AtthaPali Vol.54

page231.

7. Satipaṭṭhānavibhaṅga 1. Suttantabhājanīya uddesavāravaṇṇanā [355] Idāni tadanantare satipaṭṭhānavibhaṅge cattāroti gaṇanaparicchedo, tena na tato heṭṭhā na uddhanti satipaṭṭhānaparicchedaṃ dīpeti. Satipaṭṭhānāti tayo satipaṭṭhānā:- satigocaropi tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunaya- vītivattatāpi satipi. "catunnaṃ bhikkhave satipaṭṭhānānaṃ samudayañca atthaṅgamañca desissāmi, taṃ suṇātha. Ko ca bhikkhave kāyassa samudayo. Āhārasamudayā kāyassa samudayo"tiādīsu ^1- hi satigocaro satipaṭṭhānanti vuccati. Tathā "kāyo upaṭṭhānaṃ, no sati. Sati upaṭṭhānañceva sati cā"tiādīsu. ^2- Tassattho:- patiṭṭhāti asminti paṭṭhānaṃ. Kā patiṭṭhāti? sati. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ, padhānaṃ ṭhānanti vā paṭṭhānaṃ, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ hatthiṭṭhānaṃ assaṭṭhānantiādīni ^3- viya. "tayo satipaṭṭhānā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanu- sāsitumarahatī"ti ^4- ettha tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā satipaṭṭhānanti vuttā. Tassattho:- paṭṭhapetabbato paṭṭhānaṃ, pavattayitabbatoti attho. Kena paṭṭhapetabbatoti? satiyā, satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. "cattāro satipaṭṭhānā bhāvitā bahulīkatā satta bojjhaṅge paripūrentī"tiādīsu ^5- pana satiyeva satipaṭṭhānanti vuccati. Tassattho:- patiṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti okkantitvā pakkhanditvā pavattatīti ^6- attho. Satiyeva paṭṭhānaṭṭhena satipaṭṭhānaṃ. Athavā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ. Iti sati ca sā paṭṭhānañcātipi @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/408/161 ² khu.paṭi. 31/727/623 (syā) @³ cha.Ma. hatthiṭṭhānaassaṭṭhānādīni ⁴ Ma.u. 14/304/279 @⁵ Ma.u. 14/147/130 ⁶ cha.Ma. vattatīti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page232.

Satipaṭṭhānaṃ. Idamidha adhippetaṃ. Yadi evaṃ kasmā satipaṭṭhānāti bahuvacanaṃ katanti? satiyā bahuttā. Ārammaṇabhedena hi bahudhā katā ^1- satiyoti. Kasmā pana bhagavatā cattārova satipaṭṭhānā vuttā anūnā anadhikāti? veneyyahitattā. Taṇhācaritadiṭṭhicaritasamathayānikavipassanāyānikesu hi mandatikkhavasena dvidhā pavattesu mandassa taṇhācaritassa oḷārikaṃ kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhi- maggo, tikkhassa sukhumaṃ vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ. Diṭṭhicaritassapi mandassa nātippabhedagataṃ cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo, tikkhassa atippabhedagataṃ dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ. Samathayānikassa ca mandassa akicchena adhigantabbanimittaṃ paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo, tikkhassa oḷārikārammaṇe asaṇṭhahanato dutiyaṃ. Vipassanāyānikassāpi mandassa nātippabhedagatārammaṇaṃ tatiyaṃ, tikkhassa atippabhedagatārammaṇaṃ catutthaṃ. Iti cattārova vuttā anūnā anadhikāti. Subhasukhaniccaattabhāvavipallāsappahānatthaṃ vā. Kāyo hi asubho, tattha ca subhavipallāsavipallaṭṭhā ^2- sattā. Tesaṃ tattha asubhabhāvadassanena tassa vipallāsassa pahānatthaṃ paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ vuttaṃ. Sukhaṃ niccaṃ attāti gahitesupi ca vedanādīsu vedanā dukkhā, cittaṃ aniccaṃ, dhammā anattā, etesu ca sukhaniccaattabhāva- vipallāsavipallaṭṭhā ^2- sattā. Tesaṃ tattha dukkhādibhāvadassanena tesaṃ vipallāsānaṃ pahānatthaṃ sesāni tīṇi vuttānīti evaṃ subhasukhaniccaattabhāvavipallāsappahānatthaṃ vā cattārova vuttā anūnā anadhikāti veditabbā. Na kevalañca vipallāsap- pahānatthameva, athakho caturoghayogāsavaganthaupādānaagatippahānatthampi catubbidhāhāra- pariññatthañca cattārova vuttāti veditabbā. Ayaṃ tāva pakaraṇanayo. Aṭṭhakathāyaṃ pana "saraṇavasena ceva ekattasamosaraṇavasena ca ekameva satipaṭṭhānaṃ ārammaṇavasena cattāro"ti etadeva vuttaṃ. Yathā hi catudvāre nagare pācīnato āgacchantā pācīnadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā @Footnote: ¹ cha.Ma. bahukā tā ² cha.Ma.....vipallatthā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page233.

Pācīnadvārena nagarameva pavisanti, dakkhiṇato, pacchimato, uttarato āgacchantā uttaradisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā uttaradvārena nagarameva pavisanti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Nagaraṃ viya hi nibbānamahānagaraṃ, dvāraṃ viya aṭṭhaṅgiko lokuttaramaggo, pācīnadisādayo viya kāyādayo. Yathā pācīnato āgacchantā pācīnadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pācīnadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ kāyānupassanāmukhena āgacchantā cuddasavidhena kāyānupassanaṃ bhāvetvā kāyānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Yathā dakkhiṇato āgacchantā dakkhiṇadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā dakkhiṇadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ vedanānupassanāmukhena āgacchantā navavidhena vedanānupassanaṃ bhāvetvā vedanānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Yathā pacchimato āgacchantā pacchimadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pacchimadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ cittānupassanāmukhena āgacchantā soḷasavidhena cittānupassanaṃ bhāvetvā cittānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Yathā uttarato āgacchantā uttaradisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā uttaradvārena nagarameva pavisanti, evaṃ dhammānupassanāmukhena āgacchantā pañcavidhena dhammānupassanaṃ bhāvetvā dhammānupassanābhāvanānubhāva- nibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osarantīti evaṃ saraṇavasena ceva ekattasamosaraṇavasena ca ekameva satipaṭṭhānaṃ ārammaṇavasena cattārova ^1- vuttāti veditabbā. Idha bhikkhūti ettha kiñcāpi bhagavatā devaloke nisīditvā ayaṃ satipaṭṭhānavibhaṅgo kathito, ekabhikkhupi tattha bhagavato santike nisinnako nāma natthi. Evaṃ santepi yasmā ime cattāro satipaṭṭhāne bhikkhū bhāventi. Bhikkhugocarā @Footnote: ¹ cha.Ma. cattāroti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page234.

Hi ete, tasmā idha bhikkhūti ālapati. Kiṃ panete satipaṭṭhāne bhikkhūyeva bhāventi na bhikkhunīādayoti? bhikkhunīādayopi bhāventi, bhikkhū pana aggaparisā. Iti aggaparisattā idha bhikkhūti ālapati. Paṭipattiyā vā bhikkhubhāvadassanato evamāha. Yo hi imaṃ paṭipattiṃ paṭipajjati, so bhikkhu nāma hoti. Paṭipannako hi devo vā hotu manusso vā, bhikkhūti saṅkhyaṃ gacchateva. ^1- Yathāha:- "alaṅkato cepi samañcareyya santo danto niyato brahmacārī sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ so brāhmaṇo so samaṇo sa bhikkhū"ti. ^2- Kāyānupassanāuddesavaṇṇanā ajjhattanti niyakajjhattaṃ adhippetaṃ, tasmā ajjhattaṃ kāyeti attano kāyeti attho. Tattha kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyaassakāyarathakāyādayo viya kāyoti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānañhi paramajegucchānaṃ kesādīnaṃ ^3- āyotipi kāyo. Āyoti uppattideso. Tatrāyaṃ vacanattho:- āyanti tatoti āyo. Ke āyanti? kucchitā kesādayo, iti kucchitānaṃ kesādīnaṃ āyoti kāyo. Kāyānupassīti kāyaṃ anupassanasīlo ^4- kāyaṃ vā anupassamāno. Kāyeti ca vatvāpi puna kāyānupassīti dutiyakāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghana- vinibbhogādidassanatthaṃ katanti veditabbaṃ. Tena na kāyeyeva ^5- vedanānupassī cittadhammānupassī vā, athakho kāye kāyānupassīyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā @Footnote: ¹ cha.Ma. saṅkhaṃ gacchatiyeva ² khu.dha. 25/142/42 ³ cha.Ma. so @⁴ cha.Ma. kāyānupassana... ⁵ cha. kāye

--------------------------------------------------------------------------------------------- page235.

Na kāye aṅgapaccaṅgavinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthī- purisānupasSī. Yopi cettha kesalomādiko bhūtupādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthāpi na bhūtupādāyavinimuttaekadhammānupassī, athakho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī, nagarāvayavānupassako viya kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibhuñjako viya ca rittamuṭṭhivinivedhako ^1- viya ca bhūtupādāya- samūhānupassīyevāti nānappakārato samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā itthī vā puriso vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammassa samūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā:- "yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati apassaṃ bajjhate muḷho bajjhamāno na muccatī"ti. Ghanavinibbhogādidassanatthanti vuttaṃ, ādisaddena cettha ayampi attho veditabbo:- ayañhi etasmiṃ kāye kāyānupassīyeva, na aññadhammānupasSī. Kiṃ vuttaṃ hoti? yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassino honti. Na evaṃ Aniccadukkhānattāsubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhaattasubhabhāvānupassī, athakho kāyānupassī aniccadukkhānattaasubhākārasamūhānupassīyevāti vuttaṃ hoti. Athavā yvāyaṃ mahāsatipaṭṭhāne "idha bhikkhave bhikkhu araññagato vā .pe. So satova assasatī"tiādinā ^2- nayena assāsapassāsādicuṇṇakajātaaṭṭhikapariyosāno kāyo vutto, yo ca "idhekacco paṭhavīkāyaṃ aniccato anupassati, tathā āpokāyaṃ, tejokāyaṃ, vāyokāyaṃ, kesakāyaṃ, lomakāyaṃ, chavikāyaṃ, cammakāyaṃ, maṃsakāyaṃ, ruhirakāyaṃ, ^3- nahārukāyaṃ, aṭṭhikāyaṃ, aṭṭhimiñjakāyan"ti paṭisambhidāyaṃ ^4- kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassīti evampi attho daṭṭhabbo @Footnote: ¹ cha.Ma.....viniveṭhako ² dī.Ma. 10/374/248, Ma.mū. 12/107/77 @³ cha.Ma. rudhirakāyaṃ ⁴ khu.paṭi. 31/727/623 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page236.

Athavā kāye ahanti vā mamanti vā evaṃ gahetabbassa kassaci ananupassanatopi, ^1- tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa anupassanato kāye kesādidhammasamūhasaṅkhāte kāyānupassīti evamattho daṭṭhabbo. Apica "imasmiṃ kāye aniccato anupassati no niccato"tiādinā anukkamena paṭisambhidāyaṃ ^2- āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākārasamūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanatopi kāye kāyānupassīti evampi attho daṭṭhabbo. Tathā hi ayaṃ kāye kāyānupassanāpaṭipadaṃ paṭipanno bhikkhu imaṃ kāyaṃ aniccānupassanādīnaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ vasena aniccato anupassati no niccato, dukkhato anupassati no sukhato, anattato anupassati no attato, nibbindati no nandati, virajjati no rajjati, nirodheti no samudeti, ^3- paṭinissajjati no ādiyati. So taṃ aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati, anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatīti ^2- veditabbo. Viharatīti catūsu iriyāpathavihāresu aññataravihārasamāyogaparidīpanametaṃ, ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aññatarena ^4- iriyāpathena vicchinditvā apatamānaṃ attabhāvaṃ harati pavattetīti attho. Bahiddhā kāyeti parassa kāye. Ajjhattabahiddhā kāyeti kālena attano kāye, kālena parassa kāye. Paṭhamanayena hi attano kāye kāyapariggaho vutto, dutiyanayena parassa kāye, tatiyanayena kālena attano, kālena parassa kāye. Ajjhattabahiddhā pana ghaṭitārammaṇaṃ nāma natthi, paguṇakammaṭṭhānassa pana aparāparaṃ sañcaraṇakālo ettha kathito. Ātāpīti kāyapariggāhakaviriyasamāyogaparidīpanametaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma. pi-saddo na dissati ² khu.paṭi. 31/727/623 (syā) @³ ka. samudāneti ⁴ cha.Ma. aparena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page237.

So hi yasmā tasmiṃ samaye yantaṃ viriyaṃ tīsu bhavesu kilesānaṃ ātāpanato ātāpoti vuccati, tena samannāgato hoti, tasmā ātāpīti vuccati. Sampajānoti kāyapariggāhakena sampajaññasaṅkhātena ñāṇena samannāgato. Satimāti kāyapariggāhikāya satiyā samannāgato. Ayaṃ pana yasmā satiyā ārammaṇaṃ pariggahetvā paññāya anupassati. Na hi sativirahitassa anupassanā nāma atthi. Tenevāha "satiñca khvāhaṃ bhikkhave sabbatthikaṃ vadāmī"ti. ^1- Tasmā ettha "kāye kāyānupassī viharatī"ti ettāvatā kāyānupassanāsatipaṭṭhānakammaṭṭhānaṃ vuttaṃ hoti. Athavā yasmā anātāpino antosaṅkhepo antarāyakaro hoti, asampajāno upāyapariggahe ca asamatthova hoti, tenassa taṃ kammaṭṭhānaṃ na sampajjati. Tasmā yesaṃ dhammānaṃ ānubhāvena taṃ sampajjati, tesaṃ dassanatthaṃ "ātāpī sampajāno satimā"ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Iti kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ sampayogaṅgañca dassetvā idāni pahānaṅgaṃ dassetuṃ vineyya loke abhijjhādomanassanti vuttaṃ. Tattha vineyyāti tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā vinayitvā. Loketi ettha yvāyaṃ ajjhattādibhedo kāyo pariggahito, sveva idha loko nāma. Tasmiṃ loke abhijjhādomanassaṃ vinayitvāti attho. Yasmā panettha abhijjhāgahaṇena kāmacchando, domanassaggahaṇena byāpādo saṅgahaṃ gacchati, tasmā nīvaraṇapariyāpannabalavadhammadvayadassanena nīvaraṇappahānaṃ vuttaṃ hotīti veditabbaṃ. Visesena cettha abhijjhāvinayena kāyasampattimūlakassa anurodhassa domanassavinayena kāyavipattimūlakassa virodhassa abhijjhāvinayena ca kāye abhiratiyā domanassavinayena kāyabhāvanāya anabhiratiyā abhijjhāvinayena kāye abhūtānaṃ subhasukhabhāvādīnaṃ pakkhepassa domanassavinayena kāye bhūtānaṃ asubhāsukhabhāvādīnaṃ @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/234/102

--------------------------------------------------------------------------------------------- page238.

Apanayanassa ca pahānaṃ vuttaṃ. Tena yogāvacarassa yogānubhāvo yogasamatthatā ca dīpitā hoti. Yogānubhāvo hi esa, hadayaṃ ^1- anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abhūtapakkhepabhūtāpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abhūtaṃ apakkhipanto bhūtañca anapanento yogasamattho hotīti. Aparo nayo:- "kāye kāyānupassī"ti ettha anupassanāya kammaṭṭhānaṃ vuttaṃ. "viharatī"ti ettha vuttavihārena kammaṭṭhānikassa kāyassa pariharaṇaṃ. ^2- "ātāpī"tiādīsu ātāpena sammappadhānaṃ, satisampajaññena sabbatthikaṃ kammaṭṭhānaṃ kammaṭṭhānapariharaṇupāyo vā. Satiyā vā kāyānupassanāvasena paṭiladdhasamatho, sampajaññena vipassanā, abhijjhādomanassavinayena bhāvanāphalaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ayaṃ tāva kāyānupassanāsatipaṭṭhānuddesassa atthavaṇṇanā. Vedanānupassanādiuddesavaṇṇanā vedanānupassanāsatipaṭṭhānuddesādīsupi ajjhattādīni vuttanayeneva veditabbāni. Etesupi hi attano vedanādīsu, parassa vedanādīsu, kālena attano kālena parassa vedanādīsūti tividho pariggaho vutto. Vedanāsu vedanānupassīti- ādīsu ca vedanādīnaṃ puna vacane payojanaṃ kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Vedanāsu vedanānupassī, citte cittānupassī, dhammesu dhammānupassīti ettha pana vedanāti tisso vedanā, tā ca lokiyāeva. Cittampi lokiyaṃ, tathā dhammā. Tesaṃ vibhāgo niddesavāre pākaṭo bhavissati. Kevalaṃ panidha yathā vedanā anupassitabbā, tathā anupassanto "vedanāsu vedanānupassī"ti veditabbo. Esa nayo cittadhammesu. Kathañca vedanā anupassitabbāti? sukhā tāva vedanā Dukkhato, dukkhā sallato, adukkhamasukhā aniccato. Yathāha:- @Footnote: ¹ Sī. yadayaṃ, cha. yadidaṃ ² cha.Ma. kāyapariharaṇaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page239.

"yo sukhaṃ dukkhato adda dukkhamaddakkhi sallato adukkhamasukhaṃ santaṃ addakkhi naṃ aniccato save sammaddaso bhikkhu ^*- upasanto carissatī"ti. ^1- Sabbāeva cetā dukkhātipi anupassitabbā. Vuttañhetaṃ yaṅkiñci vedayitaṃ, taṃ dukkhasminti vadāmī"ti. ^2- Sukhadukkhatopi ca anupassitabbā. Yathāha "sukhā kho āvuso visākha vedanā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā"ti ^3- sabbaṃ vitthāretabbaṃ. Apica aniccādisattānupassanānaṃ vasenāpi ^4- anupassitabbā. Sesaṃ niddesavāreyeva pākaṭaṃ bhavissati. Cittadhammesupi cittaṃ tāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikammavipākakiriyādinānatta- bhedānaṃ aniccādianupassanānaṃ niddesavāre āgatasarāgādibhedānañca vasena anupassitabbaṃ. Dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatādhammassa aniccādisattā- nupassanānaṃ niddesavāre āgatasantāsantādibhedānañca vasena anupassitabbā. Sesaṃ vuttanayameva. Kāmañcettha yassa kāyasaṅkhāte loke abhijjhādomanassaṃ pahīnaṃ, tassa vedanādilokesupi taṃ pahīnameva. Nānāpuggalavasena pana nānācittakkhaṇika- satipaṭṭhānabhāvanāvasena ca sabbattha vuttaṃ. Yato vā ekattha pahīnaṃ, sesesupi pahīnaṃ hoti. Tenevassa tattha pahānadassanatthampi evaṃ vuttanti veditabbanti. Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- Kāyānupassanāniddesavaṇṇanā [356] Idāni seyyathāpi nāma cheko vilīvakārako thūlakilañjasaṇhakilañja- caṅkoṭakapeḷāpuṭādīni upakaraṇāni kātukāmo ekaṃ mahāveḷuṃ labhitvā @Footnote: ¹ saṃ.saḷā. 18/368/257 (syā) ² saṃ.saḷā. 18/391/268 (syā) @³ Ma.mū. 12/465/414 ⁴ khu.paṭi. 31/728/624 (syā) @^* pāli. parijānāti vedanā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page240.

Catudhā chinditvā tato ekekaṃ veḷukhaṇḍaṃ gahetvā phāletvā taṃ taṃ upakaraṇaṃ kareyya, yathā vā pana cheko suvaṇṇakāro nānāvihitaṃ pilandhanavikatiṃ kattukāmo suparisuddhaṃ suvaṇṇaghaṭikaṃ labhitvā catudhā chinditvā tato ekekaṃ koṭṭhāsaṃ gahetvā taṃ taṃ pilandhanaṃ kareyya, evameva bhagavā satipaṭṭhānadesanāya sattānaṃ anekappakāraṃ nānāvisesādhigamaṃ ^1- kattukāmo ekameva sammāsatiṃ "cattāro satipaṭṭhānā, idha bhikkhu ajjhattaṃ kāye kāyānupassī viharatī"tiādinā nayena ārammaṇavasena catudhā chinditvā ^2- tato ekekaṃ satipaṭṭhānaṃ gahetvā vibhajanto kathañca bhikkhu ajjhattaṃ kāyetiādinā nayena niddesavāraṃ vattumāraddho. Tattha kathañcātiādi vitthāretuṃ kathetukamyatāpucchā. Ayaṃ panettha saṅkhepattho:- kena ca ākārena kena pakārena bhikkhu ajjhattaṃ kāye kāyānupassī viharatīti. Sesapucchāvāresupi eseva nayo. Idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane bhikkhu. Ayañhettha idhasaddo ajjhattādivasena sabbappakārakāyānupassanā- nibbattakassa puggalassa sannissayabhūtasāsanaparidīpano aññasāsanassa tathābhāva- paṭisedhano ca. Vuttañhetaṃ "idheva bhikkhave samaṇo .pe. Suññā parappavādā samaṇehi aññehī'. Ti' ^3- tena vuttaṃ "imasmiṃ sāsane bhikkhū"ti. Ajjhattaṃ kāyanti attano kāyaṃ. Uddhaṃ pādatalāti pādatalato upari. Adho kesamatthakāti kesaggato heṭṭhā. Tacapariyantanti tiriyaṃ tacaparicchinnaṃ. Pūrannānappakārassa asucino paccavekkhatīti nānappakārakesādiasucibharito ayaṃ kāyoti passati. Kathaṃ.? atthi imasmiṃ kāye kesā lomā .pe. Muttanti. Tattha atthīti saṃvijjanti. Imasminti yvāyaṃ uddhaṃ pādatalā adho kesamatthakā tiriyaṃ tacapariyanto pūro nānappakārassa asucinoti vuccati, tasmiṃ. Kāyeti sarīre. Sarīrañhi asucisañcayato kucchitānaṃ kesādīnañceva cakkhurogādīnañca rogasatānaṃ āyabhūtato kāyoti vuccati. @Footnote: ¹ cha.Ma. visesādhigamaṃ ² cha.Ma. bhinditvā ³ aṅ.catukka. 21/241/265

--------------------------------------------------------------------------------------------- page241.

Kesā lomāti ete kesādayo dvattiṃsākāRā. Tattha atthi imasmiṃ kāye kesā, atthi imasmiṃ kāye lomāti evaṃ sambandho veditabbo. Imasmiñhi pādatalato paṭṭhāya upari, kesamatthakā paṭṭhāya heṭṭhā, tacato paṭṭhāya pariyantatoti ettake byāmamatte kaḷevare sabbākārenapi vicinanto na koci kiñci muttaṃ vā maṇiṃ vā veḷuriyaṃ vā agaruṃ vā kuṅkumaṃ vā kappūraṃ vā vāsacuṇṇādīni ^1- vā aṇumattampi sucibhāvaṃ passati, athakho paramaduggandhajegucchaṃ assirīkadassanaṃ nānappakāraṃ kesalomādibhedaṃ asuciṃyeva passati. Tena vuttaṃ atthi imasmiṃ kāye kesā lomā .pe. Muttanti. Ayamettha padasambandhato vaṇṇanā. Imaṃ pana kammaṭṭhānaṃ bhāvetvā arahattaṃ pāpuṇitukāmena kulaputtena āditova catubbidhaṃ sīlaṃ sodhetvā suparisuddhasīle patiṭṭhitena yvāyaṃ dasasu palibodhesu palibodho atthi, taṃ upacchinditvā paṭikūlamanasikārakammaṭṭhānabhāvanāya paṭhamajjhānaṃ nibbattetvā jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ anāgāmiphalādīsu vā aññataraṃ pattassa sabbantimena paricchedena sāṭṭhakathāya pāliyā kataparicayassa tantiācariyassāpi kalyāṇamittassa santike uggahetabbaṃ. Visuddhaṃ tathārūpaṃ kalyāṇamittaṃ ekavihāre alabhantena tassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā uggahetabbaṃ. Tattha catubbidhasīlavisodhanañceva ^2- palibodho ca palibodhupacchedo ca ^3- ācariyassa santikaṃ upasaṅkamanavidhānañca ^3- sabbampi visuddhimagge vitthārato kathitaṃ. Tasmā taṃ tattha kathitanayeneva veditabbaṃ. Ācariyena pana kammaṭṭhānaṃ kathentena tividhena kathetabbaṃ. Eko bhikkhu pakatiyā uggahitakammaṭṭhāno hoti, tassa ekaṃ dve nisajjavāre sajjhāyaṃ kāretvā kathetabbaṃ. Eko santike vasitvā uggaṇhitukāmo hoti, tassa āgatāgatavelāya kathetabbaṃ. Eko uggahitvā aññattha gantukāmo hoti, tassa @Footnote: ¹ cha.Ma. vāsacuṇṇādiṃ ² visuddhi. 1/44 sīlaniddesa @³ visuddhi. 1/112 kammaṭṭhānaggahaṇaniddesa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page242.

