ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ม.อ. (ปปญฺจ.๑)

                   ปปญฺจสูทนี นาม มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถา
                  มูลปณฺณาสกวณฺณนาย ปฐฺโม ภาโค
               นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
                         คนฺถารมฺภกถา
              กรุณาสีตลหทยํ            ปญฺญาปโชตวิหตโมหตมํ
              สนรามรโลกครุํ           วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺตํ.
              พุทฺโธปิ พุทฺธภาวํ          ภาเวตฺวา เจว สจฺฉิกตฺวา จ
              ยํ อุปคโต วิคตมลํ         วนฺเท ตมนุตฺตรํ ธมฺมํ.
              สุคตสฺส โอรสานํ          ปุตฺตานํ มารเสนมถนานํ
              อฏฺฐนฺนํปิ จ สมูหํ          สิรสา วนฺเท อริยสํฆํ.
     อิติ เม ปสนฺนมติโน รตนตฺตยวนฺทนามยํ ปุญฺญํ, ยํ สุวิหตนฺตราโย
หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน มชฺฌิมปฺปมาณสุตฺตงฺกิตสฺส อิธ มชฺฌิมาคมวรสฺส
พุทฺธานุพุทฺธสํวณฺณิตสฺส ปราวาทมถนสฺส อตฺถปฺปกาสนตฺถํ อฏฺฐกถา อาทิโต วสีสเตหิ
ปญฺจหิ ยา สงฺคีตา อนุสงฺคีตา จ ปจฺฉาปิ สีหฬทีปมฺปน ๑- อาภตาถ วสินา
มหามหินฺเทน ฐปิตา สีหฬภาสาย ทีปวาสีนมตฺถาย อปเนตฺวาน ตโตหํ
สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ สมยํ
อวิโลเมนฺโต เถรานํ เถรวํสปฺปทีปานํ สุนิปุณวินิจฺฉยานํ มหาวิหารวาสีนํ หิตฺวา
ปุนปฺปุนาคตมตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามิ สุชนสฺส จ ตุฏฺฐตฺถํ จิรฏฺฐิตตฺถญฺจ
ธมฺมสฺส. สีลกถา ธุตธมฺมา กมฺมฏฺฐานิ เจว สพฺพานิ จริยาวิธานสหิโต
ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร สพฺพา จ อภิญฺญาโย ปญฺญาสกลนิจฺฉโย เจว
ขนฺธธาตายตนินฺทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจยาการเทสนา
สุปริสุทฺธนิปุณนยา อธิมุตฺตตนฺติมตฺตา ๒- วิปสฺสนาภาวนา เจว อิติ ปน
สพฺพํ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค
@เชิงอรรถ:  ก. สีหล.....   กตฺถจิ โปตฺถเก อวิมุตฺตตนฺติมคฺคาติปิ ทิสฺสติ.
@อุปริ ปาโฐ ปน ปฏิสมฺภิทาทีสุ อาคตนยํ อวิสชฺเชตฺวาว
@วิจาริตตฺตา อธิมุตฺตนฺติ มตฺตาติ ฏีกาสเมโต.
มยา สุปริสุทฺธํ วุตฺตํ, ตสฺมา หิ ภิยฺโย เนตํ วิจารยิสฺสามิ "มชฺเฌ
วิสุทฺธิมคฺโค เอส จตุนฺนํปิ อาคมานญฺหิ ฐตฺวา ปกาสยิสฺสติ ตตฺถ ยถาภาสิตํ อตฺถํ
อิจฺเจวํ กโต ตสฺมา ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย อฏฺฐกถาย วิชานถ มชฺฌิมสงฺคีติยา
อตฺถนฺ"ติ.
                        นิทานกถา
     ตตฺถ มชฺฌิมสงฺคีติ นาม ปณฺณาสโต มูลปณฺณาสา มชฺฌิมปณฺณาสา
อุปริปณฺณาสาติ ปณฺณาสตฺตยสงฺคหา. วคฺโค เอเกกปณฺณาสาย ปญฺจ ปญฺจ
วคฺเค วคฺเค กตฺวา ปณฺณรสวคฺคสมาโยคา. สุตฺตโต ทิยฑฺฒสุตฺตสตํ เทฺว
จ สุตฺตนฺตา. ปทโต เตวีสุตฺตรปญฺจสตาธิกานิ อสีติปทสหสฺสานิ. เตนาหุ
โปราณา:-
         "อสีติ ปทสหสฺสานิ            ภิยฺโย ปญฺจสตานิ จ
          ปุน เตวีสติ วุตฺตา           ปทเมวํ ววตฺถิตนฺ"ติ.
     อกฺขรโต ปน สตฺต อกฺขรสตสหสฺสานิ จตฺตาฬีสญฺจ สหสฺสานิ
เตปญฺญาสญฺจ อกฺขรานิ. ภาณวารโต อสีติ ภาณวารา เตวีสปทาธิโก จ
อุปฑฺฒภาณวาโร, อนุสนฺธิโต ปุจฺฉานุสนฺธิอชฺฌาสยานุสนฺธิยถานุสนฺธิวเสน สงฺเขปโต
ติวิธา ๑- อนุสนฺธิ. วิตฺถารโต ปเนตฺถ ตีณิ อนุสนฺธิสหสฺสานิ นว จ สตานิ
โหนฺติ. เตนาหุ โปราณา:-
         "ตีณิ สนฺธิสหสฺสานิ          ตถา นว สตานิ จ
          อนุสนฺธินยา เอเต         มชฺฌิมสฺส ปกาสิตา"ติ
     ตสฺส ปณฺณาสาสุ มูลปณฺณาสา อาทิ, วคฺเคสุ มูลปริยายวคฺโค, สุตฺเตสุ
มูลปริยายสุตฺตํ. ตสฺสาปิ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทิกํ อายสฺมตา อานนฺเทน
ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาทิ. สา ปเนสา ปฐมมหาสงฺคีติ สุมงฺคลวิลาสินิยา
ทีฆนิกายฏฺฐกถาย อาทิมฺหิ วิตฺถาริตา. ตสฺมา สา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว
เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ติวิโธ
                        ๑. มูลปริยายวคฺค
                       ๑. มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา
     [๑] ยํ ปเนตํ "เอวมฺเม สุตฺตนฺ"ติอาทิกํ นิทานํ. ตตฺถ เอวนฺติ
นิปาตปทํ. เมติ อาทีนิ นามปทานิ. อุกฺกฏฺฐายํ วิหรตีติ เอตฺถ วีติ อุปสคฺคปทํ.
หรตีติ อาขฺยาตปทนฺติ อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ.
     อตฺถโต ปน เอวํสทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหณวจน-
สมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถาเหส "เอวํ ชาเตน มจฺเจน
กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๑- อุปมายํ อาคโต. "เอวนฺเต อภิกฺกมิตพฺพํ,
เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพนฺ"ติอาทีสุ ๒- อุปเทเส. "เอวเมตํ ภควา เอวเมตํ สุคตา"ติ
อาทีสุ ๓- สมฺปหํสเน. "เอวเมวํ ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส
มุณฺฑกสฺส สมณสฺส วณฺณํ ภาสติ"ติอาทีสุ ๔- ครหเณ. "เอวํ ภนฺเตติ โข เต
ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติอาทีสุ ๕- วจนสมฺปฏิคฺคเห. "เอวํ พฺยาโข อหํ
ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี"ติอาทีสุ ๖- อากาเร. "เอหิ ตฺวํ มาณว,
เยน สมโณ อานนฺโท, เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ
อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ `สุโภ มาณโว
โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ ฯเปฯ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี"ติ, เอวญฺจ
วเทหิ `สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท, เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ,
เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติอาทีสุ ๗- นิทสฺสเน. "ตํ กึ มญฺญถ กาลามา,
อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ? อกุสลา ภนฺเต, สาวชฺชา วา อนวชฺชา
วาติ? สาวชฺชา ภนฺเต, วิญฺญุครหิตา วา วิญฺญุปฺปสตฺถา วาติ? วิญฺญุครหิตา
ภนฺเต, สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โน วา, กถํ วา
เอตฺถ โหตีติ? สมตฺตา ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ เอวํ
โน เอตฺถ โหตีติอาทีสุ ๘- อวธารเณ. สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ
ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ขุ. ธมฺม. ๒๕/๕๓/๒๖ วิสาขาวตฺถุ      องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๒/๑๔๐ อูมิภยสุตฺต
@ องฺ. ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๘/ เกสปุตฺติสุตฺต   สํ. สคา. ๑๕/๑๘๗/๑๙๒ ธนญฺชานีสุตฺต
@ ม. มู. ๑๒/๑/๑ มูลปริยายสุตฺต        ม. มู. ๑๒/๓๙๘/๓๕๖ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต
@ ที. สี. ๙/๔๔๕/๑๙๗/ สุภสุตฺต         องฺ. ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๕ เกสปุตฺติสุตฺต
     ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ นานานยนิปุณ-
มเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนา-
ปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ
สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ
เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ.
     นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ
ปริโมเจนฺโต เอวมฺเม สุตํ. มยาปิ เอวํ สุตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ
นิทสฺเสติ.
     อวธารณตฺเถน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ
ยทิทํ อานนฺโท คติมนฺตานํ สติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ
อานนฺโท"ติ ๑- เอวํ ภควตา "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล
พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๒- เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ
ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ
"เอวมฺเม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว
น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ.
     เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ ตถาหิสฺส "คาถาภิคีตมฺเม
อโภชเนยฺยนฺ"ติอาทีสุ ๓- มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ
เทเสตู"ติอาทีสุ ๔- มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติอาทีสุ ๕-
มมาติ อตฺโถ. อิธ ปน "มยา สุตนฺ"ติ จ "มม สุตนฺ"ติ จ อตฺถทฺวเย
ยุชฺชติ.
     สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุต-
กิลินฺนุปจิตานุโยคโสตวิญฺเญยฺยโสตทฺวารานุสารวิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท.
ตถาหิสฺส "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส
ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๖- วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕    องฺ. ปญจก. ๒๒/๑๖๙/๒๒๕ ขิปฺปนิสนฺติสุตฺต
@(สยา)  ขุ. สุ ๒๕/๘๑/๓๕๑ กสิภารทฺวาชสุตฺต   สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๒/๗๕ ฉนฺนวคฺค
@(สยา)  ม. มู. ๑๒/๒๙/๑๗ ธมฺมทายาทสุตฺต    ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕ มุจฺจลินฺทสุตฺต
อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา"ติอาทีสุ ๑- กิลินฺนา กิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ.
"ตุเมฺหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๒- อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปสุตา
ธีรา"ติอาทีสุ ๓- ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ. "ทิฏฺฐํ สุตํ มุตนฺ"ติ อาทีสุ ๔-
โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถ. "สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโย"ติอาทีสุ ๕-
โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน "อุปธาริตนฺ"ติ
วา "อุปธารณนฺ"ติ วา อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ มยาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มยา สุตํ
โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ ยุชฺชติ. มมาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มม สุตํ
โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺติ "ยุชฺชติ.
     เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสนํ. เมติ
วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต
อนูนานธิกาวิปรีตคหณนิทสฺสนํ. ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ.
สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ. อยํ เหตฺถ สงฺเขโป "นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโต"ติ.
     ตถา เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพปฺปกาสนํ. เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ
ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา เอวํ
สุตนฺติ.
     ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคหนํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส. เอวนฺติ หิ อยํ
อาการปฺปญฺญตฺติ. เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส. เอตฺตาวตา
นานปฺปการปฺปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุวิสยคหณสนฺนิฏฺฐานํ กตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  วินย. ภิกฺขุนีวิ. ๓/๖๕๗/๔ ปาราชิกกณฺฑ    ขุ. ขุ. ๒๕/๑๒/๑๑ ติโรกุฑฺฑสุตฺต
@ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๘๑/๔๙ ยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ    ม. มู. ๑๒/๒๔๑/๒๐๓
@อลคทฺทูปมสุตฺต    ม. มู. ๑๒/๓๓๓,๓๓๙/๒๙๘,๓๐๑ มหาโคสิงฺคสุตฺต
     อถวา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส.
เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- มยา
สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติ.
     ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ.
กิญฺเจตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ.
สุตนฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติ. ยญฺเหตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต
วิชฺชมานนฺติ.
     ตถา เอวนฺติ จ เมติ จ ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติ.
สุตนฺติ ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺญตฺติ. เอตฺถ จ เอวนฺติ
วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติ. น หิ สมฺมุโฬฺห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติ.
สุตนฺติ วจเนน สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปติ. ยสฺส หิ สุตํ ปมฺมุฏฺฐํ ๑- โหติ, น
โส กาลนฺตเรน มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน ปญฺญาสิทฺธิ,
อสมฺโมเสน ปน สติสิทฺธิ. ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา
พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา, สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถปฏิเวธสมตฺถตา.
ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส อนุปาลนสมตฺถโต
ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิ.
     อปโร นโย:- เอวนฺติ วจเนน โยนิโส มนสิการํ ทีเปติ, อโยนิโส
มนสิกโรโต ๒- นานปฺปการปฏิเวธาภาวโต. สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ
วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโต. ตถาหิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา
วุจฺจมาโนปิ "น มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ ภณติ. โยนิโส มนสิกาเรน เจตฺถ
อตฺตสมฺมาปณิธึ ปุพฺเพ เจ กตปุญฺญตํ สาเธติ, สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ
อกตปุญฺญสฺส วา ตทภาวโต. อวิกฺเขเปน ปน สทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ
สาเธติ. น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต โสตุํ สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปสฺสยมานสฺส
สวนํ อตฺถีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺมุฏฺฐํ.            ฉ.ม. มนสิกโรโต หิ.
     อปโร นโย:-  ยสฺมา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโสติ วุตฺตํ. โส จ เอวํ ภทฺทโก
อากาโร น สมฺมาอปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา โหติ, ตสฺมา เอวนฺติ
อิมินา ภทฺทเกนากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ. สุตนฺติ สวนโยเคน
ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ. น หิ อปฺปฏิรูปเทเส วสโต
สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส วา สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา
อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ. ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ. ตาย จ อาสยสุทฺธิยา
อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทฺธิ. อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส
อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคํ ๑- วิย สุริยสฺส อุทยโต โยนิโส มนสิกาโร วิย
จ กุสลกมฺมสฺส อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ ฐาเน นิทานํ
ฐเปนฺโต เอวมฺเม สุตนฺติอาทิมาห.
     อปโร นโย:- เอวนฺติ อิมินา นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน วจเนน
อตฺตโน อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ ทีเปติ, สุตนฺติ อิมินา
โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกน วจเนน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ เอวนฺติ จ
อิทํ โยนิโส มนสิการทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา
ทิฏฺฐิยา สุปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. สุตนฺติ อิทํ สวนานุโยคทีปกํ วจนํ ภาสมาโน
"พหู มยา ธมฺมา สุตา ธตา ๒- วจสา ปริจิตา"ติ ทีเปติ. ตทุภเยนปิ
อตฺถพฺยญชนปาริปูรึ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ. อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ
ธมฺมํ อาทเรน อสุณนฺโต มหตา หิตา ปริพาหิโร โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา
สกฺกจฺจํ ธมฺโม โสตพฺโพ.
     "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท
ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ อตฺตโต ๓- อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ
ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสฺสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ,
สทฺธมฺเม จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปติ. "เกวลํ สุตเมว เจตํ มยา ตสฺเสว ๔- ภควโต
@เชิงอรรถ:  สี. อรุณคฺคํ    ฉ.ม., สี. ธาตา.   ฉ.ม. อตฺตโน   ฉ.ม. ตสฺเสว ปน.
วจนนฺ"ติ ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ,
ธมฺมเนตฺตึ ปติฏฺฐาเปติ.
     อปิจ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต
ปุริมสวนํ ๑- วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต
จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน
สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมปฺปทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส
สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ๒- น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท
วา พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กตฺตพฺพา"ติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ
อิมสฺมึ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตีติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
         "วินาสยติ อสฺสทฺธํ           สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน
          เอวมฺเม สุตมิจฺเจวํ         วทํ โคตมสาวโก"ติ.
     เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส. สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส. เอกํ สมยนฺติ
อนิยมิตปริทีปนํ. ตตฺถ สมยสทฺโท:-
          สมวาเย ขเณ กาเล        สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ
          ปฏิลาเภ ปหาเน จ         ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
     ตถาหิสฺส "อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลํ จ สมยํ จ
อุปาทายา"ติ เอวมาทีสุ ๓- สมวาโย อตฺโถ. "เอโก จ ๔- โข ภิกฺขเว ขโณ จ
สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ๕- ขโณ. "อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย"ติอาทิสุ ๖-
กาโล. "มหาสมโย ปวนสฺมินฺ"ติอาทีสุ ๗- สมูโห. "สมโยปิ โข เต
ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ
`ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุสาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี'ติ, อยํปิ โข เต ภทฺทาลิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปุริมวจนํ.   ฉ.ม. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ,   ที. สี. ๙/๔๔๗/๑๙๘
@สุภสุตฺต   ฉ.ม. เอโก ว    องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๙/๒๓๐ (สฺยา)
@ วินย. มหาวิ. ๒/๓๕๘-๙/๒๘๒-๓ ปาจิตฺติยกณฺฑ
@ ที. มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖ มหาสมยสุตฺต
สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี"ติอาทีสุ ๑- เหตุ. "เตน โข ปน สมเย อุคฺคาหมาโน
ปริพฺพาชโก สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ติณฺฑุกาจิเร ๒- เอกสาลเก
มลฺลิกาย อาราเม ปฏิวสตี"อาทีสุ ๓- ทิฏฺฐิ.
         "ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ           โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
          อตฺถาภิสมยา ธีโร                 ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี"ติอาทีสุ ๓-
ปฏิลาโภ. "สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติอาทีสุ ๔- ปหานํ.
"ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ"ติอาทิสุ ๕-
ปฏิเวโธ. อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ. เตน สํวจฺฉรอุตุมาสฑฺฒมาสรตฺติทิว-
ปุพฺพณฺหมชฺฌนฺติกสายณฺหปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลปฺปเภทภูเตสุ
สมเยสุ เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยมฺหิ ยมฺหิ
สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ. สพฺพนฺตํ เถรสฺส
สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺญาย. ยสฺมา ปน "เอวมฺเม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺห
อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา"ติ เอวํ วุตฺเต น
สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุญฺจ วตฺตพฺพํ
โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
     เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติกสมโย ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย
ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย
เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติ เอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย
สุปกาสา ๖- อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ
เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ. โย จายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย,
อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ
ธมฺมีกถาสมโย, เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺญตรํ
สนฺธาย "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๑๓๕/๑๑๑ ภทฺทาลิสุตฺต   ฉ.ม. ตินฺทุกาจีเร, ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔
@สมณมุณฺฑิกสุตฺต   สํ. สคา. ๑๕/๑๒๙/๑๖๐ โกสลสํยุตฺต
@ ม. มู. ๑๒/๒๘/๑๖ สพฺพาสวสุตฺต   ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๔๙/๔๕๔ (สฺยา)   สี. ปกาสา.
     กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม "ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺ"ติ จ อิโต
อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ "ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ จ
ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโต, วินเย จ "เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา"ติ
กรณวจเนน, ตถา อกตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ. ตตฺถ
ตถา อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโต. ตตฺถ หิ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ
สุตฺตปเทสุ จ อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ. อธิกรณํ หิ
กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ
ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขิยติ, ๑- ตสฺมา
ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโต.
     วินเย จ เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. โย หิ โส
สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุวิญฺเญยฺโย, ๒- เตน สมเยน เหตุภูเตน
กรณภูเตน จ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุํ จ อเปกฺขมาโน ภควา
ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ กรณวจนนิทฺเทโส กโต.
     อิธ ปน อญฺญสฺมึ จ เอวํชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ. ยํ หิ
สมยํ ภควา อิมํ อญฺญํ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ
กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ.
     เตเนตํ วุจฺจติ:-
         "ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา             ภุมฺเมน กรเณน จ
          อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต             อุปโยเคน โส อิธา"ติ.
     โปราณา ปน วณฺณยนฺติ "ตสฺมึ สมเย"ติ วา "เตน สมเยนา"ติ
วา "ตํ สมยนฺ"ติ ๓- วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถติ. ตสฺมา
"เอกํ สมยนฺ"ติ วุตฺเตปิ "เอกสฺมึ สมเย"ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     ภควาติ ครุวจนํ. ๔- ครุํ หิ โลเก "ภควา"ติ วทนฺติ. อยํ จ
สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา "ภควา"ติ เวทิตพฺโพ. โปราเณหิปิ
วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ลกฺขียติ, เอวมุปริปิ      ฉ.ม. ทุพฺพิญฺเญยฺโย
@ ฉ.ม. เอกํ สมยนฺติ            ฉ.ม. ครุ
         "ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ          ภควาติ วจนมุตฺตมํ
          ครุคารวยุตฺโต โส           ภควา เตน วุจฺจตี"ติ
     อปิจ
         "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต       ภคฺเคหิ จ วิภตฺตวา
          ภตฺตวา วนฺตคมโน           ภเวสุ ภควา ตโต"ติ.
