อรรถกถาเล่มที่ ๑๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๑)

                        ๑๒. อาฬวกสุตฺตวณฺณนา
      [๒๔๖] ทฺวาทสเม อาฬวิยนฺติ อาฬวีติ ตํ รฏฺปิ นครํปิ วุจฺจติ. ๔-
ตญฺจ ภวนํ นครสฺส อวิทูเร คาวุตมตฺเต ิตํ, ภควา ตตฺถ วิหรนฺโต ตํ นครํ
อุปนิสฺสาย อาฬวิรฏฺเ ๕- วิหรตีติ วุตฺโต. อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเนติ เอตฺถ
ปน อยํ อนุปุพฺพีกถา:- อาฬวโก กิร ราชา วิวิธนาฏกุปโภเค ฉฑฺเฑตฺวา
โจรปฏิพาหนตฺถํ ปฏิราชนิเสธนตฺถํ พฺยายามกรณตฺถญฺจ ๖- สตฺตเม ทิวเส ๗- มิควํ
คจฺฉนฺโต เอกทิวสํ พลกาเยน สทฺธึ กติกํ อกาสิ "ยสฺส ปสฺเสน มิโค ปลายติ,
ตสฺเสว โส ภาโร"ติ. อถ ตสฺเสว ปสฺเสน มิโค ปลายิ, ชวสมฺปนฺโน ราชา
ธนุํ คเหตฺวา ปตฺติโกว ติโยชนํ ตํ มิคํ อนุพนฺธิ. เอณิมิคา จ ติโยชนเวคาเอว
โหนฺติ. อถ ปริกฺขีณชวํ ตํ มิคํ อุทกฏฺานํ ๘- ปวิสิตฺวา ิตํ วธิตฺวา
ทฺวิธา เฉตฺวา อนตฺถิโกปิ มํเสน "นาสกฺขิ มิคํ คเหตุนฺ"ติ อปวาทโมจนตฺถํ
กาเชนาทาย อาคจฺฉนฺโต นครสฺสาวิทูเร พหลปตฺตปลาสํ มหานิโคฺรธํ ทิสฺวา
ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ ตสฺส มูลมุปคโต. ตสฺมึ จ นิโคฺรเธ อาฬวโก ยกฺโข
มหาราชสนฺติกา ภวนํ ลภิตฺวา มชฺฌนฺติกสมเย ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย ผุฏฺโกาสํ
ปวิฏฺเ ปาณิโน ขาทนฺโต ปฏิวสติ. โส ตํ ทิสฺวา ขาทิตุํ อุปคโต. ราชา
เตน สทฺธึ กติกํ อกาสิ "มุญฺจ มํ, อหํ เต ทิวเส ทิวเส มนุสฺสญฺเจว ๙-
ถาลิปากญฺจ เปเสสฺสามี"ติ. ยกฺโข "ตฺวํ ราชูปโภเคน ปมตฺโต น สริสฺสสิ, อหํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วลาหกมิวทฺธคูติ       ๒ ฉ.ม., อิ. ฆมฺมาภิตตฺตา   ๓ สี. ปสวีติ
@๔ ฉ.ม., อิ. อยํปาโ น ทิสฺสติ    ๕ ฉ.ม. อาฬวิยํ, อิ. อาฬวิยํ วิหรนฺโตติ
@๖ อิ. พฺยามกรณตฺถญฺจ      ๗ ฉ.ม., อิ. สตฺตเม สตฺตเม ทิวเส
@๘ ฉ.ม. ปริกฺขีณชวํ ตํ อุทกํ วิย      ๙ ฉ.ม., อิ. มนุสฺสญฺจ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๑.