Nātipapañcaṃ nātisaṅkhepaṃ katvā nijjaṭaṃ niggaṇṭhiṃ ^1- kammaṭṭhānaṃ kathetabbaṃ. Kathentena kiṃ ācikkhitabbanti. Sattadhā uggahakosallaṃ dasadhā ca manasikārakosallaṃ ācikkhitabbaṃ. Tattha vacasā manasā vaṇṇato saṇṭhānato disato okāsato paricchedatoti evaṃ sattadhā uggahakosallaṃ ācikkhitabbaṃ. Imasmiñhi paṭikūlamanasikārakammaṭṭhāne yopi tipiṭako hoti, tenāpi manasikārakāle paṭhamaṃ vācāya sajjhāyo kātabbo. Ekassa ^2- hi sajjhāyaṃ karontasseva kammaṭṭhānaṃ pākaṭaṃ hoti malayavāsīmahādevattherassa santike uggahitakammaṭṭhānānaṃ dvinnaṃ therānaṃ viya. Thero kira tehi kammaṭṭhānaṃ yācito "cattāro māse imaṃ evaṃ sajjhāyaṃ karothā"ti dvattiṃsākārapāliṃ adāsi. Te kiñcāpi tesaṃ dve tayo nikāyā paguṇā, padakkhiṇaggāhitāya pana cattāro māse dvattiṃsākāraṃ sajjhāyantāva sotāpannā ahesuṃ. Tasmā kammaṭṭhānaṃ kathentena ācariyena antevāsiko vattabbo "paṭhamaṃ tāva vācāya sajjhāyaṃ karohī"ti. Karontena ca tacapañcakādīni paricchinditvā anulomapaṭilomavasena sajjhāyo kātabbo. "kesā lomā nakhā dantā taco"ti hi vatvā puna paṭilomato "taco dantā nakhā lomā kesā"ti vattabbaṃ. Tadanantaraṃ vakkapañcake "maṃsaṃ nahāru aṭṭhi aṭṭhimiñjaṃ vakkan"ti vatvā puna paṭilomato "vakkaṃ aṭṭhimiñjaṃ aṭṭhi nahāru maṃsaṃ taco dantā nakhā lomā kesā"ti vattabbaṃ. Tato papphāsapañcake "hadayaṃ yakanaṃ kilomakaṃ pihakaṃ papphāsan"ti vatvā puna paṭilomato "papphāsaṃ pihakaṃ kilomakaṃ yakanaṃ hadayaṃ vakkaṃ aṭṭhimiñjaṃ aṭṭhi nahāru maṃsaṃ taco dantā nakhā lomā kesā"ti vattabbaṃ. Tato imaṃ tantiṃ anāruḷhampi paṭisambhidāmagge ^3- āgataṃ matthaluṅgaṃ karīsāvasāne tantiṃ āropetvā imasmiṃ matthaluṅgapañcake "antaṃ antaguṇaṃ udariyaṃ karīsaṃ matthaluṅgan"ti vatvā puna paṭilomato "matthaluṅgaṃ karīsaṃ udariyaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. niggaṇṭhikaṃ ² cha.Ma. ekaccassa ³ khu. paṭi. 31/6/9 (syā)

--------------------------------------------------------------------------------------------- page243.

Antaguṇaṃ antaṃ papphāsaṃ pihakaṃ kilomakaṃ yakanaṃ hadayaṃ vakkaṃ aṭṭhimiñjaṃ aṭṭhi nahāru maṃsaṃ taco dantā nakhā lomā kesā"ti vattabbaṃ. Tato medachakke "pittaṃ semhaṃ pubbo lohitaṃ sedo medo"ti vatvā puna paṭilomato "medo sedo lohitaṃ pubbo semhaṃ pittaṃ matthaluṅgaṃ karīsaṃ udariyaṃ antaguṇaṃ antaṃ papphāsaṃ pihakaṃ kilomakaṃ yakanaṃ hadayaṃ vakkaṃ aṭṭhimiñjaṃ aṭṭhi nahāru maṃsaṃ taco dantā nakhā lomā kesā"ti vattabbaṃ. Tato muttachakke "assu vasā kheḷo siṅghānikā lasikā muttan"ti vatvā puna paṭilomato "muttaṃ lasikā siṅghānikā kheḷo vasā assu medo sedo lohitaṃ pubbo semhaṃ pittaṃ matthaluṅgaṃ karīsaṃ udariyaṃ antaguṇaṃ antaṃ papphāsaṃ pihakaṃ kilomakaṃ yakanaṃ hadayaṃ vakkaṃ aṭṭhimiñjaṃ aṭṭhi nahāru maṃsaṃ taco dantā nakhā lomā kesā"ti evaṃ kālasatampi kālasahassampi kālasatasahassampi vācāya sajjhāyo kātabbo. Vacasā sajjhāyena hi kammaṭṭhānatanti paguṇā hoti, na ito cito ca cittaṃ vidhāvati, koṭṭhāsā pākaṭā honti. Hatthasaṅkhalikā viya khāyanti, vatipādapanti viya ca khāyanti. Yathā ca pana vacasā, tatheva manasāpi sajjhāyo kātabbo. Vacasā sajjhāyopi ^1- hi manasā sajjhāyassa paccayo hoti, manasā sajjhāyo lakkhaṇapaṭivedhassa paccayo hoti, lakkhaṇapaṭivedho maggaphalapaṭivedhassa paccayo hoti. Vaṇṇatoti kesādīnaṃ vaṇṇo vavatthapetabbo. Saṇṭhānatoti tesaṃyeva saṇṭhānaṃ vavatthapetabbaṃ. Disatoti imasmiṃ sarīre nābhito uddhaṃ uparimā disā, adho heṭṭhimā disā. Tasmā "ayaṃ koṭṭhāso imissā nāma disāyā"ti disā vavatthapetabbā. Okāsatoti "ayaṃ koṭṭhāso imasmiṃ nāma okāse patiṭṭhito"ti evaṃ tassa tassa okāso vavatthapetabbo. Paricchedatoti sabhāgaparicchedo visabhāgaparicchedoti dve paricchedā. Tattha "ayaṃ koṭṭhāso heṭṭhā ca upari @Footnote: ¹ cha. sajjhāyo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page244.

Ca tiriyañca iminā nāma paricchinno"ti evaṃ sabhāgaparicchedo veditabbo. "kesā na lomā, lomāpi na kesā"ti evaṃ amissīkatavasena visabhāgaparicchedo veditabbo. Evaṃ sattadhā uggahakosallaṃ ācikkhantena pana "idaṃ kammaṭṭhānaṃ asukasmiṃ sutte paṭikūlavasena kathitaṃ, asukasmiṃ dhātuvasenā"ti ñatvā ācikkhitabbaṃ. Idañhi mahāsatipaṭṭhāne ^1- paṭikūlavaseneva kathitaṃ, mahāhatthipadopamamahārāhulovāda- dhātuvibhaṅgesu ^2- dhātuvasena kathitaṃ. Kāyagatāsatisutte ^3- pana yassa vaṇṇato upaṭṭhāti, taṃ sandhāya cattāri jhānāni vibhattāni. Tattha dhātuvasena kathitaṃ vipassanākammaṭṭhānaṃ hoti, paṭikūlavasena kathitaṃ samathakammaṭṭhānaṃ. Tadetaṃ idha samathakammaṭṭhānaṃ avisesato sabbasādhāraṇavasena kathitanti keci ^4- vadantiyevāti. Evaṃ sattadhā uggahakosallaṃ ācikkhitvā "anupubbato nātisīghato nātisaṇikato vikkhepapaṭibāhanato paṇṇattisamatikkamanato anupubbamuñcanato appanāto tayo ca suttantā"ti evaṃ dasadhā manasikārakosallaṃ ācikkhitabbaṃ. Tattha anupubbatoti idañhi sajjhāyakaraṇato paṭṭhāya anupaṭipāṭiyā manasikātabbaṃ, na ekantarikāya. Ekantarikāya hi manasikaronto yathā nāma akusalo puriso dvattiṃsapadaṃ nisseṇiṃ ekantarikāya ārohanto kilantakāyo patati, na ārohanaṃ sampādeti. Evameva bhāvanāsampattivasena adhigantabbassa assādassa anadhigamā kilantacitto patati, na bhāvanaṃ sampādeti. Anupubbato manasikarontenāpi ca nātisīghato manasikātabbaṃ. Atisīghato manasikaroto hi yathā nāma tiyojanaṃ maggaṃ paṭipajjitvā okkamanavissajjanaṃ asallakkhetvā sīghena javena sattakkhattumpi gamanāgamanaṃ karoto purisassa kiñcāpi addhānaṃ parikkhayaṃ gacchati, athakho muñcitvāva ^5- gantabbaṃ hoti. Evameva @Footnote: ¹ dī.Ma. 10/372/248, Ma.mū. 12/105/77 @² Ma.mū. 12/300/262, Ma.Ma. 13/113/91, Ma.u. 14/342/304 ³ Ma.u. 14/153/137 @⁴ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁵ cha.Ma. pucchitvāva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page245.

Kevalaṃ kammaṭṭhānaṃ pariyosānaṃ pāpuṇāti, avibhūtaṃ pana hoti, na visesaṃ āvahati. Tasmā nātisīghato manasikātabbaṃ. Yathā ca nātisīghato, evaṃ nātisaṇikatopi. Atisaṇikato manasikaroto hi yathā nāma tadaheva tiyojanaṃ maggaṃ gantukāmassa purisassa antarāmagge rukkhapabbata- gahanādīsu vilambamānassa maggo parikkhayaṃ na gacchati, dvīhatīhena pariyosāpetabbo hoti. Evameva kammaṭṭhānaṃ pariyosānaṃ na gacchati. Visesādhigamassa paccayo na hoti. Vikkhepapaṭibāhanatoti kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā bahiddhā puthuttārammaṇe cetaso vikkhepo paṭibāhitabbo. Appaṭibāhato hi yathā nāma ekapadikaṃ papātamaggaṃ paṭipannassa purisassa akkamanapadaṃ asallakkhetvā ito cito ca vilokayato padavāro virajjhati, tato sataporise papāte patitabbaṃ hoti. Evameva bahiddhā vikkhepe sati kammaṭṭhānaṃ parihāyati paridhaṃsati. Tasmā vikkhepapaṭibāhanato manasikātabbaṃ. Paṇṇattisamatikkamanatoti yā ayaṃ "kesā lomā"tiādikā paṇṇatti, taṃ atikkamitvā "paṭikūlan"ti cittaṃ ṭhapetabbaṃ. Yathā hi udakadullabhakāle manussā araññe udakaṭṭhānaṃ ^1- disvā tattha tālapaṇṇādikaṃ kiñcideva saññāṇaṃ bandhitvā tena saññāṇena āgantvā nahāyanti ceva pivanti ca, yadā ca pana tesaṃ abhiṇhasañcārena āgatāgatapadaṃ pākaṭaṃ hoti, tadā saññāṇena kiccaṃ na hoti. Icchiticchitakkhaṇe gantvā nahāyanti ceva pivanti ca, evameva pubbabhāge kesā lomāti paṇṇattivasena manasikaroto paṭikūlabhāvo pākaṭo hoti. Atha kesā lomāti paṇṇattiṃ samatikkamitvā paṭikūlabhāveyeva cittaṃ ṭhapetabbaṃ. Anupubbamuñcanatoti yo yo koṭṭhāso na upaṭṭhāti, taṃ taṃ muñcantena anupubbamuñcanato manasikātabbaṃ. Ādikammikassa hi kesāti manasikaroto manasikāro @Footnote: ¹ cha.Ma. udapānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page246.

Gantvā muttanti imaṃ pariyosānakoṭṭhāsameva āhacca tiṭṭhati. Muttanti ca manasikaroto manasikāro gantvā kesāti imaṃ ādikoṭṭhāsameva āhacca tiṭṭhati. Athassa manasikaroto keci koṭṭhāsā upaṭṭhahanti, keci na upaṭṭhahanti. Tena ye ye upaṭṭhahanti, tesu tesu tāva kammaṃ kātabbaṃ, yāva dvīsu upaṭṭhitesu tesampi eko suṭṭhutaraṃ upaṭṭhahati. Evaṃ upaṭṭhitaṃ pana tameva punappunaṃ manasikarontena appanā uppādetabbā. Tatrāyaṃ upamā:- yathā hi dvattiṃsatālake tālavane vasantaṃ makkaṭaṃ gahetukāmo luddho ^1- ādimhi ṭhitatālassa paṇṇaṃ sarena vijjhitvā ukkuṭṭhiṃ kareyya, athakho so makkaṭo paṭipāṭiyā tasmiṃ tasmiṃ tāle patitvā pariyantatālameva gaccheyya, tatthapi gantvā luddhena tatheva kate puna teneva nayena āditālaṃ āgaccheyya, so evaṃ punappunaṃ paṭipāṭiyā gacchamāno ukkuṭṭhukkuṭṭhiṭṭhāneyeva uṭṭhahitvā puna anukkamena ekasmiṃ tāle nipatitvā tasseva ^2- vemajjhe makulatālapaṇṇasūciṃ daḷhaṃ gahetvā vijjhiyamānopi na uṭṭhaheyya. Evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Tatridaṃ opammasaṃsandanaṃ:- yathā hi tālavane dvattiṃsa tālā, evaṃ imasmiṃ kāye dvattiṃsa koṭṭhāsā. Makkaṭo viya cittaṃ. Luddho viya yogāvacaro. Makkaṭassa dvattiṃsatālake tālavane nivāso viya yogino cittassa dvattiṃsa- koṭṭhāsake kāye ārammaṇavasena anusañcaraṇaṃ. Luddhena ādimhi ṭhitatālassa paṇṇaṃ sarena vijjhitvā ukkuṭṭhiyā katāya makkaṭassa tasmiṃ tasmiṃ tāle patitvā pariyantatālagamanaṃ viya yoginā ^3- kesāti manasikāre āraddhe paṭipāṭiyā gantvā pariyosānakoṭṭhāseeva cittassa saṇṭhānaṃ. Puna paccāgamanepi eseva nayo. Punappunaṃ paṭipāṭiyā gacchamānassa makkaṭassa ukkuṭṭhukkuṭṭhiṭṭhāne uṭṭhānaṃ viya punappunaṃ manasikaroto kesuci kesuci upaṭṭhitesu anupaṭṭhahante vissajjetvā upaṭṭhitesu @Footnote: ¹ cha.Ma. luddo ² cha.Ma. tassa ³ cha.Ma. yogino

--------------------------------------------------------------------------------------------- page247.

Parikammakaraṇaṃ. Anukkamena ekasmiṃ tāle nipatitvā tasseva vemajjhe makulatālapaṇṇasūciṃ daḷhaṃ gahetvā vijjhiyamānassāpi anuṭṭhānaṃ viya avasāne dvīsu upaṭṭhitesu yo suṭṭhutaraṃ upaṭṭhāti, tameva punappunaṃ manasikaritvā appanāya uppādanaṃ. Aparāpi upamā:- yathā nāma piṇḍapātiko bhikkhu dvattiṃsakulaṃ gāmaṃ upanissāya vasanto paṭhamageheeva dve bhikkhā labhitvā parato ekaṃ vissajjeyya, punadivase tisso labhitvā parato dve vissajjeyya, tatiyadivase ādimhiyeva pattapūraṃ labhitvā āsanasālaṃ gantvā paribhuñjeyya, evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Dvattiṃsakulagāmo viya hi dvattiṃsākāro. Piṇḍapātiko viya yogāvacaro. Tassa taṃ gāmaṃ upanissāya vāso viya yogino dvattiṃsākāre parikammakaraṇaṃ. Paṭhamagehe dve bhikkhā labhitvā parato ekissā vissajjanaṃ viya dutiyadivase tisso labhitvā parato dvinnaṃ vissajjanaṃ viya ca manasikaroto manasikaroto anupaṭṭhahante anupaṭṭhahante vissajjetvā upaṭṭhitesu upaṭṭhitesu yāva koṭṭhāsadvaye parikammakaraṇaṃ. Tatiyadivase ādimhiyeva pattapūraṃ labhitvā āsanasālāyaṃ nisīditvā paribhogo viya dvīsu yo suṭṭhutaraṃ upaṭṭhahati, tameva punappunaṃ manasikaritvā appanāya uppādanaṃ. Appanātoti appanākoṭṭhāsato, kesādīsu ekekasmiṃ koṭṭhāse appanā hotīti veditabboti ayamettha adhippāyo. Tayo ca suttantāti adhicittaṃ sītibhāvo bojjhaṅgakosallanti ime tayo suttantā viriyasamādhiyojanatthaṃ veditabbāti ayamettha adhippāyo. Tattha:- adhicittamanuyuttena bhikkhave bhikkhunā tīṇi nimittāni kālena kālaṃ manasikātabbāni. Kālena kālaṃ samādhinimittaṃ manasikātabbaṃ, kālena kālaṃ paggahanimittaṃ manasikātabbaṃ, kālena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page248.

Kālaṃ upekkhānimittaṃ manasikātabbaṃ. Sace bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu ekantaṃ samādhinimittaṃyeva manasikareyya, ṭhānaṃ taṃ cittaṃ kosajjāya saṃvatteyya. Sace bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu ekantaṃ paggahanimittaṃyeva manasikareyya, ṭhānaṃ taṃ cittaṃ uddhaccāya saṃvatteyya. Sace bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu ekantaṃ upekkhānimittaṃyeva manasikareyya, ṭhānaṃ taṃ cittaṃ na sammā samādhiyeyya āsavānaṃ khayāya. Yato ca kho bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu kālena kālaṃ samādhinimittaṃ, paggahanimittaṃ, upekkhānimittaṃ manasikaroti, taṃ hoti cittaṃ mudu ca kammanīyañca pabhassarañca, na ca pabhaṅgu, sammā samādhiyati āsavānaṃ khayāya. Seyyathāpi bhikkhave suvaṇṇakāro vā suvaṇṇakārantevāsī vā ukkaṃ bandhati, ^1- ukkaṃ bandhitvā ukkāmukhaṃ ālimpeti, ^2- ukkāmukhaṃ ālimpetvā saṇḍāsena jātarūpaṃ gahetvā ukkāmukhe pakkhipati, ^3- ukkāmukhe pakkhipitvā kālena kālaṃ abhidhamati, kālena kālaṃ udakena paripphoseti, kālena kālaṃ ajjhupekkhati. Sace bhikkhave suvaṇṇakāro vā suvaṇṇakārantevāsī vā taṃ jātarūpaṃ ekantaṃ abhidhameyya, ṭhānaṃ taṃ jātarūpaṃ ḍaheyya. ^4- Sace bhikkhave suvaṇṇakāro vā suvaṇṇakārantevāsī vā taṃ jātarūpaṃ ekantaṃ udakena paripphoseyya, ṭhānaṃ taṃ jātarūpaṃ nibbāpeyya. ^5- Sace bhikkhave suvaṇṇakāro vā suvaṇṇakārantevāsī vā taṃ jātarūpaṃ ekantaṃ ajjhupekkheyya, ṭhānaṃ taṃ jātarūpaṃ na sammā paripākaṃ gaccheyya. Yato ca kho bhikkhave suvaṇṇakāro vā suvaṇṇakārantevāsī vā taṃ jātarūpaṃ kālena kālaṃ abhidhamati, kālena kālaṃ udakena @Footnote: ¹ bandheyya, aṅ.tika. 20/103/250 ² ālimpeyya, aṅ.tika. 20/103/250 @³ pakkhipeyya, aṅ.tika. 20/103/250 @⁴ Ma. ḍayheyya ⁵ cha. nibbāyeyya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page249.

Paripphoseti, kālena kālaṃ ajjhupekkhati, taṃ hoti jātarūpaṃ mudu ca kammanīyañca pabhassarañca, na ca pabhaṅgu, sammā upeti kammāya. Yassā yassā ca pilandhanavikatiyā ākaṅkhati yadi paṭikāya yadi kuṇḍalāya yadi gīveyyakāya ^1- yadi suvaṇṇamālāya, tañcassa atthaṃ anubhoti. Evameva kho bhikkhave adhicittamanuyuttena .pe. Sammā samādhiyati āsavānaṃ khayāya. Yassa yassa ca abhiññāsacchikaraṇīyassa dhammassa cittaṃ abhininnāmeti abhiññāsacchikiriyāya, tatra tatreva sakkhibhabbataṃ pāpuṇāti sati satiāyatane"ti ^2- idaṃ suttaṃ adhicittanti veditabbaṃ. "../../bdpicture/chahi bhikkhave dhammehi samannāgato bhikkhu bhabbo anuttaraṃ sītibhāvaṃ sacchikātuṃ, katamehi chahi. Idha bhikkhave bhikkhu yasmiṃ samaye cittaṃ niggahetabbaṃ, tasmiṃ samaye cittaṃ niggaṇhāti. Yasmiṃ samaye cittaṃ paggahetabbaṃ, tasmiṃ samaye cittaṃ paggaṇhāti. Yasmiṃ samaye cittaṃ sampahaṃsitabbaṃ, tasmiṃ samaye cittaṃ sampahaṃseti. Yasmiṃ samaye cittaṃ ajjhupekkhitabbaṃ, tasmiṃ samaye cittaṃ ajjhupekkhati. Paṇītādhimuttiko ca hoti nibbānābhirato ca. Imehi kho bhikkhave chahi dhammehi samannāgato bhikkhu bhabbo anuttaraṃ sītibhāvaṃ sacchikātun"ti ^3- idaṃ suttaṃ sītibhāvoti veditabbaṃ. Bojjhaṅgakosallaṃ pana "evameva kho bhikkhave yasmiṃ samaye līnaṃ cittaṃ hoti, akālo tasmiṃ samaye passaddhisambojjhaṅgassa bhāvanāyā"ti ^4- saṃyuttamahāvagge bojjhaṅgasaṃyutte āgatameva. Iti idaṃ sattavidhaṃ uggahakosallaṃ suggahitaṃ katvā idañca ^5- dasavidhaṃ manasikārakosallaṃ suṭṭhu vavatthapetvā tena yoginā ubhayakosallavasena kammaṭṭhānaṃ @Footnote: ¹ gīveyyakena, aṅ.tika. 20/103/251 @² aṅ.tika. 20/102/250 ³ aṅ.chakka. 22/356/485 (syā) @⁴ saṃ.Ma. 19/234/100 ⁵ cha.Ma. imañca

--------------------------------------------------------------------------------------------- page250.