     อิมิสฺสา คาถาย วเสนสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส
หิ ๑- วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺโตเยว.
     เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวมฺเม สุตนฺติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ๒-
ภควโต ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรติ. เตน "นยิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ ปาวจนํ, อยํ
โว สตฺถา"ติ สตฺถุ อทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสติ.
     เอกํ สมยํ ภควาติ วจเนน ตสฺมึ สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ
ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ สาเรติ. เตน "เอวํวิธสฺส นาม อริยธมฺมสฺส
เทสโก ทสพลธโร วชิรสงฺฆาฏสมานกาโย โสปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, เกนญฺเญน
ชีวิเต อาสา ชเนตพฺพา"ติ ชีวิตมทมตฺตํ ชนํ สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส
อุสฺสาหํ ชเนติ.
     เอวนฺติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ. เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺตึ.
เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺตึ. ภควาติ เทสกสมฺปตฺตึ.
     อุกฺกฏฺฐายํ วิหรตีติ เอตฺถ อุกฺกาติ ปทีปิกา, ตญฺจ นครํ "มงฺคลทิวโส
สุขโณ สุนกฺขตฺตํ มา อติกฺกมี"ติ รตฺตึ หิ ๓- อูกาสุ อุกฺขิปิตาสุ ๔- มาปิตตฺตา
อุกฺกฏฺฐาติ วุจฺจติ. ทณฺฑทีปิกาสุ ชาเลตฺวา ธาริยมานาสุ มาปิตตฺตาติ วุตฺตํ
โหติ, ตสฺสํ อุกฺกฏฺฐายํ. สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ. วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพ-
พรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ. อิธ ปน ฐานคมนาสนสยนปฺปเภเทสุ
อิริยาปเถสุ อญฺญตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ, เตน ฐิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ
นิสินฺโนปิ สมาโนปิ ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ. โส หิ ๕- เอกํ อิริยาปถพาธนํ
อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตมตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา
วิหรตีติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โส จ.    ฉ.ม. ทสฺเสนฺโต.    ฉ.ม. รตฺติมฺหิปิ
@ ฐิตาสูติ สุนฺทรตรํ. ตถาหิ ฏิกายํ อูกาสุ ฐิตาติ อุกฺกฏฺฐา อูกาสุ
@วิชฺโชตรนฺตีสุ ฐิตา ปติฏฺฐิตาติ วุตฺตํ. เตเนว อุกฺขิปิตาสูติ
@ปมาทลิขิตํ มญฺเญ.  ฉ.ม. โส หิ ภควา.
     สุภควเนติ เอตฺถ สุภคตฺตา สุภคํ, สุนฺทรสิริกตฺตา สุนฺทรกามตฺตา
จาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส หิ วนสฺส สิริสมฺปตฺติยา มนุสฺสา อนฺนปานาทีนิ
อาทาย ทิวสํ ๑- ตตฺเถว ฉณสมชฺชอุสฺสเว กโรนฺตา โภคสุขํ อนุโภนฺติ, สุนฺทรสุนฺทเร
เจตฺถ กาเม ปตฺเถนฺติ "ปุตฺตํ ลภาม ธีตรํ ลภามา"ติ, เตสํ ตํ ตเถว
โหติ, เอวํ ตํ สุนฺทรสิริกตฺตา สุนฺทรกามตฺตา จ สุภคํ. อปิจ พหุชนกนฺตตายปิ
สุภคํ. วนยตีติ ๒- วนํ, อตฺตสมฺปทาย สตฺตานํ ภตฺตึ กโรติ, อตฺตนิ สิเนหํ
อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. วนุเต อิติ วา วนํ, นานาวิธกุสุมคนฺธสมฺโมทมตฺต-
โกกิลาทิวิหงฺควิรุเตหิ มนฺทมารุตจลิตรุกฺขสาขาวิฏปปลฺลวปลาเสหิ จ "เอตฺถ มํ
ปริภุญฺชถา"ติ สพฺพปาณิโน ยาจติ วิยาติ อตฺโถ. สุภคญฺจ ตํ วนญฺจาติ
สุภควนํ. ตสฺมึ สุภควเน. วนญฺจ นาม โรปิมํ สยญฺชาตนฺติ ทุวิธํ, ตตฺถ
เวฬุวนเชตวนาทีนิ โรปิมานิ. อนฺธวนมหาวนอญฺชนวนาทีนิ สยญฺชาตานิ.
อิทํปิ สยญฺชาตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     สาลราชมูเลติ เอตฺถ สาลรุกฺโขปิ สาโลติ วุจฺจติ. ยถาห "เสยฺยถาปิ
ภิกฺขเว คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร มหนฺตํ สาลวนํ, ตญฺจสฺส
เอรณฺเฑหิ ๓- สญฺฉนฺนนฺ"ติ ๔- "อนฺตเรน ยมกสาลานนฺ"ติ ๕- จ. วนปฺปติ
เชฏฺฐกรุกฺโขปิ. ยถาห:-
         "ตเวว เทว วิชิเต           ตเววุยฺยานภูมิยา
          อุชุวํสา มหาสาลา           นีโลภาสา มโนรมา"ติ. ๖-
     โยโกจิ รุกฺโขปิ. ยถาห:- "อถ โข ตํ ภิกฺขเว มาลุวาวีชํ อญฺญตรสฺมึ
สาลมูเล นิปเตยฺยา"ติ. ๗- อิธ ปน วนปฺปติ เชฏฺฐกรุกฺโข อธิปฺเปโต. ราชสทฺโท
ปนสฺส ตเมว เชฏฺฐกภาวํ สาเธติ. ยถา อญฺญตฺถาปิ "สุปติฏฺฐิตสฺส โข ปน
พฺราหฺมณ ธมฺมิกา นิโคฺรธราชสฺสา"ติ. ๘- ตตฺถ เทฺวธา สมาโส, สาลานํ ราชาติปิ
สาลราชา, สาโล จ โส เชฏฺฐกฏฺเฐน ราชา จ อิติปิ สาลราชา. มูลนฺติ
@เชิงอรรถ:  สี. รตตินฺทิวํ   ม. วนตีติ   ฉ.ม. เอฬณฺเฑหิ
@ ม. มู. ๑๒/๒๒๕/๑๘๙ กกจูปมสุตฺต   ที. มหา. ๑๐/๑๙๕/๑๑๘ มหาปรินิพฺพานสุตฺต
@ ขุ. ชา. สฏฺฐิ. ๒๘/๖๘/๓๑ โสณกชาตก (สฺยา)   ม. มู. ๑๒/๔๖๙/๔๑๘
@จูฬธมฺมสมาทานสุตฺต    องฺ. ฉกฺก ๒๒/๓๓๕/๔๑๒ ธมฺมิกสุตฺต (สฺยา)
สมีปํ. อยํ หิ มูลสทฺโท "มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปี"ติ
อาทีสุ ๑- มูลมูเล ทิสฺสติ. "โลโภ อกุสลมูลนฺ"ติ อาทีสุ ๒- อสาธารณเหตุมฺหิ.
"ยา จ ๓- มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา
รุกฺขมูลนฺติอาทีสุ สมีเป. อิธ ปน สมีเป อธิปฺเปโต, ตสฺมึ สาลราชสฺส สมีเปติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
     ตตฺถ สิยา:- ยทิ ตาว ภควา อุกฺกฏฺฐายํ วิหรติ, "สุภควเน
สาลราชมูเล"ติ น วตฺตพฺพํ, ยทิ ตตฺถ วิหรติ, "อุกฺกฏฺฐายนฺ"ติ น วตฺตพฺพํ,
น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เอกํ สมยํ วิหริตุนฺติ. น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ.
     นนุ อโวจุมฺหา "สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺ"ติ. ตสฺมา ยถา คงฺคายมุนาทีนํ
สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ "คงฺคาย จรนฺติ, ยมุนาย จรนฺตี"ติ วุจฺจนฺติ,
เอวมิธาปิ ยทิทํ อุกฺกฏฺฐาย สมีเป สุภควนํ ๔- สาลราชสฺส มูลํ, ตตฺถ วิหรนฺโต
วุจฺจติ "อุกฺกฏฺฐายํ วิหรติ สุภควเน สาลราชมูเล"ติ. โคจรคามนิทสฺสนตฺถญฺหิสฺส
อุกฺกฏฺฐาวจนํ, ปพฺพชิตานุรูปนิวาสนฏฺฐานนิทสฺสนตฺถํ สุภควนวจนํ. ๕-
     ตตฺถ อุกฺกฏฺฐาภิกิตฺตเนน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต คหฏฺฐานุคฺคหกรณํ
ทสฺเสติ. สุภควนาภิกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ. ตถา ปุริเมน ปจฺจยคหณโต
อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ, ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนํ.
๖- ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ, ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ. ปุริเมน กรุณาย
อุปคมนํ, ปจฺฉิเมน ปญฺญาย อุปคมนํ. ปุริเมน สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺติตํ,
ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรูปเลปนตํ. ๗- ปุริเมน ธมฺมิกสุขปริจฺจาคนิมิตฺตํ
ผาสุวิหารํ, ปจฺฉิเมน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ. ปุริเมน
มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ, ปจฺฉิเมน เทวตานํ. ๘- ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก
สํวฑฺฒภาวํ, ปจฺฉิเมน โลเกน อนูปลิตฺตตํ. ๙- ปุริเมน "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว
โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย
@เชิงอรรถ:  องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๕/๒๒๓ วปฺปสุตฺต   ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๐๕/๑๙๓ สงฺคีติสุตฺต
@ ฉ.ม., อิ. ว.    ม. สุภควนา.     ฉ.ม., อิ. เสสวจนํ.
@ ฉ.ม., อิ. กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนูปายทสฺสนํ.  ฉ.ม., อิ. นิรุปเลปนตํ.
@ ฉ.ม., อิ. เทวานํ.   ฉ.ม., อิ. อนุปลิตฺตตํ.
อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ, กตโม เอกปุคฺคโล? ตถาคโต อรหํ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ ๑- วจนโต ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน, ตทตฺถปรินิปฺผาทนํ,
ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตทนุรูปวิหารํ. ภควา หิ ปฐมํ ลุมฺพินีวเน, ทุติยํ
โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตราย อุปฺปตฺติยา วเนเยว อุปฺปนฺโน, เตนสฺส วเนเยว
วิหารํ ทสฺเสตีติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา.
     ตตฺราติ เทสกาลปริทีปนํ. ตญฺหิ ยํ สมยํ วิหรติ, ตตฺร สมเย.
ยสฺมิญฺจ สาลราชมูเล วิหรติ, ตตฺร สาลราชมูเลติ ทีเปติ. ภาสิตพฺพยุตฺเต วา
เทสกาเล ทีเปติ, น หิ ภควา อยุตฺเต เทเส วา กาเล วา ธมฺมํ ภาสติ.
"อกาโล โข ตาว พาหิยา"ติ ๒- อาทิ เจตฺถ สาธกํ. โขติ ปทปูรณมตฺเต
อวธารเณ อาทิกาลตฺเถ วา นิปาโต. ภควาติ โลกครุทีปนํ. ภิกฺขูติ
กถาสวนยุตฺตปุคฺคลวจนํ. อปิเจตฺถ `ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌูปคโตติ
ภิกฺขู"ติ อาทินา ๓- นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ
สมฺโพเธสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อญฺญตฺร ปน ญาปเนปิ โหติ. ยถาห "อามนฺตยามิ โว
ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว"ติ. ปกฺโกสเนปิ. ยถาห "เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ
มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหี"ติ. ๔-
     ภิกฺขโวติ อามนฺตนาการทีปนํ. ตญฺจ ภิกฺขนสีลตาคุณโยคสิทฺธตฺตา ๕- วุตฺตํ.
ภิกฺขนสีลตาคุณยุตฺโตปิ หิ ภิกฺขุ ภิกฺขนธมฺมตาทิคุณยุตฺโตปิ ๖- ภิกฺขุ ภิกฺขเน
สาธุการิตาคุณยุตฺโตปิ ภิกฺขูติ ๗- สทฺทวิทู มญฺญนฺติ. เตน จ เนสํ ภิกฺขนสีลตา-
ทิคุณโยคสิทฺเธน วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺตึ ปกาเสนฺโต อุทฺธตลีนภาวนิคฺคหํ ๘-
กโรติ ภิกฺขโวติ อิมินา จ กรุณาวิปฺผารโสมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน
เต อตฺตโน มุขาภิมุเข ๙- กโรนฺโต ๑๐- เตเนว จ กเถตุกามตาทีปเกน วจเนน ๑๑-
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๑๗๐/๒๑-๒ เอกปุคฺคลวคฺค   ขุ. อุ. ๒๕/๑๐/๑๐๒ พาหิยสุตฺต.
@ วินย. มหาวิ. ๑/๔๕/๓๐ ปาราชิกกณฺฑ    องฺ. นวก. ๒๓/๒๑๕/๓๘๗ (สฺยา)
@ ฉ.ม., อิ. ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยคสิทฺธตฺตา.  ฉ.ม., อิ. ภิกฺขนธมฺมตาคุณยุตฺโตปิ
@ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ.   ฉ.ม., อิ. อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ.
@ ม. อภิมุเข  ๑๐ ฉ.ม. กโรติ.   ๑๑ อิ. เนสํ วจเนน
เนสํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ. เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถน สาธุกสวนมนสิกาเรปิ เต
นิโยเชติ. สาธุกสวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติ.
     อปเรสุปิ เทวมนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขูเยว อามนฺเตสีติ เจ.
เชฏฺฐเสฏฺฐาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโต. สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต ธมฺมเทสนา.
ปริสายญฺจ เชฏฺฐา ภิกฺขู ปฐมุปฺปนฺนตฺตา เสฏฺฐา อนาคาริยภาวํ อาทึ กตฺวา
สตฺถุจริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา จ. อาสนฺนา ๑- ตตฺถ นิสินฺเนสุ
สตฺถุสนฺติกตฺตา. สทาสนฺนิหิตา, สตฺถุสนฺติกาวจรตฺตาติ. อปิจ เต ธมฺมเทสนาย
ภาชนํ, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติสมฺภาวโต จ. วิเสสโต จ เอกจฺเจ ภิกฺขูเยว สนฺธาย
อยํ เทสนาติปิ เต เอวํ อามนฺเตสิ.
     ตตฺถ สิยา:- กิมตฺถํ ปน ภควา เทเสนฺโต ปฐมํ ภิกฺขู อามนฺเตติ, น
ธมฺมเมว เทสตีติ. สติชนนตฺถํ, ภิกฺขู หิ อญฺญํ จินฺเตนฺตาปิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาปิ
ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา โหนฺติ, เต
อนามนฺเตตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน "อยํ เทสนา กินฺนิทานา กึปจฺจยา กตมาย
อตฺถุปฺปตฺติยา เทสิตา"ติ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตา ทุคฺคหิตํ วา คณฺเหยฺยุํ น
วา คณฺเหยฺยุํ เตน เตสํ สติชนนตฺถํ ภควา ปฐมํ อามนฺเตตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ
เทเสติ.
     ภทนฺเตติ คารววจนเมตํ, สตฺถุโน ปฏิวจนทานํ วา, อปิเจตฺถ ภิกฺขโวติ
วทมาโน ภควา เต ภิกฺขู อาลปติ. ภทนฺเตติ วทมานา เต ภควนฺตํ ปจฺจาลปนฺติ.
ตถา ภิกฺขโวติ อาภาสติ ภทนฺเตติ เต ปจฺจาภาสนฺติ. ภิกฺขโวติ ปฏิวจนํ
ทาเปติ, ภทนฺเตติ ปฏิวจนํ เทนฺติ. เต ภิกฺขูติ เย จ ๒- ภควา อามนฺเตสิ เต.
ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ ภควโต อามนฺตนํ ปฏิอสฺโสสุํ, อภิมุขา หุตฺวา สุณึสุ
สมฺปฏิจฺฉึสุ ปฏิคฺคเหสุนฺติ อตฺโถ. ภควา เอตทโวจาติ ภควา เอตํ อิทานิ
วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ อโวจ.
@เชิงอรรถ:  อิ. อาสนฺนา เต            ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ.
     เอตฺตาวตา จ ยํ อายสฺมตา อานนฺเทน  กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาธุ-
รสสลิลาย โปกฺขรณิยา สุขาวตรณตฺถํ นิมฺมลสิลาตลรจนาวิลาสโสปาณํ
วิปฺปกิณฺณมุตฺตาชาลสทิสวาลิกาปุณฺณปณฺฑรภูมิภาคํ ๑- ติฏฺฐํ วิย
สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกาปริกฺขิตฺตสฺส นกฺขตฺตปถํ ผุสิตุกามตาย วิย จ ๒-
วิชมฺภิตสมุสฺสยสฺส ๓- ปาสาทวรสฺส สุขาโรหนตฺถํ
ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิคณปฺปภาสมุทยุชฺชลโสภโสปาณํ
วิย สุวณฺณวลยนุปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสกถิตหสิตมธุรสฺ ๔-
สรเคหชนวิจริตสฺส อุฬารอิสฺสริยวิภวโสภิตสฺส มหาสยนสฺส สุขปฺปเวสนตฺถํ
สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาปวาฬาทิชุติวิโชติตสุปติฏฺฐิตวิสาลทฺวารวาหํ มหาทฺวารํ วิย
อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส พุทฺธานํ เทสนาญาณคมฺภีรภาวสฺส สูจกสฺส ๕- อิมสฺส
สุตฺตสฺส สุขาวคาหนตฺถํ กาลเทสเทสกวตฺถุปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทานํ ภาสิตํ,
ตสฺส อตฺถวณฺณนา สมตฺตา.
                          สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา
     อิทานิ "สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺ"ติ อาทินา นเยน ภควตา นิกฺขิตฺตสฺส
สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต. สา ปเนสา สุตฺตวณฺณนา ยสฺมา
สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปํ ตาว
วิจารยิสฺสาม. จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก
อตฺถุปฺปตฺติโกติ.
     ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ อตฺตโน
อชฺฌาสเยเนว กเถติ. ๖-  เสยฺยถีทํ:- อากงฺเขยฺยสุตฺตํ วตฺถสุตฺตํ
มหาสติปฏฺฐานสุตฺตํ มหาสฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ อริยวํสสุตฺตํ สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโก
อิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคสุตฺตนฺตหารโกติ เอวมาทีนิ. เตสํ อตฺตชฺฌาสโย
นิกฺเขโป.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วาลิกากิณฺณ...   ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ.
@ ฉ.ม., อิ. ปวิชมฺภิต...   ฉ.ม. สุวณฺณวลยานุปุราทิ...
@สทฺทสมฺมิสฺสิตกถิตหสิต....  ฉ.ม. สํสูจกสฺส   ฉ.ม., อิ. กเถสิ
     ยานิ ปน "ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติ ปริปาจนียา ธมฺมา,
ยนฺนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺยนฺ"ติ ๑- เอวํ ปเรสํ อชฺฌาสยํ
ขนฺตึ มนํ อภินีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ อเปกฺขิตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน กถิตานิ.
เสยฺยถีทํ:- จุลฺลราหุโลวาทสุตฺตํ มหาราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ
ธาตุวิภงฺคสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ. เตสํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป.
     ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา จตสฺโส ปริสา จตฺตาโร วณฺณา นาคสุปณฺณา
คนฺธพฺพา อสุรา ยกฺขา มหาราชาโน ตาวตึสาทโย เทวา มหาพฺรหฺมาติ
เอวมาทโย "โพชฺฌงฺคา โพชฺฌงฺคา"ติ ภนฺเต วุจฺจนฺติ. "นีวรณา นีวรณา"ติ
ภนฺเต วุจฺจนฺติ. อิเม นุ โข ภนฺเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. "กึ สูธ วิตฺตํ
ปุริสสฺส เสฏฺฐนฺ"ติ อาทินา ๒- นเยน ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ. เอวํ ปุฏฺเฐน ภควตา
ยานิ กถิตานิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ ๓- ยานิ วาปนญฺญานิ ๔-
เทวตาสํยุตฺตมารสํยุตฺตพฺรหฺมสํยุตฺตสกฺกปญฺหจุลฺลเวทลฺลมหาเวทลฺลสามญฺญผล-
อาฬวกสูจิโลมขรโลมสุตฺตาทีนิ. เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป.
     ยานิ ปน ตานิ อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ. เสยฺยถีทํ;-
ธมฺมทายาทํ จุลฺลสีหนาทํ จนฺทูปมํ ปุตฺตมํสูปมํ ทารุกฺขนฺธูปมํ อคฺคิกฺขนฺธูปมํ
เผณปิณฺฑูปมํ ปาริฉตฺตกูปมนฺติ เอวมาทีนิ. เตสํ อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป.
