อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๓๕.
                          ๒. นิทฺเทสวณฺณนา
                        ๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑] อิทานิ ยถาฐปิตํ มาติกํ อาทิโต ปฏฺฐาย วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ กตโม
จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก. เอกจฺโจ
ปุคฺคโลติ เอโก ปุคฺคโล. กาเลน กาลนฺติ เอตฺถ ภุมฺมวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ,
เอเกกสฺมึ กาเลติ วุตฺตํ โหติ. สมเยน สมยนฺติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. อฏฺฐ
วิโมกฺเขติ รูปาวจรารูปาวจรา อฏฺฐ สมาปตฺติโย. ตาสญฺหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ
วิมุจฺจนโต วิโมกฺโขติ นามํ. กาเยนาติ  วิโมกฺขสหชาเตน นามกาเยน. ผุสิตฺวา
วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยติ. กตมสฺมึ ปเนส กาเล วิโมกฺเข ผุสิตฺวา วิหรตีติ?
สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุกามสฺส หิ กาโล นาม อตฺถิ, อกาโล นาม อตฺถิ. ตตฺถ
ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนกาโล วตฺตกรณกาโล จ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นาม.
สรีรมฺปน ปฏิชคฺคิตฺวา วตฺตํ กตฺวา วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส ยาว
ปิณฺฑาย คมนกาโล นาคจฺฉติ, เอตสฺมึ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นาม.
     ปิณฺฑาย คมนกาลํ ปน สลฺลกฺเขตฺวา นิกฺขนฺตสฺส เจติยวนฺทนกาโล
ภิกฺขุสํฆปริวุตสฺส วิตกฺกมาฬเก ฐานกาโล ปิณฺฑาย คมนกาโล คาเม จรณกาโล
อาสนสาลาย ยาคุปิวนกาโล ๑- วตฺตกรณกาโลติ อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล
นาม. อาสนสาลาย ปน วิวิตฺเต โอกาเส สติ ยาว ภตฺตกาโล นาคจฺฉติ,
เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร สมาปชฺชนสฺส กาโล นาม. ภตฺตํ ปน ภุญฺชนกาโล
วิหารคมนกาโล ปตฺตจีวรปฏิสามนกาโล ทิวาวตฺตกรณกาโล ปริปุจฺฉาทานกาโลติ
อยมฺปิ สมาปชฺชนสฺส อกาโล นาม. โย อกาโล, เสฺวว อสมโย, ตํ สพฺพมฺปิ
ฐเปตฺวา อวเสเส กาเล อวเสเส สมเย ๒- วุตฺตปฺปกาเร อฏฺฐ วิโมกฺเข
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยาคุปานกาโล   ๒ ฉ.ม. อวเสเส กาเล กาเล สมเย สมเย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๖.
สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรนฺโต "อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ฯเปฯ วิหรตี"ติ
วุจฺจติ.
     อปิเจส สผสฺสเกหิ สหชาตนามธมฺเมหิ สหชาตธมฺเม ผุเสติเยว ๑- นาม,
อุปจาเรน อปฺปนํ ผุเสติเยว นาม, ปุริมาย อปฺปนาย อปรํ อปฺปนํ ผุเสติเยว.
เยน หิ สทฺธึ เย ธมฺมา สหชาตา, เตน เต ปฏิลทฺธา นาม โหนฺติ. ผสฺเสนาปิ
ผุฏฺฐาเยว นาม โหนฺติ. อุปจารมฺปิ อปฺปนาย ปฏิลาภการณเมว. ตถา ปุริมา
อปฺปนา อปรอปฺปนาย. ตตฺรสฺส เอวํ สหชาเตหิ สหชาตานํ ผุสนา เวทิตพฺพา:-
ปฐมชฺฌานญฺหิ วิตกฺกาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ. ตสฺมึ ฐเปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา
อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม โหนฺติ. เตน นามกาเยน ปฐมชฺฌาน-
สมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ทุติยชฺฌานํ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาหิ
ติวงฺคิกํ. ตติยชฺฌานํ สุขจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ. จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขา-
จิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ. ตถา อากาสานญฺจายตนํ ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนญฺจ.
ตตฺถ ฐเปตฺวา ตานิ องฺคานิ เสสา อติเรกปณฺณาสธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธา นาม
โหนฺติ. เตน นามกาเยน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติวิโมกฺขํ ผุสิตฺวา
ปฏิลภิตฺวา วิหรติ.
     ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปญฺญาย สงฺขารคตํ, มคฺคปญฺญาย
จตุสจฺจธมฺเม ปสฺสิตฺวา. เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ อุปฑฺฒุปฑฺฒา
ปฐมมคฺคาทิวชฺฌา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโตติ
เอตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน ๒- เตน นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ วตฺตุํ
วฏฺฏติ. ปาลิยํ ปน "เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา"ติ วุตฺตํ. ปุถุชฺชนสฺส จ ขีณา
อาสวา นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น คหิโต. อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ขีณาสโวปิ เตน
นามกาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตสฺส ปน อปริกฺขีณา อาสวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุสติเยว   ๒ ม. อฏฺฐสมาปตฺติลาภึ ปุถุชฺชนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗.
นาม นตฺถิ, ตสฺมา โส น คหิโต. สมยวิมุตฺโตติ ปน ติณฺณํ โสตาปนฺน-
สกทาคามิอนาคามีนํเยเวตํ นามนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๒] อสมยวิมุตฺโตติ นิทฺเทเส ปน ๑- ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อสมยวิมุตฺโตติ ปเนตฺถ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวสฺเสตํ นามํ. สุกฺขวิปสฺสกา ปน
โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน จ ขีณาสวา ปุถุชฺชนา จ
อิมสฺมึ ทุเก น ลพฺภนฺติ, ทุกมุตฺตกปุคฺคลา นาม โหนฺติ, ตสฺมา สตฺถา อตฺตโน
พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺฐา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธึ ปิฏฺฐิวฏฺฏเกหิ
ตนฺตึ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติอาทิมาห. ตตฺถ อริเย วิโมกฺเขติ
กิเลเสหิ อารกตฺตา อริเยติ สงฺขฺยํ ๒- คเต โลกุตฺตรวิโมกฺเข. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
พาหิรานญฺหิ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมาปชฺชนฺตสฺส สมโยปิ อตฺถิ อสมโยปิ
อตฺถิ. มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถิ. ยสฺส สทฺธา
พลวตี, วิปสฺสนา จ อารทฺธา, ตสฺส คจฺฉนฺตสฺส ติฏฺฐนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส
นิปชฺชนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ภุญฺชนฺตสฺส มคฺคผลปฏิเวโธ นาม น โหตีติ นตฺถิ.
อิติ มคฺควิโมกฺเขน วิมุจฺจนสฺส สมโย วา อสมโย วา นตฺถีติ เหฏฺฐา คหิเต
จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา อิมํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกํ ตนฺตึ อาโรเปสิ ธมฺมราชา.
สมาปตฺติลาภี ปุถุชฺชโน อิมายปิ ตนฺติยา อคฺคหิโตว. ตํ ภชาปิยมาโน ปน
สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ วเสน สมยวิมุตฺตภาวํ ภเชยฺย.
     [๓] กุปฺปธมฺมาทินิทฺเทเสสุ ๓- ยสฺส อธิคโต สมาปตฺติธมฺโม กุปฺปติ
นสฺสตีติ ๔- โส กุปฺปธมฺโม. รูปสหคตานนฺติ รูปนิมิตฺตสงฺขาเตน รูเปน
สหคตานํ, เตน สทฺธึ ปวตฺตานํ น วินา รูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺ-
ฌานานนฺติ อตฺโถ. อรูปสหคตานนฺติ รูปโต อญฺญํ น รูปนฺติ อรูปํ, อรูเปน
สหคตานํ, เตน สทฺธึ ปวตฺตานํ น วินา อรูปารมฺมณานํ จตุนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสมยวิมุตฺตนิทฺเทเส  ๒ ฉ.ม. สงฺขํ
@๓ ฉ.ม. กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทเส  ๔ ฉ.ม. นสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘.
อรูปาวจรชฺฌานานนฺติ อตฺโถ. น นิกามลาภีติ ปญฺจหากาเรหิ อาจิณฺณวสิตาย
อิจฺฉิตากาเรน อลทฺธตฺตา น นิกามลาภี, อปฺปคุณสมาปตฺติโกติ อตฺโถ. น
อกิจฺฉลาภีติ กิจฺฉลาภี ทุกฺขลาภี. โย อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต, อุปจารํ
ปาเปนฺโต, อปฺปนํ ปาเปนฺโต, จิตฺตมญฺชูสํ ลภนฺโต ทุกฺเขน กิจฺเฉน สสงฺขาเรน
สปฺปโยเคน กิลมนฺโต ตํ สมฺปทํ ปาปุณิตุํ สกฺโกติ, โส น อกิจฺฉลาภี นาม.
น อกสิรลาภีติ อวิปุลลาภี, สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา อทฺธานํ ผริตุํ น สกฺโกติ,
เอกํ เทฺว จิตฺตวาเร วตฺเตตฺวา สหสาว วุฏฺฐาตีติ อตฺโถ.