Sādhukaṃ uggahetabbaṃ. Sace panassa ācariyena saddhiṃ ekavihāreyeva phāsu hoti, evaṃ vitthārena akathāpetvā kammaṭṭhānaṃ anuyuñjantena visesaṃ labhitvā uparūpari kathāpetabbaṃ. Aññattha vasitukāmena yathāvuttena vidhinā vitthārato kathāpetvā punappunaṃ parivattetvā sabbaṃ gaṇṭhiṭṭhānaṃ chinditvā kammaṭṭhānabhāvanāya ananurūpaṃ senāsanaṃ pahāya mahāvāsatādiaṭṭhārasadosavajjite anurūpe vihāre viharantena khuddakapalibodhupacchedaṃ katvā yo tāva rāgacarito hoti, tena yasmā rāgo pahātabbo, tasmā paṭikūlamanasikāre parikammaṃ kātabbaṃ. Karontena pana kesesu tāva nimittaṃ gahetabbaṃ. Kathaṃ? ekaṃ vā dve Vā kese luñcitvā hatthatale ṭhapetvā vaṇṇo tāva vavatthapetabbo. Chinnaṭṭhānepi kese oloketuṃ vaṭṭati. Udakapatte vā yāgupatte vā oloketumpi vaṭṭatiyeva. Kāḷakakāle disvā kāḷakāti manasikātabbā, setakāle setāti. Missakakāle pana ussadavasena manasikātabbā honti. Yathā ca kesesu, evaṃ sakalepi tacapañcake disvāva nimittaṃ gahetabbaṃ. Evaṃ nimittaṃ gahetvā sabbakoṭṭhāsesu vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedavasena vavatthapetvā vaṇṇasaṇṭhāna- gandhaāsayokāsavasena pañcadhā paṭikūlato vavatthapetabbā. Tatrāyaṃ sabbakoṭṭhāsesu anupubbikathā:- kesā tāva pakativaṇṇena kāḷakā addāriṭṭhakavaṇṇā, saṇṭhānato dīghavaṭṭalikā tulādaṇḍasaṇṭhānā, disato uparimāya disāya jātā, okāsato ubhosu passesu kaṇṇacūḷikāhi, purato nalāṭantena, pacchato galavāṭakena paricchinnā, sīsakaṭāhaveṭhanaṃ allacammaṃ kesānaṃ okāso. Paricchedato kesā sīsaveṭhanacamme vīhaggamattaṃ pavisitvā patiṭṭhitena heṭṭhā attano mūlatalena, upari ākāsena, tiriyaṃ aññamaññena paricchinnā. Dve kesā ekato natthīti ayaṃ sabhāgaparicchedo. Kesā na lomā, lomā na kesāti evaṃ avasesehi ekattiṃsakoṭṭhāsehi amissīkatā, kesā nāma pāṭiyekko koṭṭhāsoti ayaṃ visabhāgaparicchedo. Idaṃ kesānaṃ vaṇṇādito vavatthāpanaṃ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page251.

Idaṃ pana tesaṃ vaṇṇādivasena pañcadhā paṭikūlato vavatthāpanaṃ:- kesā ca nāmete vaṇṇatopi paṭikūlā, saṇṭhānatopi, gandhatopi, āsayatopi, okāsatopi paṭikūlā. Manuññepi hi yāgupatte vā bhattapatte vā kesavaṇṇaṃ kiñci disvā "kesamissakamidaṃ, haratha nan"ti jigucchanti. Evaṃ kesā vaṇṇato paṭikūlā. Rattiṃ bhuñjantāpi kesasaṇṭhānaṃ akkavākaṃ vā makacivākaṃ vā chupitvāpi tatheva jigucchanti. Evaṃ saṇṭhānato paṭikūlā. Telamakkhanapupphadhūpādisaṅkhāravirahitānañca kesānaṃ gandho paramajeguccho hoti, tato paramajegucchataro ^1- aggimhi pakkhittānaṃ. Kesā hi vaṇṇasaṇṭhānato appaṭikūlāpi siyuṃ. Gandhena pana paṭikūlāyeva. Yathā hi daharassa kumārassa vaccaṃ vaṇṇato haliddivaṇṇaṃ, saṇṭhānatopi haladdipiṇḍasaṇṭhānaṃ, saṅkāraṭṭhāne chaḍḍitañca uddhumātakaṃ kāḷasunakhasarīraṃ vaṇṇato tālapakkavaṇṇaṃ, saṇṭhānato vaṭṭetvā vissaṭṭhamudiṅgasaṇṭhānaṃ, dāṭhāpissa sumanamakulasadisāti ubhayampi vaṇṇasaṇṭhānato siyā appaṭikūlaṃ, gandhena pana paṭikūlameva. Evaṃ kesāpi siyuṃ vaṇṇasaṇṭhānato appaṭikūlā, gandhena pana paṭikūlāevāti. Yathā pana asuciṭṭhāne gāmanissandena jātāni sūpeyyapaṇṇāni nāgarika- manussānaṃ jegucchāni honti aparibhogāni, evaṃ kesāpi pubbalohitamuttakarīsa- pittasemhādinissandena jātattā atijegucchāti idaṃ nesaṃ āsayato pāṭikulyaṃ. Ime ca kesā nāma gūtharāsimhi uṭṭhitakaṇṇikaṃ viya ekattiṃsakoṭṭhāsarāsimhi jātā. Te susānasaṅkāraṭṭhānādīsu jātasākaṃ viya parikhādīsu jātakamalakuvalayādipupphaṃ viya ca asuciṭṭhāne jātattā paramajegucchāti idaṃ nesaṃ okāsato pāṭikulyaṃ. Yathā ca kesānaṃ, evaṃ sabbakoṭṭhāsānaṃ vaṇṇasaṇṭhānagandhāsayokāsavasena pañcadhā paṭikūlatā vavatthapetabbā, vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedavasena pana sabbepi visuṃ visuṃ vavatthapetabbā. @Footnote: ¹ cha.Ma. jegucchataro

--------------------------------------------------------------------------------------------- page252.

Tattha lomā tāva pakativaṇṇato na kesā viya asambhinnakāḷakā, kāḷapiṅgalā pana honti. Saṇṭhānato onataggatālamūlasaṇṭhānā. Disato dvīsu disāsu jātā. Okāsato ṭhapetvā kesānaṃ patiṭṭhitokāsañca hatthapādatalāni ca yebhuyyena avasesasarīraveṭhanacamme jātā. Paricchedato sarīraveṭhanacamme likkhāmattaṃ pavisitvā patiṭṭhitena, heṭṭhā attano mūlatalena, upari ākāsena, tiriyaṃ aññamaññena paricchinnā. Dve lomā ekato natthi. Ayaṃ tesaṃ sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva. Nakhāti vīsatiyā nakhapattānaṃ nāmaṃ. Te sabbepi vaṇṇato setā. Saṇṭhānato macchasakalikasaṇṭhānā. Disato pādanakhā heṭṭhimadisāya jātā, hatthanakhā uparimadisāyāti dvīsu disāsu jātā. Okāsato aṅgulīnaṃ aggapiṭṭhesu patiṭṭhitā. Paricchedato dvīsu disāsu aṅgulikoṭimaṃsehi, anto aṅgulipiṭṭhimaṃsena, bahi ceva agge ca ākāsena, tiriyaṃ aññamaññena paricchinnā. Dve nakhā ekato natthi. Ayaṃ nesaṃ sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva. Dantāti paripuṇṇadantassa dvattiṃsa dantaṭṭhikāni. Tepi vaṇṇato setā. Saṇṭhānato anekasaṇṭhānā. Tesañhi heṭṭhimāya tāva dantapāliyā majjhe cattāro dantā mattikapiṇḍe paṭipāṭiyā ṭhapitaalābubījasaṇṭhānā. Tesaṃ ubhosu passesu ekeko ekamūlako ekakoṭiko mallikamakulasaṇṭhāno. Tato ekeko dvimūlako dvikoṭiko yānakaupatthambhanikasaṇṭhāno, tato dve dve timūlā tikoṭikā. Tato dve dve catumūlā catukoṭikāti. Uparimapāliyāpi eseva nayo. Disato uparimadisāya jātā. Okāsato dvīsu hanukaṭṭhikesu patiṭṭhitā. Paricchedato heṭṭhā hanukaṭṭhike patiṭṭhitena attano mūlatalena, upari ākāsena, tiriyaṃ aññamaññena paricchinnā. Dve dantā ekato natthi. Ayaṃ nesaṃ sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page253.

Tacoti sakalasarīraṃ veṭhetvā ṭhitacammaṃ. Tassa upari kāḷasāmapītādivaṇṇā chavi nāmesā ^1- sakalasarīratopi saṅkaḍḍhiyamānā badaraṭṭhimattā hoti. Taco pana vaṇṇato setoyeva. So cassa setabhāvo aggijālābhighātapaharaṇappahārādīhi viddhaṃsitāya chaviyā pākaṭo hoti. Saṇṭhānato sarīrasaṇṭhānova hoti. Ayamettha saṅkhePo. Vitthārato pana pādaṅgulitaco kosakārakakosasaṇṭhāno, piṭṭhipādataco puṭabandhaupāhanasaṇṭhāno, jaṅghataco bhattapuṭakatālapaṇṇasaṇṭhāno, ūrutaco taṇḍulabharitadīghathavikasaṇṭhāno, ānisadataco udakapūritapaṭaparissāvanasaṇṭhāno, piṭṭhitaco phalakonaddhacammasaṇṭhāno, kucchitaco vīṇādoṇikonaddhacammasaṇṭhāno, urataco yebhuyyena caturassasaṇṭhāno, ubhayabāhutaco tūṇīronaddhacammasaṇṭhāno, piṭṭhihatthataco khurakosakasaṇṭhāno phalakatthavikasaṇṭhāno vā, hatthaṅgulitaco kuñcikākosakasaṇṭhāno, gīvataco galakañcukasaṇṭhāno, mukhataco chiddāvachiddo kīṭakulāvakasaṇṭhāno, sīsataco pattatthavikasaṇṭhānoti. Tacapariggaṇhakena ca yogāvacarena uttaroṭṭhato paṭṭhāya uparimukhaṃ ṇāṇaṃ pesetvā paṭhamaṃ tāva mukhaṃ pariyonaddhitvā ṭhitacammaṃ vavatthapetabbaṃ. Tato nalāṭaṭṭhicammaṃ. Tato thavikāya pakkhittapattassa ca thavikāya ca antarena hatthamiva sīsaṭṭhikassa ca sīsacammassa ca antarena ñāṇaṃ pesetvā aṭṭhikena saddhiṃ cammassa ekābaddhabhāvaṃ viyojentena sīsacammaṃ vavatthapetabbaṃ, tato khandhacammaṃ. Tato anulomena paṭilomena ca dakkhiṇahatthacammaṃ. Atha teneva nayena vāmahatthacammaṃ. Tato piṭṭhicammaṃ. Taṃ taṃ vavatthapetvā anulomena ca paṭilomena ca dakkhiṇapādacammaṃ. Atha teneva nayena vāmapādacammaṃ, tato anukkameneva vatthiudarahadayagīvacammāni vavatthapetabbāni. Atha gīvācammānantaraṃ heṭṭhimahanucammaṃ vavatthapetvā adharoṭṭha- pariyosānaṃ pāpetvā niṭṭhapetabbaṃ. Evaṃ oḷārikoḷārikaṃ pariggaṇhantassa sukhumumpi pākaṭaṃ hoti. @Footnote: ¹ cha. nāma, yā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page254.

Disato dvīsu disāsu jāto. Okāsato sakalasarīraṃ pariyonaddhitvā ṭhito. Paricchedato heṭṭhā patiṭṭhitatalena, upari ākāsena paricchinno. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva. Maṃsanti nava maṃsapesisatāni. Taṃ sabbampi vaṇṇato rattaṃ kiṃsukapupphasadisaṃ. Saṇṭhānato jaṅghapiṇḍikamaṃsaṃ tālapaṇṇapuṭabhattasaṇṭhānaṃ, ūrumaṃsaṃ nisadapotakasaṇṭhānaṃ, ānisadamaṃsaṃ uddhanakoṭisaṇṭhānaṃ, piṭṭhimaṃsaṃ tālagulapaṭalasaṇṭhānaṃ, phāsukadvayamaṃsaṃ koṭṭhalikāya ^1- kucchiyaṃ tanumattikālepanasaṇṭhānaṃ, thanadvayamaṃsaṃ ^2- vaṭṭetvā ^3- avakkhittamattikāpiṇḍasaṇṭhānaṃ, bāhudvayamaṃsaṃ dviguṇaṃ katvā ṭhapitaniccammamahā- mūsikasaṇṭhānaṃ, evaṃ oḷārikoḷārikamaṃsaṃ pariggaṇhantassa sukhumampi pākaṭaṃ hoti. Disato dvīsu disāsu jātaṃ. Okāsato dasādhikāni ^4- tīṇi aṭṭhisatāni anulimpitvā ṭhitaṃ. Paricchedato heṭṭhā aṭṭhisaṅghāṭe patiṭṭhitatalena, upari tacena, tiriyaṃ aññamaññena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Nahārūti nava nahārusatāni. Vaṇṇato sabbepi nahārū setā. Saṇṭhānato nānāsaṇṭhānā. Etesu hi gīvāya uparibhāgato paṭṭhāya pañca mahānahārū sarīraṃ vinaddhamānā hadayassa purimapassena otiṇṇā, pañca pacchimapassena, pañca dakkhiṇapassena, pañca vāmapassena, pañca dakkhiṇahatthaṃ vinaddhamānāpi hatthassa purimapassena pañca, pacchimapassena pañca. Tathā vāmahatthaṃ vinaddhamānāpi. Dakkhiṇapādaṃ vinaddhamānāpi pādassa purimapassena pañca, pacchimapassena pañca. Tathā vāmapādaṃ vinaddhamānāpīti evaṃ sarīradhārakā nāma ^5- saṭṭhī mahānahārū kāyaṃ vinaddhamānā otiṇṇā, ye kaṇḍarātipi vuccanti. Te sabbepi kuṇḍalamakulasaṇṭhānā. ^6- Aññe pana taṃ taṃ padesaṃ ajjhottharitvā ṭhitā. Tato sukhumatarā sutta- rajjukasaṇṭhānā, aññe tato sukhumatarā pūtilatāsaṇṭhānā, aññe tato sukhumatarā @Footnote: ¹ cha. potthalikāya ² cha.Ma. thanamaṃsaṃ @³ Sī. ṭhatvā ⁴ cha.Ma. sādhikāni, visuddhi. nādhikāni @⁵ Ma. sarīradhāraṇā nāma ⁶ visuddhi. kandaḷa....

--------------------------------------------------------------------------------------------- page255.

Mahāvīṇātantisaṇṭhānā, aññe thūlasuttakasaṇṭhānā, hatthapādapiṭṭhiyaṃ nahārū sakuṇapādasaṇṭhānā, sīsanahārū dārakānaṃ sīsajālakasaṇṭhānā, piṭṭhinahārū ātape pasāritaallajālasaṇṭhānā, avasesā taṃtaṃaṅgapaccaṅgānugatā nahārū sarīre paṭimukkajālakañcukasaṇṭhānā. Disato dvīsu disāsu jātā. Okāsato sakalasarīre aṭṭhīni ābandhitvā ṭhitā. Paricchedato heṭṭhā tiṇṇaṃ aṭṭhisatānaṃ upari patiṭṭhitatalehi, upari maṃsacammāni āhacca ṭhitapadesehi, tiriyaṃ aññamaññena paricchinnā. Ayaṃ tesaṃ sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva. Aṭṭhīti ṭhapetvā dvattiṃsa dantaṭṭhīni avasesāni catusaṭṭhī hatthaṭṭhīni, catusaṭṭhī pādaṭṭhīni, catusaṭṭhī maṃsanissitāni muduaṭṭhīni, dve paṇhikaṭṭhīni, ekekasmiṃ pāde dve ^1- gopphakaṭṭhīni, dve jaṅghaṭṭhīni, dve jaṇṇukaṭṭhīni, dve ūruṭṭhīni, ^2- dve kaṭiṭṭhīni, aṭṭhārasa piṭṭhikaṇṭakaṭṭhīni, catuvīsati phāsukaṭṭhīni, cuddasa uraṭṭhīni, ekaṃ hadayaṭṭhi, dve akkhakaṭṭhīni, dve koṭṭaṭṭhīni, dve bāhuṭṭhīni, dve dve aggabāhuṭṭhīni, satta gīvaṭṭhīni, dve hanukaṭṭhīni, ekaṃ nāsikaṭṭhi, dve akkhiṭṭhīni, dve kaṇṇaṭṭhīni, ekaṃ nalāṭaṭṭhi, ekaṃ muddhaṭṭhi, nava sīsakapālaṭṭhīnīti evaṃ timattāni aṭṭhisatāni. Tāni sabbānipi vaṇṇato setāni. Saṇṭhānato nānāsaṇṭhānāni. Tattha hi aggapādaṅguliṭṭhīni katakabījasaṇṭhānāni, tadanantarāni majjhapabbaṭṭhīni panasaṭṭhisaṇṭhānāni, mūlapabbaṭṭhīni paṇḍavasaṇṭhānāni, piṭṭhipādaṭṭhīni koṭṭita- kaṇḍalakaṇḍararāsisaṇṭhānāni, paṇhikaṭṭhi ekaṭṭhitālaphalabījasaṇṭhānaṃ, gopphakaṭṭhīni bandhakīḷāgoḷakasaṇṭhānāni, jaṅghaṭṭhīnaṃ gopphakaṭṭhīsu patiṭṭhitaṭṭhānaṃ apanītatacasindi- kaḷīrasaṇṭhānaṃ, khuddakajaṅghaṭṭhikaṃ dhanukadaṇḍasaṇṭhānaṃ, mahantaṃ milātasappapiṭṭhi- saṇṭhānaṃ, jaṇṇukaṭṭhi ekato parikkhīṇapheṇukasaṇṭhānaṃ. Tattha jaṅghaṭṭhikassa patiṭṭhitaṭṭhānaṃ atikhiṇaggagosiṅgasaṇṭhānaṃ, ūruṭṭhi duttacchitavāsipharasudaṇḍasaṇṭhānaṃ, tassa kaṭiṭṭhimhi patiṭṭhitaṭṭhānaṃ @Footnote: ¹ visuddhi. dve dve, 2/34 anussatikammaṭṭhānaniddesa @² visuddhi. ekaṃ jaṇṇukaṭṭhi, ekaṃ ūruṭṭhi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page256.

Kīḷāgoḷakasaṇṭhānaṃ, tena kaṭiṭṭhino patiṭṭhitaṭṭhānaṃ aggacchinnamahāpunnāgaphalasaṇṭhānaṃ, kaṭiṭṭhīni dvepi ekābaddhāni hutvā kumbhakārauddhanasaṇṭhānāni, pāṭiyekkaṃ kammārakūṭayottasaṇṭhānāni, koṭiyaṃ ṭhitaānisadaṭṭhi adhomukhaṃ katvā gahitasappaphaṇa- saṇṭhānaṃ sattasu ṭhānesu chiddāvachiddaṃ, piṭṭhikaṇṭakaṭṭhīni abbhantarato uparūpari ṭhapitasīsakapaṭaveṭhakasaṇṭhānāni, bāhirato vaṭṭanāvaḷisaṇṭhānāni, tesaṃ antarantarā kakacadantasadisā dve tayo kaṇṭakā honti. Catuvīsatiyā phāsukaṭṭhīsu aparipuṇṇāni aparipuṇṇaasitasaṇṭhānāni, paripuṇṇāni paripuṇṇaasitasaṇṭhānāni. Sabbānipi odātakukkuṭassa pasāritapakkhasaṇṭhānāni. Cuddasa uraṭṭhīni jiṇṇasandamānikapañjarasaṇṭhānāni, hadayaṭṭhi dabbiphaṇa- saṇṭhānaṃ, akkhakaṭṭhīni khuddakalohavāsidaṇḍasaṇṭhānāni, koṭṭaṭṭhīni ekato parikkhīṇasīhaḷakuddālasaṇṭhānāni, bāhuṭṭhīni ādāsadaṇḍakasaṇṭhānāni, agga- bāhuṭṭhīni yamakatālakandasaṇṭhānāni, maṇibandhaṭṭhīni ekato alliyāpetvā ṭhapitasīsakapaṭaveṭhakasaṇṭhānāni, piṭṭhihatthaṭṭhīni koṭṭitakaṇḍalakaṇḍararāsisaṇṭhānāni, hatthaṅgulīsu mūlapabbaṭṭhīni paṇḍavasaṇṭhānāni, ^1- majjhapabbaṭṭhīni aparipuṇṇa- panasaṭṭhisaṇṭhānāni, aggapabbaṭṭhīni katakabījasaṇṭhānāni, satta gīvaṭṭhīni daṇḍena vijjhitvā paṭipāṭiyā ṭhapitavaṃsakaḷīracakkalikasaṇṭhānāni, ^2- heṭṭhimahanukaṭṭhi kammārānaṃ ayokūṭayottasaṇṭhānaṃ, uparimaṃ avalekhanasatthakasaṇṭhānaṃ. Akkhikūpanāsakūpaṭṭhīni apanītamiñjataruṇatālaṭṭhisaṇṭhānāni, nalāṭaṭṭhi adhomukha- ṭhapitasaṅkhathālakakapālasaṇṭhānaṃ, kaṇṇacūḷikaṭṭhīni nahāpitakhurakosakasaṇṭhānāni, nalāṭakaṇṇacūḷikānaṃ upari paṭṭabandhanokāse aṭṭhi saṅkuṭitaghaṭapuṇṇapaṭalakhaṇḍa- saṇṭhānaṃ, muddhaṭṭhi mukhacchinnavaṅkanāḷikerasaṇṭhānaṃ, sīsaṭṭhīni sibbetvā ṭhapitajajjaralābukaṭāhasaṇṭhānāni. Disato dvīsu disāsu jātāni. Okāsato avisesena sakalasarīre ṭhitāni. Visesena panettha sīsaṭṭhīni gīvaṭṭhīsu patiṭṭhitāni, gīvaṭṭhīni piṭṭhikaṇṭakaṭṭhīsu, @Footnote: ¹ cha.Ma. paṇavasaṇṭhānāni ² Sī....vakkalakasaṇṭhānāni

--------------------------------------------------------------------------------------------- page257.

Piṭṭhikaṇṭakaṭṭhīni kaṭiṭṭhīsu, kaṭiṭṭhīni ūruṭṭhīsu, ūruṭṭhīni jaṇṇukaṭṭhīsu, jaṇṇukaṭṭhīni jaṅghaṭṭhīsu, jaṅghaṭṭhīni gopphakaṭṭhīsu, gopphakaṭṭhīni piṭṭhipādaṭṭhīsu patiṭṭhitāni. Paricchedato anto aṭṭhimiñjena upari maṃsena agge mūle ca aññamaññena paricchinnāni. Ayaṃ tesaṃ sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Aṭṭhimiñjanti tesaṃ tesaṃ aṭṭhīnaṃ abbhantaragataṃ miñjaṃ. Taṃ vaṇṇato setaṃ. Saṇṭhānato mahantamahantānaṃ aṭṭhīnaṃ abbhantaragataṃ veḷunāḷiyaṃ pakkhittasedita- mahāvettaggasaṇṭhānaṃ, khuddānukhuddakānaṃ abbhantaragataṃ veḷuyaṭṭhipabbesu pakkhitta- seditatanuvettaggasaṇṭhānaṃ. Disato dvīsu disāsu jātaṃ. Okāsato aṭṭhīnaṃ abbhantare patiṭṭhitaṃ. Paricchedato aṭṭhīnaṃ abbhantaratalehi paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Vakkanti ekabandhanā dve maṃsapiṇḍā. Taṃ vaṇṇato mandarattaṃ pālibhaddakaaṭṭhivaṇṇaṃ. Saṇṭhānato dārakānaṃ yamakakīḷāgoḷakasaṇṭhānaṃ, ekavaṇṭa- paṭibaddhaambaphaladvayasaṇṭhānaṃ vā. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato galavāṭakā nikkhantena ekamūlena thokaṃ gantvā dvidhā bhinnena thūlanahārunā vinibandhaṃ hutvā hadayamaṃsaṃ parikkhipitvā ṭhitaṃ. Paricchedato vakkaṃ vakkabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva. Hadayanti hadayamaṃsaṃ. Taṃ vaṇṇato rattaṃ padumapattapiṭṭhivaṇṇaṃ. Saṇṭhānato bāhirapattāni apanetvā adhomukhaṭhapitapadumamakulasaṇṭhānaṃ. Bahi maṭṭhaṃ, anto kosātakīphalassa abbhantarasadisaṃ. Paññavantānaṃ thokaṃ vikasitaṃ, mandapaññānaṃ makulitameva. ^1- Anto cassa punnāgaṭṭhipatiṭṭhānamatto āvāṭako hoti, yattha aḍḍhapasatamattaṃ lohitaṃ saṇṭhāti, yaṃ nissāya manodhātu ca manoviññāṇadhātu ca pavattanti. ^2- Taṃ panetaṃ rāgacaritassa rattaṃ hoti, dosacaritassa kāḷakaṃ, mohacaritassa @Footnote: ¹ Sī. mukulitameva ² cha.Ma. vattanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page258.