     เอวมิเมสุ จตูสุ นิกฺเขเปสุ อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป.
อตฺถุปฺปตฺติยํ หิ อิทํ ภควตา นิกฺขิตฺตํ. กตราย อตฺถุปฺปตฺติยา ปริยตฺตึ นิสฺสาย
อุปฺปนฺเน มาเน. ปญฺจสตา กิร พฺราหฺมณา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ๕- อปรภาเค
ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปสฺสมานา
ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา
ปริยตฺตึ นิสฺสาย มานํ อุปฺปาเทสุํ "ยํ ยํ ภควา กเถติ, ตนฺตํ มยํ ขิปฺปเมว
ชานาม, ภควา หิ ตีณิ ลิงฺคานิ จตฺตาริ ปทานิ สตฺต วิภตฺติโย มุญฺจิตฺวา
น กิญฺจิ กเถติ, เอวํ กถิเต จ อมฺหากํ คณฺฐิปทํ นาม นตฺถี"ติ. เต ๖-
@เชิงอรรถ:  สํ. สฬา. ๑๘/๑๘๗/๑๓๒ โลกกามคุณวคฺค (สฺยา)   ขุ. สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๙ อาฬวกสุตฺต
@ อิ. โพชฺฌงฺคสุตฺตาทีนิ   ฉ.ม., อิ. วาปนญฺญานิปิ    อิ. ปารคา
@ สี., อิ. เตน
ภควติ อคารวา หุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ภควโต อุปฏฺฐานมฺปิ ธมฺมสฺสวนมฺปิ
อภิณฺหํ น คจฺฉนฺติ. ภควา เตสนฺตํ จิตฺตวารํ ๑- ญตฺวา "อภพฺพา อิเม อิมํ
มานขีลํ อนุปหจฺจ มคฺคํ วา ผลํ วา สจฺฉิกาตุนฺ"ติ เตสํ สุตปริยตฺตึ นิสฺสาย
อุปฺปนฺนํ มานํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา เทสนากุสโล ภควา มานภญฺชนตฺถํ
สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ เทสนํ อารภิ.
     ตตฺถ สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ มูลปริยายํ. สพฺเพสนฺติ
อนวเสสานํ. อนวเสสวาจโก หิ อยํ สพฺพสทฺโท. โส เยน เยน สมฺพนฺธํ
คจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส อนวเสสตํ ทีเปติ. ยถา "สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ สพฺพา
เวทนา อนิจฺจา สพฺพสกฺกายปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสู"ติ. ธมฺมสทฺโท ปนายํ
ปริยตฺติสจฺจสมาธิปญฺญาปกติสภาวสุญฺญตาปุญฺญาปตฺติเญยฺยาทีสุ ทิสฺสติ. "อิธ
ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาติ สุตฺตํ เคยฺยนฺ"ติ อาทีสุ ๒- หิ ธมฺมสทฺโท ปริยตฺติยํ
ทิสฺสติ. ๓- "ทิฏฺฐธมฺโม วิทิตธมฺโม"ติ อาทีสุ ๔- สจฺเจสุ. "เอวํธมฺมา เต
ภควนฺโต"ติ อาทีสุ สมาธิมฺหิ.
         "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา           วานรินฺท ยถา ตว
          สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค           ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี"ติ.
อาทีสุ ๕- ปญฺญาย.
     "ชาติธมฺมา ชราธมฺมา"ติ อาทีสุ ปกติยํ. "กุสลา ธมฺมา"ติ อาทีสุ ๖-
สภาเว. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺตี"ติ อาทีสุ ๗- สุญฺญตายํ. "ธมฺโม
สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี"ติ อาทีสุ ๘- ปุญฺเญ. "เทฺว อนิยตา ธมฺมา"ติ อาทีสุ ๙-
อาปตฺติยํ. "สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข
อาปาถมาคจฺฉนฺตี"ติ อาทีสุ เญยฺเย. อิธ ปนายํ สภาเว วตฺตติ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:-
อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. มูลสทฺโท วิตฺถาริโต เอว. อิธ ปนายํ
อสาธารณเหตุมฺหิ ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. จิตฺตจารํ   องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๗๓/๙๘ โยธาชีววคฺค (สยา)
@ ฉ.ม., อิ. วตฺตติ     ที.สี. ๙/๒๙๙/๑๐๘ อมฺพฏฺฐสุตฺต
@ ขุ. ชา. ๒๗/๕๗/๑๘ วานรินฺทชาตก     อภิ. สงฺ. ๓๔/๑/๑
@ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๑/๔๑ สุญฺญตวาร      ขุ. ชา. ทสก. ๒๗/๑๔๒๐/๒๙๐ (สยา)
@ วินย. มหาวิ. ๑/๔๔๓/๓๓๒ อนิยตกณฺฑ
     ปริยายสทฺโท "มธุปิณฺฑิกปริยาโยติ นํ ธาเรหี"ติ อาทีสุ ๑-
เทสนายํปิ วตฺตติ. "อตฺถิ เขฺวส พฺราหฺมณ ปริยาโย, เยน มํ ปริยาเยน สมฺมา
วทมาโน วเทยฺย `อกิริยวาโท สมโณ โคตโม"ติ อาทีสุ ๒- การเณ. "กสฺส
นุ โข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุนฺ"ติ อาทีสุ ๓- วาเร. อิธ
ปน การเณปิ เทสนายํปิ วตฺตติ. ตสฺมา "สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺ"ติ เอตฺถ
สพฺเพสํ ธมฺมานํ อสาธารณเหตุสญฺญิตํ การณนฺติ วา สพฺเพสํ ธมฺมานํ
การณเทสนนฺติ วา เอวํ ทฏฺฐพฺโพ. เนยฺยตฺถตฺตา จสฺส สุตฺตสฺส น จตุภูมิกาปิ
สภาวธมฺมา สพฺพธมฺมาติ เวทิตพฺพา. สกฺกายปริยาปนฺนา ปน เตภูมิกธมฺมาว
อนวเสสโต เวทิตพฺพา, อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ.
     โวติ อยํ โวสทฺโท ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนปทปูรเณสุ
ทิสฺสติ. "กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธา สมคฺคา สมฺโมทมานา"ติอาทีสุ ๔- หิ ปจฺจตฺเต
ทิสฺสติ. "คจฺฉถ ภิกฺขเว, ปณาเมมิ โว"ติอาทีสุ ๕- อุปโยเค. "น โว มม สนฺติเก
วตฺถพฺพนฺ"ติอาทิสุ ๖- กรเณ. "วนปตฺถปริยายํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามี"ติอาทีสุ ๗-
สมฺปทาเน. "สพฺเพสํ โว สาริปุตฺต สุภาสิตนฺ"ติอาทีสุ ๘- สามิวจเน. "เย หิ โว
อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา"ติอาทีสุ ๙- ปทปูรณมตฺเต. อิธ ปนายํ สมฺปทาเน
ทฏฺฐพฺโพ.
     ภิกฺขเวติ ปฏิสฺสเวน อภิมุขีภูตานํ ปุน อาลปนํ. เทสิสฺสามีติ
เทสนาปฏิชานนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ภิกฺขเว สพฺพธมฺมานํ มูลการณํ ตุมฺหากํ
เทสิสฺสามิ, ทุติเยน นเยน การณเทสนํ ตุมฺหากํ เทสิสฺสามีติ. ตํ สุณาถาติ ตํ
อตฺถํ ตํ การณํ ตํ เทสนํ มยา วุจฺจมานํ สุณาถ. สาธุกํ มนสิกโรถาติ เอตฺถ ปน
สาธุกํ สาธูติ เอกตฺถเมตํ. อยญฺจ สาธุสทฺโท อายาจนสมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนสุนฺทร-
ทฬฺหีกมฺมาทีสุ ทิสฺสติ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ
@เชิงอรรถ:  ม. มู. ๑๒/๒๐๕/๑๗๕ มธุปิณฺฑิกสุตฺต        วินย. มหาวิ. ๑/๕/๓ เวรญฺชกณฺฑ
@ ม. อุปริ. ๑๔/๓๙๘/๓๔๔ นนฺทโกวาทสุตฺต   ม. มู. ๑๒/๓๒๖/๒๙๐ จูฬโคสิงฺคสุตฺต
@ ม.ม. ๑๓/๑๕๗/๑๓๑ จาตุมสุตฺต           ม.ม. ๑๓/๑๕๗/๑๓๑ จาตุมสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๑๙๐/๑๖๒ วนปตฺถสุตฺต         ม.มู. ๑๒/๓๔๕/๓๐๕ มหาโคสิงฺคสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๓๕/๒๓ ภยเภรวสุตฺต
เทสตู"ติอาทีสุ ๑- หิ อายาจเน ทิสฺสติ. "สาธุ ภนฺเตติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ
อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา"ติอาทีสุ ๒- สมฺปฏิจฺฉเน. "สาธุ สาธุ
สาริปุตฺตา"ติอาทีสุ ๓- สมฺปหํสเน.
         "สาธุ ธมฺมรุจี ราชา           สาธุ ปญฺญาณวา นโร
          สาธุ มิตฺตานมทฺทุพฺโภ          ปาปสฺสากรณํ สุขนฺ"ติ
     อาทีสุ ๔- สุนฺทเร. "เตนหิ พฺราหฺมณ สาธุกํ สุณาหี"ติอาทีสุ ๕-
สาธุกสทฺโทเยว ทฬฺหีกมฺเม อาณตฺติยนฺติปิ วุจฺจติ. อิธาปิ อยํ เอตฺเถว
ทฬฺหีกมฺเม จ อาณตฺติยญฺจ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุนฺทรตฺเถปิ วฏฺฏติ. ทฬฺหีกรณตฺเถน
หิ ทฬฺหมิมํ ธมฺมํ สุณาถ สุคหิตํ คณฺหนฺตา อาณตฺติอตฺเถน มม อาณตฺติยา
สุณาถ สุนฺทรตฺเถน สุนฺทรมิมํ ภทฺทกํ ธมฺมํ สุณาถาติ เอตํปิ ทีปิตํ โหติ.
     มนสิกโรถาติ อาวชฺเชถ, สมนฺนาหรถาติ อตฺโถ, อวิกขิตฺตจิตฺตา หุตฺวา
นิสาเมถ, จิตฺเต กโรถาติ อธิปฺปาโย. อิทาเนตฺถ ตํ สุณาถาติ
โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณเมตํ สาธุกํ มนสิกโรถาติ มนสิกาเร ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน
มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ. ปุริมญฺเจตฺถ พฺยญฺชนวิปลฺลาสคาหวารณํ, ปจฺฉิมํ
อตฺถวิปลฺลาสคาหวารณํ. ปุริเมน ธมฺมสฺสวนํ นิโยเชติ, ปจฺฉิเมน สุตานํ ธมฺมานํ
ธารณูปปริกฺขาทีสุ. ปุริเมน จ สพฺยญฺชโน อยํ ธมฺโม ตสฺมา สวนีโยติ
ทีเปติ. ปจฺฉิเมน สาตฺโถ ตสฺมา มนสิกาตพฺโพติ. สาธุกปทํ วา อุภยปเทหิ
โยเชตฺวา ยสฺมา อยํ ธมฺโม ธมฺมคมฺภีโร จ เทสนาคมฺภีโร จ ตสฺมา สุณาถ
สาธุกํ. ยสฺมา อตฺถคมฺภีโร ปฏิเวธคมฺภีโร จ ตสฺมา สาธุกํ มนสิกโรถาติ
เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
     ภาสิสฺสามีติ เทสิสฺสามิ. "ตํ สุณาถา"ติ เอตฺถ ปฏิญฺญาตํ เทสนํ น
สงฺขิตฺตโตว เทสิสฺสามิ, อปิจ โข วิตฺถารโตปิ นํ ภาสิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
สงฺเขปวิตฺถารวาจกานิ หิ เอตานิ ปทานิ. ยถาห วงฺคีสตฺเถโร:-
@เชิงอรรถ:  สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ ฉฬวคฺค (สฺยา)   ม. อุปริ. ๑๔/๘๕/๖๗ มหาปุณฺณมสุตฺต
@ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๔๙/๒๔๐ สงฺคีติสุตฺต      ขุ.ชา. ปญฺญาส. ๒๘/๕๐/๒๐
@อุมฺมาทนฺตีชาตก (สฺยา)     องฺ. ทสก. ๒๔/๑๖๗/๒๐๔
         "สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ          วิตฺถาเรนปิ ภาสติ
          สาลิกาเยว นิคฺโฆโส         ปฏิภาณํ อุทีรยี"ติ, ๑-
     เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาตา หุตฺวา เอวํ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต
ปจฺจสฺโสสุํ สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉึสุ, ปฏิคฺคเหสุนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ เนสํ
ภควา เอตทโวจ เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ อิธ ภิกฺขเวติอาทิกํ สกลสุตฺตํ อโวจ.
ตตฺถ อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต. สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ.
ยถาห:- "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๒- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห:-
"อิเธว ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๓- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห:-
         "อิเธว ติฏฺฐมานสฺส            เทวภูตสฺส เม สโต
          ปุเนวายุ ๔- จ เม ลทฺโธ      เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๕-
     กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห:- "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ
ปวาริโต"ติ. ๖- อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๒] อิธ ภิกฺขเวติ ยถาปฏิญฺญาตํ เทสนํ เทเสตุํ ปุน ภิกฺขู อาลปติ.
อุภเยนาปิ ภิกฺขเว อิมสฺมึ โลเกติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ
ปน อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนสจฺจ-
ปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยวิรหิตตฺตา อญาตตฺตา ๗-
อญาณปฏิเสธโก ๘- เนว อาคโม  ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา เนว
อธิคโม อตฺถิ. โส อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิติ. สฺวายํ:-
         ปุถูนํ ชนนาทีหิ           การเณหิ ปุถุชฺชโน
         ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา        ปุถุ วายํ ชโน อิติ.
@เชิงอรรถ:  สํ. สคา. ๑๕/๒๑๔/๒๒๙ สาริปุตฺตสุตฺต    ที.สี. ๙/๑๙๐/๖๓ สามญฺญผลสุตฺต
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕ สมณสุตฺต     ฉ.ม., อิ., ก. ปุนรายุ
@ ที. มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔              ม. มู. ๑๒/๓๐/๑๗
@ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ.            ฉ.ม. มญฺญนาปฏิเสธโก.
     โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิปิ การเณหิ
ปุถุชฺชโน. ยถาห:- ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, อิติ ปุถุ
วิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ
สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ
ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ
รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา. ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ ปญฺจนีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ
ปุถุชฺชนาติ. ๑- ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ
ชนานํ อนฺโตคธตฺตาติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต วิสํสฏฺโฐ
สีลสุตฺตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา
ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต:-
         ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา          พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา.
         อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก         กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโนติ
     เทฺว เย ปุถุชฺชนา, ๒- เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ,
     อริยานํ อทสฺสาวีติ อาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น
อิริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา
จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห "สเทวเก
ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ. ๓- สปฺปุริสาติ เอตฺถ จ
ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน
โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพว วา เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ
อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธสาวกาปิ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., ขุ. มหา. ๒๙/๒๓๙/๑๗๙ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทส   ฉ.ม. เทฺว
@ปุถุชฺชนา วุตฺตา.    สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐ โลกสุตฺต
              โย เย กตญฺญู กตเวทิ ธีโร
              กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ
              ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ
              ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตีติ ๑-
     กลฺยาณมิตฺโต ทพฺหภตฺติ จ โหตีติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโต,
กตญฺญุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธาติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น
จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพ. โส จ จกฺขุนา
อทสฺสาวี ญาเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ, เตสุ ญาเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโต
มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺฐาปิ อทิฏฺฐาว โหนฺติ, เตสํ จกฺขูนํ
วณฺณมตฺตคหณโต, น อริยภาวโคจรโต. โสณสิคาลาทโยปิ จ จกฺขุนา อริเย
ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน.
     ตตฺรีทํ วตฺถุ:- จิตฺตลตาปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺฐาโก
วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ "อริยา นาม ภนฺเต กีทิสา"ติ.
เถโร อาห "อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ ๒-
กตฺวา สห จรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ. เอวํ ทุชฺชานา อาวุโส อริยา"ติ.
เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อญฺญาสิ. ตสฺมา น จกฺขุนา ทสฺสนํ ทสฺสนํ, ญาเณน
ทสฺสนเมว ทสฺสนํ. ยถาห "กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน, โย โข วกฺกลิ
ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี"ติ. ๓- ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ ญาเณน
อริเยหิ ทิฏฺฐํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต อริยาธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต
อริยกรณธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺฐตฺตา "อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ.
     อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม
อวินีโตติ เอตฺถ ปน:-
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. จตฺตาลีส. ๒๗/๒๔๖๖/๕๔๑ สรภงฺคชาตก (สฺยา)   ฉ.ม. วตฺตปฏิวตฺตึ.
@ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๘๗/๙๖ วกฺกลิสุตฺต.
              ทุวิโธ วินโย นาม            เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา
              อภาวโต ตสฺส อยํ            "อวินีโต"ติ วุจฺจติ.
     อยํ หิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ
วินเย เอกเมโก ๑- วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร
ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วิริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ
ปญฺจวิโธ.
     ตตฺถ "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๒- อยํ
วุจฺจติ สีลสํวโร. "รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๓- อยํ
สติสํวโร.
              "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา)
               สติ เตสํ นิวารณํ
               โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ
               ปญฺญาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ ๔-
     อยํ ญาณสํวโร. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๕- อยํ ขนฺติสํวโร.
"อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อยํ วิริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร
ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายวจีทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร"ติ,
วินยนโต "วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     ตถายํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว
ตมสฺส เตน เตน วิปสฺสนาญาเณน ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส ๗- ปหานํ. เสยฺยถีทํ?
นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ,
@เชิงอรรถ:  เอเกโกตี ปทํ สุนฺทรตรํ     อภิ. วิภงฺค ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ฌานวิภงฺค
@ ที. สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม. มู. ๑๒/๓๔๙/๓๖๐, สํ. สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา.), องฺ. ติก.
@๒๐/๑๖/๑๐๘ อปณฺณกสุตฺต     ๔. ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒
@ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๔, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๐/๑๘๓ (สฺยา)
@๖. ม.มู. ๑๒/๒๖/๑๕, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๓, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๔๐/๑๘๒ ราชวคฺค.
@๗. ฉ.ม. อนตฺถสฺส
ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถิภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ
มมา"ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน
อุจฺเฉททิฏฺฐิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญา,
อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺญาย,
มุญฺจิตุกามตาญาเณน อมุญฺจิตุกามตาย, อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน
ธมฺมฏฺฐิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคาหสฺส ปหานํ,
เอตํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
     ยมฺปน อุปจารสมาธิเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต
ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเฐ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม.
     ยํ ปน จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺคภาวโต อตฺตโน สนฺตาเน
"ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา"ติ อาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิตฺตสฺส
กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม.
     ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ
นาม.
     ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสตฺตตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ
นาม
     สพฺพํปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยฏฺเฐน วินโย,
ตสฺมา ปหานวินโยติ วุจฺจติ. ตํตํปหานโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวนโต
เจตํ "ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ เภทโต จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา
ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ,
ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจตีติ. เอส นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี
สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ. นานากรณญฺหิ ๒-
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๒๗๗/๘๔ โลกุตฺตรกุสล    ฉ.ม., อิ. นินฺนานากรณญฺหิ
เอกํ อตฺถโต. ยถาห "เยว เต อริยา เตว เต สปฺปุริสา, เยว เต สปฺปุริสา,
เตว เต อริยา, โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม, โส เอว โส สปฺปุริสานํ
ธมฺโม, โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โส เอว โส อริยานํ ธมฺโม, เยว
เต อริยานํ วินยา, เตว เต สปฺปุริสานํ วินยา, เยว เต สปฺปุริสานํ วินยา,
เตว เต อริยานํ วินยา, อริเยติ วา สปฺปุริเสติ วา อริยธมฺเมติ วา
สปฺปุริสธมฺเมติ วา อริยวินเยติ วา สปฺปุริสวินเยติ วา เอเสเส เอเก เอกตฺเถ สเม
สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญวา"ติ.
     กสฺมา ปน ภควา "สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว ภิกฺขเว เทสิสฺสามี"ติ
วตฺวา ตํ อเทเสตฺวา ว "อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี"ติ
เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสีติ. ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย ธมฺมเทสนาย ตํ อตฺถํ อาวีกาตุํ.
ภควโต หิ ธมฺมาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนา, ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุคฺคลเทสนา,
ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนาติ ธมฺมปุคฺคลวเสเนว
ตาว จตุพฺพิธา เทสนา.