ปน ภวนํ อนุปคตญฺจ อนนุญฺาตญฺจ ขาทิตุํ น ลภามิ, สฺวาหํ ภวนฺตํปิ
ชีเยยฺยนฺ"ติ น มุญฺจิ. ราชา "ยํ ทิวสํ น เปเสมิ, ตํ ทิวสํ ๑- มม เคหํ
คนฺตฺวา ๑- มํ คเหตฺวา ขาทา"ติ อตฺตานํ อนุชานิตฺวา เตน มุตฺโต นคราภิมุโข
อคมาสิ,
     พลกาโย มคฺเค ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ิโต ราชานํ ทิสฺวา "กึ มหาราช
อยสมตฺตภยา เอวํ กิลนฺโตสี"ติ วทนฺโต ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปฏิคฺคเหสิ. ราชา ตํ
ปวตฺตึ อนาโรเจตฺวา นครํ คนฺตฺวา กตปาตราโส นครคุตฺติกํ อามนฺเตตฺวา
เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. นครคุตฺติโก "กึ เทว กาลปริจฺเฉโท กโต"ติ อาห. น กโต
ภเณติ. ทุฏฺุ กตํ เทว, อมนุสฺสา หิ ปริจฺฉินฺนมตฺตเมว ลภนฺติ, อปริจฺฉินฺเน
ปน ชนปทสฺสาพาโธ ภวิสฺสติ, โหตุ เทว, กิญฺจาปิ เอวมกาสิ, อปฺโปสฺสุกฺโก
ตฺวํ รชฺชสุขมนุโภหิ, อหเมตฺถ กาตพฺพํ กริสฺสามีติ. โส กาลสฺเสว วุฏฺาย
พนฺธนาคารทฺวาเร ตฺวา เย เย วชฺฌา โหนฺติ, เต เต สนฺธาย "โย ชีวิตตฺถิโก,
โส นิกฺขมตู"ติ ภณติ. โย ปมํ นิกฺขมติ, ตํ เคหํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา
จ "อิมํ ถาลิปากํ ยกฺขสฺส เทหี"ติ เปเสติ. ตํ รุกฺขมูลํ ปวิฏฺมตฺตํเยว
ยกฺโข เภรวํ อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา มูลกนฺทํ วิย ขาทิ. ยกฺขานุภาเวน กิร
มนุสฺสานํ เกสาทีนิ อุปาทาย สกลสรีรํ นวนีตปิณฺฑํ วิย โหติ, ยกฺขสฺส ภตฺตํ
คาหาเปตุํ คตปุริสา ตํ ทิสฺวา ภีตา ยถามิตฺตํ อาโรเจสุํ. ตโต ปภูติ "ราชา
โจเร คเหตฺวา ยกฺขสฺส เทตี"ติ มนุสฺสา โจรกมฺมโต ปฏิวิรตา. ตโต
อปเรน สมเยน นวโจรานํ อภาเวน ปุราณโจรานญฺจ ปริกฺขเยน พนฺธนาคารานิ
สุญฺานิ อเหสุํ.
     อถ นครคุตฺติโก รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา อตฺตโน ธนํ นครรจฺฉาสุ
ฉฑฺฑาเปสิ "อปฺเปวนาม โกจิ โลเภน คเณฺหยฺยา"ติ. ตํ ปาเทนปิ โกจิ นจฺฉุปิ.
โส โจเร อลภนฺโต อมจฺจานํ อาโรเจสิ. อมจฺจา "กุลปฏิปาฏิยา เอกเมกํ
ชิณฺณกํ เปเสม, โส ปกติยาปิ มจฺจุปเถ วตฺตตี"ติ อาหํสุ. ราชา "อมฺหากํ
ปิตรํ อมฺหากํ ปิตามหํ เปเสตีติ มนุสฺสา โขภํ กริสฺสนฺติ, มา โว เอตํ รุจี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๒.
นิวาเรสิ. ๑- "เตนหิ เทว ทารกํ เปเสม อุตฺตานเสยฺยกํ, ตถาวิธสฺส หิ `มาตา
เม'ติ `ปิตา เม'ติ สิเนโห นตฺถี"ติ อาหํสุ. ราชา อนุชานิ. เต ตถา อกํสุ.