     ยตฺถิจฺฉกนฺติ ยสฺมึ โอกาเส สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติ.
ยทิจฺฉกนฺติ กสิณชฺฌานํ วา อานาปานชฺฌานํ วา พฺรหฺมวิหารชฺฌานํ วา
อสุภชฺฌานํ วาติ ยํ ยํ สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ อิจฺฉติ. ยาวติจฺฉกนฺติ
อทฺธานปริจฺเฉเทน ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยตฺถ ยตฺถ ยํ
ยํ สมาปตฺตึ ยตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺฐาตุมฺปิ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺถ
ตํ ตํ สมาปตฺตึ ตตฺตกํ อทฺธานํ สมาปชฺชิตุมฺปิ วุฏฺฐาตุมฺปิ น สกฺโกติ. จนฺทํ
วา สุริยํ วา อุลฺโลเกตฺวา "อิมสฺมึ จนฺเท วา สุริเย วา เอตฺตกํ ฐานํ คเต
วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ฌานํ สมาปนฺโน ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐาตุํ น
สกฺโกติ, อนฺตราว วุฏฺฐาติ สมาปตฺติยา อปฺปคุณตายาติ.
     ปมาทมาคมฺมาติ ปมาทํ ปฏิจฺจ. อยํ วุจฺจตีติ อยเมว ติวิโธ ๑- ปุคฺคโล
กุปฺปธมฺโมติ วุจฺจติ. อิทมฺปน อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส
สกทาคามิโนติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ นามํ, เอเตสญฺหิ สมาธิปาริปนฺถิกา
วิปสฺสนาปาริปนฺถิกา ๒- จ ธมฺมา น สุวิกฺขมฺภิตา น สุวิกฺขาลิตา, เตน เตสํ
สมาปตฺติ นสฺสติ ปริหายติ. สา จ โข เนว สีลเภเทน นาปตฺติวีติกฺกเมน.
นาคริกโปกฺขธมฺโม ๓- ปเนส อปฺปมตฺตเกนปิ กิจฺจกรณีเยน วา วตฺตเภทมตฺตเกน
วา นสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ เอวํวิโธ  ๒ ฉ.ม. วิปสฺสนาปาริพนฺธกา, สี. วิปสฺสนาปริปนฺถกา
@๓ ฉ.ม. น ครุกโมกฺขธมฺโม
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๙.
     ตตฺริทํ วตฺถุํ:- เอโก กิร เถโร สมาปตฺตึ วลญฺเชติ, ตสฺมึ ปิณฺฑาย
คามํ ปวิฏฺเฐ ทารกา ปริเวเณ กีฬิตฺวา ปกฺกมึสุ. เถโร อาคนฺตฺวา "ปริเวณํ
สมฺมชฺชิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อสมฺมชฺชิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา "สมาปตฺตึ
อปฺเปสฺสามี"ติ นิสีทิ. โส อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต "กินฺนุ โข อาวรณนฺ"ติ สีลํ
อาวชฺเชนฺโต อปฺปมตฺตกมฺปิ วีติกฺกมํ อทิสฺวา "วตฺตเภโท นุ โข อตฺถี"ติ
โอโลเกนฺโต ปริเวณสฺส อสมฺมชฺชนภาวํ ๑- ญตฺวา สมฺมชฺชิตฺวา ปวิสิตฺวา
นิสีทนฺโต สมาปตฺตึ อปฺเปนฺโตว นิสีทิ.
     [๔] อกุปฺปธมฺมนิทฺเทโส วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสเนว เวทิตพฺโพ. อกุปฺปธมฺโมติ
อิทมฺปน อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน อนาคามิสฺส เจว ขีณาสวสฺส จาติ ทฺวินฺนํ
ปุคฺคลานํ นามํ. เตสญฺหิ สมาธิปาริปนฺถิกา วิปสฺสนาปาริปนฺถิกา จ ธมฺมา
สุวิกฺขมฺภิตา สุวิกฺขาลิตา. เตน เตสํ *- ภสฺสสงฺคณิการามตาทิกิจฺเจน วา อญฺเญน
วา เยน เกนจิ อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทน วีตินาเมนฺตานมฺปิ สมาปตฺติ
น กุปฺปติ น นสฺสติ. สุกฺขวิปสฺสกา ปน โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวา
อิมสฺมึ ทุเก น ลพฺภนฺติ, ทุกมุตฺตกปุคฺคลา นาม โหนฺติ, ตสฺมา สตฺถา
อตฺตโน พุทฺธสุพุทฺธตาย เหฏฺฐา คหิเต จ อคฺคหิเต จ สงฺกฑฺฒิตฺวา
อิมสฺมิมฺปิ ทุเก สทฺธึ ปิฏฺฐิวฏฺฏเกหิ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต สพฺเพปิ อริยปุคฺคลาติ-
อาทิมาห. อฏฺฐนฺนญฺหิ สมาปตฺตีนํ กุปฺปนํ นสฺสนํ ภเวยฺย, โลกุตฺตรธมฺมสฺส
ปน สกึ ปฏิวิทฺธสฺส กุปฺปนํ นสฺสนํ นาม นตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
     [๕] ปริหานธมฺมาปริหานธมฺมนิทฺเทสาปิ กุปฺปธมฺมากุปฺปธมฺมนิทฺเทสวเสเนว
เวทิตพฺพา. เกวลญฺหิ อิธ ปุคฺคลสฺส ปมาทํ ปฏิจฺจ ธมฺมานํ ปริหานมฺปิ
อปริหานมฺปิ คหิตนฺติ อิทํ ปริยายเทสนามตฺตเมว นานํ. เสสํ สพฺพตฺถ
ตาทิสเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อสมฏฺฐภาวํ    * ภสฺสนฺตี สทฺทํ กโรนฺติ เอตฺถาติ ภสฺโสติ โยชนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๐.
     [๗] เจตนาภพฺพนิทฺเทเส เจตนาภพฺโพติ เจตนาย อปริหานึ อาปชฺชิตุํ
ภพฺโพ. สเจ อนุสญฺเจเตตีติ สเจ สมาปชฺชติ. สมาปตฺติญฺหิ สมาปชฺชนฺโต
อนุสญฺเจเตติ นาม, โส น ปริหายติ, อิตโร ปริหายติ.
     [๘] อนุรกฺขนาภพฺพนิทฺเทเส อนุรกฺขนาภพฺโพติ อนุรกฺขนาย อปริหานึ
อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ. สเจ อนุรกฺขตีติ สเจ อนุปกาเร ธมฺเม ปหาย อุปการธมฺเม
เสวนฺโต สมาปชฺชติ. เอวญฺหิ ปฏิปชฺชนฺโต อนุรกฺขติ นาม, โส น
ปริหายติ, อิตโร ปริหายติ.
     อิเม เทฺวปิ สมาปตฺตึ ฐเปตุํ ถาวรํ กาตุํ ปฏิพลา, เจตนาภพฺพโต
ปน อนุรกฺขนาภพฺโพว พลวตโร. เจตนาภพฺโพ หิ อุปการานุปกาเร ธมฺเม
น ชานาติ, อชานนฺโต อุปการธมฺเม นุทติ นีหรติ, อนุปการธมฺเม เสวติ,
โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต ปริหายติ. อนุรกฺขนาภพฺโพ ปน อุปการานุปกาเร
ธมฺเม ชานาติ, ชานนฺโต อนุปการธมฺเม นุทติ นีหรติ, อุปการธมฺเม เสวติ,
โส เต เสวนฺโต สมาปตฺติโต น ปริหายติ.
     ยถา หิ เทฺว เขตฺตปาลา เอโก ปณฺฑุโรเคน สโรโค อกฺขโม สีตาทีนํ,
เอโก อโรโค สีตาทีนํ สโห. สโรโค เหฏฺฐา กุฏึ น โอตรติ, รตฺตารกฺขํ
ทิวารกฺขํ วิชหติ, ตสฺส ทิวา สุวกโปตโมราทโย ๑- เขตฺตํ โอตริตฺวา สาลิสีสํ
ขาทนฺติ, รตฺตึ มิคสูกราทโย ปวิสิตฺวา ขลํ ตจฺฉิตํ วิย ตจฺเฉตฺวา ๒- คจฺฉนฺติ.
โส อตฺตโน ปมตฺตการณา ปุน พีชมตฺตมฺปิ น ลภติ. อิตโร รตฺตารกฺขํ
ทิวารกฺขํ น วิชหติ, โส อตฺตโน อปฺปมตฺตกรณา เอกกรีสโต จตฺตาริปิ
อฏฺฐปิ สกฏานิ ลภติ.
     ตตฺถ สโรคเขตฺตปาโล วิย เจตนาภพฺโพ, อโรโค วิย อนุรกฺขนาภพฺโพ
ทฏฺฐพฺโพ. สโรคสฺส อตฺตโน ปมาเทน ปุน พีชมตฺตสฺสาปิ อลภนํ วิย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุกโมราทโย, สี. สุวโมราทโย  ๒ ฉ.ม. เฉตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑.