     ตตฺถ "ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว เวทนา. กตมา ติสฺโส?  สุขา เวทนา
ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา, อิมา โข ภิกฺขเว ติสฺโส เวทนา"ติ ๑-
เอวรูปี ธมฺมาธิฏฺฐานา ธมฺมเทสนา เวทิตพฺพา. "ฉธาตุโร ๒- ปุริโส ฉผสฺสายตโน
อฏฺฐารสมโนปวิจาโร จตุราธิฏฺฐาโน"ติ ๓- เอวรูปี ธมฺมาธิฏฺฐานา ปุคฺคลเทสนา.
"ตโยเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ. กตเม ตโย? อนฺโธ
เอกจกฺขุ ทฺวิจกฺขุ. กตโม จ ภิกฺขเว ปุคฺคโล อนฺโธ"ติ ๔- เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺฐานา
ปุคฺคลเทสนา. "กตมญฺจ ภิกฺขเว ทุคฺคติภยํ? อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อิติ
ปฏิสญฺจิกฺขติ "กายทุจฺจริตสฺส โข ปาปโก วิปาโก อภิสมฺปรายํ ฯเปฯ สุทฺธมตฺตานํ
ปริหรติ. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทุคฺคติภยนฺ"ติ ๕- เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺฐานา
ธมฺมเทสนา.
@เชิงอรรถ:  สํ. สฬา. ๑๘/๓๔๙ อาทิ/๒๕๕ เวทนาสํยุตฺต (สฺยา)   ม. ฉธาตุโย.
@ ม. อุปริ. ๑๔/๓๔๓/๓๐๖ ธาตุวิภงฺคสุตฺต    องฺ. ติก. ๒๐/๒๙/๑๒๓ อนฺธสุตฺต
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๑/๑๓๙ อตฺตานุวาทสุตฺต
     สฺวายํ อิธ ยสฺมา ปุถุชฺชโน อปริญฺญาตพฺพตฺถุโก ๑- อปริญฺญาตมูลิกา จ
อิธาธิปฺเปตานํ สพฺพธมฺมานํ มูลภูตา มญฺญนา โหติ, ตสฺมา ปุถฺชฺชนํ ทสฺเสตฺวา
ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย อตฺถํ ๒- อาวีกาตุํ "อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน
อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสีติ เวทิตพฺโพ.
                           ปฐวีวารวณฺณนา
     เอวํ ปุถุชฺชนํ ทสฺเสตฺวา ๓- อิทานิ ตสฺส ปฐวีอาทีสุ วตฺถูสุ
สพฺพสกฺกายธมฺมชนิกํ มญฺญนํ ทสฺเสนฺโต ปฐวึ ปฐวิโตติอาทิมาห.
     ตตฺถ ลกฺขณปฐวี สสมฺภารปฐวี อารมฺมณปฐวี สมฺมติปฐวีติ จตุพฺพิธา
ปฐวี.
     ตาสุ "กตมา จ อาวุโส อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ
กกฺขฬํ ขริคตนฺ"ติ อาทีสุ ๔- วุตฺตา ลกฺขณปฐวี. "ปฐวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย
วา"ติ อาทีสุ ๕- วุตฺตา สสมฺภารปฐวี. เย จ เกสาทโย วีสติโกฏฺฐาสา อโยโลหาทโย
จ พาหิรา, สา หิ วณฺณาทีหิ สมฺภาเรหิ สทฺธึ ปฐวีติ สสมฺภารปฐวี.
"ปฐวีกสิณเมโก สญฺชานาตี"ติ อาทีสุ ๖- อาคตา ปน อารมฺมณปฐวี นิมิตฺตปฐวีติปิ
วุจฺจติ. ปฐวีกสิณชฺฌานลาภี เทวโลเก นิพฺพตฺโต อาคมนวเสน ปฐวีเทวตาติ
นามํ ลภติ อยํ สมฺมติปฐวีติ เวทิตพฺพา. สา สพฺพาปิ อิธ ลพฺภติ.
     ตาสุ ยงฺกิญฺจิ ปฐวึ อยํ ปุถุชฺชโน ปฐวิโต สญฺชานาติ, ปฐวีติ
สญฺชานาติ, ปฐวีภาเวน สญฺชานาติ, โลกโวหารํ คเหตฺวา สญฺญาวิปลฺลาเสน
สญฺชานาติ ปฐวีติ. เอวํ ปฐวีภาวํ อมุญฺจนฺโตเยว วา เอวํ ๗- "สตฺโตติ วา
สตฺตสฺสา"ติ วา อาทินา นเยน สญฺชานาติ. กสฺมา เอวํ สญฺชานาตีติ น
วตฺตพฺพํ. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน. โส ยงฺกิญฺจิ เยน เกนจิ อากาเรน
คณฺหาติ. อริยานํ อทสฺสาวิตาทิเภทเมว วา เอตฺถ การณํ. ยํ วา ปรโต
"อปริญฺญาตํ ตสฺสา"ติ วทนฺเตน ภควตา ว วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อปริญฺญาตวตฺถุโก   ฉ.ม., อิ. ตํ อตฺถํ.   ฉ.ม., อิ. นิทฺทิสิตฺวา.
@ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๓/๙๖ ธาตุวิภงฺค.    วินย. มหาวิ. ๒/๒๘/๑๕๘ ปาจิตฺติยกณฺฑ.
@ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๔๖/๒๓๗ สงฺคีติสุตฺต       ฉ.ม., อิ เอตํ.
     ปฐวึ ปฐวิโต สญฺญตฺวาติ โส ตํ ปฐวึ เอวํ วิปรีตสญฺญาย สญฺชานิตฺวา,
"สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติ ๑- วจนโต อปรภาเค ถามปฺปตฺเตหิ
ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺเจหิ อิธ มญฺญนานาเมน วุตฺเตหิ มญฺญติ กปฺเปติ วิกปฺเปติ,
นานปฺปการโต อญฺญถา คณฺหติ. เตน วุตฺตํ "ปฐวึ มญฺญตี"ติ. เอวํ มญฺญญโต
จสฺส ตา มญฺญนา โอฬาริเกน นเยน ทสฺเสตุํ "ยา อยํ เกสา โลมา"ติ
อาทินา นเยน วีสติเภทา อชฺฌตฺติกา ปฐวี วุตฺตา, ยา จายํ วิภงฺเค `ตตฺถ
กตมา พาหิรา ปฐวีธาตุ,?  ยํ พาหิรํ กกฺขฬํ ขริคตํ กกฺขฬตฺตํ กกฺขฬภาโว
พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถีทํ? อโย โลหํ ติปุ สีสํ สชฺฌุ มุตฺตา มณิ
เวฬุริยํ *- สงฺโข สิลา ปพาฬํ รชฏํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลํ
ติณํ กฏฺฐํ สกฺขรา วาลิกา *- กถลํ ภูมิ ปาสาโณ ปพฺพโต"ติ ๒- เอวํ
พาหิรา ปฐวี วุตฺตา, ยา จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตปฐวี ตํ คเหตฺวา
อยํ อตฺถโยชนา วุจฺจติ.
     ปฐวึ มญฺญตีติ ตีหิ มญฺญนาหิ อหํ ปฐวีติ มญฺญติ, มม ปฐวีติ
มญฺญติ, ปโร ปฐวีติ มญฺญติ, ปรสฺส ปฐวีติ มญฺญติ, อถวา อชฺฌตฺติกํ
ปฐวึ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ, มานมญฺญนาย มญฺญติ, ทิฏฺฐิมญฺญนาย
มญฺญติ. กถํ?  อยญฺหิ เกสาทีสุ ฉนฺทราคํ ชเนติ เกเส อสฺสาเทติ อภินนฺทติ
อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ. โลเม นเข ทนฺเต ตจํ อญฺญตรํ วา ปน รชนียํ
วตฺถุํ. เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปฐวึ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. อิติ เม เกสา สิยุํ
อนาคตมทฺธานํ. อิติ โลมาติ อาทินา วา ปน นเยน ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ.
"อิมินาหํ สีเลน วา ฯเปฯ พฺรหฺมจริเยน วา เอวํ สินิทฺธมุทุสุขุมนีลเกโส
ภวิสฺสามี"ติ อาทินา วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธานํ ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ.
เอวมฺปิ อชฺฌตฺติกํ ปฐวึ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ.
     ตถา อตฺตโน เกสาทินํ สมฺปตฺตึ วา วิปตฺตึ วา นิสฺสาย มานํ
ชเนติ, "เสยฺโยหมสฺมีติ วา สทิโสหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา"ติ เอวํ
@เชิงอรรถ:  ขุ. สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖ กลหวิวาทสุตฺต  * ปาลิ. เวฬุริโย * ปาลิยํ อยํ ปาโฐ น
@ทิสฺสติ    อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๓/๙๖ ธาตุวิภงฺค.
อชฺฌตฺติกํ ปฐวึ มานมญฺญนาย มญฺญติ. "ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺ"ติ ๑- อาคตนเยน
ปน เตสํ "ชีโว"ติ อภินิวิสติ, เอส นโย โลมาทีสุ. เอวํ อชฺฌตฺติกํ ปฐวึ
ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ.
     อถวา "ยา เจว โข ปนาวุโส อชฺฌตฺติกา ปฐวีธาตุ, ยา จ พาหิรา
ปฐวีธาตุ, ปฐวีธาตุ เจเวสา, ๒- ตํ เนตํ มมา"ติ ๓- อิมิสฺสา ปวตฺติยา ปจฺจนีกนเยน
เกสาทิเภทํ ปฐวึ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ อภินิวิสติ. เอวํปิ
อชฺฌตฺติกํ ปฐวึ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ. เอวํ ตาว อชฺฌตฺติกํ ปฐวึ ตีหิ
มญฺญนาหิ มญฺญติ.
     ยถา จ อชฺฌตฺติกํ, เอวํ พาหิรํปิ. กถํ?  อยญฺหิ อยโลหาทีสุ ฉนฺทราคํ
ชเนติ. อยโลหาทีนิ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ. มม
อโย มม โลหนฺติ อาทินา นเยน อยาทีนิ มมายติ รกฺขติ โคปายติ, เอวํ
พาหิรํ ปฐวึ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. อิติ เม อยโลหาทโย สิยุํ
อนาคตมทฺธานนฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, "อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา
ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เอวํ สมฺปนฺนอยโลหาทิอุปกรโณ ภวิสฺสามี"ติ วา
อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เอวํปิ พาหิรํ ปฐวึ ตณฺหามญฺญนาย
มญฺญติ.
     ตถา อตฺตโน อยโลหาทีนํ สมฺปตฺตึ วา วิปตฺตึ วา นิสฺสาย มานํ
ชเนติ "อิมินาหํ เสยฺโยหมสฺมีติ วา สทิโสหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา"ติ ๔-
เอวํ พาหิรํ ปฐวึ มานมญฺญนาย มญฺญติ. อเย ชีวสญฺญี หุตฺวา ปน อยํ
"ชีโว"ติ อภินิวิสติ. เอส นโย โลหาทีสุ. เอวํ พาหิรํ ปฐวึ ทิฏฺฐิมญฺญนาย
มญฺญติ.
     อถวา "อิเธกจฺโจ ปฐวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ยํ ปฐวีกสิณํ, โส
อหํ. โย อหํ, ตํ ปฐวีกสิณนฺติ ปฐวีกสิณญฺจ อตฺตญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสตี"ติ ๕-
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๑๘๗/๑๖๓,๑๖๕ อคฺคิวจฺฉโคตฺตสุตฺต.   ฉ.ม. ปฐวีธาตุเรเวสา
@ ม.มู. ๑๒/๓๐๒/๒๖๓ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺต   อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๓๒/๔๒๑
@ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค    ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๑๓/๒๐๗ อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทส
ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยเนว นิมิตฺตปฐวึ "อตฺตา"ติ อภินิวิสติ. เอวํ พาหิรํ
ปฐวึ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ. เอวํ พาหิรํปิ ปฐวึ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติ.
เอวํ ตาว "ปฐวึ มญฺญตี"ติ เอตฺถ ติสฺโส มญฺญนา เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ
สงฺเขเปเนว กถยิสฺสาม.
     ปฐวิยา มญฺญตีติ เอตฺถ ปฐวิยาติ ภุมฺมวจนเมตํ. ตสฺมา อหํ ปฐวิยาติ
มญฺญติ, มยฺหํ กิญฺจนํ ปลิโพโธ วา ปฐวิยาติ มญฺญติ, ปโร ปฐวิยาติ
มญฺญติ, ปรสฺส กิญฺจนํ ปลิโพโธ วา ปฐวิยาติ มญฺญตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
     อถวา ยฺวายํ "กถํ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ, อิเธกจฺโจ เวทนํ
สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ตสฺส เอวํ โหติ, อยํ โข เม
อตฺตา, โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ รูเปติ เอวํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ
สมนุปสฺสตี"ติ ๑- เอตสฺส อตฺถนโย วุตฺโต, เอเตเนว นเยน เวทนาทิธมฺเม
อตฺตโต คเหตฺวา ตโต อชฺฌตฺติกพาหิราสุ ปฐวีสุ ยงฺกิญฺจิ ปฐวึ
ตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมิสฺสา ปฐวิยาติ
มญฺญนฺโต ปฐวิยา มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตสิเนหํ
ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหา มานมญฺญนา เวทิตพฺพา. ยทา ปน
เตเนว นเยน โส โข ปนสฺส อตฺตา ปฐวิยาติ มญฺญติ, ตทา ทิฏฺฐิมญฺญนา
เอว ยุชฺชติ. อิตราโยปิ ปน อิจฺฉนฺติ.
     ปฐวิโต มญฺญตีติ เอตฺถ ปน ปฐวิโตติ นิสฺสกฺกวจนํ. ตสฺมา สอุปกรณสฺส
อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยถาวุตฺตปฺปเภทโต ปฐวิโต อุปฺปตฺตึ วา นิคมนํ วา
ปฐวิโต วา อญฺโญ อตฺตาติ มญฺญมาโน ปฐวิโต มญฺญตีติ เวทิตพฺโพ, อยมสฺส
ทิฏฺฐิมญฺญนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ
มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพา. อปเร อาหุ "ปฐวีกสิณํ
ปริตฺตํ ภาเวตฺวา ตโต จ อญฺญํ อปฺปมาณํ อตฺตานํ คเหตฺวา ปฐวิโต พหิทฺธาปิ
เม อตฺตาติ มญฺญมาโน ปฐวิโต มญฺญตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๓๑๖/๒๑๐ อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทส (สฺยา)
     ปฐวิมฺเมติ มญฺญตีติ เอตถ ปน เกวลมฺหิ มหาปฐวึ ตณฺหาวเสน
มมายตีติ อิมินา นเยน ปวตฺตา เอกา ตณฺหามญฺญนา เอว ลพฺภตีติ เวทิตพฺพา.
สจายํ มม เกสา มม โลมา มม อโยติ เอวํ ยถาวุตฺตปฺปเภทาย สพฺพายปิ
อชฺฌตฺติกพาหิราย ปฐวิยา โยเชตพฺพาติ.
     ปฐวึ อภินนฺทตีติ วุตฺตปฺปการเมว ปฐวึ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อภินนฺทติ,
อสฺสาเทติ, ปรามสติ จาติ วุตฺตํ โหติ. "ปฐวึ มญฺญตี"ติ เอเตเนว เอตสฺมึ อตฺเถ
สิทฺเธ กสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ เจ. อวิจาริตเมตํ โปราเณหิ. อยมฺปน เม อตฺตโน
มติ, เทสนาวิลาสโต วา อาทีนวทสฺสนโต วา. ยสฺสา หิ ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธตฺตา
นานานยวิจิตฺรเทสนาวิลาสสมฺปนฺโน, อยํ ๑- สา ภควตา สุปฏิวิทฺธา. ตสฺมา ปุพฺเพ
มญฺญนาวเสน กิเลสุปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภินนฺทนาทิวเสน ๒- ทสฺเสนฺโต
เทสนาวิลาสโต วา อิทมาห. โย วา ปฐวึ มญฺญติ, ปฐวิยา มญฺญติ, ปฐวิโต
มญฺญติ, ปฐวี เมติ มญฺญติ, โส ยสฺมา น สกฺโกติ ปฐวีนิสฺสิตํ ตณฺหํ วา
ทิฏฺฐึ วา ปหาตุํ, ตสฺมา ปฐวึ อภินนฺทติ. โย จ ปฐวึ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ
โส อภินนฺทติ, ทุกฺขญฺจ อาทีนโวติ อาทีนวทสฺสนโตปิ อิทมาห. วุตฺตํ เจตํ
ภควตา "โย ภิกฺขเว ปฐวีธาตุํ อภินนฺทติ, ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ, โย ทุกฺขํ
อภินนฺทติ, อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามี"ติ.
     เอวํ ปฐวีวตฺถุกํ มญฺญนญฺจ อภินนฺทนญฺจ วตฺวา อิทานิ เยน การเณน
โส มญฺญติ อภินนฺทติ, ตํ การณํ อาวีกโรนฺโต อาห "ตํ กิสฺส เหตุ,
อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามี"ติ. ตสฺสตฺโถ, โส ปุถุชฺชโน ตํ ปฐวึ กิสฺส เหตุ
มญฺญติ, เกน การเณน มญฺญติ, อภินนฺทตีติ เจ. อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามีติ,
ยสฺมา ตํ วตฺถุ ตสฺส อปริญฺญาตํ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ ปฐวึ
ปริชานาติ, โส ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ ญาตปริญฺญาย ตีรณปริญฺญาย
ปหานปริญฺญายาติ.
     ตตฺถ กตมา ญาตปริญฺญา?  ปฐวีธาตุํ ชานาติ, อยํ ปฐวีธาตุ อชฺฌตฺติกา
อยํ พาหิรา, อิทมสฺสาลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ, อยํ
@เชิงอรรถ:  สี. อสฺส.           ฉ.ม. อภินนฺทนาวเสน
ญาตปริญฺญา. กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ปฐวีธาตุํ ตีเรติ
อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโตติ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ, อยํ ตีรณปริญฺญา. กตมา
ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน ปฐวีธาตุยา ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ
ปหานปริญฺญา.
     นามรูปววตฺถานํ วา ญาตปริญฺญา. กลาปสมฺมสนาทิอนุโลมปริโยสานา
ตีรณปริญฺญา. อริยมคฺเค ญาณํ ปหานปริญฺญาติ. โย ปฐวึ ปริชานาติ, โส
อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ, อสฺส จ ปุถุชฺชนสฺส ตา ปริญฺญาโย นตฺถิ,
ตสฺมา อปริญฺญาตตฺตา ปฐวึ มญฺญติ จ อภินนฺทติ จาติ. เตนาห ภควา
"อิธ ภิกฺขเว อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ฯเปฯ ปฐวึ มญฺญติ, ปฐวิยา มญฺญติ,
ปฐวิโต มญฺญติ, ปฐวี เมติ มญฺญติ, ปฐวึ อภินนฺทติ, ตํ กิสฺส เหตุ?
อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามีติ.
                         ปฐวีวาโร นิฏฺฐิโต.
                         อาโปวาราทิวณฺณนา
     อาปํ อาปโตติ เอตฺถาปิ ลกฺขณสสมฺภารารมฺมณสมฺมติวเสน จตุพฺพิโธ
อาโป. เตสุ "ตตฺถ กตมา อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป
อาโปคตํ เสฺนโห เสฺนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนนฺ"ติอาทีสุ ๑-
วุตฺโต ลกฺขณอาโป. "อาโปกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต อปสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหตี"ติ
อาทีสุ วุตฺโต สสมฺภารอาโป. เสสํ สพฺพํ ปฐวิยํ วุตฺตสทิสเมว. เกวลํ
โยชนานเยน ๒- ปน "ปิตฺตํ เสมฺหนฺ"ติ อาทินา นเยน วุตฺตา ทฺวาทสเภทา
อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, "ตตฺถ กตมา พาหิรา อาโปธาตุ, ยํ พาหิรํ อาโป
อาโปคตํ เสฺนโห เสฺนหคตํ พนฺธนตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถีทํ?
มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโร ผลรโส ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ
เตลํ มธุ ผาณิตํ ภุมฺมานิ วา อุทกานิ อนฺตลิกฺขานิ วา"ติ ๑- เอวํ วุตฺตา จ
พาหิรา อาโปธาตุ เวทิตพฺพา. โส จ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก นิมิตฺตอาโป.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๔/๙๗ ธาตุวิภงฺค.   ฉ.ม. โยชนานเย.
     เตชํ เตชโตติ อิมสฺมึ เตโชวาเรปิ วุตฺตนเยเนว วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ.
โยชนานเยน ปเนตฺถ "เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีริยฺยติ, เยน จ ปริฑยฺหติ,
เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมาปริณามํ คจฺฉตี"ติ ๑- เอวํ วุตฺตา จตุปฺปเภทา
อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ, "ตตฺถ กตมา พาหิรา เตโชธาตุ?  ยํ พาหิรํ เตโช
เตโชคตํ อุสฺมา อุสฺมาคตํ อุสุมํ อุสุมคตํ พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ. เสยฺยถีทํ?
