อรรถกถาเล่มที่ ๕๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปญฺจ.อ. (ปรมตฺถที.)

                         ๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
     [๕๐-๒๐๕] อิทานิ ยสฺส รูปกฺขนฺโธติอาทินา นเยน ปวตฺติวาโร
อารทฺโธ. กสฺมา ปเนตฺถ อุทฺเทสวาโร น วุตฺโตติ? เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตา.
ปณฺณตฺติวารสฺมิญฺหิ อุทฺเทสวาเร นโย ทสฺสิโต, เตน ปน นเยน สกฺกา โส
อิธ อวุตฺโตปิ ชานิตุนฺติ ตํ อวตฺวา นิทฺเทสวาโรว อารทฺโธ. อิมสฺมึ ปน
ปวตฺติวารสงฺขาเต มหาวาเร อุปฺปาทวาโร นิโรธวาโร อุปฺปาทนิโรธวาโรติ ตโย
อนฺตรวารา โหนฺติ. เตสุ ปฐโม ธมฺมานํ อุปฺปาทลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา อุปฺปาทวาโรติ
วุจฺจติ, ทุติโย เตสญฺเญว นิโรธลกฺขณสฺส ทีปิตตฺตา นิโรธวาโรติ วุจฺจติ, ตติโย
อุภินฺนมฺปิ ลกฺขณานํ ทีปิตตฺตา อุปฺปาทนิโรธวาโรติ วุจฺจติ. อุปฺปาทวาเรน
เจตฺถ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชนากาโรว ทีปิโต, นิโรธวาเรน "อุปฺปนฺนํ นาม นิจฺจํ
นตฺถี"ติ เตสญฺเญว อนิจฺจตา ทีปิตา, อุปฺปาทนิโรธวาเรน ตทุภยํ.
     ตตฺถ อุปฺปาทวาเร ตาว ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน ฉ กาลเภทา โหนฺติ:-
ปจฺจุปฺปนฺโน อตีโต อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต
อตีเตนานาคโตติ. เตสุ ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ปจฺจุปฺปนฺนาภิธานวเสน
ปจฺจุปฺปนฺโน เวทิตพฺโพ, โส ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพตฺตา
อติวิย สุวิญฺเญยฺโยติ ปฐมํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตีตาภิธาน-
วเสน อตีโต เวทิตพฺโพ, โส ปจฺจกฺขโต อนุภูตปุพฺพานํ อตีตธมฺมานํ อนุมาเนน
อนาคเตหิ สุวิญฺเญยฺยตรตฺตา ทุติยํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ
อนาคตาภิธานวเสน อนาคโต เวทิตพฺโพ, โส ปจฺจกฺขโต จ อนุภูตปุพฺพวเสน
จ คหิตธมฺมานุมาเนน "อนาคเตปิ เอวรูปา ธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตี"ติ คเหตพฺพโต
ตติยํ วุตฺโต.
     ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถาติ ปจฺจุปฺ-
ปนฺเนน สทฺธึ อตีตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนาตีโต เวทิตพฺโพ, โส มิสฺสเกสุ ตีสุ
สุวิญฺเญยฺยตรตฺตา จตุตฺถํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ
อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปจฺจุปฺปนฺเนน สทฺธึ อนาคตาภิธานวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนนานาคโต
เวทิตพฺโพ, โส ปจฺจกฺขโต คเหตพฺพานํ ธมฺมานํ อตฺถิตาย อตฺถโต
สุวิญฺเญยฺยตโรติ ปญฺจมํ วุตฺโต. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ
อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตีเตน สทฺธึ อนาคตาภิธานวเสน อตีเตนานาคโต เวทิตพฺโพ,
โส ปุริเมหิ ทุวิญฺเญยฺโยติ ฉฏฺฐํ วุตฺโต.
     เอวเมเตสุ ฉสุ กาลเภเทสุ ยฺวายํ ปฐโม ปจฺจุปฺปนฺโน, ตตฺถ ปุคฺคลโต
โอกาสโต ปุคฺคโลกาสโตติ ตโย วารา โหนฺติ. เตสุ ยสฺสาติ ปุคฺคลวเสน
ขนฺธานํ อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคลวาโร, ยตฺถาติ โอกาสวเสน ขนฺธานํ
อุปฺปตฺติทีปโน โอกาสวาโร, ยสฺส ยตฺถาติ ปุคฺคโลกาสวเสน ขนฺธานํ
อุปฺปตฺติทีปโน ปุคฺคโลกาสวาโร. อิเม ปน ตโยปิ วารา ปฐมํ อนุโลมนเยน
นิทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา ปฏิโลมนเยน นิทฺทิฏฺฐา. เตสุ "อุปฺปชฺชติ อุปฺปชฺชิตฺถ
อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ วจนโต อุปฺปตฺติทีปโน อนุโลมนโย, "นุปฺปชฺชติ นุปฺปชฺชิตฺถ
นุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ วจนโต อนุปฺปตฺติทีปโน ปฏิโลมนโย.
     ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ตาว ปุคฺคลวารสฺส อนุโลมนเย "ยสฺส รูปกฺขนฺโธ
อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ยสฺส วา ปน เวทนากฺขนฺโธ
อุปฺปชฺชติ ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส
สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ, ยสฺส วา ปน
วิญฺญาณกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี"ติ เอวํ รูปกฺขนฺธมูลกานิ
จตฺตาริ ยมกานิ, "ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส สญฺญากฺขนฺโธ
อุปฺปชฺชตี"ติอาทินา นเยน เวทนากฺขนฺธมูลกานิ ตีณิ, สญฺญากฺขนฺธมูลกานิ
เทฺว, สงฺขารกฺขนฺธมูลกํ เอกนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทส ยมกานิ โหนฺติ.
     ตตฺถ รูปกฺขนฺธมูลเกสุ จตูสุ อาทิโต เอกเมว วิสฺสชฺชิตํ, เสสานิ เตน
สทิสวิสฺสชฺชนานีติ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ สงฺขิตฺตานิ. เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ
อามนฺตาติ เอกสทิสเมว วิสฺสชฺชนํ, ตสฺมา ตานิปิ ตนฺติยา ลหุภาวตฺถํ
สงฺขิตฺตาเนวาติ เอวเมตานิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล ปุคฺคลวาเร อนุโลมนเย เอกยมก-
วิสฺสชฺชเนเนว ทส ยมกานิ วิสฺสชฺชิตานิ นาม โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา จ
ปุคฺคลวาเร ทส, เอวํ โอกาสวาเร ทส, ปุคฺคโลกาสวาเร ทสาติ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล
ตีสุ วาเรสุ อนุโลมนเย ตึสยมกานิ โหนฺติ. ยถา จ อนุโลมนเย, เอวํ
ปฏิโลมนเยปีติ สพฺพานิปิ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล สฏฺฐิยมกานิ โหนฺติ. เตสุ ๑-
วีสปุจฺฉาสตํ จตฺตาฬีสานิ จ เทฺว อตฺถสตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เอวํ
เสเสสุปิ ปญฺจสุ กาลเภเทสุ ปุคฺคลาทิเภทโต อนุโลมปฏิโลมนยวเสน ฉ ฉ
วารา. เอเกกสฺมึ วาเร ทส ทส กตฺวา สฏฺฐี สฏฺฐี ยมกานีติ ตีณิ ยมกสตานิ,
ตานิ ปุริเมหิ สทฺธึ สฏฺฐาธิกานิ ตีณิ ยมกสตานิ วีสาธิกานิ สตฺต ปุจฺฉาสตานิ
จตฺตาฬีสานิ จ จุทฺทส อตฺถสตานิ โหนฺติ. อิทนฺตาว อุปฺปาทวาเร ปาลิววตฺถานํ.
ยถา จ อุปฺปาทวาเร, ตถา นิโรธวาเรปิ อุปฺปาทนิโรธวาเรปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เตสํ
ปวตฺติมหาวาเร อสีติยมกสหสฺสํ สฏฺฐิสตาธิกานิ เทฺว ปุจฺฉาสหสฺสานิ
วีสติติสตาธิกานิ ๑- จ จตฺตาริ อตฺถสหสฺสานิ เวทิตพฺพานิ.
     ปาลิ ปน อุปฺปาทวาเร นิโรธวาเร จ ตีสุ อสมฺมิสฺสกกาลเภเทสุ ตสฺมึ
ตสฺมึ วาเร เอกเมว ๒- ยมกํ วิสฺสชฺเชตฺวา สงฺขิตฺตา. ตีสุ มิสฺสกกาลเภเทสุ
"ยสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส สญฺญากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา"ติอาทินา
นเยน เวทนากฺขนฺธาทิมูลเกสุปิ เอกํ ยมกํ วิสฺสชฺชิตํ. อุปฺปาทนิโรธวาเร ปน
ฉสุปิ กาลเภเทสุ ตมฺปิ วิสฺสชฺชิตเมว. เสสานิ เตน สมานวิสฺสชฺชนตฺตา
สงฺขิตฺตานีติ อิทํ สกเลปิ ปวตฺติมหาวาเร ปาลิววตฺถานํ.