เจตนาภพฺพสฺส อุปการานุปการธมฺเม อชานิตฺวา อุปกาเร ปหาย อนุปกาเร
เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา ปริหานํ, อิตรสฺส อตฺตโน อปฺปมาเทน เอกกรีสมตฺตโต
จตุอฏฺฐสกฏอุทฺธรณํ วิย อนุรกฺขนาภพฺพสฺส อุปการานุปการธมฺเม ชานิตฺวา
อนุปกาเร ปหาย อุปกาเร เสวนฺตสฺส สมาปตฺติยา อปริหานํ เวทิตพฺพํ, เอวํ
เจตนาภพฺพโต อนุรกฺขนาภพฺโพว สมาปตฺตึ ถาวรํ กาตุํ พลวตโรติ เวทิตพฺโพ.
     [๙] ปุถุชฺชนนิทฺเทเส ตีณิ สญฺโญชนานีติ ทิฏฺฐิสญฺโญชนสีลพฺพตปรามาส-
สญฺโญชนวิจิกิจฺฉาสญฺโญชนานิ. เอตานิ  หิ ผลกฺขเณ ปหีนานิ นาม
โหนฺติ. อยมฺปน ผลกฺขเณปิ น โหตีติ ทสฺเสติ. เตสํ ธมฺมานนฺติ เตสํ
สญฺโญชนธมฺมานํ. มคฺคกฺขณสฺมิญฺหิ เตสํ ปหานาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ.
อยมฺปน มคฺคกฺขเณปิ น โหติ. เอตฺตาวตา วิสฺสฏฺฐกมฺมฏฺฐาโน ถูลพาลปุถุชฺชโนว
อิธ กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๑๐] โคตฺรภูนิทฺเทเส เยสํ ธมฺมานนฺติ เยสํ  โคตฺรภูญาเณน สทฺธึ
อุปฺปนฺนานํ ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมานํ. อริยธมฺมสฺสาติ โลกุตฺตรมคฺคสฺส. อวกฺกนฺติ
โหตีติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ ปาตุภาโว โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ นิพฺพานารมฺมเณน
ญาเณน สพฺพํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนมณฺฑลํ ปุถุชฺชนปญฺญตฺตึ
อติกฺกมิตฺวา อริยสงฺขํ อริยโคตฺตํ อริยมณฺฑลํ อริยปญฺญตฺตึ โอกฺกมนโต
โคตฺรภูปุคฺคโล นาม วุจฺจติ.
     [๑๑] ภยูปรตนิทฺเทเส ภเยน อุปรโตติ ภยูปรโต. สตฺต หิ ๑- เสกฺขา
ปุถุชฺชนา จ ภายิตฺวา ปาปโต โอรมนฺติ, ปาปํ น กโรนฺติ. ตตฺถ ปุถุชฺชนา
ทุคฺคติภยํ วฏฺฏภยํ กิเลสภยํ อุปวาทภยนฺติ จตฺตาริ ภยานิ ภายนฺติ. เตสุ
ภายิตพฺพฏฺเฐน ทุคฺคติเอว ภยํ ทุคฺคติภยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ
ปุถุชฺชโน "สเจ ตฺวํ ปาปํ กริสฺสสิ, จตฺตาโร อปายา มุขํ วิวริตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สตฺตปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒.
ฐิตจฺฉาตอชครสทิสา, เตสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ภวิสฺสสี"ติ ทุคฺคติภยํ ภายิตฺวา
ปาปํ น กโรติ. อนมตคฺคํ ปน สํสารวฏฺฏํเยว วฏฺฏภยํ นาม. สพฺพมฺปิ
อกุสลํ กิเลสภยํ นาม. ครหา ปน อุปวาทภยํ นาม. ตานิปิ ภายิตฺวา
ปุถุชฺชโน ปาปํ น กโรติ. โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน ปน ตโย เสกฺขา
ทุคฺคตึ อตีตตฺตา เสสานิ ตีณิ ภยานิ ภายิตฺวา ปาปํ น กโรนฺติ. มคฺคฏฺฐกเสกฺขา
อาคมนวเสน วา อสมุจฺฉินฺนภยตฺตา วา ภยูปรตา นาม โหนฺติ. ขีณาสโว
อิเมสุ จตูสุภเยสุ เอกมฺปิ น ภายติ. โส หิ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนภโย, ตสฺมา
อภยูปรโตติ วุจฺจติ. กิมฺปน โส อุปวาทมฺปิ น ภายตีติ. น ภายติ, อุปวาทํ
ปน รกฺขตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ โทณุปฺปลวาปิคาเม ขีณาสวตฺเถโร วิย.
     [๑๒] อภพฺพาคมนนิทฺเทเส สมฺมตฺตนิยามาคมนสฺส อภพฺโพติ อภพฺพาคมโน.
กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อนนฺตริยกมฺเมน. กิเลสาวรเณนาติ
นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยา. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิยา. อสฺสทฺธาติ
พุทฺธธมฺมสํเฆสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทรหิตา. เต
ฐเปตฺวา ชมฺพูทีปํ อิตรทีปตฺตยวาสิโน เวทิตพฺพา. เตสุ หิ มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกภาวํ
ปวิฏฺฐา นาม. ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญารหิตา. อภพฺพาติ อปฺปฏิลทฺธมคฺค-
ผลูปนิสฺสยา. นิยามนฺติ มคฺคนิยามํ สมฺมตฺตนิยามํ. โอกฺกมิตุนฺติ เอตํ
กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตสงฺขาตํ นิยามํ โอกฺกมิตุํ ปวิสิตุํ, ตตฺถ ปติฏฺฐาตุํ
อภพฺพา.
     [๑๓] ภพฺพาคมนนิทฺเทโส วุตฺตปฺปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. เอวมิมสฺมึ
ทุเก เย จ ปุคฺคลา ปญฺจานนฺตริกา, เย จ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิกา, เยหิ จ
อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิโย ๑- คหิตา, เย จ พุทฺธาทีนํ น สทฺทหนฺติ, เยสญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.....ปฏิสนฺธิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓.
กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท นตฺถิ, เย จ อปริปุณฺณภวงฺคปญฺญา, เยสญฺจ มคฺคผลานํ
อุปนิสฺสโย นตฺถิ, เต สพฺเพปิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิตุํ อภพฺพา, วิปรีตา
ภพฺพาติ วุตฺตา.
     [๑๔] นิยตานิยตนิทฺเทเส อนนฺตริกาติ อนนฺตริยกมฺมสมงฺคิโน. มิจฺฉา-
ทิฏฺฐิกาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิสมงฺคิโน. สพฺเพปิ เหเต นิรยสฺส อตฺถาย นิยตตฺตา
นิยตา นาม. อฏฺฐ ปน อริยปุคฺคลา สมฺมาภาวาย อุปรูปริมคฺคผลตฺถาย เจว
อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย จ นิยตตฺตา นิยตา นาม. อวเสสา ปน ปุคฺคลา
อนิพทฺธคติกา. ยถา "อากาเส ขิตฺตทณฺโฑ ปฐวิยํ ปตนฺโต อคฺเคน วา
มชฺเฌน วา มูเลน วา ปติสฺสตี"ติ น ญายติ, เอวเมว  "อสุกคติยา นาม
นิพฺพตฺติสฺสนฺตี"ติ นิยมาภาวา อนิยตา นามาติ เวทิตพฺพา. ยา ปน อุตฺตรกุรุกานํ
นิยตคติกตา วุตฺตา, น สา นิยตธมฺมวเสน. มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตธมฺมาเยว หิ
นิยตา นาม, เตสญฺจ วเสนายํ ปุคฺคลนิยโม กถิโตติ.
     [๑๕] ปฏิปนฺนกนิทฺเทเส มคฺคสมงฺคิโนติ มคฺคฏฺฐกปุคฺคลา. เต หิ
ผลตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ปฏิปนฺนกา นาม. ผลสมงฺคิโนติ ผลปฏิลาภสมงฺคิตาย
ผลสมงฺคิโน. ผลปฏิลาภโต ปฏฺฐาย หิ เต ผลสมาปตฺตึ อสมาปนฺนาปิ ผเล
ฐิตาเยว นาม.
     [๑๖] สมสีสีนิทฺเทเส อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, เอกปฺปหาเรเนวาติ
อตฺโถ. ปริยาทานนฺติ ปริกฺขโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปุคฺคโล สมสีสี นาม
วุจฺจติ. โส ปเนส ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี โรคสมสีสี ชีวิตสมสีสีติ.
ตตฺถ โย จงฺกมนฺโตว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา จงฺกมนฺโตว
ปรินิพฺพาติ ๑- ปทุมตฺเถโร วิย, ฐิตโกว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปรินิพฺพายติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔.
ฐิตโกว ปรินิพฺพาติ โกฏปพฺพตวิหารวาสี ติสฺสตฺเถโร วิย. นิสินฺโนว วิปสฺสนํ
ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิสินฺโนว ปรินิพฺพาติ. นิปนฺโนว วิปสฺสนํ
ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิปนฺโนว ปรินิพฺพาติ, อยํ อิริยาปถสมสีสีติ
นาม.
     โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ, อยํ โรคสมสีสี นาม.