กฏฺฐคฺคิ สกลิกคฺคิ ปลาลคฺคิ ติณคฺคิ โคมยคฺคิ ถูสคฺคิ สงฺการคฺคิ อินฺทคฺคิ
อคฺคิสนฺตาโป สุริยสนฺตาโป กฏฺฐสนฺนิจยสนฺตาโป ติณสนฺนิจยสนฺตาโป
ธญฺญสนฺนิจยสนฺตาโป ภณฺฑสนฺนิจยสนฺตาโป"ติ ๒- เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา เตโชธาตุ
เวทิตพฺพา.
     วายํ วายโตติ อิมสฺส วายวารสฺสาปิ โยชนานเย ปน "อุทฺธงฺคมา
วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺฐาสยา วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน
วาตา, สตฺถกา วาตา, ขุรกา วาตา, อุปฺปลกา วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส"ติ ๓-
เอวํ วุตฺตา อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ, "ตตฺถ กตมา พาหิรา วาโยธาตุ? ยํ
พาหิรํ วาโย วาโยคตํ ถมฺภิตตฺตํ รูปสฺส พหิทฺธา อนุปาทินฺนํ, เสยฺยถีทํ?
ปุรตฺถิมา วาตา, ปจฺฉิมา วาตา, อุตฺตรา วาตา, ทกฺขิณา วาตา, สรชา
วาตา, อรชา วาตา, สีตา วาตา, อุณฺหา วาตา, ปริตฺตา วาตา, อธิมตฺตา
วาตา, กาฬวาตา, เวรมฺภวาตา, ปกฺขวาตา, สุปณฺณาวาตา, ตาลวณฺฏวาตา,
วิธูปนวาตา"ติ ๓- เอวํ วุตฺตา จ พาหิรา วาโยธาตุ เวทิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๔-
เอตฺตาวตา จ ยฺวายํ:-
         "วุตฺตํ หิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน.
          วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, อิติ วุตฺโต ลกฺขโณ หาโร"ติ.
     เอวํ เนตฺติยํ ลกฺขโณ นาม หาโร วุตฺโต, ตสฺส วเสน ยสฺมา จตูสุ
ภูเตสุ คหิเตสุ อุปาทารูปํปิ คหิตเมว ภวติ, รูปลกฺขณํ อนตีตตฺตา. ยํ จ
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๕/๙๗ ธาตุวิภงฺค *๒ ปาลิ. ภสฺมาสนฺนิจยสนฺตาโป, อภิ.
@วิภงฺค. ๓๕/๑๗๕/๙๘   อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๑๗๖/๙๘ สุตฺตนฺตภาชนีย
@ ฉ.ม. วุตฺตนยเมวาติ
ภูโตปาทารูปํ, โส รูปกฺขนฺโธ. ตสฺมา "อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ปฐวึ อาปํ เตชํ
วายํ มญฺญตี"ติ วทนฺเตน อตฺตโต รูปํ สมนุปสฺสตีติปิ วุตฺตํ โหติ. "ปฐวิยา
อาปสฺมึ เตชสฺมึ วายสฺมึ มญฺญตี"ติ วทนฺเตน รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ
วุตฺตํ โหติ. "ปฐวิโต อาปโต เตชโต วายโต มญฺญตี"ติ วทนฺเตน รูปโต
อญฺโญ อตฺตาติ สิทฺธตฺตา รูปวนฺตํ จ อตฺตานํ อตฺตนิ จ รูปํ สมนุปสฺสตีติ
วุตฺตํ โหติ. เอวเมตา จตสฺโส รูปวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิมญฺญนา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ เอกา อุจฺเฉททิฏฺฐิ ติสฺโส สสฺสตทิฏฺฐิโยติ เทฺว ทิฏฺฐิโย โหนฺตีติ อยมฺปิ
เอตฺถ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
                          ภูตวาราทิวณฺณนา
     [๓] เอวํ รูปมุเขน สงฺขารวตฺถุกํ มญฺญนํ วตฺวา อิทานิ เย สงฺขาเร
อุปาทาย สตฺตา ปญฺญาปิยนฺติ, เตสุ สตฺเตสุปิ ยสฺมา ปุถุชฺชโน มญฺญนํ
กโรติ, ตสฺมา เต สตฺเต นิทฺทิสนฺโต ภูเต ภูตโต สญฺชานาตีติ อาทิมาห.
     ตตฺรายํ ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธ อมนุสฺส ธาตุ วิชฺชมาน ขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ
ทิสฺสติ. "ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา"ติอาทีสุ *๑- หิ อยํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ
ทิสฺสติ. "ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี"ติ ๒- เอตฺถ อมนุสฺเสสุ. "จตฺตาโร โข
ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู"ติ ๓- เอตฺถ จตูสุ ธาตูสุ. "ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺ"ติอาทีสุ ๔-
วิชฺชมาเนสุ. "โย จ กาลฆโส ภูโต"ติ ๕- เอตฺถ ขีณาสเว. "สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ
ภูตา โลเก สมุสฺสยนฺ"ติ ๖- เอตฺถ สตฺเตสุ. "ภูตคามปาตพฺยตายา"ติ ๗- เอตฺถ
รุกฺขาทีสุ. อิธ ปนายํ สตฺเตสุ วตฺตติ โน จ โข อวิเสเสน. จาตุมฺมหาราชิกานํ
หิ เหฏฺฐา สตฺตา อิธ ภูตาติ อธิปฺเปตา.
     ตตฺถ ภูเต ภูตโต สญฺชานาตีติ อาทิ วุตฺตนยเมว. ภูเต มญฺญตีติ
อาทีสุ ปน ติสฺโสปิ มญฺญนา โยเชตพฺพา. กถํ? อยํ หิ "โส ปสฺสติ คหปตึ
@เชิงอรรถ: *๑ ปาลิ. ปสฺสถาติ, ม.มู. ๑๒/๔๐๑/๓๕๘ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต   ขุ. สุ. ๒๕/๒๒๔/๓๗๖
@รตนสุตฺต   ม. อุปริ. ๑๔/๘๖/๖๘ มหาปุณฺณมสุตฺต.  วินย. มหาวิ. ๒/๖๙/๑๔๓
@ภูตาโรจนสิกฺขาปท    ขฺ. ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก (สฺยา)
@ ที. มหา. ๑๐/๒๒๐/๑๓๗ ปรินิพฺพุตกถา    วินย. มหาวิ. ๒/๙๐/๑๖๐
วา คหปติปุตฺตํ วา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตํ สมงฺคีภูตนฺ"ติ ๑- วุตฺตนเยน
ภูเต สุภา สุขิตาติ คเหตฺวา รชฺชติ, ทิสฺวาปิ เน รชฺชติ, สุตฺวาปิ ฆายิตฺวาปิ
สายิตฺวาปิ ผุสิตฺวาปิ ญตฺวาปิ เอวํ ภูเตสุ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. "อโห
วตาหํ ขตฺติยมหาสาลานํ วา สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยนฺ"ติอาทินา ๒- วา ปน นเยน
อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ, เอวํปิ ภูเตสุ ตณฺหามญฺญนาย
มญฺญติ. อตฺตโน ปน ภูตานญฺจ สมฺปตฺติวิปตฺตึ นิสฺสาย อตฺตานํ วา เสยฺยํ
ทหติ. ภูเตสุ ยงฺกิญฺจิ ภูตํ หีนํ อตฺตานํ วา หีนํ, ยงฺกิญฺจิ ภูตํ เสยฺยํ.
อตฺตานํ วา ภูตญฺจ ๓- อตฺตนา สทิสํ ๓- ทหติ. ยถาห "อิเธกจฺโจ ชาติยา
วา ฯเปฯ อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปุพฺพกาลํ ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ,
อปรกาลํ อตฺตานํ เสยฺยํ ทหติ, ปเร หีเน ทหติ, โย เอวรูโป มาโน ฯเปฯ
อยํ วุจฺจติ มานาติมาโน"ติ. ๔- เอวํ ภูเตสุ มานมญฺญนาย มญฺญติ.
     ภูเต ปน "นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา"ติ วา "สพฺเพ
สตฺตา สพฺเพ ปาณา สพฺเพ ภูตา สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวิริยา
นิยติสงฺคติภาวปริณตา ฉเสฺววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี"ติ วา ๕- มญฺญมาโน
ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ. เอวํ ภูเต ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติ.
     กถํ ภูเตสุ มญฺญติ?  เตสุ เตสุ ภูเตสุ อตฺตโน อุปฺปตฺตึ สุขุปฺปตฺตึ
วา อากงฺขติ. เอวํ ตาว ตณฺหามญฺญนาย ภูเตสุ มญฺญติ. ภูเตสุ วา อุปฺปตฺตึ
อากงฺขมาโน ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ. เอวํปิ ภูเตสุ
ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. ภูเต ปน สมูหคาเหน คเหตฺวา ตตฺถ เอกจฺเจ ภูเต
เสยฺยโต ทหติ, เอกจฺเจ สทิสโต วา หีนโต วาติ. เอวํ ภูเตสุ มานมญฺญนาย
มญฺญติ. ตถา เอกจฺเจ ภูเต นิจฺจา ธุวาติ มญฺญติ. เอกจฺเจ อนิจฺจา อธุวาติ,
อหํปิ ภูเตสุ อญฺญตโรสฺมีติ มญฺญติ. เอวํ ภูเตสุ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. สตฺตก. ๒๓/๔๗/๕๗ มหายญฺญวคฺค (สฺยา)
@ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๗๗/๒๒๗ สงฺคีติสุตฺต
@๓-๓ ฉ.ม. ภูเตน, ภูตํ วา อตฺตนา สทิสํ
@ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๘๘๐/๔๓๔ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺค.
@ ที.สี. ๙/๑๖๘/๕๔ มกฺขลิโคสาลวาท
     ภูตโต มญฺญตีติ เอตฺถ ปน สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา
ยโต กุโตจิ ภูตโต อุปฺปตฺตึ มญฺญมาโน ภูตโต มญฺญตีติ เวทิตพฺโพ, อยมสฺส
ทิฏฺฐิมญฺญนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ
มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพา. ภูเต เมติ มญฺญตีติ
เอตฺถ ปน เอกา ตณฺหามญฺญนาว ลพฺภติ. สา จายํ "มม ปุตฺตา มม ธีตา
มม อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา"ติ เอวมาทินา นเยน มมายโต
ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพา. ภูเต อภินนฺทตีติ เอตํ วุตฺตนยเมว. อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ
เอตฺถ ปน เย สงฺขาเร อุปาทาย ภูตานํ ปญฺญตฺติ, เตสํ อปริญฺญาตตฺตา
ภูตา อปริญฺญาตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. โยชนา ปน วุตฺตนเยเนว กาตพฺพา.
     เอวํ สงฺเขปโต สงฺขารวเสน จ สตฺตวเสน จ มญฺญนาวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ ภูมิวิเสสาทินา เภเทน วิตฺถารโตปิ ตํ ทสฺเสนฺโต เทเว เทวโตติ
อาทิมาห. ตตฺถ ทิพฺพนฺติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน วา อิทฺธิยาติ เทวา,
กีฬนฺติ โชตนฺติ จาติ อตฺโถ. เต ติวิธา สมฺมติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ.
สมฺมติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย กุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม จาตุมฺมหาราชิเก
เทเว อุปาทาย ตตุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม อรหนฺโต ขีณาสวา, อิธ
ปน อุปปตฺติเทวา ทฏฺฐพฺพา โน จ โข อวิเสเสน. ปรินิมฺมิตวสวตฺติเทวโลเก
มารํ สปริสํ ฐเปตฺวา เสสา ฉ กามาวจรา อิธ เทวาติ อธิปฺเปตา. ตตฺถ
สพฺพา อตฺถวณฺณนา ภูตวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     ปชาปตินฺติ เอตฺถ ปน มาโร ปชาปตีติ เวทิตพฺโพ. เกจิ ปน "เตสํ เตสํ
เทวานํ อธิปตีนํ มหาราชาทีนํ เอตํ อธิวจนนฺติ วทนฺติ. ตํ เทวคหเณเนว
เตสํ คหิตตฺตา อยุตฺตนฺติ มหาอฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺตํ, มาโรเยว ปน
สตฺตสงฺขาตาย ปชาย อธิปติภาเวน อิธ ปชาปตีติ อธิปฺเปโต. โส กุหึ
วสตีติ? ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวโลเก. ตตฺร หิ วสวตฺติราชา รชฺชํ กาเรติ. มาโร
เอกสฺมึ ปเทเส อตฺตโน ปริสาย อิสฺสริยํ วตฺเตนฺโต รชฺชปจฺจนฺเต ทามริกราชปุตฺโต
วิย วสตีติ วทนฺติ. มารคหเณเนว เจตฺถ มารปริสายปิ คหณํ เวทิตพฺพํ.
โยชนานเย เจตฺถ ปชาปตึ วณฺณวนฺตํ ทีฆายุกํ สุขพหุลํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา
รชฺชโต ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. "อโห วตาหํ ปชาปติโน สหพฺยตํ
อุปปชฺเชยฺยนฺ"ติ อาทินา วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหนฺโตปิ
ปชาปตึ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. ปชาปติภาวํ ปน ปตฺโต สมาโน อหมสฺมิ
ปชานํ อิสฺสโร อธิปตีติ มานํ ชเนนฺโต ปชาปตึ มานมญฺญนาย มญฺญติ.
"ปชาปติ นิจฺโจ ธุโว"ติ วา "อุจฺฉิชฺชิสฺสติ วินสฺสิสฺสตี"ติ วา อวโส อพโล
อวิริโย นิยติสงฺคติภาวปริณโต ฉเสฺววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวตีติ วา มญฺญมาโน
ปน ปชาปตึ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ เวทิตพฺโพ.
     ปชาปติสฺมินฺติ เอตฺถ ปเนกา ทิฏฺฐิมญฺญนาว ยุชฺชติ. ตสฺสา เอวํ
ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อิเธกจฺโจ "ปชาปติสฺมึ เย ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ, สพฺเพ เต
นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา"ติ มญฺญติ. อถวา ปชาปติสฺมึ นตฺถิ
ปาปํ, น ตสฺมึ ปาปกานิ กมฺมานิ อุปลพฺภนฺตี"ติ ๑- มญฺญติ.
     ปชาปติโตติ เอตฺถ ติสฺโสปิ มญฺญนา ลพฺภนฺติ. กถํ? อิเธกจฺโจ
สอุปกรณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ปชาปติโต อุปฺปตฺตึ วา นิคฺคมนํ วา
มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญิเต
วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานํ จ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพา. ปชาปตึ
เมติ ปน เอกา ตณฺหามญฺญนาว ลพฺภติ. สา จายํ "ปชาปติ มม สตฺถา มม
สามี"ติอาทินา นเยน มมายโต ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
     พฺรหฺมํ พฺรหฺมโตติ เอตฺถ พฺรูหิโต เตหิ เตหิ คุณวิเสเสหีติ พฺรหฺมา.
อปิจ พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมาปิ วุจฺจติ, ตถาคโตปิ พฺราหฺมโณปิ มาตาปิตโรปิ
เสฏฺฐมฺปิ. "สหสฺโส พฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา"ติ อาทีสุ ๒- หิ มหาพฺรหฺมาติ
พฺรหฺมาติ วุจฺจติ. "พฺรหฺมาติ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺเสเวตํ อธิวจนนฺ"ติ เอตฺถ
ตถาคโต.
@เชิงอรรถ:  สี. อุปลิปฺปนฺตีติ        ม. อุปริ. ๑๔/๑๖๕-๖/๑๔๙ สงฺขารูปปตฺติสุตฺต
              "ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ
               โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต
               อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน
               สจฺจวฺหโย พฺรหฺมุนา อุปาสิโต เม"ติ ๑- เอตฺถ พฺราหฺมโณ.
     "พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร"ติ ๒- เอตฺถ มาตาปิตโร.
"พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตี"ติ ๓- เอตฺถ เสฏฺฐํ. อิธ ปน ปฐมาภินิพฺพตฺโต กปฺปายุโก
พฺรหฺมา อธิปฺเปโต. ตคฺคหเณเนว จ พฺรหฺมปุโรหิตพฺรหฺมปาริสชฺชาปิ คหิตาติ
เวทิตพฺพา. อตฺถวณฺณนา ปเนตฺถ ปชาปติวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     อาภสฺสรวาเร ทณฺฑทีปิกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา
ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสรา. เตสํ คหเณน สพฺพาปิ
ทุติยชฺฌานภูมิ คหิตา, เอกตลวาสิโน เอว เจเต สพฺเพปิ ปริตฺตาภา อปฺปมาณาภา
อาภสฺสราติ เวทิตพฺพา.
     สุภกิณฺหวาเร สุเภน โอกิณฺณา วิกิณฺณา สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน
เอกฆนสุวณฺณมญฺชุสาย ฐปิตสมฺปชฺชลิตกญฺจนปิณฺฑสสฺสิริกาติ สุภกิณฺหา. เตสํ
คหเณน สพฺพาปิ ตติยชฺฌานภูมิ คหิตา, เอกตลวาสิโน เอว เจเตปิ สพฺเพ
ปริตฺตสุภา อปฺปมาณสุภา สุภกิณฺหาติ เวทิตพฺพา.
     เวหปฺผลวาเร วิปุลผลาติ เวหปฺผลา. จตุตฺถชฺฌานภูมิพฺรหฺมาโน วุจฺจนฺติ.
อตฺถนยโยชนา ปน อิเมสุ ตีสุปิ วาเรสุ ภูตวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     อภิภูวาเร อภิภวีติ อภิภู. กึ อภิภวิ? จตฺตาโร ขนฺเธ อรูปิโน.
อสญฺญิภวสฺเสตํ อธิวจนํ. อสญฺญิสตฺตา เทวา เวหปฺผเลหิ สทฺธึ เอกตลาเยว
เอกสฺมึ โอกาเส เยน อิริยาปเถน นิพฺพตฺตา, เตเนว ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺติ
@เชิงอรรถ:  ขุ. จูฬ. ๓๐/๕๘๐,๕๘๔/๒๘๖ (สฺยา)
@ ขุ. อิติ. ๒๕/๑๐๖/๓๒๕, ขุ. ชา. สตฺตติ. ๒๘/๑๖๒/๖๖ โสณนนฺทชาตก (สฺยา)
@ ม. มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๗, องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๑/๐ พลวคฺค (สฺยา)
จิตฺตกมฺมรูปสทิสา หุตฺวา. เต อิธ สพฺเพปิ อภิภูวจเนน คหิตา. เกจิ อภิภู
นาม สหสฺโส พฺรหฺมาติ เอวมาทินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ อธิปติพฺรหฺมานํ
วณฺณยนฺติ. พฺรหฺมคหเณเนว ปน ตสฺส คหิตตฺตา อยุตฺตเมตนฺติ เวทิตพฺพํ.
โยชนานโย เจตฺถ อภิภู วณฺณวา ทีฆายุโกติ สุตฺวา ตตฺถ ฉนฺทราคํ
อุปฺปาเทนฺโต อภิภุํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. "อโห วตาหํ อภิภุโน สหพฺยตํ
อุปปชฺเชยฺยนฺ"ติ อาทินา วา ปน นเยน อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ
ปณิทหนฺโตปิ อภิภุํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. อตฺตานํ หีนโต วา อภิภุํ
เสยฺยโต ทหนฺโต ปน อภิภุํ มานมญฺญนาย มญฺญติ. "อภิภู นิจฺโจ ธุโว"ติ
อาทินา นเยน ปรามสนฺโต อภิภุํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ
ปชาปติวาเร วุตฺตนยเมว.
                     อากาสานญฺจายตนวาราทิวณฺณนา
     [๔] เอวํ ภควา ปฏิปาฏิยา เทวโลกํ ทสฺเสนฺโตปิ อภิภูวจเนน
อสญฺญิภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อยํ วฏฺฏกถา, สุทฺธาวาสา จ วิวฏฺฏปกฺเข
ฐิตา, อนาคามิขีณาสวา เอว หิ เทวา. ยสฺมา วา กติปยกปฺปสหสฺสายุกา เต
เทวา. พุทฺธุปฺปาทกาเลเยว โหนฺติ. พุทฺธา ปน อสงฺเขยฺเยปิ กปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ,
ตทา สุญฺญา สา ภูมิ โหติ. รญฺโญ ขนฺธาวารฏฺฐานํ วิย พุทฺธานํ สุทฺธาวาสภโว.