นคเร ทารกมาตโร จ ทารเก คเหตฺวา คพฺภินิโย จ ปลายิตฺวา ปรชนปเท
ทารเก สํวฑฺเฒตฺวา อาเนนฺติ. เอวํ ทฺวาทส วสฺสานิ คตานิ.
     ตโต เอกทิวสํ สกลนครํ วิจินิตฺวา เอกํปิ ทารกํ อลภิตฺวา อมจฺจา
รญฺโ อาโรเจสุํ "นตฺถิ เทว นคเร ทารโก เปตฺวา อนฺเตปุเร ตว ปุตฺตํ
อาฬวกกุมารนฺ"ติ. ราชา "ยถา มม ปุตฺโต ปิโย, เอวํ สพฺพโลกสฺส, อตฺตนา
ปน ปิยตรํ นตฺถิ, คจฺฉถ ๒- ตํปิ ทตฺวา มม ชีวิตํ รกฺขถา"ติ. เตน จ
สมเยน อาฬวกกุมารสฺส มาตา ปุตฺตํ นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา ทุกูลจุมฺพฏเก
กตฺวา องฺเก สยาเปตฺวา นิสินฺนา โหติ. ราชปุริสา รญฺโ อาณาย ตตฺถ
คนฺตฺวา ตํ วิปฺปลปนฺติยา ๓- ตสฺสา โสฬสนฺนญฺจ เทวิสหสฺสานํ สทฺธึ ธาติยา ตํ
อาทาย ปกฺกมึสุ "เสฺว ยกฺขภกฺโข ภวิสฺสตี"ติ. ตํทิวสญฺจ ภควา ปจฺจูสสมเย
ปจฺจุฏฺาย เชตวนวิหาเร มหาคนฺธกุฏิยํ ๔- มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา
พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ๕- อทฺทส อาฬวกสฺส กุมารสฺส อนาคามิผลุปปตฺติยา ๖-
อุปนิสฺสยํ ยกฺขสฺส จ โสตาปตฺติผลุปปตฺติยา, ๖- เทสนาปริโยสาเนว ๗- จตุราสีติยา
ปาณสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ ปฏิลาภสฺสาติ. โส วิภาตาย รตฺติยา ปุริมภตฺตกิจฺจํ
กตฺวา สุนิฏฺิตภตฺตกิจฺโจ กาฬปกฺขุโปสถทิวเส วตฺตมาเน โอกฺกนฺเต ๘- สุริเย เอโก
อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย ปาทมตฺเตเนว ๙- สาวตฺถิโต ตึสโยชนานิ คนฺตฺวา ตสฺส
ยกฺขสฺส ภวนํ ปาวิสิ. เตน วุตฺตํ "อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเน"ติ.
     กึ ปน ภควา ยสฺมึ นิโคฺรเธ อาฬวกสฺส ภวนํ, ตสฺส มูเล วิหาสิ,
อุทาหุ ภวเนเยวาติ? ภวเนเยว. ยเถว หิ ยกฺขา อตฺตโน ภวนํ ปสฺสนฺติ, ตถา
ภควาปิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา ภวนทฺวาเร อฏฺาสิ. ตทา อาฬวโก หิมวนฺเต
ยกฺขสมาคมํ ตโต โหติ. ตโต อาฬวกสฺส ทฺวารปาโล คทฺรโภ นาม ยกฺโข
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. รุจฺจีติ วาเรสิ ๒ ม. คจฺฉถ เร ๓ สี. วิลปนฺติยา ๔ ฉ.ม. คนฺธกุฏิยํ
@๕ ฉ.ม. โอโลเกนฺโต  ๖ ฉ.ม., อิ....ผลุปฺปตฺติยา  ๗ ฉ.ม., อิ. เทสนาปริโยสาเน จ
@๘ สี., อิ. โอคเต, ม. อุคฺคเต, ฉ.โอคฺคเต,     ๙ ฉ.ม., อิ. ปาทมคฺเคเนว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๓.
ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา "กึ ภนฺเต ภควา วิกาเล อาคโต"ติ อาห.
อาม คทฺรภ อาคโตมฺหิ, สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยาเมกรตฺตึ ๑- อาฬวกสฺส ภวเนติ.
น เม ภนฺเต ครุ, อปิจ โข โส ยกฺโข กกฺขโฬ ผรุโส, มาตาปิตูนํปิ
อภิวาทนาทีนิ น กโรติ, มา รุจิ ๒- ภควโต อิธ วาโสติ. ชานามิ คทฺรภ ตสฺส
ภวนํ, ๓- น โกจิ มมนฺตราโย ภวิสฺสติ. สเจ เต อครุ, วิหเรยฺยาเมกรตฺตินฺติ.
     ทุติยํปิ คทฺรโภ ยกฺโข ภควนฺตํ เอตทโวจ "อคฺคิตตฺตกปาลสทิโส ภนฺเต
อาฬวโก, มาตาปิตโรติ วา สมณพฺราหฺมณาติ วา ธมฺโมติ วา น ชานาติ,
อิธาคตานํ ปน จิตฺตกฺเขปํปิ กโรติ, หทยํปิ ผาเลติ, ปาเทปิ คเหตฺวา ปรสมุทฺทํ
วา ปรจกฺกวาฬํ วา ขิปตี"ติ. ทุติยํปิ ภควา อาห "ชานามิ คทฺรภ, สเจปิ
เต อครุ, วิหเรยฺยาเมกรตฺตินฺ"ติ. น เม ภนฺเต ครุ, อปิจ โข โส ยกฺโข
อตฺตโน อนาโรเจตฺวา อนุชานนฺตํ มํ ชีวิตาปิ โวโรเปยฺย, อาโรเจมิ ภนฺเต
ตสฺสาติ. ยถาสุขํ คทฺรภ อาโรเจหีติ. "เตนหิ ภนฺเต ตฺวเมว ชานาหี"ติ
ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา หิมวนฺตาภิมุโข ปกฺกามิ. ภวนทฺวารํปิ สยเมว ภควโต
วิวรมทาสิ. ภควา อนฺโตภวนํ ปวิสิตฺวา ยตฺถ อภิลกฺขิเตสุ มงฺคลทิวสาทีสุ
นิสีทิตฺวา อาฬวโก สิรึ อนุโภติ, ตสฺมึเยว ทิพฺพรตนมเย ปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา
สุวณฺณาภํ มุญฺจิ. ตํ ทิสฺวา ยกฺขสฺส อิตฺถิโย อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา
สมฺปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. ภควา "ปุพฺเพ ตุเมฺห ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา
ปูชเนยฺเย ๔- ปูเชตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ปตฺตา, อิทานิปิ ตเถว กโรถ, มา
อญฺมญฺ อิสฺสามจฺฉริยาภิภูตา วิหรถา"ติอาทินา นเยน ตาสํ ปกิณฺณกธมฺมกถํ
กเถสิ. ตา ภควโต มธุรนิคฺโฆสํ สุตฺวา สาธุการสหสฺสานิ ทตฺวา ภควนฺตํ
สมฺปริวาเรตฺวา นิสีทึสุเยว. คทฺรโภปิ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อาฬวกสฺสาโรเจสิ
"ยคฺเฆ มาริส ชาเนยฺยาสิ, วิมาเน เต ภควา นิสินฺโน"ติ. โส คทฺรภสฺส สญฺ
อกาสิ ๕- "ตุณฺหี ๖- โหหิ, คนฺตฺวา กตฺตพฺพํ กริสฺสามา"ติ ๗- ปุริสมาเนน กิร
ลชฺชิโต อโหสิ, ตสฺมา "มา โกจิ ปริสมชฺเฌ สุเณยฺยา"ติ เอวมกาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.....รตฺตํ, เอวมุปริปิ   ๒ ฉ.ม. รุจฺจิ   ๓ ฉ.ม., อิ. สภาวํ
@๔ ฉ.ม. ปูชเนยฺยํ  ๕ ม. สญฺมทาสิ  ๖ ม. ตุณฺหีภูโต  ๗ ฉ.ม., อิ. กริสฺสามีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๔.