Maṃsadhovanaudakasadisaṃ, vitakkacaritassa kulatthayūsavaṇṇaṃ, saddhācaritassa kaṇikārapupphavaṇṇaṃ, paññācaritassa acchaṃ vippasannaṃ anāvilaṃ paṇḍaraṃ parisuddhaṃ niddhotajātimaṇi viya jutimantaṃ khāyati. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānaṃ majjhe patiṭṭhitaṃ. Paricchedato hadayaṃ hadayabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva. Yakananti yamakamaṃsapaṭalaṃ. Taṃ vaṇṇato rattapaṇḍukadhātukaṃ, nātirattakumudassa pattapiṭṭhivaṇṇaṃ. Saṇṭhānato mūle ekaṃ, agge yamakaṃ koviḷārapattasaṇṭhānaṃ. Tañca mandapaññānaṃ ^1- ekameva hoti mahantaṃ, paññavantānaṃ dve vā tīṇi vā khuddakāni. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato dvinnaṃ thanānaṃ abbhantare dakkhiṇapassaṃ nissāya ṭhitaṃ. Paricchedato yakanaṃ yakanabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisoyeva. Kilomakanti paṭicchannāpaṭicchannabhedato duvidhaṃ pariyonahanamaṃsaṃ. Taṃ duvidhampi vaṇṇato setaṃ, dukūlapilotikavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato attano okāsasaṇṭhānaṃ. Disato paṭicchannakilomakaṃ uparimāya disāya jātaṃ, itaraṃ dvīsu disāsu jātaṃ. Okāsato paṭicchannakilomakaṃ hadayañca vakkañca paṭicchādetvā ṭhitaṃ, appaṭicchannakilomakaṃ sakalasarīre cammassa heṭṭhato maṃsaṃ pariyonaddhitvā ṭhitaṃ. Paricchedato heṭṭhā maṃsena, upari cammena, tiriyaṃ kilomakabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Pihakanti udarajivhāmaṃsaṃ. Taṃ vaṇṇato nīlaṃ nigguṇḍikapupphavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato sattaṅgulappamāṇaṃ abandhanaṃ kāḷavacchakajivhāsaṇṭhānaṃ. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato hadayassa vāmapasse udarapaṭalamatthakapassaṃ nissāya ṭhitaṃ, yasmiṃ paharaṇappahārena bahi nikkhante sattānaṃ jīvitakkhayo hoti. Paricchedato pihakabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. @Footnote: ¹ cha.Ma. dandhānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page259.

Papphāsanti dvattiṃsamaṃsakhaṇḍappabhedaṃ papphāsamaṃsaṃ. Taṃ vaṇṇato rattaṃ nātipakkaudumbaraphalavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato visamacchinnabahalapūvakhaṇḍasaṇṭhānaṃ. Abbhantare asitapītānaṃ abhāvena ^1- uggatena kammajatejusmānā abbhāhatattā saṅkhāditapalālapiṇḍamiva nirasaṃ nirojaṃ. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato sarīrabbhantare dvinnaṃ thanānamantare hadayañca yakanañca paṭicchādetvā olambantaṃ ṭhitaṃ. Paricchedato papphāsabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Antanti purisassa dvattiṃsahatthā, itthiyā aṭṭhavīsatihatthā ekavīsatiyā ṭhānesu obhaggā antavaṭṭi. Tadetaṃ vaṇṇato setaṃ sakkharasudhāvaṇṇaṃ. Saṇṭhānato lohitadoṇiyaṃ ābhujitvā ṭhapitasīsacchinnasappasaṇṭhānaṃ. Disato dvīsu disāsu jātaṃ. Okāsato upari galavāṭake heṭṭhā ca karīsamagge vinibandhattā galavāṭakakarīsa- maggapariyante sarīrabbhantare ṭhitaṃ. Paricchedato antabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Antaguṇanti antabhogaṭṭhānesu bandhanaṃ. Taṃ vaṇṇato setaṃ dakasītalikamūlavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato dakasītalikamūlasaṇṭhānameva. Disato dvīsu disāsu jātaṃ. Okāsato kuddālapharasukammādīni karontānaṃ yantākaḍḍhanakāle yantasuttamiva yantaphalakāni antabhoge ekato aggaḷantena ^2- ābandhitvā pādapuñchanarajjumaṇḍalakassa antarā taṃ sibbetvā ṭhitarajjukā viya ekavīsatiyā ṭhānesu antabhogānaṃ antarā ṭhitaṃ. Paricchedato antaguṇabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Udariyanti udare bhavaṃ asitapītakhāyitasāyitaṃ. Taṃ vaṇṇato ajjhohatāhāravaṇṇaṃ. Saṇṭhānato parissāvane sithilabandhataṇḍulasaṇṭhānaṃ. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato udare ṭhitaṃ. Udaraṃ nāma ubhato nippīḷiyamānassa @Footnote: ¹ cha.Ma. abhāve ² cha. aggaḷante

--------------------------------------------------------------------------------------------- page260.

Allasāṭakassa majjhe sañjātaphoṭakasadisaṃ antapaṭalaṃ, bahi maṭṭhaṃ, anato maṃsa- kasambukapaliveṭhanakiliṭṭhapāvārakapupphakasadisaṃ, kuṭṭhitapanasatacassa ^1- abbhantarasadisantipi vattuṃ vaṭṭati. Yattha takkoṭakā taṇḍuppādakā tālahīrakā ^2- sūcimukhakā paṭatantasuttakā iccevamādidvattiṃsakulappabhedā kimayo ākulabyākulā saṇḍasaṇḍacārino hutvā nivasanti, ye pānabhojanādimhi avijjamāne ullaṅghitvā vicarantā ^3- hadayamaṃsaṃ abhihananti, pānabhojanādiajjhoharaṇavelāyaṃ ca uddhaṃmukhā hutvā paṭhamajjhohaṭe dve tayo ālope turitaturitā vilumpanti, ^4- yantesaṃ kimīnaṃ sūtigharaṃ vaccakuṭi gilānasālā susānañca hoti. Yattha seyyathāpi nāma caṇḍālakagāmadvāre candanikāya nidāghasamaye thūlaphusitake deve vassante udakena vuyhamānaṃ muttakarīsacammaaṭṭhinahārukhaṇḍakheḷa- siṅghānikalohitappabhūti nānākuṇapajātaṃ nipatitvā kaddamodakāluḷitaṃ dvīhatīhaccayena sañjātakimikulaṃ suriyātapavegasantāpakuṭṭhitaṃ upari pheṇupubbuḷake ^5- muñcanta abhinīlavaṇṇaṃ paramaduggandhajegucchaṃ neva upagantuṃ, na daṭṭhuṃ araharūpataṃ āpajjitvā tiṭṭhati, pageva ghāyituṃ vā sāyituṃ vā. Evameva nānappakārapānabhojanādi dantamusalasañcuṇṇitaṃ jivhāhatthaparivattitaṃ kheḷalālāpalibuddhaṃ taṃkhaṇavigatavaṇṇagandha- rasādisampadaṃ tantavāyakhalisuvānavamathusadisaṃ nipatitvā pittasemhavātapaliveṭhitaṃ hutvā udaraggisantāpavegakuṭṭhitaṃ kimikulākulaṃ uparūpari pheṇupubbuḷakāni muñcantaṃ paramakasambuduggandhajegucchabhāvaṃ āpajjitvā tiṭṭhati, yaṃ sutvāpi pānabhojanādīsu amanuññatā saṇṭhāti, pageva paññācakkhunā oloketvā. ^6- Yattha ^7- ca patitaṃ pānabhojanādi pañcadhā vibhāgaṃ gacchati, ekaṃ bhāgaṃ pāṇakā khādanti, ekaṃ bhāgaṃ udaraggi jhāpeti, eko bhāgo muttaṃ hoti, eko karīsaṃ, eko rasabhāvaṃ @Footnote: ¹ cha. kuthita...., Ma. kudhita.... ² cha.Ma. tālatīrakā ³ cha.Ma. viravantā @⁴ cha.Ma. viluppanti ⁵ Ma. pheṇapupphuḷake, cha. pheṇapubbuḷake. evamuparipi @⁶ cha.Ma. avaloketvā ⁷ Sī. tattha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page261.

Āpajjitvā sukkasoṇitamaṃsādīni ^1- upabrūhayati. Paricchedato udarapaṭalena ceva udariyabhāgena ca paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Karīsanti vaccaṃ. Taṃ vaṇṇato yebhuyyena ajjhohatāhāravaṇṇameva hoti. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhānaṃ. Disato heṭṭhimāya disāya jātaṃ. Okāsato pakkāsaye ṭhitaṃ. Pakkāsayo nāma heṭṭhā nābhipiṭṭhikaṇṭakamūlānamantare antāvasāne ubbedhena aṭṭhaṅgulimatto veḷunāḷikasadiso, yattha seyyathāpi nāma uparūpari bhūmibhāge patitaṃ vassodakaṃ ogaḷitvā heṭṭhābhūmibhāgaṃ pūretvā tiṭṭhati, evameva yaṅkiñci āmāsaye patitaṃ pānabhojanādikaṃ udaragginā pheṇuddehakaṃ pakkapakkaṃ nisadāya piṃsitamiva saṇhabhāvaṃ āpajjitvā antabilena ogaḷitvā ogaḷitvā madditvā veḷupabbe pakkhipamānapaṇḍumattikā viya sannicitaṃ hutvā tiṭṭhati. Paricchedato pakkāsayapaṭalena ceva karīsabhāgena ca paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Matthaluṅganti sīsakaṭāhabbhantare ṭhitamiñjarāsi. Taṃ vaṇṇato setaṃ ahicchatta- piṇḍikavaṇṇaṃ, dadhibhāvaṃ asampattaṃ duṭṭhakhīravaṇṇantipi vattuṃ vaṭṭati. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhānaṃ. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato sīsakaṭāhabbhantare cattāro sibbinimagge nissāya samodhānetvā ṭhapitā cattāro piṭṭhapiṇḍā viya samohitaṃ tiṭṭhati. Paricchedato sīsakaṭāhassa abbhantaratalehi ceva matthaluṅgabhāgena ca paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Pittanti dve pittāni baddhapittañca abaddhapittañca. Tattha baddhapittaṃ vaṇṇato bahalamadhukatelavaṇṇaṃ, abaddhapittaṃ milātaākulitapupphavaṇṇaṃ. Taṃ saṇṭhānato ubhayampi okāsasaṇṭhānaṃ. Disato baddhapittaṃ uparimāya disāya jātaṃ, itaraṃ dvīsu disāsu jātaṃ. Okāsato abaddhapittaṃ ṭhapetvā kesalomadantanakhānaṃ maṃsavinimuttaṭ- ṭhānañceva thaddhasukkhacammañca udakamiva telabinduṃ avasesasarīraṃ byāpetvā ṭhitaṃ, @Footnote: ¹ cha.Ma. soṇitamaṃsādīni

--------------------------------------------------------------------------------------------- page262.

Yamhi kupite akkhīni pītakāni honti bhamanti, gattaṃ kampati kaṇḍuyati. Baddhapittaṃ hadayapapphāsānamantare yakanamaṃsaṃ nissāya patiṭṭhite mahākosātakīkosakasadise pittakosake ṭhitaṃ, yamhi kupite sattā ummattakā honti, vipallatthacittā hirottappaṃ chaḍḍetvā akattabbaṃ karonti, abhāsitabbaṃ bhāsanti, acintetabbaṃ cintenti. Paricchedato pittabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Semhanti sarīrabbhantare ekapatthapūrappamāṇaṃ ^1- semhaṃ. Taṃ vaṇṇato setaṃ nāgabalapaṇṇarasavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhānaṃ. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato udarapaṭale ṭhitaṃ. Yaṃ pānabhojanādiajjhoharaṇakāle seyyathāpi nāma udake sevālapaṇakaṃ kaṭṭhe vā kaṭhale ^2- vā patante chijjitvā dvidhā hutvā puna ajjhottharitvā tiṭṭhati, evameva pānabhojanādimhi nipatante chijjitvā dvidhā hutvā puna ajjhottharitvā tiṭṭhati. Yamhi ca mandībhūte pakkagaṇḍo viya pūtikukkuṭaṇḍamiva ca udaraṃ paramajegucchaṃ kuṇapagandhaṃ hoti, tato uggatena ca gandhena uddekopi ^3- mukhampi duggandhaṃ pūtikuṇapasadisaṃ hoti, so ca puriso "apehi duggandhaṃ vāyasī"ti vattabbataṃ āpajjati. Yañca vaḍḍhitvā bahalattamāpannaṃ pidhānaphalakamiva vaccakuṭiyā udarapaṭalassa abbhantareyeva kuṇapagandhaṃ sannirumhitvā ^4- tiṭṭhati. Paricchedato semhabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Pubboti pūtilohitavasena pavattapubbo. So vaṇṇato paṇḍupalāsavaṇṇo. Matakasarīre pana pūtibahalācāmavaṇṇo hoti. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhāno. Disato dvīsu disāsu jāto. Okāsato pana pubbassa okāso nāma nibaddho natthi, yattha so sannicito tiṭṭheyya. Yatra yatra pana khāṇukaṇṭakappaharaṇaggijālādīhi @Footnote: ¹ Sī. ekapatta........ ² cha.Ma. kapāle @³ Sī. uggāropi ⁴ Sī. sannirundhitvā, cha.Ma. sannirujjhitvā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page263.

Abhihate sarīrappadese lohitaṃ saṇṭhahitvā paccati, gaṇḍapīḷakādayo vā uppajjanti, tatra tatreva tiṭṭhati. Paricchedato pubbabhāgena paricchinno. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Lohitanti dve lohitāni sannicitalohitañca saṃsaraṇalohitañca. Tattha sannicitalohitaṃ vaṇṇato nipakkabahalalākhārasavaṇṇaṃ, saṃsaraṇalohitaṃ acchalākhārasavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato ubhayampi okāsasaṇṭhānaṃ. Disato sannicitalohitaṃ uparimāya disāya jātaṃ, itaraṃ dvīsu dīsāsu jātaṃ. Okāsato saṃsaraṇalohitaṃ ṭhapetvā kesaloma- dantanakhānaṃ maṃsavinimuttaṭṭhānañceva thaddhasukkhacammañca dhamanījālānusārena sabbaṃ upādinnakasarīraṃ pharitvā ṭhitaṃ, sannicitalohitaṃ yakanaṭṭhānassa heṭṭhābhāgaṃ pūretvā ekapatthapūramattaṃ hadayavakkapapphāsānaṃ upari thokaṃ thokaṃ paggharantaṃ vakkahadayayakanapapphāse temayamānaṃ ṭhitaṃ. Tasmiñhi vakkahadayādīni atemente sattā pipāsitā honti. Paricchedato lohitabhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Sedoti lomakūpādīhi paggharaṇakaāpodhātu. So vaṇṇato vippasannatilatelavaṇṇo. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhāno. Disato dvīsu disāsu jāto. Okāsato sedassokāso nāma nibaddho natthi, yattha so lohitaṃ viya sadā tiṭṭheyya. Yadā pana aggisantāpasuriyasantāpautuvikārādīhi sarīraṃ santappati, tadā udakato abbuḷhamattavisamacchinnabhisamuḷālakumudanāḷikalāpo viya sabbakesalomakūpavivarehi paggharati. Tasmā tassa saṇṭhānampi kesalomakūpavivarānaṃyeva vasena veditabbaṃ. Sedapariggaṇhakena ca yoginā kesalomakūpavivare pūretvā ṭhitavaseneva sedo manasikātabbo. Paricchedato sedabhāgena paricchinno. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Medoti thinasineho. So vaṇṇato phālitahaliddivaṇṇo. Saṇṭhānato thūlasarīrassa tāva cammamaṃsantare ṭhapitahaliddivaṇṇadukūlapilotikasaṇṭhāno hoti,

--------------------------------------------------------------------------------------------- page264.

Kīsasarīrassa jaṅghamaṃsaṃ ūrumaṃsaṃ piṭṭhikaṇṭakanissitapiṭṭhimaṃsaṃ udaravaṭṭimaṃsanti etāni nissāya dviguṇaṃ tiguṇaṃ katvā ṭhapitahaliddivaṇṇadukūlapilotikasaṇṭhāno. Disato dvīsu disāsu jāto. Okāsato thūlassa sakalasarīraṃ pharitvā kīsassa jaṅghamaṃsādīni nissāya ṭhito, yaṃ sinehasaṅkhagatampi paramajegucchattā neva muddhani telatthāya na nāsatelādīnaṃ atthāya gaṇhanti. Paricchedato heṭṭhā maṃsena, upari cammena, tiriyaṃ medabhāgena paricchinno. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Assūti akkhīhi paggharaṇakaāpodhātu. Taṃ vaṇṇato vippasannatilatelavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhānaṃ. Disato uparimāya disāya jātaṃ. Okāsato akkhikūpakesu ṭhitaṃ. Na cetaṃ pittakosake pittamiva akkhikūpakesu sadā sannicitaṃ tiṭṭhati. Yadā pana sattā somanassajātā mahāhasitaṃ hasanti, domanassajātā rodanti paridevanti, tathārūpaṃ visabhāgāhāraṃ āharanti. Yadā ca tesaṃ akkhīni dhūmarajapaṃsukādīhi abhihaññanti, tadā etehi somanassadomanassavisabhāgāhārautūhi samuṭṭhahitvā akkhikūpake pūretvā tiṭṭhati vā paggharati vā. Assupariggaṇhakena pana yoginā akkhikūpake pūretvā ṭhitavaseneva pariggaṇhitabbaṃ. Paricchedato assubhāgena paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Vasāti vilīnasineho. Sā vaṇṇato nāḷikeratelavaṇṇā. Ācāme āsitta- telavaṇṇātipi vattuṃ vaṭṭati. Saṇṭhānato nhānakāle pasannaudakassa upari paribbhamantasinehabinduvisaṭasaṇṭhānā. Disato dvīsu disāsu jātā. Okāsato yebhuyyena hatthatalahatthapiṭṭhipādatalapādapiṭṭhināsapuṭanalāṭaaṃsakūṭesu ṭhitā. Na cesā etesu okāsesu sadā vilīnāva hutvā tiṭṭhati. Yadā pana aggisantāpasuriyasantāpa- utuvisabhāgadhātuvisabhāgehi te padesā usmājātā honti, tadā tattha nhānakāle pasannaudakūpari sinehabinduvisaṭo viya ito cito ca saṃsarati. Paricchedato vasābhāgena paricchinnā. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page265.

Kheḷoti antomukhe pheṇumissā āpodhātu. So vaṇṇato seto pheṇuvaṇṇo. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhāno. Pheṇusaṇṭhānotipi vattuṃ vaṭṭati. Disato uparimāya disāya jāto. Okāsato ubhohi kapolapassehi oruyha jivhāya ṭhito. Na cesa ettha sadā sannicito hutvā tiṭṭhati. Yadā pana sattā tathārūpaṃ āhāraṃ passanti vā saranti vā, uṇahatittikaṭukaloṇambilānaṃ vā kiñci mukhe ṭhapenti, yadā vā nesaṃ hadayaṃ ākilāyati, kismiñcideva vā jigucchā uppajjati tadā kheḷo uppajjitvā ubhohi kapolapassehi oruyha jivhāya saṇṭhāti. Aggajivhāya cesa tanuko hoti, mūlajivhāya bahalo. Mukhe pakkhittañca puthukaṃ vā taṇḍulaṃ vā yaṅkiñci ^1- khādanīyaṃ vāpi nadīpuḷine khatakūpakasalilaṃ viya parikkhayaṃ agacchantova temetuṃ samattho hoti. Paricchedato kheḷabhāgena paricchinno. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Siṅghānikāti matthaluṅgato paggharaṇakaasuci. Sā vaṇṇato taruṇatālaṭṭhimiñjavaṇṇā. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhānā. Disato uparimāya disāya jātā. Okāsato nāsapuṭe pūretvā ṭhitā. Na cesā ettha sadā sannicitā hutvā tiṭṭhati, athakho yathā nāma puriso paduminipattena dadhiṃ bandhitvā heṭṭhā kaṇṭakena vijjheyya, atha tena chiddena dadhimatthu gaḷitvā bahi pateyya evameva yadā sattā rodanti vā, visabhāgāhārautuvasena vā sañjātadhātukkhobhā hoti, tadā antosīsato pūtisemhabhāvaṃ āpannaṃ matthaluṅgaṃ gaḷitvā tālumatthakavivarena otaritvā nāsapuṭe pūretvā tiṭṭhati vā paggharati vā. Siṅghānikāpariggaṇhakena pana yoginā nāsapuṭe pūretvā ṭhitavaseneva pariggaṇhitabbā. Paricchedato siṅghānikābhāgena paricchinnā. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Lasikāti sarīrasandhīnaṃ abbhantare picchilakuṇapaṃ. Sā vaṇṇato kaṇṇikāranīyāsavaṇṇā. Saṇṭhānato okāsasaṇṭhānā. Disato dvīsu disāsu jātā. Okāsato @Footnote: ¹ cha.Ma. aññaṃ vā kiñci

--------------------------------------------------------------------------------------------- page266.

Aṭṭhisandhīnaṃ abbhañjanakiccaṃ sādhayamānā asītisatasandhīnaṃ abbhantare ṭhitā. Yassa cesā mandā hoti, tassa uṭṭhahantassa nisīdantassa abhikkamantassa paṭikkamantassa sammiñjantassa pasārentassa aṭṭhikāni kaṭakaṭāyanti, accharasaddaṃ karonto viya vicarati, ekayojanadviyojanamattampi addhānaṃ gatassa vāyodhātu kuppati, gattāni dukkhanti. Yassa pana bahukā hoti, tassa uṭṭhānanisajjādīsu na aṭṭhīni kaṭakaṭāyanti, dīghampi addhānaṃ gatassa na vāyodhātu kuppati, na gattāni dukkhanti. Paricchedato lasikābhāgena paricchinnā. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Muttanti vaṇṇato māsakhārodakavaṇṇaṃ. Saṇṭhānato adhomukhaṭṭhapitaudakakumbha- abbhantaragataudakasaṇṭhānaṃ. Disato heṭṭhimāya disāya jātaṃ. Okāsato vatthissa abbhantare ṭhitaṃ. Vatthi nāma vatthipuṭo vuccati. Yattha seyyathāpi nāma candanikāya pakkhitte amukhe lavaṇaghaṭe ^1- candanikāraso pavisati, na cassa pavisanamaggo paññāyati, evameva sarīrato muttaṃ pavisati. Na cassa pavisanamaggo paññāyati, nikkhamanamaggo pana pākaṭo hoti. Yampi ca muttassa bharite passāvaṃ karomāti sattānaṃ āyūhanaṃ hoti. Paricchedato vatthiabbhantarena ceva muttabhāgena ca paricchinnaṃ. Ayamassa sabhāgaparicchedo, visabhāgaparicchedo pana kesasadisova. Evañhi kesādike koṭṭhāse vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedavasena vavatthapetvā anupubbato nātisīghato nātisaṇikatotiādinā nayena vaṇṇasaṇṭhānagandhāsayokāsavasena pañcadhā paṭikūlā paṭikūlāti manasikaroto paṇṇattisamatikkamanavasena seyyathāpi cakkhumato mahāpurissa ^2- dvattiṃsavaṇṇānaṃ kusumānaṃ ekasuttaganthitamālaṃ olokentassa sabbapupphāni apubbāpariyamiva pākaṭāni honti, evameva "atthi imasmiṃ kāye kesā"ti imaṃ kāyaṃ olokentassa sabbe te dhammā apubbāpariyamiva pākaṭā honti. Tena vuttaṃ manasikārakosallakathāyaṃ "ādikammikassa hi @Footnote: ¹ Sī. yavanaghaṭe, cha.Ma. ravanaghaṭe ² cha.Ma. purisassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page267.