     อตฺถวินิจฺฉยตฺถํ ปนสฺส อิทํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพํ:- อิมสฺมิญฺหิ ปวตฺติ-
มหาวาเร จตุนฺนํ ปญฺหานํ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปกฺขิปิตฺวา
อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปุเรปโญฺห ปจฺฉาปโญฺห ปริปุณฺณปโญฺห
โมฆปโญฺหติ อิเม จตฺตาโร ปญฺหา นาม. เอเกกสฺมิญฺหิ ยมเก เทฺว เทฺว ปุจฺฉา,
เอเกกปุจฺฉายปิ เทฺว เทฺว ปทานิ. ตตฺถ ยาย ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน เอเกเนว
ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปุเรปโญฺห นาม.
ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา
นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปจฺฉาปโญฺห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน
เอเกนาปิ ปเทน คหิตกฺขนฺธสฺส ทฺวีหิปิ ปเทหิ คหิตกฺขนฺธานํ อุปฺปาโท วา
นิโรโธ วา ลพฺภติ, อยํ ปริปุณฺณปโญฺห นาม. ยาย ปน ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน
ปฏิกฺเขโป วา ปฏิเสโธ วา ลพฺภติ, อยํ โมฆปโญฺห นาม. ยสฺมา ปเนส
อทสฺสิยมาโน น สกฺกา ชานิตุํ, ตสฺมา นํ ทสฺสยิสฺสาม.
     "ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี"ติ ปุจฺฉาย
ตาว อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วีสํ ติสตาธิกานิ   ๒ ฉ.ม. เอเกกเมว
อุปฺปาโท ลพฺภติ, อิติ อยญฺเจว อญฺโญ จ เอวรูโป ปโญฺห ปุเรปโญฺหติ
เวทิตพฺโพ. "ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา"ติ
ปุจฺฉาย ปน "อามนฺตา"ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ทฺวีหิ ปเทหิ คหิตานํ รูปเวทนากฺ-
ขนฺธานํ ยสฺส กสฺสจิ สตฺตสฺส อตีเต อุปฺปาโท ลพฺภติ, อิติ อยญฺเจว อญฺโญ
จ เอวรูโป ปโญฺห ปจฺฉาปโญฺหติ เวทิตพฺโพ.
     "ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี"ติ อิมาย
ปน ปฐมปุจฺฉาย "อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺ"ติอาทิเก อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน
"อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ โน จ เตสํ เวทนากฺขนฺโธ
อุปฺปชฺชตี"ติ อิมสฺมึ โกฏฺฐาเส เอเกเนว ปเทน คหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺสาปิ
อุปฺปาโท ลพฺภติ, "ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ
เวทนากฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชตี"ติ อิมสฺมึ โกฏฺฐาเส ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ
รูปเวทนากฺขนฺธานมฺปิ อุปฺปาโท ลพฺภติ, อิติ อยญฺเจว อญฺโญ จ เอวรูโป
ปโญฺห ปริปุณฺณปโญฺหติ เวทิตพฺโพ. ปุเรปจฺฉาปโญฺหติปิ เอตสฺเสว นามํ. เอตสฺส
หิ วิสฺสชฺชเน ปุริมโกฏฺฐาเส เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺเสว อุปฺปาโท
ทสฺสิโต. ทุติยโกฏฺฐาเส ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ รูปเวทนากฺขนฺธานํ. ๑- อิมินา
นเยน จ ลกฺขเณน จ ๑- ยตฺถ เอเกน ปเทน สงฺคหิตสฺส ขนฺธสฺส อุปฺปาโท
วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปุเรปโญฺหติ วุตฺโต. ยตฺถ ทฺวีหิปิ ปเทหิ สงฺคหิตานํ
ขนฺธานํ อุปฺปาโท วา นิโรโธ วา ลพฺภติ, โส ปจฺฉาปโญฺหติ วุตฺโต.