     ตทา สาตาคิริเหมวตา ๑- ภควนฺตํ เชตวเนเยว วนฺทิตฺวา "ยกฺขสฺส สมาคมํ
คมิสฺสามา"ติ สปริวารา นานายาเนหิ อากาเสน คจฺฉนฺติ. อากาเส จ ยกฺขานํ
สพฺพตฺถ มคฺโค นตฺถิ, ๒- อากาสฏฺานิ วิมานานิ ปริหริตฺวา มคฺคฏฺาเนเนว
มคฺโค โหติ. อาฬวกสฺส ปน วิมานํ ภุมฺมฏฺ สุคุตฺตํ ปาการปริกฺขิตฺตํ
สุสํวิหิตทฺวารอฏฺฏาลกโคปุรํ อุปริกํสชาลสญฺฉนฺนมญฺชูสสทิสํ ติโยชนํ อุพฺเพเธน,
ตสฺส อุปริ มคฺโค โหติ. เต ตํ ปเทสํ อาคมฺม คนฺตุํ นาสกฺขึสุ. พุทฺธานญฺหิ
นิสินฺโนกาสสฺส อุปริภาเค ๓- ยาว ภวคฺคา โกจิ คนฺตุํ น สกฺโกติ. เต
"กิมิทนฺ"ติ อาวชฺชิตฺวา ๔- ภควนฺตํ ทิสฺวา อากาเส ขิตฺตเลฑฺฑุกํ ๕- วิย โอรุยฺห
วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา "ยกฺขสมาคมํ คจฺฉาม ภควา"ติ ตีณิ
วตฺถูนิ ปสํสนฺตา ยกฺขสมาคมํ อคมํสุ. อาฬวโก เต ทิสฺวา "อิธ นิสีทถา"ติ
ปฏิกฺกมฺม โอกาสมกาสิ. ๖- เต อาฬวกสฺส นิเวเทสุํ "ลาภา เต อาฬวก, ๗- ยสฺส
เต ภวเน ภควา วิหรติ, คจฺฉาวุโส ภควนฺตํ ปยิรุปาสสฺสู"ติ. เอวํ ภควา
ภวเนเยว วิหาสิ, น ยสฺมึ นิโคฺรเธ อาฬวกสฺส ภวนํ, ตสฺส มูเลติ, เตน
วุตฺตํ "เอกํ สมยํ ภควา อาฬวิยํ วิหรติ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส ภวเน"ติ.