เตเนว จ การเณน วิญญาณฏฺฐิติวเสนปิ สตฺตาวาสวเสนปิ น คหิตา, สพฺพกาลิกา
ปน อิมา มญฺญนา. ตสฺมา ตาสํ สทา วิชฺชมานํ ภูมึ ทสฺเสนฺโต สุทฺธาวาเส
อติกฺกมิตฺวา อากาสานญฺจายตนนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ อากาสานญฺจายตนนฺติ
ตมฺภูมิกา จตฺตาโร กุสลวิปากกิริยา ขนฺธา. เต จ ตตฺรูปปนฺนาเยว ทฏฺฐพฺพา
ภวปริจฺเฉทกถา อยนฺติ กตฺวา. เอส นโย วิญฺญาณญฺจายตนาทีสุ. อตฺถโยชนา
ปน จตูสุปิ เอเตสุ วาเรสุ อภิภูวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. มานมญฺญนา
เจตฺถ ปชาปติวาเร วุตฺตนเยนาปิ ยุชฺชติ.
                         ทิฏฺฐฺสุตวาราทิวณฺณนา
     [๕] เอวํ ภูมิวิเสสาทินา เภเทเนว วิตฺถารโตปิ มญฺญนาวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ สพฺพํ มญฺญนาวตฺถุภูตํ สกฺกายปริยาปนฺนํ เตภูมิกธมฺมเภทํ ทิฏฺฐาทีหิ
จตูหิ สงฺคณฺหิตฺวา ทสฺเสนฺโต ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐโตติ อาทิมาห.
     ตตฺถ ทิฏฺฐนฺติ มํสจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํ. ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทิฏฺฐํ. รูปายตนสฺเสตํ
อธิวจนํ. ตตฺถ ทิฏฺฐํ มญฺญตีติ ตีหิ มญฺญนาหิ มญฺญติ. กถํ? รูปายตนํ
สุภสญฺญาย สุขสญฺญาย จ ปสฺสนฺโต ตตฺถ ฉนฺทราคํ ชเนติ, ตํ อสฺสาเทติ
อภินนฺทติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "อิตฺถีรูเป ภิกฺขเว สตฺตา รตฺตา คิทฺธา
คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา, เต ทีฆรตฺตํ โสจนฺติ อิตฺถีรูปวสานุคา"ติ. ๑-
เอวํ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. "อิติ เม รูปํ สิยา อนาคตมทฺธานนฺติ
วา ปเนตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, รูปสมฺปทํ วา อากงฺขมาโน ทานํ เทตี"ติ
วิตฺถาโร. เอวํปิ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. อตฺตโน ปน ปรสฺส จ
รูปสมฺปตฺติวิปตฺตึ นิสฺสาย มานํ ชเนติ. "อิมินาหํ เสยฺโยสฺมี"ติ วา
"สทิโสสฺมี"ติ วา "หีโนสฺมี"ติ วา ๒- เอวํ ทิฏฺฐํ มานมญฺญนาย มญฺญติ. รูปายตนํ ปน
นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺติ มญฺญติ, อตฺตา อตฺตนิยนฺติ มญฺญติ, มงฺคเล อมงฺคลนฺติ
มญญฺติ, เอวํ ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ. เอวํ ทิฏฺฐํ ตีหิ มญฺญนาหิ
มญฺญติ. กถํ ทิฏฺฐสฺมึ มญฺญติ? รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยน มญฺญนฺโต
ทิฏฺฐสฺมึ มญฺญติ. ยถา วา ถเน ถญฺญํ. ๓- เอวํ รูปสฺมึ ราคาทโยติ มญฺญนฺโตปิ
ทิฏฺฐสฺมึ มญฺญติ. อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย
มญฺญิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานญฺจ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพา.
เอวํ ทิฏฺฐสฺมึ มญฺญติ. เสสํ ปฐวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๕๕/๗๗ นีวรณวคฺค (สฺยา)   ฉ.ม., อิ. วาติ.   ฉ.ม. ธเน ธญฺเญ.
     สุตนฺติ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ, สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํ.
     มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ, อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ
อารมฺมณานญฺจ อญฺญมญฺญสํสิเลเส วิญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนานํ
เอตํ อธิวจนํ.
     วิญฺญาตนฺติ มนสา วิญฺญาตํ, เสสานํ สตฺตนฺนํ อายตนานญฺจ เอตํ
อธิวจนํ ธมฺมารมฺมณสฺส วา. อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติ. วิตฺถาโร
ปเนตฺถ ทิฏฺฐวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
                         เอกตฺตวาราทิวณฺณนา
     [๖] เอวํ สพฺพํ สกฺกายเภทํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว
สมาปนฺนกวาเรน อสมาปนฺนกวาเรน จ ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต เอกตฺตํ นานตฺตนฺติ
อาทิมาห.
     เอกตฺตนฺติ. อิมินา สมาปนฺนกวารํ ทสฺเสติ. นานตฺตนฺติ อิมินา
อสมาปนฺนกวารํ. เตสํ อยํ วจนตฺโถ, เอกภาโว เอกตฺตํ. นานาภาโว นานตฺตนฺติ.
โยชณา ปเนตฺถ สมาปนฺนกวารํ จตูหิ ขนฺเธหิ อสมาปนฺนกวารญฺจ ปญฺจหิ
ขนฺเธหิ ภินฺทิตฺวา "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อาทินา สาสนนเยน ปฐวีวาราทีสุ
วุตฺเตน จ อฏฺฐกถานเยน ยถานุรูปํ วีมํสิตฺวา เวทิตพฺพา. เกจิ ปน เอกตฺตนฺติ
เอกตฺตนยํ วทนฺติ นานตฺตนฺติ นานตฺตนยํ. อปเร "เอกตฺตสญฺญี อตฺตา โหติ
อโรโค ปรมฺมรณา, นานตฺตสญฺญี อตฺตา โหตี"ติ เอวํ ทิฏฺฐาภินิเวสํ. ตํ สพฺพํ
อิธานธิปฺเปตตฺตา ๑- อยุตฺตเมว โหติ.
     เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ ทฺวิธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว เอกธา สมฺปิณฺฑิตฺวา
ทสฺเสนฺโต สพฺพํ สพฺพโตติ อาทิมาห. โยชนานโย ปเนตฺถ สพฺพํ อสฺสาเทนฺโต
สพฺพํ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ. "มยา เอเต สตฺตา นิมฺมิตา"ติ อาทินา
นเยน อตฺตนา นิมฺมิตํ มญฺญนฺโต สพฺพํ มานมญฺญนาย มญฺญติ. "สพฺพํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิธ นาธิปฺเปตตฺตา
ปุพฺเพ กตกมฺมเหตุ, สพฺพํ อิสฺสรนิมฺมานเหตุ, สพฺพํ อเหตุ อปฺปจฺจยา, สพฺพํ
อตฺถิ, สพฺพํ นตฺถี"ติอาทินา นเยน มญฺญนฺโต สพฺพํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ
เวทิตพฺโพ. กถํ สพฺพสฺมึ มญฺญติ?  อิเธกจฺโจ เอวํทิฏฺฐิโก โหติ "มหา เม
อตฺตา"ติ. โส สพฺพํ โลกสนฺนิวาสนฺตสฺโสกาสภาเวน ปริกปฺเปตฺวา โส โข
ปน เม อยํ อตฺตา สพฺพสฺมินฺติ มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนา. ตสฺมึเยว
ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ
เวทิตพฺพา. เสสํ ปฐวีวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     เอวํ สพฺพํ สกฺกายํ เอกตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ นเยน ตํ เอกธา
ทสฺเสนฺโต นิพฺพานํ นิพฺพานโตติ อาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพานนฺติ "ยโต โข โภ
อยํ อตฺตา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา
โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี"ติอาทินา นเยน
ปญฺจธา อาคตํ ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ นิพฺพานํ อสฺสาเทนฺโต
ตณฺหามญฺญนาย มญฺญตีติ เวทิตพฺโพ. เตน นิพฺพาเนน ๑- "อหมสฺมิ
นิพฺพานปฺปตฺโต"ติ มานํ ชเนนฺโต มานมญฺญนาย มญฺญติ. อนิพฺพานํเยว สมานํ
ตํ นิพฺพานโต ๒- นิพฺพานํ อสฺสาทโต จ คณฺหนฺโต ๒- ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญตีติ
เวทิตพฺโพ.
     นิพฺพานโต ปน อญฺญํ อตฺตานํ คเหตฺวา โส โข ปน เม อยํ อตฺตา
อิมสฺมึ นิพฺพาเนติ มญฺญนฺโต นิพฺพานสฺมึ มญฺญติ, อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนา.
ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ อุปฺปาทยโต
ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพา. เอส นโย นิพฺพานโต มญฺญนายปิ. ตตฺราปิ หิ
นิพฺพานโต อญฺญํ อตฺตานํ คเหตฺวา "อิทํ นิพฺพานํ, อยํ อตฺตา, โส โข ปน
เม อยํ อตฺตา อิโต นิพฺพานโต อญฺโญ"ติ มญฺญนฺโต นิพฺพานโต มญฺญติ,
อยมสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส อตฺตนิ สิเนหํ ตพฺพตฺถุกญฺจ มานํ
อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพา. "อโห สุขํ มม นิพฺพานนฺ"ติ
มญฺญนฺโต ปน นิพฺพานํ เมติ มญฺญตีติ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อยมฺปเนตฺถ อนุสงฺคีติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ก. มาเนน.   ๒-๒ ฉ.ม. นิพฺพานโต นิจฺจาทิโต จ คณฺหนฺโต   ฉ.ม., อิ. อนุคีติ.
          ยาทิโส เอส สกฺกาโย            ตถา นํ อวิชานโต
          ปุถุชฺชนสฺส สกฺกาเย              ชายนฺติ สพฺพมญฺญนา.
          เชคุจฺโฉ ภิทฺทรูโปยํ ๑-           ทุกฺโข อปริณายโก
          ตมฺปจฺจนีกโต พาโล              คณฺหํ คณฺหาติ มญฺญนา.
          สุภโต สุขโต เจว               สกฺกายํ อนุปสฺสโต
          สลภสฺเสว อคฺคิมฺหิ               โหติ ตณฺหาย มญฺญนา.
          นิจฺจสญฺญํ อธิฏฺฐาย               สมฺปตฺตึ ตสฺส ปสฺสโต
          คูถานิ สาว คูถสฺมึ ๒-            โหติ มาเนน มญฺญนา.
          อตฺตา อตฺตนิโยเวติ ๓-           ปสฺสโต นํ อพุทฺธิโน
          อาทาเส วิย พิมฺพสฺส ๔-          ทิฏฺฐิยา โหติ มญฺญนา.
          มญฺญนาติ จ นาเมตํ              สุขุมํ มารพนฺธนํ
          สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจญฺจ                เยน พนฺโธ ๕- ปุถุชฺชโน.
          พหุํ วิปฺผนฺทมาโนปิ               สกฺกายนฺนาติวตฺตติ
          สมุสฺสิตํ ทฬฺหตฺถมฺภํ               สาว สทฺทลพนฺธโน. ๖-
          เสโส สกฺกายมลฺลีโน ๗-          ชาติยา จ ชราย จ
          โรคาทีหิ จ ทุกฺเขหิ              นิจฺจํ หญฺญติ พาลิโส. ๘-
          ตํ โว วทามิ ภทฺทํ โว ๙-         สกฺกายํ อนุปสฺสถ
          อสาตโต อสุภโต                เภทโตถ ๑๐- อนตฺตโต.
          เอโส สภาโว เหตสฺส ๑๑-        ปสฺสํ เอวมิมํ พุโธ
          ปหาย มญฺญนา สพฺพา             สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ.
                ปุถุชฺชนวเสน จตุวีสติปพฺพา ๑๒- ปฐมนยกถา
                             นิฏฺฐิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ภิทุโร จายํ    ฉ.ม. คูถาที วิย คูถสฺมึ    ฉ.ม. อตฺตนิโย เมติ
@ ฉ.ม. โพนฺทิสฺส, สี. พนฺธสฺส.   ฉ.ม., อิ. พทฺโธ, เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม., อิ. คทฺทุลพนฺธโน.   ฉ.ม., อิ. ส'โส สกฺกายมลีโน   ฉ.ม. พาฬฺหโส.
@ ฉ.ม. ภทฺทนฺเต  ๑๐ ฉ.ม. เภทโต จ   ๑๑ ม. โส ตสฺส.  ๑๒ ม. จตุวีสติสพฺพา.
                        เสกฺขวารทุติยนยวณฺณนา
     [๗] เอวํ ภควา ปฐวีอาทีสุ วตฺถูสุ สพฺพสกฺกายธมฺมมูลภูตํ ปุถุชฺชนสฺส
ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตเสฺวว วตฺถูสุ เสขสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต โยปิ
โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ เสโขติ อาทิมาห. ตตฺถ โยติ อุทฺเทสวจนํ. โสติ นิทฺเทสวจนํ.
ปิกาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโตติ อาทีสุ วิย. เตน จ
อารมฺมณสภาเคน ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ โน ปุคฺคลสภาเคน, เหฏฺฐโต หิ ปุคฺคลา
ทิฏฺฐิวิปนฺนา, อิธ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนา, น เตสํ สภาคตา อตฺถิ. อารมฺมณํ ปน
เหฏฺฐา ปุคฺคลานํปิ ตเถว, อิเมสํปิ ตเทวาติ. เตน วุตฺตํ "อารมฺมณสภาเคน
ปุคฺคลํ สมฺปิณฺเฑติ โน ปุคฺคลสภาเคนา"ติ. โยปิ โสติ อิมินา ปน สกเลน
วจเนน อิทานิ วตฺตพฺพํ เสขํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺโพ. ภิกฺขเว ภิกฺขูติ อิทํ
วุตฺตนยเมว.
     เสโขติ ๑- เกนฏฺเฐน เสโข? เสขธมฺมปฏิลาภโต เสโข. วุตฺตเญฺหตํ
"กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต เสโข *- โหตีติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกขุ เสขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา
สมนฺนาคโต โหติ ฯเปฯ เสเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ, เอตฺตาวตา
โข ภิกฺขุ เสโข โหตี"ติ. ๒- อปิจ สิกฺขตีติปิ เสโข. วุตฺตเญฺหตํ "สิกฺขตีติ โข
ภิกฺขุ ตสฺมา เสโขติ วุจฺจติ, กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลํปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตํปิ
สิกฺขติ, อธิปญฺญํปิ สิกฺขติ, สิกฺขตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา เสโขติ วุจฺจตี"ติ ๓-
     โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูริการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ
คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ
โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ "อชฺช วา เสฺว วา อญฺญตรํ
สามญฺญผลํ อธิคมิสฺสามี"ติ. โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสโข. ๔- อิมสฺมึ ปนตฺเถ
ปฏิเวธปฺปตฺโตว เสโข อธิปฺเปโต, โน ปุถุชฺชโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เสกฺโข. เอวมุปริปิ     *๒ ปาลิ เสกฺโข เอวมุปริปิ, สํ.
@มหา. ๑๙/๑๓/๑๑ เสกฺขสุตฺต   องฺ. ติก. ๒๐/๘๖/๒๒๕ เสกฺขสุตฺต    ฉ.ม. เสกฺโขติ
     อปฺปตฺตํ มานสํ เอเตนาติ อปฺปตฺตมานโส. มานสนฺติ ราโคปิ จิตฺตํปิ
อรหตฺตํปิ. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายญฺจรติ มานโส"ติ ๑- เอตฺถ หิ ราโค
มานสํ. "จิตฺตํ มโน มานสนฺ"ติ ๒- เอตฺถ จิตฺตํ. "อปฺปตฺตมานโส เสโข, กาลํ
กยิรา ชเนสุตา"ติ ๓- เอตฺถ อรหตฺตํ. อิธาปิ อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํ. เตน
อปฺปตฺตารหตฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
     อนุตฺตรนฺติ เสฏฺฐํ, อสทิสนฺติ อตฺโถ. จตูหิ โยเคหิ เขมํ อนุปทฺทุตนฺติ ๔-
โยคกฺเขมํ. อรหตฺตเมว อธิปฺเปตํ. ปตฺถยมาโนติ เทฺว ปตฺถนา ตณฺหาปตฺถนา
จ ฉนฺทปตฺถนา จ.
              "ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ,
               ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสู"ติ ๕-
     เอตฺถ ตณฺหาปตฺถนา.
         "ฉินฺนํ ปาปิมโต โสตํ          วิทฺธสฺตํ วินฬีกตํ
          ปามุชฺชพหุลา โหถ           เขมํ ปตฺเถถ ๖- ภิกฺขโว"ติ. ๗-
     เอตฺถ กตฺตุกมฺยตา กุสลจฺฉนฺทปตฺถนา. อยเมว อิธาธิปฺเปตา. เตน
ปตฺถยมาโนติ ตํ โยคกฺเขมํ กตฺตุกาโม ๘- อธิคนฺตุกาโม ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ
ตปฺปพฺภาโรติ เวทิตพฺโพ. วิหรตีติ อญฺญํ อิริยาปถทุกฺขํ อญฺเญน อิริยาปเถน
วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ กายํ หรติ. อถวา "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ
อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย วิหรตี"ติ อาทินาปิ นิทฺเทสนเยเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
     ปฐวึ ปฐฺวิโต อภิชานาตีติ ปฐวึ ปฐวีภาเคน อภิชานาติ, น ปุถุชฺชโน
วิย สพฺพาการวิปรีตาย สญฺญาย ชานาติ. ๙- อปิจ โข อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน
ชานาติ. เอวํ ปฐวีติ เอตํ ปฐวีภาวํ อธิมุจฺจนฺโตเยว ๑๐- นํ อนิจฺจาติปิ
@เชิงอรรถ:  วินย. มหา. ๔/๓๓/๒๘ มารกถา, สํ. สคา. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕ มานสสุตฺต
@ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๓,๖๕,๖๘/๓๒-๓    สํ. สคา. ๑๕/๑๕๙/๑๔๖ โคธิกสุตฺต
@ ฉ.ม. อนนุยุตฺตนฺติ    ขุ.สุ. ๒๕/๙๐๙/๕๑๑ มหาวิยูหสุตฺต    ฉ.ม. สี. ปตฺตตฺถ
@ ม.มู. ๑๒/๓๕๒/๓๑๕ จูฬโคปาลสุตฺต   ฉ.ม., อิ. ปตฺตุกาโม.
@ ฉ.ม., อิ. สญฺชานาติ.  ๑๐ ก. ปฐวีติ เอวํ ปฐวีภาคํ อมุญฺจนฺโตเยว....
ทุกฺขาติปิ อนตฺตาติปิ เอวํ อภิชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวญฺจ นํ อภิญตฺวา
ปฐวึ มามญฺญี. ๑- กึ วุตฺตํ โหติ. มญฺญตีติ มญฺญี. อยํ ปน มญฺญี จ น
มญฺญี จ น วตฺตพฺโพติ. เอตสฺมึ หิ อตฺเถ อิทํ ปทํ นิปาเตตฺวา วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. โก ปเนตฺถ อธิปฺปาโยติ. วุจฺจเต ปุถุชฺชโน ตาว สพฺพมญฺญนานํ
อปฺปหีนตฺตา มญฺญตีติ วุตฺโต. ขีณาสโว ปหีนตฺตา น มญฺญติ. ๒- เสขสฺส ปน
ทิฏฺฐิมญฺญนา ปหีนา, อิตราปิ ตนุภาวํ คตา, เตน โส มญฺญตีติปิ น
วตฺตพฺโพ ปุถุชฺชโน วิย, น มญฺญตีติปิ น วตฺตพฺโพ ขีณาสโว วิยาติ.
     ปริญฺเญยฺยํ ตสฺสาติ เสขสฺส ๓- ตํ มญฺญนาวตฺถุ โอกฺกนฺตนิยามตฺตา
สมฺโพธิปรายนตฺตา จ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญเญยฺยํ, อปริญฺเญยฺยํ อปริญฺญาตพฺพํ
น โหติ ปุถุชนสฺส วิย, โนปิ ปริญฺญาตํ ขีณาสวสฺส วิย. เสสํ สพฺพตฺถ
วุตฺตนยเมว.
                     เสขวเสน ทุติยนยกถา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                      ขีณาสววารตติยาทินยวณฺณนา
     [๘] เอวํ ปฐวีอาทีสุ วตฺถูสุ เสขสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส
ทสฺเสนฺโต โยปิ โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหนฺติ อาทิมาห.
     ตตฺถ โสปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อิธ อุภยสภาคตาปิ ลพฺภติ. ๔-
เสโข หิ ขีณาสเวน อริยปุคฺคลตฺตา สภาโค, เตน ปุคฺคลสภาคตา ลพฺภติ,
อารมฺมณสภาคตา ปน วุตฺตนยา เอว. อรหนฺติ อารกกิเลโส, ทูรกิเลโส
ปหีนกิเลโสติ อตฺโถ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ *- อรหํ โหติ?
อารกาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา
ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ *- อรหํ โหตี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. มา มญฺญีติ วุตฺตํ โหติ.    ฉ.ม. น มญฺญตีติ.
@ ฉ.ม. อิ. ตสฺส เสกฺขสฺส.   ฉ.ม. ลพฺภตีติ ทสฺเสติ.