Kesāti manasikaroto manasikāro gantvā muttanti imaṃ pariyosānakoṭṭhāsameva āhacca tiṭṭhatī"ti. Sace pana bahiddhāpi manasikāraṃ upasaṃharati, athassa evaṃ sabbakoṭṭhāsesu pākaṭībhūtesu āhiṇḍantā manussatiracchānādayo sattākāraṃ vijahitvā koṭṭhāsarāsi- vaseneva upaṭṭhahanti. Tehi ca ajjhohariyamānaṃ pānabhojanādi koṭṭhāsarāsimhi pakkhipiyamānamiva upaṭṭhāti. Athassa anupubbamuñcanādivasena paṭikūlā paṭikūlāti punappunaṃ manasikaroto anukkamena appanā uppajjati. Tattha kesādīnaṃ vaṇṇasaṇṭhānadisokāsaparicchedavasena upaṭṭhānaṃ uggahanimittaṃ, sabbākārato paṭikūlavasena upaṭṭhānaṃ paṭibhāganimittaṃ. Taṃ punappunaṃ āvajjantassa manasikarontassa takkāhataṃ vitakkāhataṃ karontassa cattāro khandhā paṭikūlārammaṇā honti. Paṭhamajjhānavasena appanā pavattati. Pubbabhāge parikammaupacāracittāni savitakkasavicārāni sappītikāni somanassasahagatāni paṭikūla- nimittārammaṇāni, appanāpi savitakkasavicārā sappītikā somanassasahagatāva. Bhūmantarena pana mahaggatā rūpāvacarā honti. Paṭikūlepi ca tasmiṃ ārammaṇe ānissadassāvitāya somanassaṃ uppajjati, ekattārammaṇabaleneva vā taṃ uppajjati, dutiyajjhānādīni panettha na nibbattanti. Kasmā? oḷārikattā. Idañhi ārammaṇaṃ oḷārikaṃ, vitakkabalenevettha cittekaggatā jāyati, na vitakkasamatikkamenāti. Ayaṃ tāva samathavasena kammaṭṭhānakathā. Avisesato pana sādhāraṇavasena evaṃ veditabbā 1-:- idañhi kammaṭṭhānaṃ bhāvetukāmena kammaṭṭhānaṃ uggahetvā sajjhāyanakāleeva kesādīnaṃ vaṇṇanimitta- saṇṭhānanimattadisānimittaokāsanimittaparicchedanimittāni vācāya pothetvā pothetvā ekekakoṭṭhāse "ayaṃ etaṃsarikkhako"ti tividhena sajjhāyo kātabbo. Kathaṃ? tacapañcake tāva heṭṭhā vuttanayeneva anulomato pañcāhaṃ, paṭilomato pañcāhaṃ, anulomapaṭilomato pañcāhanti aḍḍhamāsaṃ sajjhāyo kātabbo. Tato ācariyassa @Footnote: ¹ cha.Ma. veditabbaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page268.

Santikaṃ gantvā vakkapañcakaṃ uggaṇhitvā tatheva aḍḍhamāsaṃ sajjhāyo kātabbo, tato te dasapi koṭṭhāse ekato katvā aḍḍhamāsaṃ, puna papphāsapañcakādīsupi ekekaṃ uggaṇhitvā aḍḍhamāsaṃ, tato te pañcadasapi koṭṭhāse aḍḍhamāsaṃ, matthaluṅgapañcakaṃ aḍḍhamāsaṃ, tato tevīsati koṭṭhāse aḍḍhamāsaṃ, medachakkaṃ aḍḍhamāsaṃ, tato te chabbīsatipi koṭṭhāse ekato katvā aḍḍhamāsaṃ, muttachakkaṃ aḍḍhamāsaṃ, tato sabbepi dvattiṃsa koṭṭhāse ekato katvā aḍḍhamāsanti evaṃ chamāse sajjhāyo kātabbo. Tattha upanissayasampannassa sappaññassa bhikkhuno kammaṭṭhānaṃ uggaṇhantasseva koṭṭhāsā upaṭṭhahanti, ekaccassa na upaṭṭhahanti, tena "na upaṭṭhahantī"ti viriyaṃ na vissajjetabbaṃ. Yattakā koṭṭhāsā upaṭṭhahanti, tattake gahetvāva sajjhāyo kātabbo. Evaṃ kammaṭṭhānaṃ kathentena pana neva paññavato na mandapaññassa vasena kathetabbaṃ, majjhimapaññassa vasena kathetabbaṃ. Majjhimapaññassa hi vasena ācariyā chahi māsehi paricchinditvā tantiṃ ṭhapayiṃsu. Yassa pana ettāvatāpi koṭṭhāsā pākaṭā na honti, tena tato parampi sajjhāyo kātabboeva. Na ca kho aparicchinditvā, cha cha māse paricchinditvāva kātabbo. Sajjhāyaṃ karontena vaṇṇo na paccavekkhitabbo, lakkhaṇaṃ na manasikātabbaṃ, koṭṭhāsavaseneva sajjhāyo kātabbo. Ācariyenāpi "vaṇṇavasena sajjhāyaṃ karohī"ti niyametvā na kathetabbaṃ. Niyametvā kathite ko dosoti? sampattiyampi vipattisaññāāpajjanaṃ. Sace hi ācariyena "vaṇṇavasena sajjhāyaṃ karohī"ti vutte imassa bhikkhuno tathā karontassa kammaṭṭhānaṃ vaṇṇato na upaṭṭhāti, paṭikūlavasena vā dhātuvasena vā upaṭṭhāti. Athesa "na idaṃ kammaṭṭhānaṃ vilakkhaṇan"ti saññī hoti, ācariyena kathitameva kappetvā gaṇhāti. "paṭikūlavasena taṃ sajjhāyaṃ karohī"ti vuttepi sace tassa tathā karontassa paṭikūlato na

--------------------------------------------------------------------------------------------- page269.

Upaṭṭhāti, vaṇṇavasena vā dhātuvasena vā upaṭṭhāti. Athesa "nayidaṃ kammaṭṭhānaṃ vilakkhaṇan"ti saññī hoti, ācariyena kathitameva kappetvā gaṇhāti. "dhātuvasena taṃ sajjhāyaṃ karohī"ti vuttepi sace tassa tathā karontassa dhātuto na upaṭṭhāti, vaṇṇavasena vā paṭikūlavasena vā upaṭṭhāti. Athesa "nayidaṃ kammaṭṭhānaṃ vilakkhaṇan"ti saññī hoti, ācariyena kathitameva kappetvā gaṇhāti. Ayaṃ ācariyena niyametvā kathite doso. Kinti pana vattabboti "koṭṭhāsavasena sajjhāyaṃ karohī"ti vattabbo. Kathaṃ? kesakoṭṭhāso lomakoṭṭhāsoti sajjhāyaṃ karohīti vattabbo. Sace panassa Evaṃ koṭṭhāsavasena sajjhāyaṃ karontassa vaṇṇato upaṭṭhāti, athānena ovādā- cariyassa ācikkhitabbaṃ "ahaṃ dvattiṃsākāraṃ koṭṭhāsavasena sajjhāyaṃ karomi, mayhaṃ pana vaṇṇato upaṭṭhātī"ti. Ācariyena "kammaṭṭhānaṃ viya akammaṭṭhānaṃ vilakkhaṇaṃ etan"ti na visaṃvādetabbaṃ. "sādhu sappurisa pubbe tayā vaṇṇakasiṇe parikammaṃ katapubbaṃ bhavissati, etadeva kammaṭṭhānaṃ tuyhaṃ sappāyaṃ, vaṇṇavaseneva sajjhāyaṃ karohī"ti vattabbo. Tenapi vaṇṇavaseneva sajjhāyo kātabbo. So evaṃ karonto ajjhattaṃ nīlakaṃ pītakaṃ lohitakaṃ odātanti cattāri vaṇṇakasiṇāni labhati. Kathaṃ? tassa hi kesalomapittesu ceva akkhīnañca kāḷakaṭṭhāne vaṇṇaṃ nīlaṃ nīlanti manasikarontassa catukkapañcakajjhānāni uppajjanti, jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇāti. Medasmiṃ pana akkhīnañca pītakaṭṭhāne vaṇṇaṃ pītakaṃ pītakanti manasikarontassa catukkapañcakajjhānāni uppajjanti, jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇāti. Maṃsalohitesu pana akkhīnañca rattaṭṭhāne vaṇṇaṃ lohitakaṃ lohitakanti manasikarontassa catukkapañcakajjhānāni uppajjanti, jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇāti. Nakhadantacammaaṭṭhīsu pana akkhīnañca paṇḍaraṭṭhāne vaṇṇaṃ odātaṃ odātanti manasikarontassa catukkapañcakajjhānāni uppajjanti,

--------------------------------------------------------------------------------------------- page270.

Jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇāti. Idaṃ vaṇṇavasena abhiniviṭṭhassa bhikkhuno yāva arahattā niggamanaṃ. Aparassa koṭṭhāsavasena sajjhāyaṃ karontassa paṭikūlato upaṭṭhāti, athānena ovādācariyassa ācikkhitabbaṃ. Ācariyena "kammaṭṭhānaṃ viya akammaṭṭhānaṃ vilakkhaṇaṃ etan"ti na visaṃvādetabbaṃ. "sādhu sappurisa pubbe tayā paṭikūlamanasikāre yogo kato bhavissati, etadeva kammaṭṭhānaṃ tuyhaṃ sappāyaṃ, paṭikūlavaseneva sajjhāyaṃ karohī"ti vattabbo. Tenapi paṭikūlavasena sajjhāyo kātabbo. Tassa "kesā nāma ajaññā amanuññā ^1- duggandhā jegucchā paṭikūlā"ti evaṃ paṭikūlavasena sajjhāyaṃ karontassa paṭikūlārammaṇe paṭhamajjhānaṃ nibbattati. So jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ pāpuṇāti. Idaṃ paṭikūlavasena abhiniviṭṭhassa bhikkhuno yāva arahattā niggamanaṃ. Aparassa koṭṭhāsavasena sajjhāyaṃ karontassa dhātuto upaṭṭhāti, dhātuto upaṭṭhahantaṃ kīdisaṃ hutvā upaṭṭhātīti. Kesā tāva vammikamatthake jātakuṇṭhatiṇakāni viya hutvā upaṭṭhahanti, lomā purāṇagāmaṭṭhāne jātadabbatiṇakāni viya, nakhā daṇḍakesu ṭhapitamadhukaphalaṭṭhikosakā viya, dantā mattikāpiṇḍe pavesetvā ṭhapitaalābubījāni viya, taco vīṇāpabbake dabbisake ^1- pariyonaddhaallagocammaṃ viya, maṃsaṃ bhittiyaṃ anulittamattikā viya, nahāru dabbasambhārabandhavalli viya, aṭṭhi ussāpetvā ṭhapitabhittidabbasambhāro viya, aṭṭhimiñjaṃ mahāveḷumhi pakkhittaseditavettaggaṃ viya, vakkaṃ hadayaṃ yakanaṃ kilomakaṃ pihakaṃ papphāsanti ime cha koṭṭhāsā sūnakāragharaṃ ^2- viya hutvā upaṭṭhahanti. Dvattiṃsahatthaṃ antaṃ lohitadoṇiyaṃ saṃvelletvā ṭhapitagharasappo viya, antaguṇaṃ pādapuñchanake sibbitarajjukā viya, udariyaṃ parissāvane sithilabandhataṇḍulaṃ viya, karīsaṃ veṇupabbe pakkhittapaṇḍumattikā viya, matthaluṅgaṃ omadditvā ṭhapitā cattāro taṇḍulapiṭṭhapiṇḍā viya, dvādasavidhā āpodhātu paṭipāṭiyā ṭhapitesu dvādasasu udakasarāvakesu pūritaudakaṃ viya hutvā upaṭṭhāti. @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ² Sī. sūnāgharaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page271.

Athānena ovādācariyassa ācikkhitabbaṃ. Ācariyena "kammaṭṭhānaṃ viya akammaṭṭhānaṃ vilakkhaṇaṃ etan"ti na visaṃvādetabbaṃ. "sādhu sappurisa pubbe tayā dhātumanasikāre yogo kato bhavissati, etadeva kammaṭṭhānaṃ tuyhaṃ sappāyaṃ, dhātuvaseneva sajjhāyaṃ karohī"ti vattabbo. Tenapi dhātuvasena sajjhāyo kātabbo. Tatridaṃ manasikāramukheneva sajjhāyavidhānaṃ:- idha bhikkhu "kesā sīsaṃ pariyonaddhitvā ^1- ṭhitacamme jātā, te na jānanti `mayaṃ sīsaṃ pariyonaddhitvā ṭhitacamme jātā'ti, sīsaṃ pariyonaddhitvā ṭhitacammampi na jānāti `kesā mayi jātā'ti, acetanā ete abyākatā suññā thaddhā patthinnā paṭhavīdhātu esā"ti manasikaroti. Lomā sarīraṃ pariyonahanacamme jātā, te na jānanti "mayaṃ sarīraṃ pariyonahanacamme jātā"ti, sarīraṃ pariyonahanacammampi na jānāti "lomā mayi jātā"ti, etepi acetanā. Nakhā aṅgulīnaṃ aggesu jātā, te na jānanti "mayaṃ aṅgulīnaṃ aggesu jātā"ti, aṅgulīnaṃ aggānipi na jānanti "nakhā amhesu jātā"ti, etepi acetanā. Dantā hanukaṭṭhike jātā, te na jānanti "mayaṃ hanukaṭṭhike jātā"ti, hanukaṭṭhikampi na jānāti "dantā mayi jātā"ti, etepi acetanā. Taco na jānāti "sarīraṃ mayā pariyonaddhan"ti, sarīrampi na jānāti "ahaṃ tacena pariyonaddhan"ti, ayampi acetano. Maṃsaṃ na jānāti "mayā ^2- sarīraṃ anulittan"ti, sarīrampi na jānāti "ahaṃ maṃsena anulittan"ti, idampi acetanaṃ. Nahāru na jānāti "ahaṃ aṭṭhipuñjaṃ ābandhitvā ṭhitan"ti, aṭṭhipuñjopi na jānāti "nahārujālenāhaṃ ābandho"ti, idampi acetanaṃ. Sīsaṭṭhi na jānāti "ahaṃ gīvaṭṭhike patiṭṭhitan"ti, gīvaṭṭhikampi na jānāti "mayi sīsaṭṭhikaṃ patiṭṭhitan"ti, gīvaṭṭhi na jānāti "ahaṃ piṭṭhikaṇṭake ṭhitan"ti, piṭṭhi- kaṇṭakaṭṭhikopi, kaṭiṭṭhikaṃ ūruṭṭhikaṃ jaṅghaṭṭhikaṃ gopphakaṭṭhikaṃ na jānāti "ahaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. pariyonandhitvā. evamuparipi ² cha.Ma. mayaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page272.

Paṇhikaṭṭhike patiṭṭhitan"ti, paṇhikaṭṭhikampi na jānāti "ahaṃ gopphakaṭṭhikaṃ ukkhipitvā ṭhitan"ti .pe. Gīvaṭṭhikaṃ na jānāti "ahaṃ sīsaṭṭhikaṃ ukkhipitvā ṭhitan"ti. Paṭipāṭiyā aṭṭhīni ṭhitāni koṭiyā anekasandhiyamito na kehici bandho nahārūhi jarāya codito acetano kaṭṭhakaliṅgarūpamo. Idampi acetanaṃ. Aṭṭhimiñjaṃ, vakkaṃ .pe. Matthaluṅgaṃ acetanaṃ abyākataṃ suññaṃ thaddhaṃ patthinnaṃ paṭhavīdhātūti manasikaroti. Pittaṃ semhaṃ .pe. Muttaṃ acetanaṃ abyākataṃ suññaṃ ābandhaṃ ^1- yūsagataṃ āpodhātūti manasikaroti. Ime dve mahābhūte pariggaṇhantassa udare ussadā tejodhātu pākaṭā hoti, nāsāya ussadā vāyodhātu pākaṭā hoti. Ime cattāro mahābhūte pariggaṇhantassa upādārūpaṃ pākaṭaṃ hoti. Mahābhūtaṃ nāma upādārūpena paricchinnaṃ, upādārūpaṃ mahābhūtena. Yathā ātapo nāma chāyāya paricchinno, chāyā ātapena, evameva mahābhūtaṃ upādārūpena paricchinnaṃ, upādārūpaṃ mahābhūtena. Athassa evaṃ "cattāri mahābhūtāni tevīsati upādārūpāni rūpakkhandho"ti rūpakkhandhaṃ pariggaṇhan- tassa āyatanadvāravasena arūpino khandhā pākaṭā honti. Iti rūpārūpapariggaho pañcakkhandhā honti, pañcakkhandhā dvādasāyatanāni honti, dvādasāyatanāni aṭṭhārasadhātuyo hontīti khandhāyatanadhātuvasena yamakatālakandaṃ ^2- phālento viya dve koṭṭhāse katvā nāmarūpaṃ vavatthapeti. So "idaṃ nāmarūpaṃ na ahetu na appaccayā nibbattaṃ, sahetu sappaccayā nibbattaṃ. Ko panassa hetu, ko pana paccayo"ti upaparikkhanto "avijjāpaccayā taṇhāpaccayā kammapaccayā āhārapaccayā cā"ti tassa paccayaṃ vavatthapetvā @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ² cha. yamakatālakkhandhaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page273.

"atītepi paccayā ceva paccayasamuppannadhammā ca, anāgatepi etarahipi paccayā ceva paccayasamuppannadhammā ca, tato uddhaṃ satto vā puggalo vā natthi, suddhasaṅkhārapuñjoevā"ti tīsu addhāsu kaṅkhaṃ vitarati. Ayaṃ pana vipassanā saṅkhārasallakkhaṇā ñātapariññā nāma. Evaṃ saṅkhāre sallakkhetvā ṭhitassa pana bhikkhussa dasabalassa sāsane mūlaṃ otiṇṇaṃ nāma hoti, patiṭṭhā laddhā nāma. Cūḷasotāpanno nāma hoti niyatagatiko. Tathārūpaṃ pana utusappāyaṃ puggalasappāyaṃ bhojanasappāyaṃ dhammassavana- sappāyaṃ labhitvā ekāsane ekapallaṅkavaragato tīṇi lakkhaṇāni āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā saṅkhāre sammasanto arahattaṃ gaṇhātīti. Idaṃ dhātuvasena abhiniviṭṭhassa bhikkhuno yāva arahattā niggamanaṃ. Yassa pana neva vaṇṇato upaṭṭhāti na paṭikūlato na suññato, tena "na me upaṭṭhātī"ti na kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā nisīditabbaṃ. Koṭṭhāsamanasikāreyeva pana yogo kātabbo. Porāṇakattherā kira "koṭṭhāsamanasikārova pamāṇan"ti āhaṃsu. Iccassa punappunaṃ koṭṭhāsavasena sajjhāyaṃ karontassa koṭṭhāsā paguṇā honti. Kadā pana paguṇā nāma hontīti? yadā kesāti āvajjitamatte manasikāro gantvā matthaluṅganti antimakoṭṭhāse patiṭṭhāti, matthaluṅganti āvajjitamatte manasikāro āgantvā kesāti ādikoṭṭhāse patiṭṭhāti. Athassa yathā nāma cakkhumato purisassa dvattiṃsavaṇṇānaṃ pupphānaṃ ekasuttaganthitaṃ mālaṃ olokentassa paṭipāṭiyā vā pana nikhāte dvattiṃsa vatipāde paṭikkamitvā olokentassa paṭipāṭiyāva dvattiṃsavaṇṇāni pupphāni vatipādā vā pākaṭā honti, evameva dvattiṃsa koṭṭhāsā upaṭṭhahanti, vicarantā tiracchānagatāpi manussāpi sattāti na upaṭṭhahanti, koṭṭhāsāti upaṭṭhahanti. Khādanīyabhojanīyaṃ koṭṭhāsantare pakkhipamānaṃ viya hoti.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page274.

Koṭṭhāsānaṃ paguṇakālato paṭṭhāya tīsu mukhesu ekena mukhena vimuccissati, kammaṭṭhānaṃ vaṇṇato vā paṭikūlato vā suññato vā upaṭṭhāti. Yathā nāma pūve pacitukāmā itthī madditvā ṭhapitapiṭṭhato yaṃ yaṃ icchati, taṃ taṃ pacati. Yathā vā pana same bhūmippadese ṭhapitaṃ udakapūraṃ kumbhaṃ yato yato āvaṭṭenti, ^1- tato tatova udakaṃ nikkhamati, evameva koṭṭhāsānaṃ paguṇakālato paṭṭhāya tīsu mukhesu ekena mukhena vimuccissati. Ākaṅkhamānassa vaṇṇato, ākaṅkhamānassa paṭikūlato, ākaṅkhamānassa suññato kammaṭṭhānaṃ upaṭṭhahissatiyeva. Ayaṃ ettako uggahasandhi nāma. Imasmiṃ uggahasandhismiṃ ṭhatvā arahattaṃ pattā bhikkhū gaṇanapathaṃ vītivattā. Yassa pana uggahasandhismiṃ kammaṭṭhānaṃ na upaṭṭhāti, tena kammaṭṭhānaṃ uggahetvā sace yattha ācariyo vasati, so āvāso sappāyo hoti, iccetaṃ kusalaṃ. No ce, sappāyaṭṭhāne vasitabbaṃ. Vasantena aṭṭhārasa vihāradose ^2- vajjetvā pañcaṅgasamannāgate senāsane ^3- vasitabbaṃ, sayampi pañcaṅgasamannāgatena bhavitabbaṃ. Tato pacchābhattaṃ piṇḍapātapaṭikkantena rattiṭṭhānaṃ vā divāṭṭhānaṃ vā pavisitvā kammaṭṭhānaṃ manasikātabbaṃ. Kathaṃ? ādito tāva heṭṭhā vuttanayeneva anupubbato manasikātabbaṃ, na Ekantarikā. Anupubbato manasikaronto hi dvattiṃsapadaṃ nisseṇiṃ padapaṭipāṭiyā akkamanto pāsādaṃ āruyha pāsādānisaṃsaṃ anubhavanakapuriso viya "kesā lomā"ti paṭipāṭiyā kammaṭṭhānaṃ manasikaronto kammaṭṭhānato ca na parihāyati, pāsādānisaṃsa- sadise ca nava lokuttaradhamme anubhavati. Anupubbato manasikarontenāpi ca nātisīghato nātisaṇikato manasikātabbaṃ. Atisīghato manasikarontassa hi kiñcāpi kammaṭṭhānaṃ paguṇaṃ hoti, avibhūtaṃ pana hoti. Tattha opammaṃ heṭṭhā vuttanayameva. Atisaṇikato manasikarontassa kammaṭṭhānaṃ pariyosānaṃ na gacchati, antarāva osakkitabbaṃ hoti. Yathā hi puriso tiyojanaṃ maggaṃ sāyaṃ kacchaṃ bandhitvā @Footnote: ¹ cha.Ma. āviñchanti ² visuddhi. 1/150 paṭhavīkasiṇaniddesa @³ visuddhi. 1/155 paṭhavīkasiṇaniddesa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page275.

Paṭipanno nikkhantaṭṭhānato paṭṭhāya sītalacchāyaṃ disvā vissamati, ramaṇīyaṃ vālikatalaṃ disvā piṭṭhiṃ pasāreti, vanapokkharaṇiṃ disvā pānīyaṃ pivati nahāyati, pabbataṃ disvā āruyha pabbatārāmaṇeyyakaṃ passati. Taṃ antarāyeva sīho vā byaggho vā dīpi vā hanati, corā vā pana vilumpanti ^1- ceva hananti ca, evameva atisaṇikaṃ manasikarontassa kammaṭṭhānaṃ pariyosānaṃ na gacchati, antarāva osakkitabbaṃ hoti. Tasmā nātisīghaṃ nātisaṇikaṃ ekadivasaṃ tiṃsa vāre manasikātabbaṃ. Pātova dasa vāre, majjhantike dasa vāre, sāyaṇhe dasa vāre sajjhāyo kātabbo, no kātuṃ na vaṭṭati. Yathā hi pātova uṭṭhāya mukhaṃ no dhovituṃ na vaṭṭati, khādanīyaṃ bhojanīyaṃ no khādituṃ no bhuñjituṃ na vaṭṭati. Etaṃ pana vaṭṭeyya, idameva ekantena no kātuṃ na vaṭṭati, karonto mahantaṃ atthaṃ gahetvā tiṭṭhati. Yathā hi ekassa purisassa tīṇi khettāni, ekaṃ khettaṃ aṭṭha kumbhe deti, ekaṃ soḷasa, ekaṃ dvattiṃsa. Tena tīṇipi khettāni paṭijaggituṃ asakkontena dve chaḍḍetvā ekaṃ dvattiṃsakumbhadāyakameva paṭijaggitabbaṃ. Tattheva kasanavapananiddāyanādīni kātabbāni. Tadevassa itaresu dvīsu uṭṭhānakadāyaṃ dassati, evameva sesaṃ mukhadhovanādikammaṃ chaḍḍetvāpi ettheva kammaṃ kātabbaṃ, no kātuṃ na vaṭṭati, karonto mahantaṃ atthaṃ gaṇhitvā tiṭṭhatīti ettāvatā majjhimā paṭipadā nāma kathitā. Evaṃ paṭipannenāpi vikkhepo paṭibāhitabbo. Kammaṭṭhānaṃ hi vissajjetvā citte bahiddhā vikkhepaṃ gacchante kammaṭṭhānato parihāyati, vaṭṭabhayaṃ samatikkamituṃ na sakkoti. Yathā hi eko puriso sahassuddhāraṃ sodhetvā ^2- vaḍḍhiṃ labhitvā addhānaṃ paṭipanno antarāmagge kumbhīlamakaragāharakkhasasamuṭṭhāya ^3- gambhīra- girikandarāya upari atthataṃ ekapadikadaṇḍakasetuṃ āruyha gacchanto akkamanapadaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. viluppanti ² cha.Ma. sādhetvā ³ cha.Ma. kumbhīlamakaragāharakkhasasamuṭṭhitāya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page276.