     กตโร ชีวิตสมสีสี นาม?  "สีสนฺติ เตรส สีสานิ. ปลิโพธสีสญฺจ
ตณฺหา, พนฺธนสีสญฺจ ๑- มาโน, ปรามาสสีสญฺจ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสญฺจ อุทฺธจฺจํ,
กิเลสสีสญฺจ ๒- อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสญฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสญฺจ วิริยํ, อุปฏฺฐาน-
สีสญฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสญฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสญฺจ ปญฺญา, ปวตฺตสีสญฺจ
ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสญฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสญฺจ นิโรโธ"ติ. ๓- ตตฺถ
กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ. ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ
ปริยาทิยติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ.
ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ
จิตฺตํ อญฺญํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํ. ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ
ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นาม.
     กถมิทํ สมํ โหตีติ. วารสมตาย. ยสฺมิญฺหิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ.
โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ,  สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค
ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ
โอตริตฺวา ๔- ปรินิพฺพายติ. อิมาย วารสมตาย อิทํ อุภยสีสปริยาทานมฺปิ ๕- สมํ
โหติ นาม. เตนายํ ปุคฺคโล  "ชีวิตสมสีสี"ติ วุจฺจติ. อยเมว จ อิธาธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วินีพนฺธนสีสญฺจ  ๒ ฉ.ม. สํกิเลสสีสญฺจ  ๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๓๒/๑๕๐ (สฺยา)
@๔ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโตติปิ ปาโฐ อตฺถีติ โยชนา
@๕ ฉ.ม. อุภยสีสปริยาทานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕.
     [๑๗] ฐิตกปฺปีนิทฺเทเส ฐิโต กปฺโปติ ฐิตกปฺโป, ฐิตกปฺโป อสฺส
อตฺถีติ ฐิตกปฺปี, กปฺปํ ฐเปตุํ สมตฺโถติ อตฺโถ. อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺสาติ
ฌายนกาโล ภเวยฺย. เนว ตาวาติ ยาว เอส มคฺคสมงฺคีปุคฺคโล โสตาปตฺติผลํ
น สจฺฉิกโรติ, เนว ตาว กปฺโป ฌาเยยฺย, ฌายมาโนปิ อชฺฌายิตฺวาว
ติฏฺเฐยฺย. กปฺปวินาโส หิ นาม มหาวิกาโร มหาปโยโค โกฏิสตสหสฺส-
จกฺกวาฬสฺส ฌายนวเสน มหาโลกวินาโส. อยมฺปิ เอวํ มหาวินาโส ติฏฺเฐยฺย
วาติ วทติ, สาสเน ปน ธรมาเน อยํ กปฺปวินาโส นาม นตฺถิ. กปฺปวินาเส
สาสนํ นตฺถิ. คตโกฏิเก หิ กาเล กปฺปวินาโส นาม โหติ. เอวํ สนฺเตปิ
สตฺถา อนฺตรายาภาวํ ทีเปตุํ อิทํ การณํ อาหริ  "อิทมฺปิ ภเวยฺย, มคฺคสมงฺคิโน
ปน ผลสฺส อนฺตราโย น สกฺกา กาตุนฺ"ติ. อยมฺปน ปุคฺคโล กปฺปํ
ฐเปนฺโตปิ ๑- กิตฺตกํ กาลํ ฐเปยฺยาติ. ยสฺมึ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ, อถ
ภวงฺคํ อาวชฺเชนฺตํ ๒- มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ตีณิ อนุโลมานิ เอกํ
โคตฺรภูจิตฺตํ เอกํ มคฺคจิตฺตํ เทฺว ผลจิตฺตานิ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณญาณานีติ
เอตฺตกํ กาลํ ฐเปยฺย. อิมมฺปน อตฺถํ พาหิราย อาคนฺตุกูปมายปิ เอวํ ทีปยึสุ.
สเจ หิ โสตาปตฺติมคฺคสมงฺคิสฺส มตฺถกูปริ โยชนิกํ เอกฆนเสลํ ติวฏฺฏาย
รชฺชุยา พนฺธิตฺวา โอลมฺเพยฺย, เอกสฺมึ วฏฺเฏ ฉินฺเน ทฺวีหิ โอลมฺเพยฺย,
ทฺวีสุ ฉินฺเนสุ เอเกน โอลมฺเพเถว. ๓- ตสฺมิมฺปิ ฉินฺเน อพฺภกูฏํ วิย อากาเส
ติฏฺเฐยฺย. น เตฺวว ตสฺส ปุคฺคลสฺส มคฺคานนฺตรสฺส ๔- อนฺตรายํ กเรยฺยาติ.
อยมฺปน ทีปนา ปริตฺตา. ปุริมาว มหนฺตา. น เกวลํ ปน โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐว
กปฺปํ ฐเปติ, อิตเร มคฺคสมงฺคิโนปิ ฐเปนฺติเยว. เตน ภควา เหฏฺฐา
คหิตญฺจ อคฺคหิตญฺจ สพฺพํ สงฺกฑฺฒิตฺวา สทฺธึ ปิฏฺฐิวฏฺฏกปุคฺคเลหิ อิมํ
ตนฺตึ อาโรเปสิ  "สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ฐิตกปฺปิโน"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฐเปนฺโต          ๒ ฉ.ม. อาวฏฺเฏนฺตํ
@๓ ฉ.ม. โอลมฺเพยฺเยว      ๔ ฉ.ม. มคฺคานนฺตรผลสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๖.
     [๑๘] อริยนิทฺเทเส กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยา. สเทวเกน โลเกน
อรณียตฺตา อริยา, อริยฏฺโฐ นาม ปริสุทฺธฏฺโฐติ ปริสุทฺธตฺตาปิ อริยา. เสสา
อปริสุทฺธตาย อนริยา.
     [๑๙] เสกฺขนิทฺเทเส มคฺคสมงฺคิโน มคฺคกฺขเณ ผลสมงฺคิโน จ ผลกฺขเณ
อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺติเยวาติ เสกฺขา. อรหตา ปน อรหตฺต-
ผลกฺขเณ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตา, ปุน ตสฺส สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถีติ อเสกฺขา.
อิติ สตฺต อริยา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. ขีณาสวา อญฺญสฺส สนฺติเก สีลาทีนํ
สิกฺขิตตฺตา สิกฺขิตาเสกฺขา นาม. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา สยมฺภูตตาย อสิกฺขิตาเสกฺขา
นาม. เสสา ปุคฺคลา เนว สิกฺขนฺติ น สิกฺขิตาติ เนวเสกฺขานาเสกฺขา นาม. ๑-
     [๒๐] เตวิชฺชนิทฺเทเส ปฐมํ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุญาณานิ นิพฺพตฺเตตฺวา
ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตปิ ปฐมํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปจฺฉา ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุ-
ญาณานิ นิพฺพตฺตโกปิ ๒- เตวิชฺโชเยว นาม. สุตฺตนฺตกถา ปน ปริยายเทสนา,
อภิธมฺมกถา นิปฺปริยายเทสนาติ อิมสฺมึ ฐาเน อาคมนียเมว ธุรํ, ตสฺมา ปฐมํ
เทฺว วิชฺชา นิพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉา อรหตฺตํ ปตฺโตว อิธาธิปฺเปโต. ฉฬภิญฺเญปิ
เอเสว นโย.
     [๒๒] สมฺมาสมฺพุทฺธนิทฺเทเส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปจฺฉิมภเว สจฺจ-
ปฏิเวธโต ปุพฺเพ อญฺญสฺส กสฺสจิ สนฺติเก อสฺสุตปุพฺเพสุ. ตโต ปุริมปุริเมสุ
ปน ภเวสุ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ
อุคฺคเหตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ อารุยฺห กมฺมฏฺฐานํ อนุโลมโคตฺรภุํ อาหจฺจ
ฐเปนฺติ, ตสฺมา ปจฺฉิมภวสฺมึเยว อนาจริยกภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตถา ๓- หิ
ตถาคโต ปูริตปารมิตฺตา อญฺญสฺส สนฺติเก สามํ อนนุสฺสุเตสุ สงฺขตธมฺเมสุ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม....ญาณนิพฺพตฺตโกปิ
@๓ ฉ.ม. ตทา              ๔ ฉ.ม. สงฺขตาสงฺขตธมฺเมสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗.
"อิทํ ทุกฺขํ ฯเปฯ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ อตฺตปจฺจกฺเขน ญาเณน
สามํ ๑- จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌติ.
     ตตฺถาติ ตสฺมึ ๒- จตุสจฺจสมฺโพธิสงฺขาเต อรหตฺตมคฺเค. สพฺพญฺญุตํ
ปาปุณาติ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ สพฺพญฺญุตญาเณ เจว ๓- พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ
ปาปุณาติ. พุทฺธานญฺหิ สพฺพญฺญุตญาณสฺส เจว ทสพลญาณสฺส จ อธิคมนโต
ปฏฺฐาย ๔- อญฺญํ กาตพฺพํ นาม นตฺถิ. ยถา ปน อุภโตสุชาตสฺส ขตฺติยกุมารสฺส
อภิเสกปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย "อิทํ นามิสฺสริยํ อนาคตนฺ"ติ น วตฺตพฺพํ, สพฺพํ อาคตเมว
โหติ, เอวเมว พุทฺธานํ อรหตฺตมคฺคสฺส อาคมนโต ปฏฺฐาย "อยนฺนาม คุโณ
น อาคโต น ปฏิวิทฺโธ น ปจฺจกฺโข"ติ น วตฺตพฺโพ, สพฺเพปิ สพฺพญฺญุคุณา
อาคตา ปฏิวิทฺธา ปจฺจกฺขกตาว โหนฺติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํ ปารมี-
ปูรณสิทฺธานุภาเวน อริยมคฺเคน ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุคุโณ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติ
วุจฺจติ.