@ ม.มู. ๑๒/๔๓๔/๓๘๑ มหาอสฺสปุรสุตฺต * ปาลิ. อรหา (สฺยา)
ขีณาสโวติ จตฺตาโร อาสวา กามาสโว ภวาสโว ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว,
อิเม จตฺตาโร อาสวา อรหโต ขีณา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา ปฏิปฺปสฺสทฺธา,
อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, เตน วุจฺจติ ขีณาสโวติ.
     วุสิตวาติ ครุสํวาเสปิ อริยมคฺคสํวาเสปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วสิ ปริวสิ
วุตฺโถ ปริวุตฺโถ, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณติ วุสิตวา. กตกรณีโยติ
ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสขา จตูหิ มคฺเคหิ กรณียํ กโรนฺติ นาม,
ขีณาสวสฺส สพฺพกรณียานิ กตานิ ปริโยสิตานิ, นตฺถิ ตสฺส อุตฺตรึ กรณียํ
ทุกฺขกฺขยาธิคมายาติ กตกรณีโย. วุตฺตมฺปิ เหตํ:-
         "ตสฺส สมฺมา วิมุตฺตสฺส     สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
          กตสฺส ปฏิจโย นตฺถิ      กรณียํ น วิชฺชตี"ติ. ๑-
     โอหิตภาโรติ ตโย ภารา ขนฺธภาโร กิเลสภาโร อภิสงฺขารภาโร,
ตสฺสิเม ตโย ภารา โอหิตา โวโรปิตา นิกฺขิตฺตา ปาติตาติ เตน วุจฺจติ
โอหิตภาโรติ. อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ อนุปฺปตฺโต สทตฺถํ, สกตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ.
กการสฺสายํ ทกาโร กโต, สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตญฺหิ
อตฺตูปนิพนฺธนฏฺเฐน อตฺตานํ อวิชฺชมานฏฺเฐน อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเฐน จ อตฺตโน อตฺโถ
สกตฺโถติ วุจฺจติ.
     ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ ภวสํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ กามราคสํโยชนํ
ปฏิฆมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยสํโยชนํ
อวิชฺชาสํโยชนํ. อิมานิ หิ สตฺเต ภเวสุ สํโยเชนฺติ อุปนิพนฺธนฺติ, ภวาภเวน ๒-
สํโยชนฺติ, ตสฺมา "ภวสํโยชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. อิมานิ ภวสํโยชนานิ อรหโต
ปริกฺขีณานิ ปหีนานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เตน วุจฺจติ "ปริกฺขีณภวสํโยชโน"ติ.
สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ เอตฺถ สมฺมทญฺญาติ สมฺมา อญฺญา. กึ วุตฺตํ โหติ:-
ขนฺธานํ ขนฺธฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ ธาตฺวฏฺฐํ, ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐํ,
สมุทยสฺส ปภวฏฺฐํ, นิโรธสฺส สนฺตฏฺฐํ, มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺฐํ, สพฺเพ สงฺขารา
@เชิงอรรถ:  ขุ. เถร. เตรสก. ๒๖/๖๔๒/๓๖๑ โสณโกฬิวิส...   ฉ.ม., อิ. ภวํ วา ภเวน.
อนิจฺจาติ เอวมาทิเภทํ สมฺมา ยถาภูตํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตีรยิตฺวา ตุลยิตฺวา
วิภาเวตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ.
     วิมุตฺโตติ เทฺว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ วิมุตฺติ นิพฺพานญฺจ. อรหา
สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตจิตฺตตฺตา จิตฺตวิมุตฺติยาปิ วิมุตฺโต. นิพฺพานํ
อธิมุตฺตตฺตา นิพฺพาเนปิ วิมุตฺโต. เตน วุจฺจติ "สมฺมทญฺญา วิมุตฺโต"ติ.
ปริญฺญาตนฺตสฺสาติ อรหโต ตํ มญฺญนาวตฺถุ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาตํ. ตสฺมา โส ตํ
วตฺถุํ น มญฺญติ, ตํ วา มญฺญนํ น มญฺญตีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
     นิพฺพานวาเร ปน ขยา ราคสฺสาติอาทโย ตโย วารา วุตฺตา. เต
ปฐวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺพา. อยญฺหิ ปริญฺญาตวาโร นิพฺพานวาเรปิ
วิตฺถาเรตพฺโพ. วิตฺถาเรนฺเตน จ ปริญฺญาตนฺตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตฺวา ปุน
ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ โยเชตพฺโพ. ๑- เอส นโย อิตเรสุ. เทสนา ปน
เอกตฺถ วุตฺตํ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ สงฺขิตฺตา.
     [๙] ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตาติ เอตฺถ จ ยสฺมา พาหิรโก กาเมสุ
วีตราโค, น ขยา ราคสฺส วีตราโค. อรหา ปน ขยาเอว, ตสฺมา วุตฺตํ "ขยา
ราคสฺส วีตราคตฺตา"ติ. เอส นโย โทสโมเหสุปิ. ยถา จ "ปริญฺญาตํ ตสฺสาติ
วทามี"ติ วุตฺเตปิ ปริญฺญาตตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺญนํ น มญฺญตีติ อตฺโถ
โหติ, เอวมิธาปิ วีตราคตฺตา โส ตํ วตฺถุํ ตํ วา มญฺญนํ น มญฺญตีติ ทฏฺฐพฺโพ.
     [๑๐] เอตฺถ จ ปริญฺญาตํ ตสฺสาติ อยํ วาโร มคฺคภาวนาปาริปูริทสฺสนตฺถํ
วุตฺโต. อิตเร ผลสจฺฉิกิริยาปาริปูริทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพา. ทฺวีหิ
วา การเณหิ อรหา มญฺญติ วตฺถุสฺส จ ปริญฺญาตตฺตา อกุสลมูลานญฺจ
สมุจฺฉินฺนตฺตา. เตนสฺส ปริญฺญาวาเรน วตฺถุปริญฺญํ ๒- ทีเปติ, อิตเรหิ
อกุสลมูลสมุจฺเฉทนฺติ. ตตฺถ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ วาเรสุ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ตีสุ
หิ วาเรสุ ราเค อาทีนวํ ทิสฺวา ทุกฺขานุปสฺสี วิหรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน
วิมุตฺโต ขยา ราคสฺส วีตราโค โหติ. โทเส อาทีนวํ ทิสฺวา อนิจฺจานุปสฺสี
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โยเชตพฺพํ.    ฉ.ม. เตนสฺส ปริญฺญาตวาเรน วตฺถุโน วคฺถุปริญฺญํ ทีเปติ
วิหรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา โทสสฺส วีตโทโส โหติ. โมเห
อาทีนวํ ทิสฺวา อนตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต สุญฺญตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ขยา
โมหสฺส วีตโมโห โหติ.
     เอวํ สนฺเต น เอโก ตีหิ วิโมกฺเขหิ วิมุจฺจตีติ เทฺว วารา น
วตฺตพฺพา สิยุนฺติ เจ, ตํ น กสฺมา? อนิยมิตตฺตา. อนิยเมน หิ วุตฺตํ "โยปิ
โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรหนฺ"ติ, น ปน วุตฺตํ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วา วิมุตฺโต,
อิตเรน วาติ. ตสฺมา ยํ อรหโต ยุชฺชติ, ตํ สพฺพํ วตฺตพฺพเมวาติ.
     [๑๑] อวิเสเสน วา โย โกจิ อรหา สมาเนปิ ๑- ราคาทิขเย
วิปริณามทุกฺขสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโคติ วุจฺจติ, ทุกฺขทุกฺขสฺส
ปริญฺญาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโสติ. สงฺขารทุกฺขสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา
โมหสฺส วีตโมโหติ. อิฏฺฐารมฺมณสฺส วา ปริญฺญาตตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโค.
อนิฏฺฐารมฺมณสฺส ปริญฺญาตตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทโส. มชฺฌตฺตารมฺมณสฺส
ปริญฺญาตตฺตา ขยา โมหสฺส วีตโมโห. สุขาย วา เวทนาย ราคานุสยสฺส
สมุจฺฉินฺนตฺตา ขยา ราคสฺส วีตราโค. อิตราสุ ปฏิฆโมหานุสยานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา
วีตโทโส วีตโมโห จาติ ตสฺมา ตํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห "ขยา ราคสฺส
วีตราคตฺตา ฯเปฯ ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา"ติ.
                  ขีณาสววเสน ตติยจตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐนยกถา
                             นิฏฺฐิตา.
                        ----------------
                       ตถาคตวารสตฺตมนยวณฺณนา
     [๑๒] เอวํ ปฐวีอาทีสุ วตฺถูสุ ขีณาสวสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
อตฺตโน ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ตถาคโตปิ ภิกฺขเวติ อาทิมาห.
@เชิงอรรถ:  สี. สมาโนปิ.
     ตถาคโตติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต ๑- ตถา อาคโตติ ตถาคโต,
ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต
อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย
ตถาคโต, อภิภวฏฺเฐน ตถาคโตติ.
     กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต. ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา
ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา หิ วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี
ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกฺกุสนฺโธ ๒- ภควา, ยถา โกนาคมโน
ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติ. กึ วุตฺตํ โหติ. เยน อภินีหาเรน เอเต
ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากํปิ ภควา อาคโต.
     อถวา ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมึ
ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวิริยขนฺติสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา
อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย
ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ ๓- อิเม ปญฺจ
มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา
พุทฺธจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต.
     ยถา จ วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป ภควา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน
สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ
อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา ภควาปิ อาคโต. ๔-
              ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย
              สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา
              ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
              ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตถาคโตติ วุจฺจติ.    ฉ.ม. กกุสนฺโธ    ปญฺจิเม มหาปริจฺจาคา
@กตฺถจิ เอวํ  อาคตา องฺคธนปุตฺตทารชีวิตปริจฺจาคาติ, ฏีกายมฺปน
@องฺคนยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคาติ.  ฉ.ม.,อิ. ตถา อมฺหากํ ภควาปิ
@อาคโตติ ตถาคโต
เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. (๑)
     กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา คโต ฯเปฯ
กสฺสโป ภควา คโต. กถญฺจ โส คโต, โส หิ สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ
ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คโต. ยถาห:- สมฺปติชาโต
อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตเรนาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน
คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพาว ทิสา อนุวิโลเกติ,
อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ
โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑-
     ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยญฺหิ โส สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิ, อิทมสฺส
จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตราภิมุขภาโว ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส
ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา
วีติปตนฺติ จามรา" ๒- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส.
เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสาสุ วิโลกนํ
สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺส.  อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺ-
ปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ
อวิตถํ เตสญฺเญว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
              "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
               สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
               โส วิกฺกมิ สตฺต ปทานิ โคตโม
               เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
               คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
               ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต
               อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยี
               สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต"ติ.
@เชิงอรรถ:  ม. อุปริ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต   ขุ. สุ. ๒๕/๖๙๓/๔๗๐ นาลกสุตฺต
เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
     อถวา "ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา, อยํปิ ภควา
ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ อาโลกสญฺญาย
ถีนมิทฺธํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คโต,
ญาเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ปามุชฺเชน อรตึ วิโนเทตฺวา ปฐมชฺฌาเนน
นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารธูมํ อุปสเมตฺวา ตติยชฺฌาเนน
ปีตึ วิราเชตฺวา จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา
รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานานตฺตสญฺญาโย สมติกฺกมิตฺวา วิญฺญานญฺจายตนสมาปตฺติยา
อากาสานญฺจายตนสญฺญํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญานญฺจายตนสญฺญํ
เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ สมติกฺกมิตฺวา คโต.
     อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ,
อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ, วิราคานุปสฺสนาย
ราคํ, นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, อุปสมานุปสฺสนาย อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย
ฆนสญฺญํ, วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญํ,
อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสญฺญํ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ, สุญฺญตานุปสฺสนาย
อภินิเวสํ, อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตญาณทสฺสเนน
สมฺโมหาภินิเวสํ, อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย
อปฺปฏิสงฺขํ, วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ
กิเลเส ภญฺชิตฺวา, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน
อนุสหคเต กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา
คโต. เอวํปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
     กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. ปฐวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ
อวิตถํ. อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ. เตโชธาตุยา อุณฺหลกฺขณํ. วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ. อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
     รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ.
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ. วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
     วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ. วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ. ปีติยา ผรณลกฺขณํ.
สุขสฺส สาตลกฺขณํ. จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
     สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ. วิริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ.
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ. สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. ปญฺญินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
     สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ. วิริยพลสฺส โกสชฺเช. สติพลสฺส
มุฏฺฐสจฺเจ. สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ. ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
     สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
ปวิจยลกฺขณํ. วิริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ.
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
     สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ.
สมฺมาวาจาย ปริคฺคหลกฺขณํ. สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ. สมฺมาอาชีวสฺส
โวทานลกฺขณํ. สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ. สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ.
สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ.
     อวิชฺชาย อญาณลกฺขณํ. สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ. วิญฺญาณสฺส
วิชานนลกฺขณํ. นามสฺส นมนลกฺขณํ. รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ. สฬายตนสฺส
อายตนลกฺขณํ. ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ. เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ. ตณฺหาย
เหตุลกฺขณํ. อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ. ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ. ชาติยา
นิพฺพตฺติลกฺขณํ. ชราย ชีรณลกฺขณํ. มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
     ธาตูนํ สุญฺญตาลกฺขณํ. อายตนานํ อายตนลกฺขณํ. สติปฏฺฐานานํ
อุปฏฺฐานลกฺขณํ. สมฺมปฺปธานานํ ปทหณลกฺขณํ. อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ.
อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ. พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ. โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ.
มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ.
     สจฺจานํ ตถลกฺขณํ. สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ.
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ. ยุคนนฺธานํ ๑- อนติวตฺตนลกฺขณํ.
     สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ. จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ. ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ.
     ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ. อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ.
ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ. มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ. ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ.
เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ. สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ สติยา อธิปเตยฺยลกฺขณํ.
ปญฺญาย ตตุตฺตริลกฺขณํ. วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ. อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส
ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตฺถํ. เอวํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรุชฺฌิตฺวา
ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
     กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ
อนญฺญถานิ, กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ
อนญฺญถเมตนฺ"ติ ๒- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺโพธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. อปิจ
ชรามรณสฺส ชาติปฺปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ ฯเปฯ
สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตถา
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ. สงฺขารานํ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ฯเปฯ
ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตํ สพฺพํ ภควา
อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. ตถาคโตติ วุจฺจติ. เอวํ
ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยุคนทฺธานํ         สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕ ตถสุตฺต
     กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯปฯ สเทวมนุสฺสาย
อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ
รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ. ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา จ
ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน
วา "กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย
วณฺณนิภํ *- สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติ ๑- อาทินา นเยน อเนเกหิ
นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ เทฺวปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ,
วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตํ
เหตํ ภควตา "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ
สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ
อภิญฺญาสึ, **- ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๒- น อุปฏฺฐาสี"ติ. ๓- เอวํ
ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕)
     กถํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก
นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ,
ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานํ อนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ,
เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ
ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ
พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย
ลญฺจิตํ วิย เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตตํ. เตนาห
"ยญฺเจว รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ
นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ น อญฺญถา, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๔-
คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต. อปิจ อาคทนมาคโท,
@เชิงอรรถ:  อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๑๖ อาทิ/๑๘๘ รูปกณฺฑ * ปาลิ. วณฺณนิภา   ฉ.ม. อิ. ตถาคโต
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙ กาฬการามสุตฺต ** ปาลิ. อพฺภญฺญาสึ
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘  โลกสุตฺต
วจนนฺติ อตฺโถ. ตถา ๑- อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา
ตถาคโตติ เอวํ เจตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
     กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต. ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ
กายสฺสปิ วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ.
เอวมฺภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโตติ ๒- อตฺโถ. ยถา จ กาโย
วาจาปิ ตถา คตาติ ๓- ตถาคโต. เตนาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี,
ยถาการี ตถาวาที, อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ
วุจฺจตี"ติ. ๔- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
     กถํ อภิภวฏฺเฐน ตถาคโต. อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ
วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ,
อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชราชา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ
อติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต
อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
     ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อคโท วิย อคโท. โก ปเนส?
เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญมโย ๖- จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน
สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน
ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺญมโย ๖- จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส
ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต. (๘)
     อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย
คโต อวคโตติ ตถาคโต. โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ตโถ   ฉ.ม., อิ. ตถา คโต ปวตฺโตติ    ฉ.ม., อิ. ตถา คตา ปวตฺตาติ.
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘     องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ โลกสุตฺต
@๖-๖ กตฺถจิ ปุญญุสฺสโยติปิ ทิสฺสติ, ตํ ปุญุญมโย ยถา ทานมยํ อิติ ฏีกาย น สเมติ.
ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาโต. โลกนิโรธคามินึ
ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา "โลโก ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต, โลกสมุทโย ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน, โลกนิโรโธ ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต, โลกนิโรธคามินี
ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส
ภาวิตา, ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ,
ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตสฺส เอวํปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํปิ จ
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย.
     อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ปททฺวเย ปน อารกตฺตา อรีนํ อารานญฺจ
หตตฺตา ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ
อรหนฺติ เวทิตพฺโพ.
     สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ
สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ ปททฺวยํ วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสติวณฺณนายํ
ปกาสิตํ.
     ปริญฺญาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ เอตฺถ ปน เอตํ มญฺญนาวตฺถุ ปริญฺญาตํ
ตถาคตสฺสาติปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปริญฺญาตนฺตํ นาม ปริญฺญาตวารํ ปริญาตาวสานํ
อนวเสสโต ปริญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. พุทฺธานญฺหิ สาวเกหิ สทฺธึ กิญฺจาปิ
เตน เตน มคฺเคน กิเลสปฺปหาเน วิเสโส นตฺถิ, ปริญฺญาย ปน อตฺถิ. สาวกา
หิ จตุนฺนํ ธาตูนํ เอกเทสเมว สมฺมสิตฺวา นิพฺพานํ ปาปุณนฺติ, พุทฺธานํ ปน
อนุปฺปมาณํปิ สงฺขารคตํ ญาเณน อทิฏฺฐมตุลิตํ อตีริตมสจฺฉิกตํ นตฺถิ.
@เชิงอรรถ:  องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘ โลกสุตฺต.
                       ตถาคตวารอฏฺฐมนยวณฺณนา
     [๑๓] โย ๑- จายํ นิพฺพานวาโร นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทิวาโร
วุตฺโต ปฐวีวาราทีสุปิ วิตฺถาเรตพฺโพ. ๑- ๒- อยํ ปริญฺญาตวาโร วิตฺถาเรนฺเตน จ
ปริญฺญาตนฺตํ ตถาคตสฺสาติ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺโพ ปุน นนฺทิ ทุกฺขสฺส
มูลนฺติ อาทิ โยเชตพฺพํ. เทสนา ปน เอตฺถ วตฺถุ สพฺพตฺถ วุตฺตเมว โหตีติ
สงฺขิตฺตา. ๒- นนฺทิ ๓- ทุกฺขสฺส มูลนฺติ อาทีสุ จ นนฺทีติ ปุริมา ตณฺหา.
ทุกฺขนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา. มูลนฺติ อาทิ. อิติ วิทิตฺวาติ ตํ ปุริมภวนนฺทึ "อิมสฺส
ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ เอวํ ชานิตฺวา. ภวาติ กมฺมภวโต. ชาตีติ วิปากขนฺธา. เต หิ
ยสฺมา ชายนฺติ, ตสฺมา "ชาตี"ติ วุตฺตา. ชาติสีเสน วา อยํ เทสนา. เอวํปิ "อิติ
วิทิตฺวา"ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. อยญฺหิ เอตฺถ อตฺโถ "กมฺมภวโต อุปปตฺติภโว
โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวา"ติ. ภูตสฺสาติ สตฺตสฺส. ชรามรณนฺติ ชรามรณญฺจ.
เอวํ วุตฺตํ โหติ:- เตน อุปปตฺติภเวน ภูตสฺส สตฺตสฺส ขนฺธานํ ชรามรณํ
โหตีติ เอวญฺจ ชานิตฺวาติ.
     เอตฺตาวตา ยํ โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเกน นิสินฺโน สมฺมสิตฺวา
สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, ตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิเวธา มญฺญนานํ อภาวการณํ
ทสฺเสนฺโต จตุสงฺเขปนฺติสนฺธึ ติยทฺธํ วีสตาการํ ตเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสติ.
     กถํ ปน เอตฺตาวตา เอส สพฺโพ ทสฺสิโต โหตีติ. เอตฺถ หิ นนฺทีติ
อยเมโก สงฺเขโป. ทุกฺขสฺสาติ วจนโต ทุกฺขํ ทุติโย, ภวา ชาตีติ วจนโต
ภโว ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถ. เอวํ เอตฺตาวตา จตฺตาโร สงฺเขปา
เวทิตพฺพา, โกฏฺฐาสาติ อตฺโถ. ตณฺหาทุกฺขานํ ปน อนฺตรํ เอโก สนฺธิ,
ทุกฺขสฺส จ ภวสฺส จ อนฺตรํ ทุติโย, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรํ ตติโย,
เอวํ จตุนฺนํ องฺคุลีนํ อนฺตรสทิสา จตุสงฺเขปนฺตรา ตโย สนฺธี เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. โย จายํ ฯเปฯ วิตฺถาเรตพฺโพติ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ.
