตฺราปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, เสสา
จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ, เอตฺตเกน ขนฺธานํ ขนฺธาติ ปญฺญตฺติ โหติ.
     [๓] ตถา ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานีติ วา
ปเภทโต จกฺขฺวายตนํ ฯเปฯ ธมฺมายตนนฺติ วา ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา,
ทฺวายตนา จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ, เอตฺตเกน อายตนานํ
อายตนานีติ ปญฺญตฺติ โหติ.
     [๔] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต อฏฺฐารส ธาตุโยติ วา ปเภทโต
จกฺขุธาตุ ฯเปฯ มโนวิญฺญาณธาตูติ วา ตตฺราปิ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา,
เทฺว ธาตุโย จตุภูมิกาติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ, เอตฺตเกน ธาตูนํ ธาตูติ
ปญฺญตฺติ โหติ.
     [๕] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต จตฺตาริ สจฺจานีติ วา ปเภทโต
ทุกฺขสจฺจํ ฯเปฯ นิโรธสจฺจนฺติ วา ตตฺราปิ เทฺว สจฺจา โลกิยา, เทฺว สจฺจา
โลกุตฺตราติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ โหติ, เอตฺตเกน สจฺจานํ สจฺจานีติ
ปญฺญตฺติ โหติ.
     [๖] ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต พาวีสตินฺทฺริยานีติ วา ปเภทโต
จกฺขุนฺทฺริยํ ฯเปฯ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ วา ตตฺราปิ ทสินฺทฺริยานิ กามาวจรานิ,
นวินฺทฺริยานิ มิสฺสกานิ, ตีณินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานีติ วา เอวรูปํ ปญฺญาปนํ
โหติ, เอตฺตเกน อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยานีติ ปญฺญตฺติ โหติ. เอตฺตาวตา สงฺเขปโต
วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปญฺจ ปญฺญตฺติโย ทสฺสิตา โหนฺติ.
     [๗] อิทานิ วิตฺถารโต วตฺถุํ วิภชิตฺวา ทสฺสนวเสน ปุคฺคลปญฺญตฺตึ
ทสฺเสตุํ สมยวิมุตฺโต. อสมยวิมุตฺโตติอาทิมาห. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ อติวิสาริย-
มาเนน วิย หริยมาเนน วิย จ ๑- เหฏฺฐา วิภงฺคปฺปกรเณ อิมาสํ ปญฺจนฺนํ ปญฺญตฺตีนํ
วตฺถุภูตา ขนฺธาทโย นิปฺปเทเสน กถิตาติ เตน เต อิธ เอกเทเสเนว กเถสิ.
ฉฏฺฐา ปุคฺคลปญฺญตฺติ เหฏฺฐา อกถิตาว. อิธาปิ อุทฺเทสวาเร เอกเทเสเนว
กถิตา, ตสฺมา ตํ วิตฺถารโต กเถตุกาโม "สมยวิมุตฺโต, อสมยวิมุตฺโต"ติ เอกกโต
ปฏฺฐาย ยาว ทสกา มาติกํ ฐเปสีติ.
                        มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ติเล วิสารยมาเนน วิย วาเก หีรยมาเนน วิย จ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๒๙-๓๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=594&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=594&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=36&i=516
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=36&A=2268
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=36&A=2551
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=36&A=2551
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_36