     "ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา"ติ
อิมาย ปน ปุจฺฉาย "นตฺถี"ติ อิมสฺมึ วิสฺสชฺชเน ปฏิกฺเขโป ลพฺภติ. "ยสฺส
รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี"ติ ปุจฺฉาย "โน"ติ อิมสฺมึ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิมินาเยว จ ลกฺขเณน
วิสฺสชฺชเน ปฏิเสโธ ลพฺภติ, ตสฺมา อยญฺเจว ทุวิโธ อญฺโญ จ เอวรูโป ปโญฺห
โมฆปโญฺหติ เวทิตพฺโพ. เฉทตุจฺฉปโญฺหติปิ ๑- วุจฺจติ. เอวํ ตาว จตฺตาโร
ปญฺหา เวทิตพฺพา.
     ปาลิคติยา วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ
ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนนฺติ อิมานิ ปน ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ
นาม. ตตฺถ ยํ วิสฺสชฺชนํ ปาลิปทเมว หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปาลิคติยา
วิสฺสชฺชนํ นาม, ตํ ปุเรปเญฺห ลพฺภติ. "ยตฺถ รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชติ ตตฺถ
เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชตี"ติ หิ ปเญฺห อุปฺปชฺชตีติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปาลิปทเมว
หุตฺวา อตฺถํ วิสฺสชฺชิยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ปาลิคติยา
วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยมฺปน วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนภาเวน อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ,
อิทํ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ นาม, ตํ ปจฺฉาปเญฺห ลพฺภติ. "ยสฺส รูปกฺขนฺโธ
อุปฺปชฺชิตฺถ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชิตฺถา"ติ หิ ปเญฺห "อามนฺตา"ติ
อิทํ วิสฺสชฺชนํ ปฏิวจนภาววเสเนว ๒- อตฺถํ วิสฺสชฺชิยมานํ คตํ, ตสฺมา
เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ปฏิวจนวิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยํ วิสฺสชฺชนํ สรูเปน ทสฺเสตฺวา
อตฺถํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ นาม, ตํ ปริปุณฺณปเญฺห ลพฺภติ.
"ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตี"ติ หิ ปเญฺห
"อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺ"ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ "อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ,
โน จ เวทนากฺขนฺโธ, อิเมสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ เวทนากฺขนฺโธ จา"ติ
สรูปทสฺสเนเนว อตฺถํ วิสฺสชฺชิยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ สรูปทสฺสเนน
วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ยมฺปน วิสฺสชฺชนํ ตถารูปสฺส อตฺถสฺสาภาวโต อตฺถ-
ปฏิกฺเขเปน ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ นาม. ยํ ตถารูปสฺส
อตฺถสฺส เอกกฺขเณ อลาภโต อตฺถปฏิเสเธน ๓- ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, อิทํ ปฏิเสเธน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตุจฺฉปโญฺหติปิ  ๒ ฉ.ม. ปฏิวจนวเสเนว  ๓ ฉ.ม. อตฺถปฏิเสธเนน
วิสฺสชฺชนํ นาม, ตํ โมฆปเญฺห ลพฺภติ. "ยสฺส รูปกฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถ ตสฺส
เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชิตฺถา"ติ หิ ปเญฺห "นตฺถี"ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอวรูโป
นาม สตฺโต นตฺถีติ อตฺถปฏิกฺเขเปน ปญฺหํ วิสฺสชฺชิยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ
ฐาเนสุ ปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. "ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ ตสฺส
เวทนากฺขนฺโธ นิรุชฺฌตี"ติ ปเญฺห ปน "โนติ"ติ อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกสฺมึ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปาเทน สทฺธึ นิโรโธ นาม น ลพฺภตีติ อตฺถปฏิเสเธน ๑-
ปญฺหํ วิสฺสชฺชิยมานํ คตํ, ตสฺมา เอวรูเปสุ ฐาเนสุ ปฏิเสเธน วิสฺสชฺชนํ
เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ อิเม จตฺตาโร ปญฺหา อิมานิ จ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ เยสุ
สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปกฺขิปิตพฺพานิ, ตานิ เอวํ เวทิตพฺพานิ:- อสญฺญสตฺตํ
อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ ฐานํ, อสญฺญสตฺเต ตตฺถาติ เอกํ, อสญฺญสตฺตานนฺติ เอกํ,
อสญฺญสตฺตา จวนฺตานนฺติ เอกํ, อรูปํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, อรูเป ตตฺถาติ เอกํ,
อรูปานนฺติ เอกํ, อรูปา จวนฺตานนฺติ เอกํ, อรูเป ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, อรูเป
ปรินิพฺพายนฺตานนฺติ ๒- เอกํ, เย จ อรูปํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ
เอกํ, ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, ปญฺจโวกาเร ตตฺถาติ เอกํ, ปญฺจโวการา-
นนฺติ เอกํ, ปญฺจโวการา จวนฺตานนฺติ เอกํ, ปญฺจโวกาเร ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ,
ปญฺจโวกาเร ปรินิพฺพายนฺตานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ,
สุทฺธาวาเส ตตฺถาติ เอกํ, สุทฺธาวาสานนฺติ เอกํ, สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพายนฺตานนฺติ
เอกํ, สพฺเพสํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, สพฺเพสํ จวนฺตานนฺติ เอกํ, สพฺพสาธารณวเสน
ปจฺฉิมภวิกานนฺติ เอกํ, ปรินิพฺพายนฺตานนฺติ เอกํ, จตุโวการํ ปญฺจโวการํ
อุปปชฺชนฺตานนฺติ เอกํ, จวนฺตานนฺติ เอกํ. เอวํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปญฺหานํ อิมานิ
ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ อิเมสุ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปกฺขิปิตฺวา อิมสฺมึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺถปฏิเสธเนน   ๒ ฉ.ม. ปรินิพฺพนฺตานนฺติ. เอวมุปริปิ
ปวตฺติมหาวาเร อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เอวํ วิทิตฺวา หิ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตน
สุวิสฺสชฺชิโต โหติ, อตฺถญฺจ วินิจฺฉยนฺเตน สุวินิจฺฉิโต โหติ.
     ตตฺถายํ นโย:- ยสฺส รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส
อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ
เวทนากฺขนฺโธปิ ตสฺส ตสฺมึเยว ขเณ อุปฺปชฺชตีติ ปุจฺฉติ. อสญฺญสตฺตํ
อุปปชฺชนฺตานนฺติ อจิตฺตกปฏิสนฺธิวเสน อสญฺญสตฺตภวํ อุปปชฺชนฺตานํ. เตสํ
รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ เตสํ เอกนฺเตน รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติเยว. ปวตฺเต
ปน ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ ๑- รูปกฺขนฺโธ อุปฺปชฺชติปิ นิรุชฺฌติปิ, ตสฺมา
อสญฺญสตฺตานนฺติ อวตฺวา "อสญฺญสตฺตํ อุปปชฺชนฺตานนฺ"ติ วุตฺตํ. โน จ เตสํ
เวทนากฺขนฺโธ อุปฺปชฺชตีติ อจิตฺตกตฺตา ปน เตสํ เวทนากฺขนฺโธ นุปฺปชฺชเตว.
อิทํ สตฺตวีสติยา ฐาเนสุ ปฐเม ฐาเน ปริปุณฺณปญฺหสฺส ปุริมโกฏฺฐาเส
สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ. ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ รูปารูปมิสฺสก-
ปฏิสนฺธิวเสน ปญฺจโวการภวํ อุปปชฺชนฺตานํ. เตสํ รูปกฺขนฺโธ จ อุปฺปชฺชติ
เวทนากฺขนฺโธ จาติ เตสํ เอกนฺเตน รูปเวทนากฺขนฺธสงฺขาตา เทฺวปิ ขนฺธา
อุปฺปชฺชนฺติเยว, ปวตฺเต ปน ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ เต ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติปิ
นิรุชฺฌนฺติปิ, ตสฺมา ปญฺจโวการานนฺติ อวตฺวา "ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺ"ติ
วุตฺตํ. อิทํ ปญฺจโวการํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ ฐาเน ปริปุณฺณปญฺหสฺส ปจฺฉิมโกฏฺฐาเส
สรูปทสฺสเนน วิสฺสชฺชนํ. อิมินา อุปาเยน สพฺพานิ วิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ.
     อิทํ ปเนตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ:- สกเลปิ หิ อิมสฺมึ
ขนฺธยมเก ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนานํ ปวตฺเต ยาว มรณา ขนฺธานํ อปริยนฺเตสุ
อุปฺปาทนิโรเธสุ วิชฺชมาเนสุปิ ลหุปริวตฺตานํ ธมฺมานํ วินิพฺโภคํ กตฺวา
อุปฺปาทนิโรเธ ทสฺเสตุํ น สุกรนฺติ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรเธ อนามสิตฺวา อภินวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวตฺเต อุปฺปนฺนานํ
วิปากวฏฺฏํ นิปฺผาทยมาเนน นานากมฺเมน นิพฺพตฺตานํ ปฏิสนฺธิขนฺธานํ อุปฺปาทํ
ทสฺเสตุํ สุขนฺติ ปฏิสนฺธิกาเล อุปฺปาทวเสเนว อุปฺปาทวาโร กถิโต, อุปฺปนฺนสฺส
ปน วิปากวฏฺฏสฺส ปริโยสาเนน นิโรธํ ทสฺเสตุํ สุขนฺติ มรณกาเล นิโรธวเสน
นิโรธวาโร กถิโต.