Vissajjetvā ito cito ca olokento paripatitvā kumbhīlādibhattaṃ hoti, evameva ayampi kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā sacitte bahiddhā vikkhepaṃ gacchante kammaṭṭhānato parihāyati, vaṭṭabhayaṃ samatikkamituṃ na sakkoti. Tatridaṃ opammasaṃsandanaṃ:- purisassa sahassuddhāraṃ sodhetvā vaḍḍhiladdhakālo ^1- viya hi imassa bhikkhuno ācariyassa santike kammaṭṭhānassa uggahitakālo, antarā gambhīrā girikandarā viya saṃsāro, tassa kumbhīlādīhi daṭṭhakālo viya vaṭṭamūlakāni mahādukkhāni, ekapadikadaṇḍakasetu viya imassa bhikkhuno sajjhāyavīthi, tassa purisassa ekapadikadaṇḍakasetuṃ āruyha akkamanapadaṃ vissajjetvā ito cito ca olokentassa ^2- parivattetvā patitvā ^2- kumbhīlādīnaṃ bhattabhāvaṃ āpannakālo viya imassa bhikkhuno kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā bahiddhā vikkhittacittassa kammaṭṭhānato parihāyitvā vaṭṭabhayaṃ samatikkamituṃ asamatthabhāvo veditabbo. Tasmā kesā manasikātabbā, kese manasikaritvā cittuppādassa bahiddhā vikkhepaṃ paṭibāhitvā suddhacitteneva "lomā nakhā dantā taco"ti manasikātabbaṃ. Evaṃ manasikaronto kammaṭṭhānato na parihāyati, vaṭṭabhayaṃ samatikkamati. Opammaṃ panettha tadeva parivattetvā veditabbaṃ. Sahassuddhāraṃ sodhetvā vaḍḍhiṃ labhitvā chekassa purisassa daṇḍakasetuṃ āruyha nivāsanāpārupanaṃ saṃvidhāya dhātupatthaddhakāyaṃ katvā sotthinā paratīragamanaṃ viya chekassa bhikkhuno kese manasikatvā cittuppādassa bahiddhā vikkhepaṃ paṭibāhitvā suddhacitteneva "lomā nakhā dantā taco"ti manasikarontassa kammaṭṭhānato aparihāyitvā vaṭṭabhayaṃ samatikkamanaṃ veditabbaṃ. Evaṃ bahiddhā vikkhepaṃ paṭibāhantenāpi heṭṭhā vuttanayeneva paṇṇatti- samatikkamanato manasikātabbaṃ. Kesā lomāti paṇṇattiṃ vissajjetvā paṭikūlaṃ paṭikūlanti sati ṭhapetabbā. Paṭhamaṃyeva pana paṭikūlato na upaṭṭhāti. Yāva na @Footnote: ¹ cha.Ma. vaḍḍhiṃ laddhakālo ^2-2 cha.Ma. paripatitvā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page277.

Upaṭṭhāti, tāva paṇṇatti na vissajjetabbā. Yadā upaṭṭhāti, tadā paṇṇattiṃ vissajjetvā paṭikūlanti manasikātabbaṃ. Karontena ca heṭṭhā vuttanayeneva pañcahākārehi paṭikūlato manasikātabbā. Tacapañcakasmiñhi vaṇṇasaṇṭhāna- gandhāsayokāsavaseneva pañcavidhampi pāṭikulyaṃ labbhati. Sesesupi yaṃ yaṃ labbhati, tassa tassa vasena manasikāro pavattetabbo. Tattha kesādayo pañca koṭṭhāsā subhanimittaṃ rāgaṭṭhāniyaṃ iṭṭhārammaṇanti saṅkhaṃ gatā. Ye keci rajjanakasattā nāma, sabbe te imesu pañcasu koṭṭhāsesu rajjanti. Ayaṃ pana bhikkhu mahājanassa rajjanaṭṭhāne paṭikūlanti appanaṃ pāpeti. Tattha appanāppattito paṭṭhāya parato akilamantova appanaṃ pāpuṇāti. Tatridaṃ opammaṃ:- yathā hi cheko dhanuggaho rājānaṃ ārādhetvā satasahassuṭṭhānakaṃ gāmavaraṃ labhitvā sannaddhapañcāvudho tattha gacchanto antarāmagge dvattiṃsa core disvā tesu pañca corajeṭṭhake ghāteyya, tesaṃ ghātitakālato paṭṭhāya tesu dve ekamaggaṃ paṭipajjamānā nāma na honti, evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Dhanuggahassa rājānaṃ ārādhetvā gāmavaraṃ laddhakālo viya hi imassa bhikkhuno ācariyasantike kammaṭṭhānaṃ uggahetvā ṭhitakālo, dvattiṃsa corā viya dvattiṃsa koṭṭhāsā. Pañca corajeṭṭhakā viya kesādayo pañca, corajeṭṭhakānaṃ ghātitakālo viya imassa bhikkhuno sabbasattānaṃ rajjanaṭṭhāne tacapañcake paṭikūlanti appanāya pāpitakālo, sesacorānaṃ pāṇippahāreneva palāyitakālo viya sesakoṭṭhāsesu akilamantasseva appanāppatti veditabbā. Evaṃ paṇṇattiṃ samatikkamantena ca anupubbamuñcanato manasikāro pavattetabbo. Kese manasikarontena manasikaronteneva kesesu sāpekkhena hutvā lomesu sati pesetabbā. Yāva lomā na upaṭṭhahanti, tāva kesā kesāti manasikātabbā. Yadā pana lomā upaṭṭhahanti, tadā kese vissajjetvā lomesu sati upaṭṭhapetabbā. Evaṃ nakhādīsupi manasikāro pavattetabbo.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page278.

Tatridaṃ opammaṃ:- yathā hi jalūkā gacchamānā yāva purato patiṭṭhaṃ na labhati, tāva pacchato naṅguṭṭhena gahitaṭṭhānaṃ na muñcati. Yadā pana purato patiṭṭhaṃ labhati, tadā naṅguṭṭhaṃ ukkhipitvā mukhena gahitaṭṭhāne ṭhapeti. Evameva kese manasikarontena manasikaronteneva kesesu sāpekkhena hutvā lomesu sati pesetabbā. Yāva lomā na upaṭṭhahanti, tāva kesā kesāti manasikātabbā. Yadā lomā upaṭṭhahanti, tadā kese vissajjetvā lomesu sati upaṭṭhapetabbā. Evaṃ nakhādīsupi manasikāro pavattetabbo. Evaṃ pavattentena appanā hotīti vuttamanasikārakosallaṃ sampādetabbaṃ. Kathaṃ? idañhi appanākammaṭṭhānaṃ manasikarontassa appanaṃ pāpuṇāti. Paṭhamaṃyeva Tāva na upaṭṭhāti. Anamataggasmiñhi saṃsāravaṭṭe ca nānārammaṇesu vaḍḍhitaṃ cittaṃ kesāti āvajjitamatte sajjhāyasotānusārena gantvā matthaluṅge patiṭṭhāti. Matthaluṅganti āvajjitamatte sajjhāyasotānusārena āgantvā kesesu patiṭṭhāti. Manasikarontassa manasikarontassa pana so so koṭṭhāso upaṭṭhāti, sati samādhināpi patiṭṭhahamānā pavattati. Tena yo yo koṭṭhāso adhikataraṃ upaṭṭhāti, tattha tattha diguṇena yogaṃ katvā appanā pāpetabbā. Evaṃ appanāya pāpitakālato paṭṭhāya sesesu koṭṭhāsesu akilamantova appanaṃ pāpeti. Tattha tālavanamakkaṭova opammaṃ. Apicettha evampi yojanā veditabbā:- dvattiṃsatālakasmiñhi tālavane makkaṭo paṭivasati. Taṃ gahetukāmo luddho koṭiyaṃ ṭhitatālamūle ṭhatvā ukkuṭṭhimakāsi. Mānajātiko makkaṭo taṃ taṃ tālaṃ laṅghitvā pariyantatāle aṭṭhāsi. Luddho tatthapi gantvā ukkuṭṭhimakāsi. Makkaṭo puna tatheva purimatāle patiṭṭhāsi. So aparāparaṃ anubandhiyamāno kilamanto tassa tasseva tālassa mūle ṭhatvā ukkuṭṭhukkuṭṭhikāle

--------------------------------------------------------------------------------------------- page279.

Uṭṭhahitvā gacchanto gacchanto atikilamanto ekassa tālassa makulapaṇṇasūciṃ daḷhaṃ gahetvā dhanukoṭiyā vijjhitvā gayhamānopi ^1- na palāyati. Tattha dvattiṃsa tālā viya dvattiṃsa koṭṭhāsā. Makkaṭo viya cittaṃ. Luddho viya yogāvacaro. Luddhena tālamūle ṭhatvā ukkuṭṭhikāle mānajātikassa makkaṭassa palāyitvā pariyantakoṭiyaṃ ṭhitakālo viya anamatagge saṃsāravaṭṭe ca nānārammaṇesu vaḍḍhitacittassa kesāti āvajjitamatte sajjhāyasotānusārena gantvā matthaluṅge patiṭṭhānaṃ. Pariyantakoṭiyaṃ ṭhatvā ukkuṭṭhe orimakoṭiyaṃ āgamanakālo viya matthaluṅganti āvajjitamatte sajjhāyasotānusārena gantvā kesesu patiṭṭhānaṃ. Aparāparaṃ anubandhiyamānassa kilamantassa ukkuṭṭhukkuṭṭhiṭṭhāne uṭṭhānakālo viya manasikarontassa manasikarontassa tasmiṃ tasmiṃ koṭṭhāse upaṭṭhahante satiyā patiṭṭhāya patiṭṭhāya gamanaṃ. Dhanukoṭiyā vijjhitvā gayhamānassāpi ^2- apalāyanakālo viya yo koṭṭhāso adhikataraṃ upaṭṭhāti, tasmiṃ diguṇaṃ manasikāraṃ katvā appanāya pāpanaṃ. Tattha appanāya pāpitakālato paṭṭhāya sesakoṭṭhāsesu akilamantova appanaṃ pāpessati. Tasmā paṭikūlaṃ paṭikūlanti punappunaṃ āvajjitabbaṃ samannāharitabbaṃ, takkāhataṃ vitakkāhataṃ kātabbaṃ. Evaṃ karontassa cattāro khandhā paṭikūlārammaṇā honti, appanaṃ pāpuṇāti. Pubbabhāgacittāni parikammaupacāra- saṅkhātāni savitakkasavicārānīti sabbaṃ heṭṭhā vuttasadisameva. Ekaṃ pana koṭṭhāsaṃ manasikarontassa ekameva paṭhamajjhānaṃ nibbattati. Pāṭiyekkaṃ manasikarontassa dvattiṃsa paṭhamajjhānāni nibbattanti. Hatthe gahitapañhāvatthu pākatikameva. So taṃ nimittanti so bhikkhu taṃ kammaṭṭhānanimittaṃ. Āsevatīti sevati bhajati. Bhāvetīti vaḍḍheti. Bahulīkarotīti punappunaṃ karoti. Svāvatthitaṃ vavatthapetīti suvavatthitaṃ karoti. Bahiddhā kāye cittaṃ upasaṃharatīti evaṃ katvā bahiddhā parassa kāye attano cittaṃ upasaṃharati ṭhapeti peseti. @Footnote: ¹ cha.Ma. gaṇhantopi ² cha.Ma. gaṇhantassāpi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page280.

Atthissa kāyeti atthi assa kāye, ajjhattabahiddhā kāye cittaṃ upasaṃharatīti kālena attano kālena paresaṃ kāye. Cittaṃ upanāmeti. ^1- Atthī kāyeti idaṃ yasmā ekantena na attano kāyo, nāpi parasseva kāyo adhippeto, tasmā vuttaṃ. Ettha pana attano jīvamānakasarīre paṭikūlanti parikammaṃ karontassa appanāpi upacārampi jāyati. Parassa jīvamānakasarīre paṭikūlanti parikammaṃ karontassa ^2- neva appanā jāyati, na upacāraṃ. Nanu ca dasasu asubhesu ubhayampetaṃ jāyatīti. Āma jāyati. Tāni hi anupādinnakapakkhe ṭhitāni, tasmā tattha appanāpi upacārampi jāyati. Idaṃ pana upādinnakapakkhe ṭhitaṃ, tenevettha ubhayampetaṃ na jāyati. Asubhānupassanāsaṅkhātā pana vipassanābhāvanā hotīti veditabbā. Imasmiṃ pabbe kiṃ kathitanti. Samathavipassanā kathitā. Idānettha evaṃ sabbaṃ manasikārasādhāraṇaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ. Etesañhi:- nimittato lakkhaṇato dhātuto atha suññato khandhādito ca viññeyyo kesādīnaṃ vinicchayo. Tattha nimittatoti dvattiṃsākāre saṭṭhisataṃ nimittāni, yesaṃ vasena yogāvacaro dvattiṃsākāraṃ koṭṭhāsato pariggaṇhāti. Seyyathīdaṃ? kesassa vaṇṇanimittaṃ saṇṭhānanimittaṃ disānimittaṃ okāsamittaṃ paricchedanimittanti pañca nimittāni honti. Lomādīsupi eseva nayo. Lakkhaṇatoti dvattiṃsākāre aṭṭhavīsatisataṃ lakkhaṇāni honti, yesaṃ vasena yogāvacaro dvattiṃsākāraṃ lakkhaṇato manasikaroti. Seyyathīdaṃ? kese thaddhattalakkhaṇaṃ ābandhanalakkhaṇaṃ ^3- uṇhattalakkhaṇaṃ vitthambhanalakkhaṇanti cattāri lakkhaṇāni honti. Lomādīsupi eseva nayo. Dhātutoti dvattiṃsākāre "catudhāturo ayaṃ bhikkhu puriso"ti vuttāsu dhātūsu aṭṭhavīsatisataṃ dhātuyo honti, yāsaṃ vasena yogāvacaro dvattiṃsākāraṃ dhātuto @Footnote: ¹ Sī. upaṭṭhāpeti ² cha.Ma. manasikarontassa ³ cha.Ma. ābandhattalakkhaṇaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page281.

Pariggaṇhāti. Seyyathīdaṃ? kese kakkhaḷatā paṭhavīdhātu, ābandhanatā āpodhātu, uṇhatā tejodhātu, vitthambhanatā vāyodhātūti catasso dhātuyo honti. Lomādīsupi eseva nayo. Suññatoti dvattiṃsākāre channavuti suññatā honti, yāsaṃ vasena yogāvacaro dvattiṃsākāraṃ suññato vipassati. Seyyathīdaṃ? kesā suññā attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vāti kese tāva attasuññatā attaniyasuññatā niccabhāvasuññatāti tisso suññatā honti. Lomādīsupi eseva nayo. Khandhāditoti dvattiṃsākāre kesādīsu khandhādivasena pariggayhamānesu kesā kati khandhā honti, kati āyatanāni, kati dhātuyo, kati saccāni, kati satipaṭṭhānānītiādinā nayenapettha vinicchayo viññātabbo. [357] Evaṃ ajjhattādibhedato tividhena kāyānupassanaṃ vitthārato dassetvā idāni "kāyānupassī viharati ātāpī sampajāno"tiādīni padāni bhājetvā dassetuṃ anupassītiādimāraddhaṃ. Tattha yāya anupassanāya kāyānupassī nāma hoti, taṃ dassetuṃ tattha katamā anupassanā, yā paññā pajānanātiādi vuttaṃ. Ātāpītiādīsupi eseva nayo. Tattha paññā pajānanātiādīni heṭṭhā cittuppādakaṇḍavaṇṇanāya ^1- vuttanayeneva veditabbāni. Upetotiādīni sabbāni aññamaññavevacanāni. Apica āsevanavasena upeto. Bhāvanāvasena suṭṭhu upetoti samupeto. Upāgato samupāgato, upapanno sampannoti imesupi dvīsu dukesu ayameva nayo. Bahulīkāravasena pana samannāgatoti evampettha yojanā veditabbā. Iminā ātappena ^2- upetotiādīsupi eseva nayo. @Footnote: ¹ saṅgaṇī. A. 1/16/198 ² cha.Ma. ātāpena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page282.

Viharatīti pade "tattha katamo vihāro"ti pucchaṃ akatvā puggalādhiṭṭhānāya desanāya desento iriyatītiādimāha. Tassattho:- catunnaṃ iriyāpathānaṃ aññatarasamaṅgībhāvato iriyati. Tehi iriyāpathacatukkehi kāyasakaṭavattanena vattati. Ekaṃ iriyāpathadukkhaṃ aparena iriyāpathena bādhitvā ^1- ciraṭṭhitikabhāvena sarīrarakkhanato pāleti. Ekasmiṃ iriyāpathe asaṇṭhahitvā sabbiriyāpathapavattanato yapeti. Tena tena iriyāpathena tathā tathā kāyassa yāpanato yāpeti. Cirakālappavattāpanato carati. Iriyāpathena iriyāpathaṃ vicchinditvā jīvitaharaṇato viharati. [362] Sveva kāyo lokoti yasmiṃ kāye kāyānupassī viharati, sveva kāyo lujjanapalujjanaṭṭhena loko. Yasmā panassa kāye pahīyamānaṃ abhijjhādomanassaṃ vedanādīsupi pahiyyatieva, ^2- tasmā pañcapi upādānakkhandhā lokoti vuttaṃ. Santātiādīsupi nirodhavasena santatāya santā, bhāvanāya samitattā samitā. Vatthupariññāya appavattivūpasamavasena vūpasantā. Nirodhasaṅkhātaṃ atthaṃ gatāti atthaṅgatā. Punappunaṃ nibbattiyā paṭibāhitattā ativiya atthaṃ gatāti abbhatthaṅgatā. Appitāti vināsitā, appavattiyaṃ ṭhapitātipi attho. Byappitāti suvināsitā, ativiya appavattiyaṃ ṭhapitātipi attho. Yathā puna na anvāssavanti, evaṃ sositattā sositā. Suṭṭhu sositāti visositā. Sukkhāpitāti attho. Vigatantā katāti byantīkatā. Ettha ca anupassanāya kammaṭṭhānavihārena kammaṭṭhānikassa kāyapariharaṇaṃ, ātāpena sammappadhānaṃ, satisampajaññena kammaṭṭhānapariharaṇūpāyo. Satiyā vā kāyānupassanāvasena paṭiladdho samatho, sampajaññena vipassanā, abhijjhādomanassavinayena bhāvanāphalaṃ vuttanti veditabbaṃ. Kāyānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā. -------------- @Footnote: ¹ cha.Ma. bāhitvā ² cha.Ma. pahīyati eva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page283.

Vedanānupassanāniddesavaṇṇanā [363] Vedanānupassanāniddesepi heṭṭhā vuttasadisaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Sukhaṃ vedanaṃ vedayamānotiādīsu pana sukhaṃ vedananti kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā sukhaṃ vedanaṃ vedayamāno "ahaṃ sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī"ti pajānātīti attho. Tattha kāmaṃ uttānaseyyakāpi dārakā thaññapivanādikāle sukhaṃ vedayamānā "sukhaṃ vedanaṃ vedayāmā"ti jānanti, na panetaṃ evarūpaṃ jānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Evarūpañhi jānanaṃ sattūpaladdhiṃ nappajahati, sattasaññaṃ na ugghāṭeti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno jānanaṃ sattūpaladdhiṃ pajahati, sattasaññaṃ ugghāṭeti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idañhi "ko vedayati, kassa vedanā, kiṃkāraṇā vedanā"ti evaṃ sampajānavediyanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha ko vedayatīti na koci satto vā puggalo vā vedayati. Kassa vedanāti na kassaci sattassa vā puggalassa vā vedanā. Kiṃkāraṇā vedanāti vatthuārammaṇā ca panesā vedanā. Tasmā esa evaṃ pajānāti "taṃ taṃ sukhādīnaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vedayati, taṃ pana vedanāpavattiṃ upādāya `ahaṃ vedayāmī'ti vohāramattaṃ hotī"ti. Evaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vedayatīti sallakkhento "esa sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī"ti pajānātīti veditabbo cittalapabbate aññataro thero viya. Thero kira aphāsukakāle balavavedanāya nitthunanto aparāparaṃ parivattati, tameko daharo āha "kataraṃ te ^1- bhante ṭhānaṃ rujjatī"ti. Āvuso pāṭiyekkaṃ rujjanaṭṭhānaṃ nāma natthi, vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vedayatīti. Evaṃ jānanakālato paṭṭhāya adhivāsetuṃ vaṭṭati no bhanteti. Adhivāsemi āvusoti. Adhivāsanā bhante seyyoti. Thero adhivāsesi. Vāto yāva hadayā phāleti. ^2- @Footnote: ¹ cha.Ma. vo ² cha.Ma. phālesi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page284.

Mañcake antāni rāsikatāni ahesuṃ. Thero daharassa dassesi "vaṭṭatāvuso ettakā adhivāsanā"ti. Daharo tuṇhī ahosi. Thero viriyasamādhiṃ yojetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇitvā samasīsī hutvā parinibbāyi. Yathā ca sukhaṃ, evaṃ dukkhaṃ .pe. Nirāmisaṃ adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedayamāno "nirāmisaṃ adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedayāmī"ti pajānāti. Iti bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathetvā arūpakammaṭṭhānaṃ kathento vedanāvasena kathesi. Duvidhañhi kammaṭṭhānaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ arūpakammaṭṭhānañca, rūpapariggaho arūpapariggahotipi etadeva vuccati. Tattha bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathento saṅkhepamanasikāravasena vā vitthāramanasikāravasena vā catudhātuvavatthānaṃ katheti. ^1- Tadubhayampi visuddhimagge sabbākārato dassitameva. Arūpakammaṭṭhānaṃ kathento yebhuyyena vedanāvasena katheti. ^1- Tividho hi arūpakammaṭṭhāne abhiniveso phassavasena vedanāvasena cittavasenāti. Kathaṃ? ekaccassa hi saṅkhittena vā vitthārena vā pariggahite rūpakammaṭṭhāne tasmiṃ ārammaṇe cittacetasikānaṃ paṭhamābhinipāto taṃ ārammaṇaṃ phusanto uppajjamāno phasso pākaṭo hoti. Ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ anubhavantī uppajjamānā vedanā pākaṭā hoti. Ekaccassa taṃ ārammaṇaṃ pariggahitvā ^2- vijānantaṃ uppajjamānaṃ viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti. Tattha yassa phasso pākaṭo hoti, sopi "na kevalaṃ phassova uppajjati, tena saddhiṃ tadevārammaṇaṃ anubhavamānā vedanāpi uppajjati, sañjānanamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi, vijānanamānaṃ viññāṇampi uppajjatī"ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa vedanā pākaṭā hoti, sopi "na kevalaṃ vedanāva uppajjati, tāya saddhiṃ tadevārammaṇaṃ phusamāno phassopi uppajjati, sañjānanamānā saññāpi, cetayamānā cetanāpi, vijānanamānaṃ viññāṇampi @Footnote: ¹ cha.Ma. kathesi ² cha.Ma. pariggahetvā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page285.