@๒-๒ ฉ.ม., อิ. อยํ ปริญฺญาตวาโร ฯเปฯ สงฺขิตฺตาติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ.
@ ฉ.ม. อิ. นนฺที
     ตตฺถ นนฺทีติ อตีโต อทฺธา, ชาติชรามรณํ อนาคโต อทฺธา, ทุกฺขญฺจ
ภโว จ ปจฺจุปฺปนโน อทฺธาติ เอวํ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพา. อตีเต ปน
ปญฺจสุ อากาเรสุ นนฺทิวจเนน ตณฺหา เอกา อาคตา, ตาย อนาคตายปิ
อวิชฺชาสงฺขารอุปาทานภวา ปจฺจยลกฺขเณน คหิตาว โหนฺติ. ชาติชรามรณวจเนน
ปน เยสํ ขนฺธานํ ตํ ชาติชรามรณํ, เต วุตฺตา เอวาติ กตฺวา อายตึ
วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา คหิตาว โหนฺติ.
     เอวเมว เตสุ ๑- "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา
นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ
อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อิธ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท
อายตนํ ผุฏฺโฐ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ
ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา, อิธ ปน ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา
อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนมุปาทานํ เจตนา ภโว อิตีเม
ปญฺจ อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา, อายตึ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ
โอกฺกนฺติ นามรูปํ ปสาโท อายตนํ ผุฏฺโฐ ผสฺโส เวทยิตํ เวทนา อิตีเม
ปญฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ เอวํ
นิทฺทิฏฺฐลกฺขณา วีสติ อาการา อิธ เวทิตพฺพา. เอวํ "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺติ
อิติ วิทิตฺวา ภวา ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺ"ติ เอตฺตาวตา เอส สพฺโพปิ
จตุสงฺเขโป ติสนฺธิ ติยทฺโธ วีสตากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหตีติ
เวทิตพฺโพ.
     อิทานิ ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ เอตฺถ
อนุปุพฺพปทวณฺณนํ กตฺวา ปทโยชนาย อตฺถนิคมนํ กริสฺสาม. ตสฺมา ติหาติ
ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. ติการหการา นิปาตา. สพฺพโสติ อนวเสสวจนเมตํ.
ตณฺหานนฺติ นนฺทีติ เอวํ วุตฺตานํ สพฺพตณฺหานํ. ขยาติ โลกุตฺตรมคฺเคน
อจฺจนฺตกฺขยา. วิราคาทีนิ ขยเววจนาเนว. ยา หิ ตณฺหา ขีณา, วิรตฺตาปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวเมเต.
ตา ๑- ภวนฺติ นิรุทฺธาปิ จ จตฺตาปิ ปฏินิสฺสฏฺฐาปิ. ขยาติ วา จตุมคฺคกิจฺจ-
สาธารณเมตํ. ตโต ปฐมมคฺเคน วิราคา, ทุติเยน นิโรธา, ตติเยน จาคา,
จตุตฺเถน ปฏินิสฺสคฺคาติ โยเชตพฺพํ. ยาหิ วา ตณฺหาหิ ปฐวึ ปฐวิโต สญฺชาเนยฺย,
ตาสํ ขยา. ยาหิ ปฐวึ มญฺเญยฺย, ตาสํ วิราคา. ยาหิ ปฐวึ มญฺเญยฺย, ตาสํ
นิโรธา. ยาหิ ปฐวิโต มญฺเญยฺย, ตาสํ จาคา. ยาหิ ปฐวี เมติ มญฺเญยฺย,
ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคา. ยาหิ วา ปฐวึ มญฺเญยฺย, ตาสํ ขยา ฯเปฯ ยาหิ ปฐวึ
อภินนฺเทยฺย, ตาสํ ปฏินิสฺสคฺคาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา, น กิญฺจิ
วิรุชฺฌติ.
     อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํ. สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ
โพธึ. อถวา ปสฏฺฐํ สุนฺทรญฺจ โพธึ. โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญาณมฺปิ
นิพฺพานมฺปิ. "โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ"ติ ๒- จ "อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ
คยนฺ"ติ ๓- จ อาคตฏฺฐาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ. "จตุมคฺเคสุ ญาณนฺ"ติ ๔-
อาคตฏฺฐาเน มคฺโค. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริ เมธโส"ติ ๕- อาคตฏฺฐาเน
สพฺพญฺญุตญาณํ. "ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺ"ติ อาคตฏฺฐาเน นิพฺพานํ.
อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญาณํ อธิปฺเปตํ. อปเร สพฺพญฺญุตญาณนฺติปิ
วทนฺติ.
     สาวกานํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ โหติ น โหตีติ. น โหติ.
กสฺมา? อสพฺพคุณทายกตฺตา. เตสญฺหิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว
เทติ, กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา, กสฺสจิ ฉ อภิญฺญา, กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา,
กสฺสจิ สาวกปารมีญาณํ. ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิญาณเมว เทติ. พุทฺธานํ
ปน สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ. ตสฺมา
อญฺญสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตรา โพธิ น โหติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ตา วิรตฺตา เขปิตา   วินย. มหา. ๔/๑/๑ โพธิกถา, ขุ.อุ. ๒๔/๑/๙๓
@ปฐมโพธิสุตฺต.    วินย. มหา. ๔/๑๑/๑๑ ปญฺจวคฺคิยกถา, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖
@ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส (สยา)
@ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗ ลกฺขณสุตฺต
     อภิสมฺพุทฺโธติ อภิญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ ปตฺโต อธิคโตติ วุตฺตํ โหติ. อิติ
วทามีติ อิติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ
อุตฺตานีกโรมีติ. ตตฺรายํ โยชนา:- ตถาคโตปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ ปฐวึ น
มญฺญติ ฯเปฯ ปฐวึ นาภินนฺทติ. ตํ กิสฺส เหตุ? นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลํ, ภวา
ชาติ, ภูตสฺส ชรามรณนฺติ อิติ วิทิตฺวาติ. ตตฺถ อิติ วิทิตฺวาติ อิติกาโร
การณตฺโถ. เตน อิมสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วิทิตตฺตา ปฏิวิทิตตฺตาติ วุตฺตํ
โหติ. กิญฺจิ ภิยฺโย:- ยสฺมา เอวมิมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวา ตถาคตสฺส สา
นนฺทีติ วุตฺตตณฺหา สพฺพปฺปการาปิ ปหีนา, ตาสญฺจ ตถาคโต สพฺพโส
ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมา ปฐวึ น
มญฺญติ ฯเปฯ ปฐวึ นาภินนฺทตีติ วทามีติ เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา น มญฺญติ
นาภินนฺทตีติ วทามีติ วุตฺตํ โหติ.
     อถวา ยสฺมา "นนฺทิ ทุกฺขสฺส มูลนฺ"ติ อาทินา นเยน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
วิทิตฺวา สพฺพโส ตณฺหานํ ขยํ คโต, ๑- ตสฺมา ติห ภิกฺขเว ตถาคโต สพฺพโส
ตณฺหานํ ขยา ฯเปฯ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามิ. โส เอวํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ปฐวึ
น มญฺญติ ฯเปฯ นาภินนฺทตีติ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ยสฺมาติ อวตฺวา ตสฺมาติ
วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ยสฺมาติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, อยํ สาสนยุตฺติ. เอส
นโย สพฺพตฺถ.
     อิทมโวจ ภควาติ อิทํ นิทานาวสานโต ปภูติ ยาว อภิสมฺพุทฺโธติ
วทามีติ สกลสุตฺตนฺตํ ภควา ปเรสํ ปญฺญาย อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐํ ปรมคมฺภีรํ
สพฺพญฺญุตญาณํ ทสฺเสนฺโต เอเกน ปุถุชฺชนวาเรน เอเกน เสขวาเรน จตูหิ
ขีณาสววาเรหิ ทฺวีหิ ตถาคตวาเรหีติ อฏฺฐหิ มหาวาเรหิ เอกเมกสฺมิญฺจ ๒- วาเร
ปฐวีอาทีหิ จตุวีสติยา อนฺตรวาเรหิ จ ปฏิมณฺเฑตฺวา เทฺวภาณวารปริมาณาย
ปริยตฺติยา ๓- อโวจ.
     เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ กรวีกรุทมญฺชุนา
กณฺณสุเขน ปณฺฑิตชนหทยานํ อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ภาสมานสฺสาปิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตณฺหา อยํ คตา.   "เอเกกสฺมึ"อิติ ปทํ ยุตฺตตรํ.   ฉ.ม., อิ. ตนฺติยา.
น เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เต ปญฺจสตา ภิกฺขู อิทํ ภควโต
วจนํ นานุโมทึสุ. กสฺมา? อญฺญาณเกน. เต กิร อิมสฺส สุตฺตสฺส อตฺถํ น
ชานึสุ, ตสฺมา นาภินนฺทึสุ. เตสญฺหิ ตสฺมึ สมเย เอวํ วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตํปิ
เอตํ สุตฺตํ ฆนปุถุเลน ทุสฺสปเฏน มุเข พทฺธํ กตฺวา ปุรโต ฐปิตมนุญฺญโภชนํ
วิย อโหสิ.
     นนุ จ ภควา อตฺตนา เทสิตํ ธมฺมํ ปรํ ญาเปตุํ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ
ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต. โส กสฺมา ยถา เต น ชานนฺติ, ตถา
เทเสสีติ. วุตฺตมิทํ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิกฺเขปวิจารณาย เอวํ มานภณฺชนตฺถํ
สพฺพธมฺมมูลปริยายนฺติ เทสนํ อารภีติ. ตสฺมา นยิธ ปุน วตฺตพฺพมตฺถิ. เอวํ
มานภญฺชนตฺถํ เทสิตญฺจ ปเนตํ สุตฺตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ตํเยว กิร ปฐวึ ทิฏฺฐิคติโก
สญฺชานาติ เสโขปิ อรหาปิ ตถาคโตปิ อภิชานาติ กึ นาม อิทํ กถนฺนามิทนฺติ
จินฺเตนฺตา ปุพฺเพ มยํ ภควตา กถิตํ ยงฺกิญฺจิ ขิปฺปเมว อาชานาม อิทานิ
ปนิมสฺส มูลปริยายสฺส อนฺตํ วา โกฏึ วา น ชานาม น ปสฺสาม, อโห
พุทฺธา นาม อปฺปเมยฺยา อตุลาติ อุทฺธตทาฐา วิย สปฺปา นิมฺมทา หุตฺวา
พุทฺธุปฏฺฐานญฺจ ธมฺมสฺสวนญฺจ สกฺกจฺจํ อคมํสุ.
     เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา อิมํ กถํ
สมุฏฺฐาเปสุํ "อโห พุทฺธานํ อานุภาโว, เต นาม พฺราหฺมณปพฺพชิตา
ตถามานมทมตฺตา ภควโต มูลปริยายเทสนาย นีหตมานา กตา"ติ. อยญฺจ เอตรหิ
เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา. อถ ภควา คนฺธกุฏิยา นิกฺขมิตฺวา ตํขณานุรูเปน
ปาฏิหาริเยน ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา เต ภิกฺขู อาห "กาย
นุตฺถ ภิกฺขเว อนฺตรากถาย ๑- สนฺนิสินฺนา"ติ. เต ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา
เอตทโวจ "น ภิกฺขเว อิทาเนว ปุพฺเพปิ อหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต
นีหตมาเน อกาสินฺ"ติ. ตโต อิมิสฺสา อตฺถุปฺปตฺติยา อิทํ อตีตํ อาเนสิ.
     ภูตปุพฺพํ ภิกฺขเว อญฺญตโร ทิสาปาโมกฺโข พฺราหฺมโณ พาราณสิยํ ปฏิวสติ
ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏฺภานํ สกฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺปญฺจมานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอตรหิ กถาย (ปาลิยา สํสนฺเทตพฺพํ)
เวยฺยากรณโลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย, โส ปญฺจมตฺตานิ มาณวกสตานิ
มนฺเต วาเจสิ. ปณฺฑิตา มาณวกา พหุญฺจ คณฺหนฺติ ลหุญฺจ, สุฏฺฐ จ
อุปธาเรนฺติ, คหิตญฺจ เตสํ น วินสฺสติ. โสปิ พฺราหฺมโณ อาจริยมุฏฺฐึ อกตฺวา ฆเฏ
อุทกํ อาสิญฺจนฺโต วิย สพฺพํปิ สิปฺปํ อุคฺคหาเปตฺวา เต มาณวเก เอตทโวจ
"เอตฺตกมิทํ สิปฺปํ ทิฏฺฐธมฺมสมฺปรายหิตนฺ"ติ. เต มาณวกา "ยํ อมฺหากํ
อาจริโย ชานาติ, มยํปิ ตํ ชานาม, มยมฺปีทานิ อาจริยา เอวา"ติ มานมุปฺปาเทตฺวา
ตโต ปภูติ อาจริเย อคารวา นิกฺขิตฺตวตฺตา วิหรึสุ. อาจริโย ญตฺวา "กริสฺสามิ
เตสํ มานนิคฺคหนฺ"ติ จินฺเตสิ. โส เอกทิวสํ อุปฏฺฐานมาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
นิสินฺเน เต มาณวเก อาห "ตาตา โว ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามิ, กจฺจิตฺถ สมตฺถา
กเถตุนฺ"ติ. เต "ปุจฺฉถาจริย ปุจฺฉถาจริยา"ติ สหสา อาหํสุ, ยถาตํ สุตมทมตฺตา.
อาจริโย อาห:-
              "กาโล ฆสติ ภูตานิ          สพฺพาเนว สหตฺตนา
               โย จ กาลฆโส ภูโต        ส ภูตปจนึ ปจี"ติ. ๑-
วิสชฺเชถ ตาตา อิมํ ปญฺหนฺติ.
     เต จินฺเตตฺวา ๒- อชานมานา ตุณฺหี อเหสุํ. อาจริโย อาห "อลํ ตาตา
คจฺฉถชฺช, เสฺว กเถยฺยาถา"ติ อุยฺโยเชสิ. เต ทสปิ วีสติปิ สมฺปิณฺฑิตา หุตฺวา
น ตสฺส ปญฺหสฺส อาทึ น อนฺตมทฺทสํสุ. อาคนฺตฺวา จ อาจริยสฺส อาโรเจสุํ
"นยิมสฺส ปญฺหสฺส อตฺถมาชานามา"ติ. อาจริโย เตสํ นิคฺคหตฺถาย อิมํ
คาถมาภาสิ:-
              "พหูนิ นรสีสานิ          โลมสานิ พฺรหานิ จ
               คีวาสุ ปฏิมุกฺกานิ        โกจิเทเวตฺถ กณฺณวา"ติ. ๓-
     คาถายตฺโถ พหูนิ นรานํ สีสานิ ทิสฺสนฺติ สพฺพานิ จ ตานิ โลมสานิ
สพฺพานิ มหนฺตานิ คีวายเมว ฐปิตานิ, น ตาลผลํ วิย หตฺเถน คหิตานิ นตฺถิ
เตสํ อิเมหิ นานากรณํ. เอตฺถ ปน โกจิเทว กณฺณวาติ อตฺตานํ สนฺธายาห.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๐/๙๕ มูลปริยายชาตก (สยา)    ฉ.ม. จินฺเตนฺตา.
@ ขุ. ชา. ทุก. ๒๗/๓๔๑/๙๕ (สยา)
กณฺณวาติ ปญฺญวา. กณฺณจฺฉิทฺทํ ปน กสฺสจิ นตฺถิ, ตํ สุตฺวา เต มาณวกา
มงฺกุภูตา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา องฺคุลิยา ภูมึ วิเลเขนฺตา ตุณฺหี อเหสุํ.
     อถ เนสํ สหิริกภาวํ ปสฺสิตฺวา อาจริโย "อุคฺคณฺหถ ตาตา ปญฺหนฺ"ติ
ปญฺหํ วิสชฺเชสิ. กาโลติ ปุเรภตฺตกาโลปิ ปจฺฉาภตฺตกาโลปีติ เอวมาทิ. ภูตานีติ
สตฺตาธิวจนเมตํ. กาโล ภูตานํ น จมฺมมํสาทีนิ ขาทติ. อปิจ โข เตสํ
อายุวณฺณพลานิ เขเปนฺโต โยพฺพญฺญํ มทฺทนฺโต อาโรคฺยํ วินาเสนฺโต ฆสติ
ขาทตีติ วุจฺจติ. สพฺพาเนว สหตฺตนาติ เอวํ ฆสนฺโต จ น กิญฺจิ วชฺเชติ
สพฺพาเนว ฆสติ น เกวลญฺจ ภูตานิเยว, อปิจ โข สหตฺตนา อตฺตานํ ฆสติ.
ปุเรภตฺตกาโล ปจฺฉาภตฺตกาลํ น ปาปุณาติ. เอส นโย ปจฺฉาภตฺตกาลาทีสุ.
โย จ กาลฆโส ภูโตติ ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํ. โส หิ อายตึ ปฏิสนฺธิกาลํ
เขเปตฺวา ขาทิตฺวา ฐิตตฺตา "กาลฆโส"ติ วุจฺจติ. สภูตปจนึ ปจีติ โส ยายํ
ตณฺหา อปาเยสุ ภูเต ปจติ, ตํ ญาณคฺคินา ปริฑหิ ๑- ภสฺมมกาสิ, เตน "ภูตปจนึ
ปจี"ติ วุจฺจติ. "ปชนินฺ"ติปิ ปาโฐ. ชนิกํ นิพฺพตฺติกนฺติ ๒- อตฺโถ.
     อถ เต มาณวกา ทีปสหสสาโลเกน วิย รตฺตึ สมวิสมํ อาจริยสฺส
วิสชฺชเนน ปญฺหสฺส อตฺถํ ปากฏํ ทิสฺวา "อิทานิ มยํ ยาวชีวํ ครุสํวาสํ
วสิสฺสาม มหนฺตา เอเต อาจริยา นาม มยญฺหิ พหุสฺสุตมานํ อุปฺปาเทตฺวา
จตุปฺปทิกคาถายปิ อตฺถํ น ชานามา"ติ นีหตมานา ปุพฺพสทิสเมว อาจริยสฺส
วตฺตปฏิปตฺตึ กตฺวา สคฺคปรายนา อเหสุํ.
     อหํ ๓- ภิกฺขเว เตน สมเยน อาจริโย อโหสึ, อิเม ภิกฺขู มาณวกา
เอวํ ปุพฺเพปาหํ อิเม เอวํ มานปคฺคหิตสิเร วิจรนฺเต นีหตมาเน อกาสินฺติ.
     อิมญฺจ ชาตกํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ปุพฺเพปิ มยํ มาเนเนว ปหตาติ
ภิยฺโยโส มตฺตาย นีหตมานา หุตฺวา อตฺตโน อุปการกมฺมฏฺฐานปรายนา อเหสุํ.
     ตโต ภควา เอกํ สมยํ ชนปทจาริกญฺจรนฺโต เวสาลึ ปตฺวา โคตมเก
เจติเย วิหรนฺโต อิเมสํ ปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ญาณปริปากํ วิทิตฺวา อิมํ โคตมกสุตฺตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปจิ ทยฺหิ.    ม. ชนิตํ นิพฺพตฺติตนฺติ    ฉ.ม. อหํ โข....
กเถสิ:- "อภิญฺญายาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อนภิญฺญาย, สนิทานาหํ
ฯเปฯ สปฺปาฏิหาริยาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมิ โน อปฺปาฏิหาริยํ, ตสฺส มยฺหํ
ภิกฺขเว อภิญฺญาย ธมฺมํ เทสยโต ฯเปฯ โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท
กรณียา อนุสาสนี, อลญฺจปน โว ภิกฺขเว ตุฏฺฐิยา อลํ อตฺตมนตาย อลํ
โสมนสฺสาย `สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฏิปนฺโน
สํโฆ'ติ อิทมโวจ ภควา, อิมสฺมึ จ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺญมาเน *- ทสสหสฺสี
โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา"ติ. ๑-
     อิทญฺจ สุตฺตํ สุตฺวา เต ปญฺจสตา ภิกฺขู ตสฺมึเยวาสเน สห ปฏิสมฺภิทาหิ
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เอวายํ เทสนา เอตสฺมึ ฐาเน นิฏฺฐมคมาสีติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ: * ปาลิ สหสฺสี     องฺ. ติก. ๒๐/๑๒๖/๒๖๙-๗๐ โคตมกเจติยสุตฺต


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๗ หน้า ๑-๖๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=7&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=7&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_12

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]