     กิมฺปเนตฺถ ปวตฺติยํ อุปฺปาทนิโรธานํ อนามฏฺฐภาเว ปมาณนฺติ? ปาลิเยว.
ปาลิยญฺหิ วิเสเสน อุปฺปาทวารสฺส อนาคตกาลวาเร "ปจฺฉิมภวิกานํ เตสํ
รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ อยํ ปาลิ
อติปมาณเมว. ปจฺฉิมภวิกานญฺหิ ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตภาเว
สติปิ "รูปกฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสติ เวทนากฺขนฺโธ จ นุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ
สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต อุปฺปาโท น คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
"สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานํ เตสํ ตตฺถ สญฺญากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌิตฺถ โน จ
เตสํ ตตฺถ เวทนากฺขนฺโธ น นิรุชฺฌตี"ติ อยมฺปน ปาลิ ปวตฺเต นิโรธสฺส
อนามฏฺฐภาเว อติวิย ปมาณํ. สุทฺธาวาเส ปรินิพฺพนฺตานญฺหิ จุติจิตฺตสฺส
ภงฺคกฺขเณ ฐิตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ปวตฺเต อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสญฺญากฺ-
ขนฺธานํ คณนปโถ นตฺถิ. เอวํ สนฺเตปิ "เตสํ ตตฺถ สญฺญากฺขนฺโธ น
นิรุชฺฌิตฺถา"ติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา วุตฺตภาเวน ปวตฺเต นิโรโธ น คหิโตติ
เวทิตพฺโพ.
     เอวเมตฺถ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิยมลกฺขณํ วิทิตฺวา ปฏิสนฺธิอุปฺปาทเมว
จุตินิโรธเมว จ คเหตฺวา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ อาคตานํ วิสฺสชฺชนานํ อตฺถวินิจฺฉโย
เวทิตพฺโพ. โส ปน สกฺกา อาทิวิสฺสชฺชเน วุตฺตนเยน สพฺพตฺถ วิทิตุนฺติ
วิสฺสชฺชนปฏิปาฏิยา น วิตฺถาริโต. อิมินา ปน เอวํ ทินฺเนนาปิ นเยน โย
เอเตสํ อตฺถวินิจฺฉยํ ชานิตุํ น สกฺโกติ, เตน อาจริยํ ๑- ปยิรุปาสิตฺวา สาธุกํ
สุตฺวาปิ ชานิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาจริเย
            อุปฺปาทสฺส นิโรธสฺส         อุภินฺนญฺจาปิ ๑- เอกโต
            นยสฺส อนุโลมสฺส           ปฏิโลมนยสฺส จ.
            วเสน ยานิ ขนฺเธสุ         ยมกานิ จ ปญฺจสุ
            ปุคฺคลํ อถ โอกาสํ          ปุคฺคโลกาสเมว จ.
            อามสิตฺวา ปวตฺเตสุ         วาเรสุ ๒- กถยี ชิโน
            เตสํ ปาลิววตฺถานํ          ทสฺสิตํ อนุปุพฺพโต.
            วินิจฺฉยตฺถํ อตฺถสฺส          ปญฺหาวิสฺสชฺชนานิ จ
            วิสฺสชฺชนานํ ฐานานิ         ยานิ ตานิ จ สพฺพโส.
            ทสฺเสตฺวา เอกปญฺหสฺมึ       โยชนาปิ ปกาสิตา
            วิตฺถาเรน คเต เอตฺถ       ปญฺหาวิสฺสชฺชนกฺกเม.
            อตฺถํ วณฺณยตา กาตุํ         กินฺนุ สกฺกา อิโต ปรํ
            นเยน อิมินา ตสฺมา         อตฺถํ ชานนฺตุ ปณฺฑิตาติ.
                     ปวตฺติมหาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๕ หน้า ๓๓๗-๓๔๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=55&A=7588&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=55&A=7588&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=38&i=117
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=38&A=1128
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=38&A=710
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=38&A=710
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_38