Uppajjatī"ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. Yassa viññāṇaṃ pākaṭaṃ hoti, sopi "na kevalaṃ viññāṇameva uppajjati, tena saddhiṃ tadevārammaṇaṃ phusamāno phassopi uppajjati, anubhavamānā vedanāpi, sañjānanamānā saññāpi, cetayamānā phusamānā cetanāpi uppajjatī"ti phassapañcamakeyeva pariggaṇhāti. So "ime phassapañcamakā dhammā kinnissitā"ti upadhārento "vatthunissitā"ti pajānāti. Vatthu nāma karajakāyo, yaṃ sandhāya vuttaṃ "idañca pana me viññāṇaṃ ettha sitaṃ ^1- ettha paṭibaddhan"ti. ^2- So atthato bhūtāni ceva upādārūpāni ca. Evamettha vatthu rūpaṃ, phassapañcamakā nāmanti nāmarūpameva passati. Rūpañcettha rūpakkhandho, nāmaṃ cattāro arūpino khandhāti pañcakkhandhamattaṃ hoti. Nāmarūpavinimuttā hi pañcakkhandhā pañcakkhandhavinimuttaṃ vā nāmarūpaṃ natthi. So "ime pañcakkhandhā kiṃhetukā"ti upaparikkhanto avijjādihetukāti passati. Tato paccayo ceva paccayuppannañca idaṃ, añño satto vā puggalo vā natthi, suddhasaṅkhārapuñjamattamevāti sappaccayanāmarūpavasena tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanāpaṭipāṭiyā aniccaṃ dukkhaṃ anattāti sammasanto vicarati. So ajja ajjāti paṭivedhaṃ ākaṅkhamāno tathārūpe divase utusappāyaṃ puggalasappāyaṃ bhojanasappāyaṃ dhammassavanasappāyaṃ vā labhitvā ekapallaṅkena nisinnova vipassanaṃ matthakaṃ pāpetvā arahatte patiṭṭhāti. ^3- Evaṃ imesaṃ tiṇṇampi janānaṃ yāva arahattā kammaṭṭhānaṃ kathitaṃ hoti. Idha pana bhagavā arūpakammaṭṭhānaṃ kathento vedanāvasena kathesi. Phassavasena vā hi viññāṇavasena vā kathiyamānaṃ na pākaṭaṃ hoti, andhakāraṃ viya khāyati. Vedanāvasena pana pākaṭaṃ hoti. Kasmā? vedanānaṃ uppattipākaṭatāya. Sukhadukkhavedanānañhi uppatti pākaṭā. Yadā sukhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ khobhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ abhisandayamānaṃ satadhotasappiṃ khādāpayantaṃ viya satapākatelaṃ makkhāpayamānaṃ viya udakaghaṭasahassena @Footnote: ¹ ka. nissitaṃ ² dī.Sī. 9/234/77 ³ cha.Ma. patiṭṭhāsi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page286.

Pariḷāhaṃ nibbāpayamānaṃ viya aho sukhaṃ aho sukhanti vācaṃ nicchārayamānameva uppajjati. Yadā dukkhaṃ uppajjati, sakalasarīraṃ khobhentaṃ maddantaṃ pharamānaṃ abhisandayamānaṃ tattakapālaṃ ^1- pavesentaṃ viya vilīnatambalohena āsiñcantaṃ viya sukkhatiṇavanappatimhi araññe dāruukkākalāpaṃ khipayamānaṃ ^2- viya aho dukkhaṃ aho dukkhanti vippalāpayamānameva uppajjati. Iti sukhadukkhavedanānaṃ uppatti pākaṭā hoti. Adukkhamasukhā pana duddīpanā andhakārā avibhūtā, sā sukhadukkhānaṃ apagame sātāsātapaṭikkhepavasena majjhattākārabhūtā adukkhamasukhā vedanāti nayato gaṇhantassa pākaṭā hoti. Yathākiṃ? yathā ^3- antarā piṭṭhipāsāṇaṃ āruhitvā palāyantassa migassa anupathaṃ gacchanto migaluddhako piṭṭhipāsāṇassa orabhāge parabhāgepi ^4- padaṃ disvā majjhe apassantopi "ito āruḷho, ito oruḷho, majjhe piṭṭhipāsāṇe iminā padesena gato bhavissatī"ti nayato jānāti, evaṃ. Āruḷhaṭṭhāne padaṃ viya hi sukhāya vedanāya uppatti pākaṭā hoti. Oruḷhaṭṭhāne padaṃ viya dukkhāya vedanāya uppatti pākaṭā hoti. "ito āruḷho ito oruḷho majjhe evaṃ gatoti nayato gahaṇaṃ viya sukhadukkhānaṃ apagame sātāsātapaṭikkhepavasena majjhattākārabhūtā adukkhamasukhā vedanāti nayato gaṇhantassa pākaṭā hoti. Evaṃ bhagavā paṭhamaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ kathetvā pacchā arūpakammaṭṭhānaṃ kathento vedanāvasena vinivattetvā dassesi. Na kevalañca idheva evaṃ dassesi, ^5- dīghanikāyamhi mahānidāne sakkapañhe mahāsatipaṭṭhāne majjhimanikāyamhi satipaṭṭhāne ca cūḷataṇhāsaṅkhaye mahātaṇhāsaṅkhaye cūḷavedalle mahāvedalle raṭṭhapālasutte māgandiyasutte dhātuvibhaṅge āneñjasappāye saṃyuttanikāyamhi cūḷanidānasutte rukkhopame parivīmaṃsanasutte sakalavedanāsaṃyuttesūti ^6- evaṃ anekesu suttesu paṭhamaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. tattathālaṃ ² cha.Ma. pakkhipamānaṃ ³ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati @⁴ cha.Ma. aparabhāgepi ⁵ cha.Ma. dasseti ⁶ cha.Ma. sakale vedanāsaṃyutteti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page287.

Rūpakammaṭṭhānaṃ kathetvā pacchā arūpakammaṭṭhānaṃ vedanāvasena vinivattetvā dassesi. Yathā ca tesu tesu, evaṃ imasmimpi satipaṭṭhānavibhaṅge paṭhamaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ kathetvā pacchā arūpakammaṭṭhānaṃ vedanāvasena vinivattetvā dassesi. Tattha sukhaṃ vedanantiādīsu ayaṃ aparopi pajānanapariyāyo:- sukhaṃ vedanaṃ vedayāmīti pajānātīti sukhavedanākkhaṇe dukkhāya vedanāya abhāvato sukhaṃ vedanaṃ vedayamāno "sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī"ti pajānāti. Tena yā pubbe bhūtapubbā dukkhā vedanā, tassā idāni abhāvato imissā ca sukhāya ito paraṃ ^1- abhāvato vedanā nāma aniccā addhuvā vipariṇāmadhammāti iha ^2- tattha sampajāno hoti. Vuttampi cetaṃ bhagavatā:- "yasmiṃ aggivessana samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, neva tasmiṃ samaye dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, na adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedeti, sukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Yasmiṃ aggivessana samaye dukkhaṃ .pe. Adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedeti, neva tasmiṃ samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, na dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, adukkhamasukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Sukhāpi kho aggivessana vedanā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammā. Dukkhāpi kho .pe. Adukkhamasukhāpi kho aggivessana vedanā aniccā saṅkhatā .pe. Nirodhadhammā. Evaṃ passaṃ aggivessana sutavā ariyasāvako sukhāyapi vedanāya nibbindati, dukkhāyapi vedanāya nibbindati, adukkhamasukhāyapi vedanāya nibbindati, nibbindaṃ virajjati, virāgā vimuccati, vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hoti, khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ, nāparaṃ itthattāyāti pajānātī"ti. ^3- @Footnote: ¹ cha.Ma. paṭhamaṃ ² cha.Ma. itiha ³ Ma.Ma. 13/205/182

--------------------------------------------------------------------------------------------- page288.

Sāmisaṃ vā sukhantiādīsu sāmisā sukhā nāma pañcakāmaguṇāmisasannissitā cha gehasitasomanassavedanā. Nirāmisā sukhā nāma cha nekkhammasitasomanassavedanā. Sāmisā dukkhā nāma cha gehasitadomanassavedanā. Nirāmisā dukkhā nāma cha nekkhammasitadomanassavedanā. Sāmisā adukkhamasukhā nāma cha gehasitaupekkhāvedanā. Nirāmisā adukkhamasukhā nāma cha nekkhammasitaupekkhāvedanā. Tāsaṃ vibhāgo uparipaṇṇāse pāliyaṃ ^1- āgatoyeva. So taṃ nimittanti so taṃ vedanānimittaṃ. Bahiddhā vedanāsūti parapuggalassa vedanāsu. Sukhaṃ vedanaṃ vedayamānanti parapuggalaṃ sukhaṃ vedanaṃ vedayamānaṃ. Ajjhattabahiddhāti kālena attano kālena parassa vedanāsu cittaṃ upasaṃharati. Imasmiṃ vāre yasmā neva attā, na paro niyamito, tasmā vedanāpariggahamattameva dassetuṃ "idha bhikkhu sukhaṃ vedanaṃ sukhā vedanā"tiādi vuttaṃ. Sesamettha uttānatthameva. Imasmiṃ pana pabbe suddhavipassanāva kathitāti. Vedanānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā. --------------- Cittānupassanāniddesavaṇṇanā [365] Cittānupassanāniddesepi heṭṭhā vuttasadisaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Sarāgaṃ vā cittantiādīsu pana sarāganti aṭṭhavidhaṃ lobhasahagataṃ. Vītarāganti lokiyakusalābyākataṃ. Idaṃ pana yasmā sammasanaṃ na dhammasamodhānaṃ, tasmā idha ekapadepi lokuttaraṃ na labbhati. ^2- Yasmā pahānekaṭṭhavasena rāgādīhi saha vattanti pahīyanti, tasmā dvīsu padesu nippariyāyena na labbhantīti na gahitāni. ^2- Sesāni cattāri akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Sadosanti duvidhaṃ domanassasahagataṃ. Vītadosanti lokiyakusalābyākataṃ. Sesāni dasa akusalacittāni neva purimapadaṃ, na pacchimapadaṃ bhajanti. Samohanti vicikicchāsahagatañceva @Footnote: ¹ Ma.u. 14/304/278 (ādito paṭṭhāya passitabbaṃ) @^2-2 ime pāṭhā "sesāni .pe. bhajantī"ti imassa vākyassa anantare bhavituṃ yuttā, @su.vi. 2/381/391, pa.sū. 1/114/296

--------------------------------------------------------------------------------------------- page289.

Uddhaccasahagatañcāti duvidhaṃ. Yasmā pana moho sabbākusalesu uppajjati, tasmā sesānipi idha vaṭṭantieva. Imasmiṃyeva hi duke dvādasākusalacittāni pariyādinnānīti. Vītamohanti lokiyakusalābyākataṃ. Saṅkhittanti thīnamiddhānupatitaṃ. Etañhi saṅkuṭitacittaṃ nāma. Vikkhittanti uddhaccasahagataṃ. Etañhi pasaṭacittannāma. Mahaggatanti rūpāvacaraṃ arūpāvacarañca. Amahaggatanti kāmāvacaraṃ. Sauttaranti kāmāvacaraṃ. Anuttaranti rūpāvacarañca arūpāvacarañca. Tatrāpi sauttaraṃ rūpāvacaraṃ, anuttaraṃ arūpāvacarameva. Samāhitanti yassa appanāsamādhi upacārasamādhi vā atthi. Asamāhitanti ubhayasamādhivirahitaṃ. Vimuttanti tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimuttaṃ. ^1- Avimuttanti ubhayavimuttivirahitaṃ. Samucchedapaṭipassaddhinissaraṇa- vimuttīnaṃ pana idha okāsova natthi. Sarāgamassa cittanti sarāgaṃ assa cittaṃ. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānatthameva. Imasmimpi pabbe suddhavipassanāva kathitāti. Cittānupassanāniddesavaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- Dhammānupassanāniddesavaṇṇanā nīvaraṇapabba [367] Ettāvatā yasmā kāyānupassanāya rūpakkhandhapariggahova kathito, vedanānupassanāya vedanākkhanadhapariggahova, cittānupassanāya viññāṇakkhandha- pariggahova. Tasmā idāni sampayuttadhammasīsena saññāsaṅkhārakkhandhapariggahampi kathetuṃ dhammānupassanaṃ dassento kathañca bhikkhūtiādimāha. Tattha santanti abhiṇhasamudācāravasena saṃvijjamānaṃ. Asantanti asamudācāravasena vā pahīnattā vā avijjamānaṃ. Yathā cāti yena kāraṇena kāmacchandassa uppādo hoti. Tañca pajānātīti tañca kāraṇaṃ pajānāti. Iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. @Footnote: ¹ cha.Ma. vinimuttaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page290.

Tattha subhanimitte ayonisomanasikārena kāmacchandassa uppādo hoti. Subhanimittaṃ nāma subhampi subhanimittaṃ, subhārammaṇampi subhanimittaṃ. Ayoniso- manasikāro nāma anupāyamanasikāro uppathamanasikāro anicce niccanti vā dukkhe sukhanti vā anattani attāti vā asubhe subhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando uppajjati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave subhanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa uppādāya uppannassa vā kāmacchandassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^1- Asubhanimitte pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Asubhanimittaṃ nāma asubhampi asubhanimittaṃ, asubhārammaṇampi asubhanimittaṃ. Yonisomanasikāro nāma upāyamanasikāro pathamanasikāro anicce aniccanti vā dukkhe dukkhanti vā anattani anattāti vā asubhe asubhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando pahīyati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave asubhanimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamanāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa uppādāya uppannassa vā kāmacchandassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^2- Apica cha dhammā kāmacchandassa pahānāya saṃvattanti asubhanimittassa uggaho asubhabhāvanānuyogo indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Dasavidhañhi asubhanimittaṃ uggaṇhantassāpi kāmacchando pahīyati, bhāventassāpi, indriyesu pihitadvārassāpi, catunnaṃ pañcannaṃ ālopānaṃ okāse sati udakaṃ pivitvā yāpanasīlatāya bhojane mattaññunopi. Teneva vuttaṃ:- @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/232/91 ² saṃ.Ma. 19/232/94

--------------------------------------------------------------------------------------------- page291.

"cattāro pañca ālope abhutvā udakaṃ pive alaṃ phāsuvihārāya pahitattassa bhikkhuno"ti. ^1- Asubhakammikatissattherasadise asubhabhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi kāmacchando pahīyati, ṭhānanisajjādīsu dasaasubhanissitasappāyakathāyapi pahīyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā kāmacchandassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa kāmacchandassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Paṭighanimitte ayonisomanasikārena pana byāpādassa uppādo hoti. Tattha paṭighampi paṭighanimittaṃ nāma, paṭighārammaṇampi paṭighanimittaṃ. Ayonisomanasikāro sabbattha ekalakkhaṇova. Taṃ tasmiṃ nimitte bahulaṃ pavattayato byāpādo uppajjati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave paṭighanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā byāpādassa uppādāya uppannassa vā byāpādassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^2- Mettāya pana cetovimuttiyā yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Tattha mettāti vutte appanāpi upacāropi vaṭṭati, cetovimuttīti appanāva. Yonisomanasikāro vuttalakkhaṇova. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato byāpādo pahīyati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave mettācetovimutti, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamanāhāro anuppannassa vā byāpādassa uppādāya uppannassa vā byāpādassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^3- @Footnote: ¹ khu.thera. 26/983/395 ² saṃ.Ma. 19/232/92 ³ saṃ.Ma. 19/232/94

--------------------------------------------------------------------------------------------- page292.

Apica cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattanti mettānimittassa uggaho mettābhāvanānuyogo kammassakatāpaccavekkhaṇā paṭisaṅkhānabahulīkatā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Odissakānodissakadisāpharaṇānañhi aññataravasena mettaṃ uggaṇhantassāpi byāpādo pahīyati, odhiso anodhiso disāpharaṇavasena mettaṃ bhāventassāpi. "tvaṃ etassa kuddho kiṃ karissasi, kimassa sīlādīni vināsetuṃ sakkhissasi, nanu tvaṃ attano kammena āgantvā attano kammeneva gamissasi, parassa kujjhanannāma vītacchitaṅgāratattaayosalākagūthādīni gahetvā parassa paharitukāmatāsadisaṃ hoti. Esopi tava kuddho kiṃ karissati, kinte sīlādīni vināsetuṃ sakkhissati, esa attano kammenāgantvā attano kammeneva gamissati, appaṭicchitapaheṇakaṃ viya paṭivātakhittarajamuṭṭhi ^1- viya ca etassevesa kodho matthake patissatī"ti evaṃ attano ca parassa ca kammassakataṃ paccavekkhatopi, ubhayakammassakataṃ paccavekkhitvā paṭisaṅkhāne ṭhitassāpi, assaguttattherasadise mettābhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi byāpādo pahīyati. Ṭhānanisajjādīsu mettānissitasappāyakathāyapi pahīyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa byāpādassa anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Aratītiādīsu ayonisomanasikārena thīnamiddhassa uppādo hoti. Arati nāma ukkaṇṭhitatā, tandī nāma kāyālasiyatā, vijambhikā ^2- nāma kāyavināmanā, bhattasammado nāma bhattamucchā bhattapariḷāho, cetaso līnattaṃ nāma cittassa līnākāro. Imesu aratiādīsu ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ uppajjati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave arati tandī vijimbhikā ^2- bhattasammado cetaso ca līnattaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro @Footnote: ¹ cha.Ma......rajomuṭṭhi ² cha.Ma. vijambhitā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page293.

Anuppannassa vā thīnamiddhassa uppādāya uppannassa vā thīnamiddhassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^1- Ārambhadhātuādīsu pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Ārambhadhātu nāma paṭhamārambhaviriyaṃ, nikkamadhātu nāma kosajjato nikkhantattā tato balavataraṃ, parakkamadhātu nāma parapparaṭṭhānaṃ akkamanato tatopi balavataraṃ. Imasmiṃ tippabhede viriye yonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ pahīyati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu parakkamadhātu, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamanāhāro anuppannassa vā thīnamiddhassa uppādāya uppannassa vā thīnamiddhassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^2- Apica cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya saṃvattanti atibhojane nimittaggāho iriyāpathasamparivattanatā ālokasaññāmanasikāro abbhokāsavāso kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Āharahatthakabhuttavamitakatatthavaṭṭakaalaṃsāṭakakākamāsakabhojanaṃ bhuñjitvā rattiṭṭhānadivāṭṭhāne nisinnassa hi samaṇadhammaṃ karoto thīnamiddhaṃ mahāhatthī viya ottharantaṃ āgacchati. Catupañcaālopaokāsaṃ pana ṭhapetvā pānīyaṃ pivitvā yāpanasīlassa bhikkhuno taṃ na hotīti atibhojane nimittaṃ gaṇhantassāpi thīnamiddhaṃ pahīyati. Yasmiṃ iriyāpathe thīnamiddhaṃ okkamati, tato aññaṃ parivattentassāpi, rattiṃ candālokadīpālokaukkāloke divā suriyālokaṃ manasikarontassāpi, abbhokāse vasantassāpi, mahākassapattherasadise pahīnathīnamiddhe kalyāṇamitte sevantassāpi thīnamiddhaṃ pahīyati. Ṭhānanisajjādīsu dhutaṅganissitasappāyakathāyapi pahīyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa thīnamiddhassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/232/92 ² saṃ.Ma. 19/232/94

--------------------------------------------------------------------------------------------- page294.

Cetaso avūpasame ayonisomanasikārena uddhaccakukkuccassa uppādo hoti. Avūpasamo nāma avūpasantākāro. Uddhaccakukkuccamevetaṃ atthato. Tattha ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato uddhaccakukkuccaṃ uppajjati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave cetaso avūpasamo, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppanssa vā uddhaccakukkuccassa uppādāya uppannassa vā uddhaccakukkuccassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^1- Samādhisaṅkhāte pana cetaso vūpasame yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave cetaso vūpasamo, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamanāhāro anuppannassa vā uddhaccakukkuccassa uppādāya uppannassa vā uddhaccakukkuccassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^2- Apica cha dhammā uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattanti bahussutatā paripucchakatā vinaye pakataññutā vuḍḍhasevitā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Bāhusaccenapi hi ekaṃ vā dve vā tayo vā cattāro vā pañca vā nikāye pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahīyati, kappiyākappiyaparipucchābahulassāpi, vinayapaññattiyaṃ ciṇṇavasībhāvatāya pakataññunopi, vuḍḍhe mahallakatthere upasaṅkamantassāpi, upālittherasadise vinayadhare kalyāṇamitte sevantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahīyati. Ṭhānanisajjādīsu kappiyākappiyanissita- sappāyakathāyapi pahīyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi ^3- pahīnassa uddhaccassa arahattamaggena kukkuccassa anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/232/92 ² saṃ.Ma. 19/232/94 @³ cha.Ma. chahi dhammehi pahīne uddhaccakukkucce

--------------------------------------------------------------------------------------------- page295.

Vicikicchāṭhāniyesu dhammesu ayonisomanasikārena vicikicchāya uppādo hoti. Vicikicchāṭhāniyā dhammā nāma punappunaṃ vicikicchāya kāraṇattā vicikicchāva. Tattha ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato vicikicchā uppajjati. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave vicikicchaṭṭhāniyā ^1- dhammā, tattha ayoniso- manasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannāya vā vicikicchāya uppādāya uppannāya vā vicikicchāya bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^2- Kusalādidhammesu yonisomanasikārena panassā pahānaṃ hoti. Tenāha bhagavā:- "atthi bhikkhave kusalākusalā dhammā sāvajjānavajjā dhammā sevitabbāsevitabbā dhammā ^3- hīnappaṇītā dhammā kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamanāhāro anuppannāya vā vicikicchāya uppādāya uppannāya vā vicikicchāya bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. ^4- Apica cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattanti bahussutatā paripucchakatā vinaye pakataññutā adhimokkhabahulatā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Bāhusaccenapi hi ekaṃ vā .pe. Pañca vā nikāye pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi vicikicchā pahīyati, tīṇi ratanāni ārabbha paripucchābahulassāpi, vinaye ciṇṇavasībhāvassāpi, tīsu ratanesu okappaniyasaddhāsaṅkhātaadhimokkhabahulassāpi, saddhādhimutte vakkalittherasadise kalyāṇamitte sevantassāpi vicikicchā pahīyati. Ṭhānanisajjādīsu tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇanissitasappāyakathāyapi pahīyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnāya vicikicchāya sotāpattimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Nīvaraṇapabbavaṇṇanā. ---------- @Footnote: ¹ cha.Ma. vicikicchāṭhānīyā ² saṃ.Ma. 19/232/92 @³ pāliyaṃ "sevitabbāsevitabbā dhammā"ti pāṭhā na dissanti ⁴ saṃ.Ma. 19/232/94

--------------------------------------------------------------------------------------------- page296.

Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā bojjhaṅgapabbe santanti paṭilābhavasena vijjamānaṃ. Asantanti appaṭilābhavasena avijjamānaṃ. Yathā ca anuppannassātiādīsu pana satisambojjhaṅgassa tāva:- "atthi bhikkhave satisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā satisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā satisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya ^1- bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti ^2- evaṃ uppādo hoti. Tattha satiyeva satisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā. Yoniso- manasikāro vuttalakkhaṇoyeva. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato satisambojjhaṅgo uppajjati. Apica cattāro dhammā satisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti satisampajaññaṃ muṭṭhassatipuggalaparivajjanatā upaṭṭhitasatipuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Abhikkantādīsu hi sattasu ṭhānesu satisampajaññena, bhattanikkhittakākasadise muṭṭhassatipuggale parivajjanena, tissadattattheraabhayattherasadise upaṭṭhitasatipuggale sevanena, ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatāya ca satisambojjhaṅgo uppajjati. Evaṃ catūhi kāraṇehi uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti pajānāti. Dhammavicayasambojjhaṅgassa pana:- "atthi bhikkhave kusalākusalā dhammā .pe. Kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā dhammavicayasambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti ^3- @Footnote: ¹ pāliyaṃ "bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti pāṭhā na dissanti ² saṃ.Ma. 19/183/60 @³ saṃ.Ma. 19/232/92

--------------------------------------------------------------------------------------------- page297.