     [๒๓] ปจฺเจกพุทฺธนิทฺเทเสปิ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติ ปทสฺส ๕- ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปจฺเจกพุทฺโธ หิ ปจฺฉิมภเว อนาจริยโก
อตฺตุกฺกํสิกญาเณเนว ปฏิวิทฺธสจฺโจ สพฺพญฺญุตญาเณ เจว ๓- พเลสุ จ จิณฺณวสีภาวํ
น ปาปุณาติ.
     [๒๔] อุภโตภาควิมุตฺตนิทฺเทเส อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรตีติ
อฏฺฐ สมาปตฺติโย สหชาตนามกาเยน ปฏิลภิตฺวา วิหรติ. ปญฺญาย จสฺส
ทิสฺวาติ วิปสฺสนาปญฺญาย สงฺขารคตํ, มคฺคปญฺญาย จตฺตาริ สจฺจานิ ปสฺสิตฺวา
จตฺตาโรปิ อาสวา ขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล
อุภโตภาควิมุตฺโต นามาติ วุจฺจติ. อยญฺหิ ทฺวีหิ ภาเคหิ เทฺว วาเร วิมุตฺโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ตตฺถ จาติ ตสฺมิญฺจ
@๓ ฉ.ม. สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺเจว   ๔ ม. อธิคมตฺถาย   ๕ ฉ.ม. ปเท
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
อุภโตภาควิมุตฺโต. ตตฺรายํ เถรวาโท:- ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ตาว อาห
"สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน วิมุตฺโตติ
อุภโตภาเคหิ เทฺว วาเร วิมุตฺโต"ติ. ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร "นามนิสฺสิตโก
เอโส"ติ วตฺวา:-
                "อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ ๑- (อุปสีวาติ ภควา)
                 อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ
                 เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต
                 อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺ"ติ ๒-
วตฺวา สุตฺตํ อาหริตฺวา  "นามกายโต จ รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา ๓-
อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ อาห. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห "สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภน-
วิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโต, มคฺเคน สมุจฺเฉทวิโมกฺเขน เอกวารํ วิมุตฺโตติ
อุภโตภาควิมุตฺโต"ติ. อิเม ปน ตโยปิ เถรา ปณฺฑิตา, ติณฺณมฺปิ วาเท
การณํ ทิสฺสตีติ ติณฺณมฺปิ วาทํ ตนฺตึ กตฺวา ฐปยึสุ.
     สงฺเขปโต ปน อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต มคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ
อุโภหิ ภาเคหิ วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต. โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ
เอเกกโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตานํ จตุนฺนํ นิโรธา
วุฏฺฐาย อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อนาคามิโน จ วเสน ปญฺจวิโธ โหติ. ตตฺถ ปุริมา จตฺตาโร
สมาปตฺติสีสํ นิโรธํ น สมาปชฺชนฺตีติ ปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตา นาม.
อฏฺฐสมาปตฺติลาภี อนาคามี ตํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปตฺโตติ นิปฺปริยาเยน อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺโฐ นาม. นนุ จ อรูปา-
วจรชฺฌานมฺปิ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาหิ ทุวงฺคิกํ รูปาจวรจตุตฺถชฺฌานมฺปิ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ขิตฺตา  ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๘๑/๕๓๙    ๓ ฉ.ม. สุวิมุตฺตตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
ตมฺปิ ปทฏฺฐานํ กตฺวา อรหตฺตปฺปตฺเตน อุภโตภาควิมุตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ.
น ภวิตพฺพํ. กสฺมา? รูปกายโต อวิมุตฺตตฺตา. ตญฺหิ กิเลสกายโตว วิมุตฺตํ,
น รูปกายโต, ตสฺมา ตโต วุฏฺฐาย อรหตฺตปฺปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม น
โหติ. อรูปาวจรมฺปน นามกายโต จ วิมุตฺตํ รูปกายโต จาติ ตเทว ปาทกํ
กตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม ๑- โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     [๒๕] ปญฺญาวิมุตฺตนิทฺเทเส ปญฺญาย วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโต. โส
สุกฺขวิปสฺสโก จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตปฺปตฺตา จตฺตาโร จาติ ปญฺจวิโธ
โหติ. เอเตสุ หิ เอโกปิ อฏฺฐวิโมกฺขลาภี น โหติ. เตเนว น เหว โข อฏฺฐ
วิโมกฺเขติอาทิมาห. อรูปาวจรชฺฌาเนสุ ปน เอกสฺมึ สติ อุภโตภาควิมุตฺโตเยว
นาม โหตีติ.
     [๒๖] กายสกฺขินิทฺเทเส เอกจฺเจ อาสวาติ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยวชฺฌา. อยํ
วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล กายสกฺขีติ วุจฺจติ. โส หิ ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ
กายสกฺขี. ฌานปฺผลํ ๒- ปฐมํ ผุสติ ปจฺฉา นิโรธนิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติปิ กายสกฺขี.
โส โสตาปตฺติผลฏฺฐํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺฐา ฉพฺพิโธ โหตีติ.
     [๒๗] ทิฏฺฐิปฺปตฺตนิทฺเทเส อิทํ ทุกฺขนฺติ อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ,
น อิโต อุทฺธํ ทุกฺขํ. ทุกฺขสมุทยาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถาภูตํ ปชานาตีติ
ฐเปตฺวา ตณฺหํ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ "ทุกฺเข สจฺจนฺ"ติ ยาถาวสรสโต ปชานาติ.
ตณฺหา ปน ทุกฺขํ สมุเทติ ๓- ชเนติ นิพฺพตฺเตติ ปภาเวติ, ตโต ตํ ทุกฺขํ
สมุเทติ, ตสฺมา นํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยสฺมา ปน อิทํ
ทุกฺขญฺจ สมุทโย จ นิพฺพานํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อปฺปวตฺตึ คจฺฉนฺติ,
ตสฺมา นํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อริโย ปน อฏฺฐงฺคิโก
มคฺโค ตํ ทุกฺขํ นิโรธํ คจฺฉติ, เตน ตํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. ฌานผสฺสํ  ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
ยถาภูตํ ปชานาติ. เอตฺตาวตา นานากฺขเณ สจฺจววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ๑- อิทานิ
เอกกฺขเณ ทสฺเสตุํ ตถาคตปฺปเวทิตาติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาคตปฺปเวทิตาติ
มหาโพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา ตถาคเตน ปฏิวิทฺธา วิทิตา ปากฏํ กตา. ๒- ธมฺมาติ
จตุสจฺจธมฺมา. โวทิฏฺฐา โหนฺตีติ สุฏฺฐุ ทิฏฺฐา โหนฺติ. โวจริตาติ สุฏฺฐุ
จริตา, ๓- เตสุ อเนน ปญฺญา สุฏฺฐุ จราปิตา โหตีติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ
อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ วุจฺจติ. อยญฺหิ ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ
ทิฏฺฐิปฺปตฺโต. "ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ"ติ ญาณํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ
สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ๔- ปญฺญายาติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต. อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติ.
     [๒๘] สทฺธาวิมุตฺตนิทฺเทเส โน จ โข ยถา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสาติ ยถา ทิฏฺฐิปฺ-
ปตฺตสฺส อาสวา ปริกฺขีณา, น เอวํ สทฺธาวิมุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. กิมฺปน เนสํ
กิเลสปฺปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิ. อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ
น ปาปุณาตีติ. อาคมนียนานตฺเตน, ทิฏฺฐิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส
วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ,
สทฺธาวิมุตฺโต ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา
ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ. อปิจ เนสํ ปญฺญายปิ นานตฺตํ อตฺถิเยว. ทิฏฺฐิปฺ-
ปตฺตสฺส หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาญาณํ ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ,
สทฺธาวิมุตฺตสฺส วิปสฺสนาญาณํ โน ติกฺขํ สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา วหติ, ตสฺมา โส
ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาติ.
     ยถา หิ ทฺวีสุ ตรุเณสุ สิปฺปํ ทสฺเสนฺเตสุ เอกสฺส หตฺเถ ติขิโณ อสิ
เอกสฺส กุณฺโฐ, ติขิเณน อสินา กทลี ฉิชฺชมานา สทฺทํ น กโรติ, กุณฺเฐน
อสินา ฉิชฺชมานา "กฏกฏา"ติ สทฺทํ กโรติ. ตตฺถ ติขิเณน อสินา สทฺทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ๒ ฉ.ม. ปากฏีกตา
@๓ ฉ.ม. สุจริตา              ๔ ฉ.ม. ปสฺสิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
อกโรนฺติยาเอว กทลิยา เฉทนํ วิย ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา-
ญาณสฺส ติขิณสูรวิปฺปสนฺนภาโว, กุณฺเฐน อสินา สทฺทํ กโรนฺติยาปิ กทลิยา
เฉทนํ วิย สทฺธาวิมุตฺตสฺส ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนาญาณสฺส อติขิณาสูรปฺปสนฺน-
ภาโว เวทิตพฺโพ. อิมํ ปน นยํ "โน"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา อาคมนียนานตฺเตเนว
สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺฐิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ สนฺนิฏฺฐานํ กตํ.