     อถโข อาฬวโก ยกฺโข ฯเปฯ เอตทโวจ "นิกฺขม สมณา"ติ
กสฺมา ปนายํ เอตทโวจ? โรเสตุกามตาย. ตเตฺรวํ อาทิโต ปภูติ สมฺพนฺโธ
เวทิตพฺโพ:- อยํ หิ ยสฺมา อสทฺธสฺส สทฺธากถา ทุกฺกถา โหติ ทุสฺสีลาทีนํ
สีลาทิกถา วิย, ตสฺมา เตสํ ยกฺขานํ สนฺติกา ภควโต ปสํสํ สุตฺวาเยว อคฺคิมฺหิ
ปกฺขิตฺตโลณสกฺขรา วิย อพฺภนฺตเร โกเปน ตฏตฏายมานหทโย หุตฺวา "โก โส
ภควา นาม, โย มม ภวนํ ปวิฏฺโ"ติ อาห. เต อาหํสุ "น ตฺวํ อาวุโส
ชานาสิ ภควนฺตํ อมฺหากํ สตฺถารํ, โย ตุสิตภวเน ิโต ปญฺจมหาวิโลกิตํ
วิโลเกตฺวา"ติอาทินา นเยน ยาว ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนา กเถนฺตา ปฏิสนฺธิอาทีสุ
ทฺวตฺตึสปุพฺพนิมิตฺตานิ วตฺวา "อิมานิปิ ตฺวํ อาวุโส อจฺฉริยานิ น อทฺทสา"ติ
โจเทสุํ. โส ทิสฺวาปิ โกธวเสน "นาทฺทสนฺ"ติ อาห. อาวุโส อาฬวก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สาตาคิรเหมวตา        ๒ สี. เนว ยกฺขานํ สพฺพตฺถ มคฺโค อตฺถิ
@๓ ฉ.ม., อิ. อุปริภาเคน     ๕ ฉ.ม. อาวชฺเชตฺวา      ๕ ฉ.ม., อิ. ขิตฺตเลฑฺฑุ
@๖ ฉ.ม., อิ. โอกาสมทาสิ           ๗ อิ. ลาภา วต เต อาฬวก, ยสฺส เต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๕.
ปสฺเสยฺยาสิ วา ตฺวํ, น วา, โก ตยา อตฺโถ ปสฺสตา วา อปสฺสตา วา, กึ
ตฺวํ กริสฺสสิ อมฺหากํ สตฺถุโน, โย ตฺวํ ตํ อุปนิธาย จลกฺกกุธมหาอุสภสมีเป
ตทหุชาตวจฺฉโก วิย, ติธา ปภินฺนมตฺตวารณสมีเป ภิงฺกโปตโก วิย,
ภาสุรวิลมฺพิตเกสรโสภิตกฺขนฺธสฺส สมีเป ชรสิงฺคาโล วิย, มิครญฺโ
ทิยฑฺฒโยชนสตปวฑฺฒกายสุปณฺณราชสมีเป ฉินฺนปกฺขกากโปตโก วิย ขายสิ, คจฺฉ ยนฺเต
กรณียํ, ตํ กโรหีติ. เอวํ วุตฺเต ทุฏฺโ อาฬวโก อุฏฺหิตฺวา มโนสิลาตเล
วามปเทน ตฺวา "ปสฺสถทานิ ตุมฺหากํ วา สตฺถา มหานุภาโว, อหํ วา"ติ
ทกฺขิณปาเทน สฏฺิโยชนมตฺตํ เกลาสปพฺพตกูฏํ อกฺกมิ, ตํ อโยกูฏปหโต วิย
นิทฺธนฺตอโยปิณฺโฑ ปปฏิกา ๑- มุญฺจิ, โส ตตฺร ตฺวา "อหํ อาฬวโก"ติ
อุคฺโฆเสสิ. สกลชมฺพูทีปํ สทฺโท ผริ.
     จตฺตาโร กิร สทฺทา สกลชมฺพูทีเป สุยฺยึสุ ๒- :- ยญฺจ ปุณฺณโก
ยกฺขเสนาปติ ธนญฺชยํ โกรพฺยราชานํ ชูตํ ขนิตฺวา อปฺโปเตฺวา ๓- "อหํ ชินินฺ"ติ
อุคฺโฆเสสิ, ยญฺจ สกฺโก เทวานมินฺโท กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน โอสกฺกนฺเต
วิสฺสุกมฺมเทวปุตฺตํ สุนขํ กริตฺวา "อหํ ปาปภิกฺขู จ ปาปภิกฺขุนิโย จ
อุปาสกุปาสิกาโย จ สพฺเพว จ อธมฺมวาทิโน ขาทามี"ติ อุคฺโฆเสสิ, ๔- ยญฺจ
กุสชาตเก ปภาวติเหตุ สตฺตหิ ราชูหิ นคเร อุปรุทฺเธ ปภาวตึ อตฺตนา สห
หตฺถิกฺขนฺเธ อาโรเปตฺวา นครา นิกฺขมฺม "อหํ สีหสฺสรกุสมหาราชา"ติ ๕- มหาปุริโส
อุคฺโฆเสสิ, ยญฺจ เกลาสมุทฺธนิ ตฺวา อาฬวโกติ. ตทา หิ สกลชมฺพูทีเป ทฺวาเร
ตฺวา อุคฺโฆสิตสทิโส ๖- อโหสิ. ติโยชนสหสฺสวิตฺถารโต ๗- จ หิมวาปิ สงฺกมฺปิ
ยกฺขสฺสานุภาเวน.