Evaṃ uppādo hoti. Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paripucchakatā vatthuvisadakiriyā indriyasamattapaṭipādanā duppaññapuggalaparivajjanā paññavantapuggalasevanā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā tadadhimuttatāti. Tattha paripucchakatāti khandhadhātuāyatanaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgajhānasamathavipassanānaṃ attha- sannissitaparipucchābahulatā. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Yadā hissa kesanakhalomāni dīghāni honti, sarīraṃ vā ussannadosañceva sedamalamakkhitañca, tadā ajjhattikaṃ vatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Yadā pana cīvaraṃ jiṇṇaṃ kiliṭṭhaṃ duggandhaṃ hoti, senāsanaṃ vā uklāpaṃ, tadā bāhiraṃ vatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Tasmā kesādichedanena uddhaṃvirecanaadhovirecanādīhi sarīrasallahukabhāvakaraṇena ucchādannahāpanena ca ajjhattikavatthu visadaṃ kātabbaṃ, sūcikammadhovanarajanaparibhaṇḍakaraṇādīhi bāhiravatthu visadaṃ kātabbaṃ. Etasmiñhi ajjhattikabāhire vatthumhi avisade uppannesu cittacetasikesu ñāṇampi avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ aparisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Visade pana ajjhattikabāhire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu ñāṇampi visadaṃ hoti parisuddhaṃ parisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Tena vuttaṃ "vatthuvisadakiriyā dhammavicaya- sambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattatī"ti. Indriyasamattapaṭipādanā nāma saddhādīnaṃ indriyānaṃ samabhāvakaraṇaṃ. Sace hissa saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, itarāni mandāni. Tato viriyindriyaṃ paggahakiccaṃ, satindriyaṃ upaṭṭhānakiccaṃ, samādhindriyaṃ avikkhepakiccaṃ, paññindriyaṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti. Tasmā taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena vā yathā vā manasikaroto balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena hāpetabbaṃ. Vakkalittheravatthu cettha nidassanaṃ. Sace pana viriyindriyaṃ balavaṃ hoti, atha neva saddhindriyaṃ adhimokkhakiccaṃ kātuṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page298.

Sakkoti, na itarāni itarakiccabhedaṃ. Tasmā taṃ passaddhādibhāvanāya hāpetabbaṃ. Tatrāpi soṇattheravatthu dassetabbaṃ. Evaṃ sesesupi ekassa balavabhāve sati itaresaṃ attano kiccesu asamatthatā veditabbā. Visesato panettha saddhāpaññānaṃ samādhiviriyānañca samataṃ pasaṃsanti. Balavasaddho hi mandapañño muddhappasanno hoti, avatthusmiṃ pasīdati. Balavapañño mandasaddho kerāṭikapakkhaṃ bhajati, bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hoti. Cittuppādamatteneva kusalaṃ hotīti atidhāvitvā dānādīni puññāni akaronto niraye uppajjati. Ubhinnaṃ pana samatāya vatthusmiṃyeva pasīdati. Balavasamādhiṃ pana mandaviriyaṃ samādhissa kosajjapakkhattā kosajjaṃ adhibhavati. Balavaviriyaṃ mandasamādhiṃ viriyassa uddhaccapakkhattā uddhaccaṃ adhibhavati. Samādhi pana viriyena saṃyojito kosajje patituṃ na labhati, viriyaṃ samādhinā saṃyojitaṃ uddhacce patituṃ na labhati. Tasmā tadubhayampi samaṃ kātabbaṃ. Ubhayasamatāya hi appanā hoti. Apica samādhi- kammikassa balavatīpi saddhā vaṭṭati. Evaṃ so saddahanto okappento appanaṃ pāpuṇissati. Samādhipaññāsu pana samādhikammikassa ekaggatā balavatī vaṭṭati. Evañhi so appanaṃ pāpuṇāti. Vipassanākammikassa hi ^1- paññā balavatī vaṭṭati. Evañhi so lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpuṇāti. Ubhinnaṃ pana samatāyapi ^2- appanā hotiyeva. Sati pana sabbattha balavatī vaṭṭati. Sati hi cittaṃ uddhaccapakkhikānaṃ saddhāviriyapaññānaṃ vasena uddhaccapātato kosajjapakkhikena ca samādhinā kosajjapātato rakkhati. Tasmā sā loṇadhūpanaṃ viya sabbabyañjanesu sabbakammikaamacco viya ca sabbarāja- kiccesu sabbattha icchitabbā. Tenāha "sati ca pana sabbatthikā vuttā ^3- bhagavatā. Kiṃkāraṇā? cittañhi satipaṭisaraṇaṃ, ārakkhapaccupaṭṭhānā ca sati. Na vinā satiyā cittassa paggahaniggaho hotī"ti. @Footnote: ¹ cha.Ma. hi-saddo na dissati ² cha.Ma. samatāya ³ saṃ.Ma. 19/234/102

--------------------------------------------------------------------------------------------- page299.

Duppaññapuggalaparivajjanā nāma khandhādibhede anogāḷhapaññānaṃ dummedhapuggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Paññavantapuggalasevanā nāma samapaññāsalakkhaṇapariggāhikāya udayabbayapaññāya samannāgatapuggalasevanā. Gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā nāma gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu dhammavicayasambojjhaṅgasamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti pajānāti. Viriyasambojjhaṅgassa:- "atthi bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu parakkamadhātu, tatatha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā viriyasambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti ^1- evaṃ uppādo hoti. Apica ekādasa dhammā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti apāyabhayapaccavekkhaṇatā ānissadassāvitā gamanavīthipaccavekkhaṇatā piṇḍapātā- pacāyanatā dāyajjamahattapaccavekkhaṇatā satthumahattapaccavekkhaṇatā jātimahatta- paccavekkhaṇatā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇatā kusītapuggalaparivajjanatā āraddhaviriya- puggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha nirayesu pañcavidhabandhanakammakaraṇato ^2- paṭṭhāya mahādukkhaṃ anubhavanakālepi, tiracchānayoniyaṃ jālakkhipakuminādīhi gahitakālepi, pācanakaṇṭakādippahārābhitunnassa ^3- pana sakaṭavahanādikālepi, pittivisaye anekānipi vassasahassāni ekaṃ buddhantaraṃ vāpi ^4- khuppipāsāhi āturībhūtakālepi, kāḷakiñjikāsuresu saṭṭhihatthaasītihatthappamāṇena aṭṭhicammamatteneva attabhāvena @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/232/93 ² cha.Ma......kāraṇato @³ cha.Ma. pājanakaṇṭakādippahāravitunnassa ⁴ cha.Ma. buddhantarampi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page300.

Vātātapādidukkhānubhavanakālepi na sakkā viriyasambojjhaṅgaṃ uppādetuṃ, ayameva te bhikkhu kālo viriyakaraṇāyāti evaṃ apāyabhayaṃ paccavekkhantassāpi viriyasambojjhaṅgo uppajjati. Na sakkā kusītena nava lokuttaradhammā laddhuṃ, āraddhaviriyeneva sakkā, ayamānisaṃso viriyassāti evaṃ ānisaṃsadassāvinopi uppajjati. Sabbabuddhapacceka- buddhamahāsāvakeheva te gatamaggo gantabbo, so ca na sakkā kusītena gantunti evaṃ gamanavīthiṃ paccavekkhantassāpi uppajjati. Ye taṃ piṇḍapātādīhi upaṭṭhahanti, ime te manussā neva ñātakā, na dāsakammakarā, nāpi taṃ nissāya jīvissāmāti te paṇītāni piṇḍapātādīni denti, athakho attano kārānaṃ mahapphalataṃ paccāsiṃsamānā denti. Satthārāpi "ayaṃ ime paccaye paribhuñjitvā kāyadaḷhībahulo sukhaṃ viharissatī"ti na evañca sampassatā tuyhaṃ paccayā anuññātā, athakho "ayaṃ ime paribhuñjamāno samaṇadhammaṃ katvā vaṭṭadukkhato muccissatī"ti te paccayā anuññātā. Sodāni tvaṃ kusīto viharanto na taṃ piṇḍapātaṃ apacāyissasi. Āraddhaviriyasseva hi piṇḍapātāpacāyanaṃ nāma hotīti evaṃ piṇḍapātāpacāyanaṃ paccavekkhantassāpi uppajjati mahāmittattherassa viya. Thero kira kassakaleṇe nāma paṭivasati, tassa ca gocaragāme ekā mahāupāsikā theraṃ puttaṃ katvā paṭijaggati. Sā ekadivasaṃ araññaṃ gacchantī dhītaraṃ āha "amma asukasmiṃ ṭhāne purāṇataṇḍulā, asukasmiṃ khīraṃ, asukasmiṃ sappi, asukasmiṃ phāṇitaṃ, tava bhātikassa ayyassa mittassa āgatakāle bhattaṃ pacitvā khīrasappiphāṇitehi saddhiṃ dehi, tvañca bhuñjeyyāsī"ti. Tvaṃ pana amma kiṃ bhuñjissasīti. Ahaṃ pana hiyyo pakkaṃ pārivāsikabhattaṃ kañjiyena bhuttamhīti. Divā kiṃ bhuñjissasi ammāti. Sākapaṇṇaṃ pakkhipitvā kaṇataṇḍulehi ambilayāguṃ pacitvā ṭhapehi ammāti. Thero cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharantova taṃ saddaṃ sutvā attānaṃ ovadi:- mahāupāsikā kira kañjiyena pārivāsikabhattaṃ bhuñji, divāpi sākapaṇṇambilayāguṃ ^1-

--------------------------------------------------------------------------------------------- page301.

Paṇṇambilayāguṃ ^1- bhuñjissati, tuyhaṃ atthāya pana purāṇataṇḍulādīni ācikkhati. Taṃ nissāya kho panesā neva khettaṃ na vatthuṃ na bhattaṃ na vatthaṃ paccāsiṃsati, tisso pana sampattiyo patthayamānā deti. Tvaṃ etissā tā sampattiyo dātuṃ sakkhissasi na sakkhissasīti. Ayaṃ kho pana piṇḍapāto tayā sarāgena sadosena samohena na sakkā bhuñjitunti pattaṃ thavikāyaṃ pakkhipitvā gaṇṭhikaṃ muñcitvā nivattitvā kassakaleṇameva gantvā pattaṃ heṭṭhāmañce cīvaraṃ cīvaravaṃse ṭhapetvā arahattaṃ apāpuṇitvā na nikkhamissāmīti viriyaṃ adhiṭṭhahitvā nisīdi. Dīgharattaṃ appamatto hutvā nivutthabhikkhu vipassanaṃ vaḍḍhetvā purebhattameva arahattaṃ patvā vikasamānamiva padumaṃ mahākhīṇāsavo sitaṃ karontova nisīdi. Leṇadvāre rukkhamhi adhivatthā devatā:- "namo te purisājañña namo te purisuttama yassa te āsavā khīṇā dakkhiṇeyyosi mārisā"ti udānaṃ udānetvā "bhante piṇḍāya paviṭṭhānaṃ tumhādisānaṃ arahantānaṃ bhikkhaṃ datvā mahallakitthiyo dukkhā muccissantī"ti āha. Thero uṭṭhahitvā dvāraṃ vivaritvā kālaṃ olokento pātoyevāti ñatvā pattacīvaramādāya gāmaṃ pāvisi. Dārikāpi bhattaṃ sampādetvā "idāni me bhātā āgamissati, idāni me bhātā āgamissatī"ti dvāraṃ vivaritvā olokayamānā nisīdi. Sā there gharadvāraṃ sampatte pattaṃ gahetvā sappiphāṇitayojitassa khīrapiṇḍapātassa pūretvā hatthe ṭhapesi. Thero "sukhaṃ ^2- hotū"ti anumodanaṃ katvā pakkāmi. Sāpi taṃ olokayamānā aṭṭhāsi. Therassa hi tadā ativiya parisuddho chavivaṇṇo ahosi, vippasannāni indriyāni, mukhaṃ bandhanā muttatālapakkaṃ viya ativirocittha. ^3- Mahāupāsikā @Footnote: ¹ cha.Ma. kaṇapaṇṇambilayāguṃ ² Ma. sukhī ³ cha.Ma. ativiya virocittha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page302.

Araññā āgantvā "kiṃ amma bhātiko te āgato"ti pucchi. Sā sabbantaṃ pavattiṃ ārocesi, upāsikā "ajja me puttassa pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pattan"ti ñatvā "abhiramati te amma bhātā buddhasāsane na ukkaṇṭhatī"ti āha. Mahantaṃ kho panetaṃ satthu dāyajjaṃ, yadidaṃ satta ariyadhanāni nāma, taṃ na sakkā kusītena gahetuṃ. Yathā hi vippaṭipannaṃ puttaṃ mātāpitaro "ayaṃ amhākaṃ aputto"ti paribāhiraṃ karonti, so tesaṃ accayena dāyajjaṃ na labhati, evaṃ kusītopi idaṃ ariyadhanadāyajjaṃ na labhati, āraddhaviriyova labhatīti dāyajjamahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Mahā kho pana ne satthā, satthuno hi te mātu kucchismiṃ paṭisandhiggahaṇakālepi abhinikkhamanepi abhisambodhiyampi dhammacakkappavattanayamakapāṭihāriyadevorohanaāyusaṅkhāravossajjanesupi parinibbānakālepi dasasahassilokadhātu kampittha, yuttaṃ nu te evarūpassa satthuno sāsane pabbajitvā kusītena bhavitunti evaṃ satthumahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Jātiyāpi tvaṃ idāni na lāmakajātikosi, asambhinnāya mahāsammatapaveṇiyā āgate okkākarājavaṃse jāto sirisuddhodanamahārājassa ca mahāmāyādeviyā ca ca nattā rāhulabhaddassa kaniṭṭho, tayā nāma evarūpena jinaputtena hutvā na yuttaṃ kusītena viharitunti evaṃ jātimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Sāriputtamoggallānā ceva asītimahāsāvakā ca viriyeneva lokuttaradhammaṃ paṭivijjhiṃsu, tvaṃ etesaṃ sabrahmacārīnaṃ maggaṃ paṭipajjasi, na paṭipajjasīti evaṃ sabrahmacārimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise vissaṭṭhakāyikacetasikaviriye kusītapuggale parivajjentassāpi, āraddhaviriye pahitatte puggale sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu viriyuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti pajānāti.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page303.

Pītisambojjhaṅgassa:- "atthi bhikkhave pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā pītisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā pītisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti ^1- evaṃ uppādo hoti. Tattha pītiyeva pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā nāma. Tassā uppādakamanasikāro yonisomanasikāro nāma. Apica ekādasa dhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti buddhānussati, dhammānussati. Saṃghānussati, sīlacāgadevatānussati, upasamānussati, lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti. Buddhaguṇe anussarantassāpi hi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjati. Dhammasaṃghaguṇe anussarantassāpi, dīgharattaṃ akhaṇḍaṃ katvā rakkhitaṃ catupārisuddhisīlaṃ paccavekkhantassāpi, gihino dasasīlaṃ pañcasīlaṃ paccavekkhantassāpi, dubbhikkhabhayādīsu paṇītabhojanaṃ sabrahmacārīnaṃ datvā "evaṃ nāma adamhā"ti cāgaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi evarūpe kāle sīlavantānaṃ dinnadānaṃ paccavekkhantassāpi, yehi guṇehi samannāgatā devatā devattaṃ pattā, tathārūpānaṃ guṇānaṃ attani atthitaṃ paccavekkhantassāpi, samāpattiyā vikkhambhite kilese saṭṭhīpi sattatipi vassāni na samudācarantīti paccavekkhantassāpi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyāya saṃsūcitalūkhabhāve buddhādīsu pasādasinehābhāvena gadrabhapiṭṭhe rajasadise lūkhapuggale parivajjentassāpi, buddhādīsu pasādabahule muducitte siniddhapuggale sevantassāpi, ratanattayaguṇaparidīpake pasādanīyasuttante paccavekkhantassāpi, ṭhānanisajjādīsu pītiuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti pajānāti. @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/232/93

--------------------------------------------------------------------------------------------- page304.

Passaddhisambojjhaṅgassa:- "atthi bhikkhave kāyappassaddhi cittappassaddhi, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti ^1- evaṃ uppādo hoti. Apica satta dhammā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paṇītabhojanasevanatā utusukhasevanatā iriyāpathasukhasevanatā majjhattapayogatā sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā passaddhakāyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Paṇītaṃ hi siniddhaṃ sappāyabhojanaṃ bhuñjantassāpi, sītuṇhesu utūsu ṭhānādīsu ca iriyāpathesu sappāyaṃ utuñca iriyāpathañca sevantassāpi passaddhi uppajjati. Yo pana mahāpurisajātiko sabbautuiriyāpathakkhamova hoti, na taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yassa sabhāgavisabhāgatā atthi, tasseva visabhāge utuiriyāpathe vajjetvā sabhāge sevantassāpi uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca kammassakatapaccavekkhaṇā, iminā majjhattapayogena uppajjati. Yo leḍḍudaṇḍādīhi paraṃ viheṭhayamānova vicarati, evarūpaṃ sāraddhakāyaṃ puggalaṃ parivajjentassāpi, saññatapādapāṇiṃ passaddhakāyaṃ puggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu passaddhiuppādanatthāya ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti pajānāti. Samādhisambojjhaṅgassa:- "atthi bhikkhave samādhinimittaṃ ^2- abyagganimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti ^1- @Footnote: ¹ saṃ.Ma. 19/232/93 ² cha.Ma. samathanimittaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page305.

Evaṃ uppādo hoti. Tattha samathova samathanimittaṃ, avikkhepaṭṭhena ca abyagganimittanti. Apica ekādasa dhammā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti vatthuvisadakiriyatā indriyasamattapaṭipādanatā nimittakusalatā samaye cittassa paggahaṇatā samaye cittassa niggahaṇatā samaye sampahaṃsanatā samaye ajjhupekkhanatā asamāhitapuggalaparivajjanatā samāhitapuggalasevanatā jhānavimokkhapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti. Tattha vatthuvisadakiriyatā ca indriyasamattapaṭipādanatā ca vuttanayeneva veditabbā. Nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggahaṇakusalatā. Samaye cittassa paggahaṇatāti yasmiṃ samaye atisithilaviriyatādīhi līnaṃ cittaṃ hoti, tasmiṃ samaye dhammavicayaviriyapītisambojjhaṅgassa samuṭṭhāpanena tassa paggahaṇaṃ. Samaye cittassa niggahaṇatāti yasmiṃ samaye accāraddhaviriyatādīhi uddhataṃ cittaṃ hoti, tasmiṃ samaye passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgassa samuṭṭhāpanena tassa niggahaṇaṃ. Samaye sampahaṃsanatāti yasmiṃ samaye cittaṃ paññāpayogamandatāya vā upasamasukhānadhigamena vā nirassādaṃ hoti, tasmiṃ samaye aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena saṃvejeti. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma jātijarābyādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukkhanti. Ratanattayaguṇānussaraṇena ca pasādaṃ janeti, ayaṃ vuccati samaye sampahaṃsanatāti. Samaye ajjhupekkhanatā nāma yasmiṃ samaye sammāpaṭipattiṃ āgamma alīnaṃ anuddhataṃ anirassādaṃ ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ cittaṃ hoti, tadāyaṃ paggahaniggahasampahaṃsanesu na byāpāraṃ āpajjati sārathi viya samappavattesu assesu. Ayaṃ vuccati samaye ajjhupekkhanatāti. Asamāhitapuggalaparivajjanatā nāma upacāraṃ vā appanaṃ vā appattānaṃ vikkhittacittānaṃ puggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Samāhitapuggalasevanatā nāma upacārena vā appanāya vā samāhitacittānaṃ sevanā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page306.

Bhajanā payirupāsanā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu samādhiuppādanatthaṃyeva ninnapoṇapabbhāracittatā. Evañhi paṭipajjanato ^1- esa uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti pajānāti. Upekkhāsambojjhaṅgassa:- "atthi bhikkhave upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā upekkhāsambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti ^2- evaṃ uppādo hoti. Tattha upekkhāva upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā nāma. Apica pañca dhammā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā sattasaṅkhāramajjhatta- puggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha dvīhākārehi sattamajjhattataṃ samuṭṭhāpeti:- "tvaṃ attano kammena āgantvā attanova kammena gamissasi, esopi attano kammena āgantvā attanova kammena gamissati, tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ kammassakatapaccavekkhaṇena ca "paramatthato sattoyeva natthi, so tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ nissattapaccavekkhaṇena ca. Dvīhevākārehi saṅkhāramajjhattataṃ samuṭṭhāpeti:- "idaṃ cīvaraṃ anupubbena vaṇṇavikārañceva jiṇṇabhāvañca upagantvā pādapuñchanacoḷakaṃ hutvā yaṭṭhikoṭiyā chaḍḍanīyaṃ bhavissati. Sace panassa sāmiko bhaveyya, nāssa evaṃ vinassituṃ dadeyyā"ti evaṃ assāmikabhāvapaccavekkhaṇena ca "anaddhaniyaṃ idaṃ tāvakālikan"ti evaṃ tāvakālikabhāvapaccavekkhaṇena ca. Yathā ca cīvare, evaṃ pattādīsupi yojanā kātabbā. @Footnote: ¹ cha.Ma. paṭipajjato ² saṃ.Ma. 19/232/94

--------------------------------------------------------------------------------------------- page307.

Sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatāti ettha yo puggalo gihi vā attanova puttadhītādike pabbajito vā attanova antevāsikasamānupajjhāyakādike mamāyati, sahattheneva nesaṃ kesacchedanasūcikammacīvaradhovanarajanapattapacanādīni karoti, muhuttampi apassanto "asuko sāmaṇero kuhiṃ, asuko daharo kuhin"ti bhantamigo viya ito cito ca āloketi. Aññena kesacchedanādīnaṃ atthāya "muhuttaṃ tāva asukaṃ pesethā"ti yāciyamānopi "amhepi taṃ attano kammaṃ na kārema, tumhe naṃ gahetvā kilamessathā"ti na deti. Ayaṃ sattakelāyano nāma. Yo pana cīvarapattathālakakattarayaṭṭhiādīni mamāyati, aññassa hatthena parāmasitumpi na deti, tāvakālikaṃ yācitopi "mayampi imaṃ mamāyantā na paribhuñjāma, tumhākaṃ kiṃ dassāmā"ti vadati. Ayaṃ saṅkhārakelāyano nāma. Yo pana tesu dvīsupi vatthūsu majjhatto udāsīno, ayaṃ sattasaṅkhāramajjhatto nāma. Iti ayaṃ upekkhāsambojjhaṅgo evarūpaṃ sattasaṅkhārakelāyanapuggalaṃ ^1- ārakā parivajjentassāpi sattasaṅkhāramajjhattapuggale sevantassāpi ṭhānanisajjādīsu taduppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūrī hotīti pajānāti. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti. Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā. Imesupi dvīsu pabbesu suddhavipassanāva kathitā. Iti ime cattāro satipaṭṭhānā pubbabhāge nānācittesu labbhanti. Aññeneva hi cittena kāyaṃ pariggaṇhāti, aññena vedanaṃ, aññena cittaṃ, aññena dhamme pariggaṇhāti, lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhanti. Ādito hi kāyaṃ pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati kāyānupassanā nāma, tāya @Footnote: ¹ cha.Ma. evarūpe sattasaṅkhārakelāyanapuggale

--------------------------------------------------------------------------------------------- page308.

Satiyā samannāgato puggalo kāyānupassī nāma. Vedanaṃ pariggaṇhitvā. Cittaṃ pariggaṇhitvā. Dhamme pariggaṇhitvā āgatassa vipassanāsampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma. Vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggaṃ pattassa maggakkhaṇe maggasampayuttā sati dhammānupassanā nāma, tāya satiyā samannāgato puggalo dhammānupassī nāma. Evantāva desanā puggale tiṭṭhati. Kāye pana subhanti vipallāsappahānā kāyapariggāhikā sati maggena samijjhatīti kāyānupassanā nāma. Vedanāya sukhanti vipallāsappahānā vedanāpariggāhikā sati maggena samijjhatīti vedanānupassanā nāma. Citte niccanti vipallāsappahānā cittapariggāhikā sati maggena samijjhatīti cittānupassanā nāma. Dhammesu attāti vipallāsappahānā dhammapariggāhikā sati maggena samijjhatīti dhammānupassanā nāma. Iti ekāva maggasampayuttā sati catukiccasādhanaṭṭhena cattāri nāmāni labhati. Tena vuttaṃ "lokuttaramaggakkhaṇe pana ekacitteyeva labbhantī"ti. Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā. ----------

The Pali Atthakatha in Roman Book 54 page 231-308. http://84000.org/tipitaka/atthapali/rm_line.php?B=54&A=5445&pagebreak=1 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=5445&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=431 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=5874 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=5208 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=5208 Contents of The Tipitaka Volume 35 http://84000.org/tipitaka/read/?index_35