      อาคมฏฺฐกถาสุ ปน วุตฺตํ "เอเตสุ หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ
สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ,
ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา
วหติ, ตสฺมา ยถา นาม อติขิเณน ๑- อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ
น มฏฺฐํ โหติ, อสิ น สีฆํ วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ
โหติ. เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา. ยถา ปน ติขิณนิสฺสิเตน ๒-
อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท
น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ. เอวรูปา ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา
เวทิตพฺพา"ติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโตติ วุจฺจติ.
อยญฺหิ สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. อยมฺปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธว โหติ.
     [๒๙] ธมฺมานุสารีนิทฺเทเส ปฏิปนฺนสฺสาติ อิมินา โสตาปตฺติมคฺคฏฺโฐ
ทสฺสิโต. อธิมตฺตนฺติ พลวํ. ปญฺญํ วาเหตีติ ปญฺญาวาหี. ปญฺญา อิมํ ปุคฺคลํ
วหตีติ ปญฺญาวาหีติปิ วุตฺตํ โหติ. ปญฺญาปุพฺพงฺคมนฺติ ปญฺญํ ปุเรจาริกํ กตฺวา.
อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล ธมฺมานุสารีติ วุจฺจติ. โส หิ ปญฺญาสงฺขาเตน
ธมฺเมน สรติ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺเสตํ ๓- นามํ. ผเล
ปน ปตฺเต ทิฏฺฐิปฺปตฺโต นาม โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นาติติขิเณน    ๒ ฉ.ม. สุนิสิเตเนว  ๓ ฉ.ม. โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺเสเวตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
     [๓๐] สทฺธานุสารีนิทฺเทเส สทฺธํ วาเหตีติ สทฺธาวาหี. สทฺธา อิมํ ปุคฺคลํ
วหตีติ สทฺธาวาหีติปิ วุตฺตเมว. สทฺธาปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺธํ ปุเรจาริกํ กตฺวา.
อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล สทฺธานุสารีติ วุจฺจติ. โส หิ สทฺธาย สรติ
อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี. โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺเสตํ นามํ. ผเล ปน ปตฺเต
สทฺธาวิมุตฺโต นาม โหติ. โลกุตฺตรธมฺมญฺหิ นิพฺพตฺเตนฺตานํ เทฺว ธุรานิ นาม,
เทฺว อภินิเวสา นาม, เทฺว สีสานิ นาม. ตตฺถ สทฺธาธุรํ ปญฺญาธุรนฺติ เทฺว
ธุรานิ นาม. เอโก ปน ภิกฺขุ สมถาภินิเวสวเสน ๑- อภินิวิสติ, เอโก
วิปสฺสนาภินิเวสวเสนาติ ๒- อิเม เทฺว อภินิเวสา นาม. เอโก จ มตฺถกํ ปาปุณนฺโต
อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, เอโก ปญฺญาวิมุตฺโตติ อิมานิ เทฺว สีสานิ นาม. เย
เกจิ หิ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตนฺติ, สพฺเพ เต อิเม เทฺว ธมฺเม ธุรํ กตฺวา
อิเมสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อภินิวิสิตฺวา อิเมหิ ทฺวีหิ สีเสหิ ๓- วิมุจฺจนฺติ. เตสุ
โย ภิกฺขุ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา สมถวเสน อภินิวิฏฺโฐ อญฺญตรํ
อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โส
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี นาม, ปรโต ปน ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขี
นาม, อรหตฺตผเล ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโต นาม.
     อปโร ปญฺญเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโฐ สุทฺธสงฺขาเร
วา รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺญตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณเยว ธมฺมานุสารี นาม, ปรโต ปน ฉสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิปฺปตฺโต
นาม, อรหตฺเต ปตฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม. อิธ เทฺว นามานิ อปุพฺพานิ, ตานิ
ปุริเมหิ สทฺธึ ปญฺจ โหนฺติ. อปโร อฏฺฐสมาปตฺติลาภี สทฺธํ ธุรํ กตฺวา
สมาปตฺติวเสน ๔- อภินิวิฏฺโฐ อญฺญตรํ อรูปสมาปตฺตึ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมถาภินิเวเสน      ๒ ฉ.ม. วิปสฺสนาภินิเวเสนาติ
@๓ ฉ.ม. ฐาเนหิ            ๔ ฉ.ม. สมาธิวเสน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๓.
ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยํ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม,
ปรโต ฉสุ ฐาเนสุ กายสกฺขีเยว นาม, อรหตฺเต ปตฺเต อุภโตภาควิมุตฺโตเยว
นาม. อิธ เอกเมว นามํ อปุพฺพํ, เตน สทฺธึ ปุริมานิ ปญฺจ ฉ โหนฺติ.
อปโร สทฺธเมว ธุรํ กตฺวา วิปสฺสนาวเสน อภินิวิฏฺโฐ สุทฺธสงฺขาเร วา
รูปาวจรชฺฌาเนสุ วา อญฺญตรํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม, ปรโต ฉสุ ฐาเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต นาม,
อรหตฺเต ปตฺเต ปญฺญาวิมุตฺโต นาม. อิธาปิ เอกเมว นามํ อปุพฺพํ, เตน
สทฺธึ ปุริมานิ ฉ สตฺต โหนฺติ. อิเม สตฺต ปุคฺคลา โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺยา
นาม โหนฺติ. ๑-
     [๓๑] สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเส สตฺตกฺขตฺตุนฺติ สตฺต วาเร. สตฺตกฺขตฺตุปรมา
ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ อฏฺฐมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม.
โสตาปนฺโน โหตีติ เอตฺถ โสโตติ อริยมคฺโค. เตน สมนฺนาคโต โสตาปนฺโน
นาม. ยถาห:-
         "โสโต โสโตติ หิทํ สาริปุตฺต วุจฺจติ, กตโม นุ โข
       สาริปุตฺต โสโตติ. อยเมว หิ ภนฺเต อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค
       โสโต. เสยฺยถีทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธีติ. โสตาปนฺโน
       โสตาปนฺโนติ หิทํ สาริปุตฺต วุจฺจติ, กตโม นุ โข สาริปุตฺต
       โสตาปนฺโนติ. โย หิ ภนฺเต อิมินา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน
       มคฺเคน สมนฺนาคโต, อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน, สฺวายํ อายสฺมา
       เอวํนาโม เอวํโคตฺโต อิติ วา"ติ. ๒-
     เอวํ มคฺคกฺขเณปิ โสตาปนฺโน นาม โหติ. อิธ ปน มคฺเคน ผลสฺส
นามํ ทินฺนนฺติ ผลกฺขเณ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นามาติ   ๒ สํ.ม. ๑๙/๑๐๐๑/๓๐๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
     อวินิปาตธมฺโมติ วินิปาตสงฺขาตํ อปายํ อุปปตฺติวเสน อคมนภาโว. ๑-
นิยโตติ มคฺคนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโนติ พุชฺฌนกภาวปรายโน. โส
หิ ปฏิลทฺธมคฺเคน พุชฺฌตีติ  สมฺโพธิปรายโน, อุปริ ตีหิ มคฺเคหิ อวสฺสํ
พุชฺฌิสฺสตีติ วา สมฺโพธิปรายโน. เทเว จ มนุสฺเส จาติ เทวโลกญฺจ
มนุสฺสโลกญฺจ. สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวาติ  ปฏิสนฺธิวเสน อปราปรํ คนฺตฺวา.
ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโรติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ
เอวรูโป ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม วุจฺจติ. อยมฺปน กาเลน เทวโลกสฺส,
กาเลน มนุสฺสโลกสฺส วเสน มิสฺสกภเวน กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๓๒] โกลํโกลนิทฺเทเส กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โสตาปตฺติ-
ผลสจฺฉิกิริยโต หิ ปฏฺฐาย นีเจ กุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว
นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. เทฺว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน เทฺว วา
ตโย วา ภเว. อิติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวเนว กถิโต, เทสนามตฺตเมว เจตํ "เทฺว
วา ตีณิ วา"ติ. ยาว ฉฏฺฐภวา สํสรนฺโต ปน โกลํโกโลว โหติ, ๒- วฏฺฏทุกฺขสฺส
ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ กโรติ. ๒-
     [๓๓] เอกพีชินิทฺเทเส ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ. ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส
เอกํเยว ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นาม. มานุสกํ
ภวนฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตเมว, เทวภวํ นิพฺพตฺเตตีติปิ  ปน วตฺตุํ
วฏฺฏติเยว. ภควตา คหิตนามวเสเนว เจตานิ เอเตสํ นามานิ. เอตฺตกญฺหิ ๓-
ฐานํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ เอกพีชีติ
ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํ. นิยมโต ปน อยํ สตฺตกฺขตฺตุปรโม, อยํ โกลํโกโล,
อยํ เอกพีชีติ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนาคมนสภาโว, สี. อนาคมนภาโว
@๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ  ๓ ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
     โก ปน เตสํ เอตํ ปเภทํ นิยเมตีติ? เกจิ ตาว เถรา "ปุพฺพเหตุ
นิยเมตี"ติ วทนฺติ. เกจิ "ปฐมมคฺโค ", เกจิ "อุปริ ตโย มคฺคา ", เกจิ "ติณฺณํ
มคฺคานํ วิปสฺสนา"ติ. ตตฺถ "ปุพฺพเหตุ นิยเมตี"ติ  วาเท "ปฐมมคฺคสฺส
อุปนิสฺสโย กโต นาม โหติ. อุปริ ตโย มคฺคา นิรูปนิสฺสยา อุปฺปนฺนา"ติ
วจนํ อาปชฺชติ. "ปฐมมคฺโค นิยเมตี"ติ วาเท อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ
นิรตฺถกตา อาปชฺชติ. "อุปริ ตโย มคฺคา นิยเมนฺตี"ติ  วาเท  "ปฐมมคฺเค
อนุปฺปนฺเนเยว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนา"ติ  อาปชฺชติ. "ติณฺณํ มคฺคานํ
วิปสฺสนา นิยเมตี"ติ  วาโท ปน ยุชฺชติ. สเจ หิ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ
วิปสฺสนา พลวตี โหติ, เอกพีชี นาม โหติ, ตโต มนฺทตราย โกลํโกโล,
ตโต มนฺทตราย สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ.
     เอกจฺโจ หิ โสตาปนฺโน วฏฺฏชฺฌาสโย โหติ วฏฺฏาภิรโต, ปุนปฺปุนํ
วฏฺฏสฺมึเยว วิจรติ สนฺทิสฺสติ, อนาถปิณฺฑิกเสฏฺฐี วิสาขา อุปาสิกา
จูฬรถมหารถเทวปุตฺตา อเนกวณฺโณ เทวปุตฺโต สกฺโก เทวราชา นาคทตฺโต
เทวปุตฺโตติ อิเม หิ เอตฺตกา ชนา วฏฺฏชฺฌาสยา วฏฺฏาภิรตา อาทิโต
ปฏฺฐาย ๑- ฉสุ เทวโลเกสุ นิพฺพตฺตา เทเวสุเยว โสเธตฺวา ๑- อกนิฏฺเฐ ฐตฺวา
ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, อิเม อิธ น คหิตา. น เกวลญฺจิเม, โยปิ มนุสฺเสสุเยว
สตฺตกฺขตฺตุํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โยปิ เทวโลเก นิพฺพตฺโต เทเวสุเยว
สตฺตกฺขตฺตุํ อปราปรํ สํสริตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิเมปิ อิธ น คหิตา.
มิสฺสกภววเสเนว ปเนตฺถ สตฺตกฺขตฺตุปรมโกลํโกลา มานุสฺสกภวนิพฺพตฺตโกเยว
จ เอกพีชี คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เอเกโก ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน
จตุพฺพิธภาวํ อาปชฺชติ. สทฺธาธุเรเนว จตฺตาโร สตฺตกฺขตฺตุปรมา, จตฺตาโร
โกลํโกลา, จตฺตาโร เอกพีชิโนติ ทฺวาทส โหนฺติ. สเจ ปญฺญาย สกฺกา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
นิพฺพตฺเตตุํ, "อหํ โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสฺสามี"ติ เอวํ ปญฺญํ ธุรํ กตฺวา
สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิภาวํ ปตฺตาปิ ปฏิปทาวเสน ทฺวาทเสวาติ อิเม จตุวีสติ
โสตาปนฺนา อิหฏฺฐกนิชฺฌานิกวเสเนว อิมสฺมึ ฐาเน กถิตาติ เวทิตพฺพา.
     [๓๔] สกทาคามินิทฺเทเส ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี.
สกิเทวาติ เอกวารํเยว. อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ
จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา
อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ
เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา
ปรินิพฺพายติ. อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตา. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก
ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ เอโกว อิธ คหิโตติ
เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย ๑-
โลกุตฺตรกุสลนิทฺเทเส วุตฺตเมว. อิมสฺส ปน สกทาคามิโน เอกพีชินา สทฺธึ
กึ นานากรณนฺติ. เอกพีชิสฺส เอกาว ปฏิสนฺธิ, สกทาคามิสฺส เทฺว ปฏิสนฺธิโย.
อิทํ เตสํ นานากรณนฺติ.
     [๓๕] อนาคามินิทฺเทเส โอรมฺภาคิยานํ สญฺโญชนานนฺติ โอรํ วุจฺจติ
กามธาตุ. ยสฺส อิมานิ ปญฺจ พนฺธนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ภวคฺเค
นิพฺพตฺโตปิ คิลิตพลิโส มจฺโฉ วิย ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธกาโก วิย จ ๒- เตหิ
พนฺธเนหิ อากฑฺฒิยมาโน กามธาตุยเมว ปตตีติ ๓- ปญฺจ พนฺธนานิ โอรมฺภาคิยานีติ
วุจฺจนฺติ, เหฏฺฐาภาคิยานิ เหฏฺฐาโกฏฺฐาสิกานีติ อตฺโถ. ปริกฺขยาติ เตสํ
พนฺธนานํ ปริกฺขเยน. โอปปาติโกติ อุปปาตโยนิโก. อิมินาสฺส คพฺภเสยฺยา
ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตตฺถ สุทธาวาสเทวโลเก ๔- ปรินิพฺพายิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สงฺคณี.อ. ๑/๓๖๑/๒๙๖     ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ปวตฺตตีติ           ๔ ฉ.ม. สุทฺธาวาสโลเก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตสฺมา โลกา อิธ
อนาวตฺตนสภาโว. พุทฺธทสฺสนเถรทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถายสฺส อาคมนํ
อนิวาริตํ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวํวิโธ ปุคฺคโล ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อนาคมนโต
อนาคามี นาม วุจฺจติ.
     [๓๖] อนฺตราปรินิพฺพายินิทฺเทเส อุปปนฺนํ วา สมนนฺตราติ อุปปนฺน-
สมนนฺตรา วา หุตฺวา. อปฺปตฺตํ วา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ อายุปฺปมาณํ
เวมชฺฌํ อปฺปตฺตํ วา หุตฺวา อริยมคฺคํ สญฺชเนตีติ อตฺโถ. วาสทฺทวิกปฺปโต
ปน เวมชฺฌํ ปตฺตนฺติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน
สิทฺธา โหนฺติ. อุปริฏฺฐิมานํ สญฺโญชนานนฺติ อุปริ ปญฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ
สญฺโญชนานํ อฏฺฐนฺนํ วา กิเลสานํ. ปหานายาติ เอเตสํ ปชหนตฺถาย มคฺคํ
สญฺชเนติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป ปุคฺคโล อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว
ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายีติ วุจฺจติ.
     [๓๗] อุปหจฺจปรินิพฺพายินิทฺเทเส อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌํ อายุปฺปมาณนฺติ
อายุปฺปมาณํ เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา. อุปหจฺจ วา กาลกิริยนฺติ อุปคนฺตฺวา
กาลกิริยํ, อายุกฺขยสฺส อาสนฺนํ ๑- ฐตฺวาติ อตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูโป
ปุคฺคโล อวิเหสุ ตาว กปฺปสหสฺสปฺปมาณสฺส อายุโน ปญฺจกปฺปสตสงฺขาตํ
เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ฉฏฺเฐ วา กปฺปสเต สตฺตมฏฺฐมนวมานํ วา อญฺญตรสฺมึ
ทสเมเยว วา กปฺปสเต ฐตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต
อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ วุจฺจติ.
     [๓๘] อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายินิทฺเทเสสุ อสงฺขาเรน อปฺปทุกฺเขน
อธิมตฺตปฺปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพานธมฺโมติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาสนฺเน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
อสงฺขารปรินิพฺพายี. สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปฺปโยคํ กตฺวาว กิเลส-
ปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพานธมฺโมติ สสงฺขารปรินิพฺพายี.
     [๔๐] อุทฺธํโสตนิทฺเทเส อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ
วาติ อุทฺธํโสโต. อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ
อุทฺธํโสโต. อกนิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามี. อวิหา จุโต อตปฺปํ คจฺฉตีติอาทีสุ
อวิเห กปฺปสหสฺสํ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา อตปฺปํ คจฺฉติ. ตตฺราปิ
เทฺว กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสํ คจฺฉติ.
ตตฺราปิ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา สุทสฺสึ
คจฺฉติ. ตตฺราปิ อฏฺฐ กปฺปสหสฺสานิ วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺตุํ อสกฺกุณิตฺวา
อกนิฏฺฐํ คจฺฉติ, ตตฺถ วสนฺโต อริยมคฺคํ สญฺชเนตีติ อตฺโถ.
     อิเมสมฺปน อนาคามีนํ ปเภทชานนตฺถํ อุทฺธํโสโตอกนิฏฺฐคามีนํ จตุกฺกํ
เวทิตพฺพํ:- ตตฺถ โย อวิหาโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร เทวโลเก โสเธตฺวา
อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโตอกนิฏฺฐคามี นาม. โย ปน
เหฏฺฐา ตโย เทวโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีเทวโลเก ฐตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ
อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นาม. โย ปน อิโต อกนิฏฺฐเมว คนฺตฺวา
ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นาม. โย ปน เหฏฺฐา จตูสุ
เทวโลเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี
นามาติ เอวเมเต อฏฺฐจตฺตาฬีสํ อนาคามิโน โหนฺติ.
     กถํ? อวิเหสุ ๑- ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจ-
ปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโต, เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจ, สสงฺขาร-
ปรินิพฺพายิโน ปญฺจาติ ทส โหนฺติ. ตถา อตปฺปาสุทสฺสาสุทสฺสีสูติ จตฺตาโร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิเห
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๙.
ทสกา จตฺตาฬีสํ, อกนิฏฺเฐ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตโย ปน
อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน
จตฺตาโร, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโรติ อฏฺฐ. เอวํ อฏฺฐจตฺตาฬีสํ โหนฺติ.
     เต สพฺเพปิ อยปปฺปฏิโกปมาย ๑- ทีปิตา:- ทิวสํ สนฺตตฺตานมฺปิ หิ
อารกณฺฏกปิปฺผลิกนขจฺเฉทนานํ อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา อุปฺปชฺชิตฺวาว
ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป ปฐโม อนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา?
อุปฺปนฺนสมนนฺตราว กิเลสปรินิพฺพายนโต. ๓- ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข
หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป ทุติโย
อนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. ๔- กสฺมา? เวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ตโต
มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา นิวตฺตมานา
ปฐวิยํ อนุปหจฺจตลา หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, เอวรูโป ตติโย อนฺตราปรินิพฺพายี
เวทิตพฺโพ. ๔- กสฺมา? เวมชฺฌํ ปตฺวา อนุปหจฺจ ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร
อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา อากาสํ อุลฺลงฺฆิตฺวา ปฐวิยํ ปติตฺวา อุปหจฺจตลา
หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป อุปหจฺจปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา?
กาลกิริยํ อุปคนฺตฺวา อายุคตึ เขเปตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร
อโยมุเข หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา ปริตฺเต ติณกฏฺเฐ ปติตฺวา ตํ ปริตฺตํ ติณกฏฺฐํ
ฌาเปตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป อสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา?
อปฺปโยเคน ลหุสาย คติยา ปรินิพฺพายนโต. ตโต มหนฺตตเร อโยมุเข หญฺญมาเน
ปปฺปฏิกา วิปุเล ติณกฏฺฐปุญฺเช ปติตฺวา ตํ วิปุลํ ติณกฏฺฐปุญฺชํ ฌาเปตฺวา
ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป สสงฺขารปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. กสฺมา? สปฺปโยเคน
อลหุสาย คติยา ปรินิพฺพายนโต. อปรา มหนฺเตสุ ติณกฏฺฐปุญฺเชสุ ปตติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปปฏิโกปมาย                    ๒ ฉ.ม. นิพฺพายติ
@๓ ฉ.ม. กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต     ๔ ฉ.ม. ทฏฺฐพฺโพ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๐.
ตตฺถ มหนฺเตสุ ติณกฏฺฐปุญฺเชสุ ฌายมาเนสุ วีตจฺจิตงฺคาโร วา ชาลา วา
อุปฺปชฺชิตฺวา ๑- กมฺมารสาลํ ฌาเปตฺวา คามนิคมนครรฏฺฐํ ฌาเปตฺวา สมุทฺทนฺตํ
ปตฺวา ปรินิพฺพายติ, ๒- เอวรูโป อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี ทฏฺฐพฺโพ. กสฺมา?
อเนกภวพีชวิปฺผารํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกตฺวา ปรินิพฺพายนโต. ยสฺมา ปน
อารกณฺฏกาทิเภทํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ อโยกปาลเมว, ตสฺมา สุตฺเต สพฺพวาเรสุ
อโยกปาลนฺเตฺวว วุตฺตํ. ๓- ยถาห:-
            อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ "โน จสฺส,
       โน จ เม สิยา, น ภวิสฺสติ, น เม ภวิสฺสติ, ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ
       ปชหามี"ติ อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ภเว น รชฺชติ, สมฺภเว น
       สชฺชติ. ๔- อตฺถุตฺตริ ปทํ สนฺตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสติ. ตญฺจ
       ขฺวสฺส ปทํ น สพฺเพน สพฺพํ สจฺฉิกตํ โหติ, ตสฺส น สพฺเพน
       สพฺพํ มานานุสโย ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ ภวราคานุสโย
       ปหีโน โหติ, น สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชานุสโย ปหีโน โหติ.
       โส ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโญชนานํ ปริกฺขยา อนฺตราปรินิพฺพายี
       โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต ๕- อโยกปาเล
       หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข
       ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ
       อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน
       จสฺส ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
       ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุปฺปติตฺวา  ๒ ฉ.ม. นิพฺพายติ   ๓ องฺ.สตฺตก.๒๓/๕๒/๗๑ (สฺยา)
@๔ ฉ.ม. น รชฺชติ   ๕ ฉ.ม. ทิวสํ สนฺตตฺเต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๑.
       อุปฺปติตฺวา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน
       โหติ โน จสฺส ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต
       อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา
       อนุปหจฺจตลํ นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ
       ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต
       อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา
       อุปหจฺจตลํ นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน
       โหติ โน จสฺส ฯเปฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ ปริกฺขยา อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
       ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา
       อุปฺปติตฺวา ปริตฺเต ติณปุญเช วา กฏฺฐปุญฺเช วา นิปเตยฺย,
       สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย, ธูมมฺปิ ชเนยฺย, อคฺคิมฺปิ ชเนตฺวา
       ธูมมฺปิ ชเนตฺวา ตเมว ปริตฺตํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺฐปุญฺชํ วา
       ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ
       เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ ปริกฺขยา
       อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๒.
       ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา นิพฺพตฺติตฺวา
       อุปฺปติตฺวา วิปุเล ติณปุญฺเช วา กฏฺฐปุญฺเช วา นิปเตยฺย, สา
       ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย ฯเปฯ ตเมว วิปุลํ ติณปุญฺชํ วา กฏฺฐปุญฺชํ
       วา ปริยาทิยิตฺวา อนาหารา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว
       ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส ฯเปฯ สสงฺขารปรินิพฺพายี
       โหติ.
             อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน โหติ โน จสฺส
       ฯเปฯ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺฐคามี. เสยฺยถาปิ
       ภิกฺขเว ทิวสสนฺตตฺเต อโยกปาเล หญฺญมาเน ปปฺปฏิกา
       นิพฺพตฺติตฺวา อุปฺปติตฺวา มหนฺเต ติณปุญฺเช วา กฏฺฐปุญฺเช วา
       นิปเตยฺย, สา ตตฺถ อคฺคิมฺปิ ชเนยฺย ฯเปฯ ตเมว มหนฺตํ
       ติณปุญฺชํ วา กฏฺฐปุญฺชํ วา ปริยาทิยิตฺวา คจฺฉมฺปิ ทเหยฺย, ๑-
       ทายมฺปิ ๑- ทเหยฺย, คจฺฉมฺปิ ทหิตฺวา ทายมฺปิ ทหิตฺวา หริตนฺตํ
       วา ๒- เสลนฺตํ วา อุทกนฺตํ วา รมณียํ วา ภูมิภาคํ อาคมฺม
       อนาหารา นิพฺพาเยยฺย, เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ เอวํ ปฏิปนฺโน
       โหติ โน จสฺส ฯเปฯ ปริกฺขยา อุทฺธํโสโต โหติ อกนิฏฺฐคามีติ.
     [๔๑-๔๔] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนาทินิทฺเทสา อุตฺตานตฺถาว.
อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อรหาติ เอตฺถ  ปน ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพา. กถํ?
ตโย หิ วิโมกฺขา สุญฺญโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ. ตตฺถ สุญฺญตวิโมกฺเขน
วิมุตฺโต ขีณาสโว ปฏิปทาวเสน จตุพฺพิโธ โหติ, ตถา อนิมิตฺตอปฺปณิหิต-
วิโมกฺเขหีติ เอวํ ทฺวาทส อรหนฺโต เวทิตพฺพา. อิติ อิเม ทฺวาทส อรหนฺโต วิย
ทฺวาทเสว สกทาคามิโน, จตุวีสติ โสตาปนฺนา, อฏฺฐจตฺตาฬีสํ อนาคามิโนติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทายมฺปีติ วนมฺปีติ โยชนา  ๒ ฉ.ม. หริตนฺตํ วา ปถนฺตํ วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๓.
เอตฺตกา ปุคฺคลา อิโต มุจฺจิตฺวา พหิทฺธา นุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมึเยว
สพฺพญฺญุพุทฺธสาสเน อุปฺปชฺชนฺตีติ.
                      เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๕-๖๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=729&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=729&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=36&i=532
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=36&A=2734
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=36&A=2771
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=36&A=2771
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_36