     โส วาตมณฺฑลํ สมุฏฺาเปสิ "เอเตเนว สมณํ ปลาเปสฺสามี"ติ. เต
ปุรตฺถิมาทิเภทา วาตา สมุฏฺหิตฺวา อฑฺฒโยชนโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ
ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุปฺปีเฬตฺวา ๘- อาฬวินครํ ปกฺขนฺตา ๙-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปปฏิกาโย     ๒ ฉ.ม., อิ. สูยึสุ        ๓ ฉ.ม., อิ. อปฺโผเฏตฺวา
@๔ ฉ.ม. อุคฺโฆสาเปสิ    ๕ ฉ.ม. สีหสฺสรมหากุสราชา   ๖ ฉ.ม., อิ. อุคฺโฆสิตสทิสํ
@๗ ฉ.ม., อิ....วิตฺถโต  ๘ ฉ.ม. อุมฺมูลํ กตฺวา, อิ. อุมฺมูเลตฺวา  ๙ ก. ปกฺขนฺทา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๖.
ชิณฺณหตฺถิสาลาทีนิ จุณฺณนฺตา ๑- ฉทนิฏฺกา อากาเส ภมนฺตา. ๒- ภควา "มา
กสฺสจิ อุปโรโธ โหตู"ติ อธิฏฺาสิ. เต วาตา ทสพลํ ปตฺวา จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ
จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต มหาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ "อุทเกน อชฺโฌตฺถริตฺวา
สมณํ มาเรมี"ต. ๓- ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา
อุฏฺหิตฺวา ปวสฺสึสุ. วุฏฺิธาราเวเคน ปวี ฉิทฺทา อโหสิ. วนรุกฺขาทีนํ อุปริ
มโหโฆ อาคนฺตฺวา ทสพลสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต
ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ
ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตวา ทสพลํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุลานิ สมฺปชฺชึสุ. ตโต
ปหรณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา
ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํ. ตโต
องฺคารวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส
ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกีรยึสุ ตโต กุกฺกุลวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อจฺจุโณฺห
กุกฺกุโล ๔- อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล จนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปติ. ๕-
ตโต วาลิกวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. อติสุขุมา วาลิกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา
อากาเสนาคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต
กลลวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ. ตํ กลลวสฺสํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา
ทสพลสฺส ปาทมูเล ทิพฺพคนฺธํ หุตฺวา นิปติ. ตโต อนฺธการํ สมุฏฺาเปสิ
"ภึเสตฺวา สมณํ ปลาเปสฺสามี"ติ. ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อนฺธการสทิสํ หุตฺวา
ทสพลํ ปตฺวา สุริยปฺปภาวิหตมิว อนฺธการํ อนฺตรธายิ.
     เอวํ ยกฺโข อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณงฺคารกุกฺกุลวาลิกกลลนฺธการวุฏฺีหิ
ภควนฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต นานาวิธปหรณตฺถาย อเนกปฺปการรูปภูตคณสมากุลาย
จตุรงฺคินิยา เสนาย สยเมว ภควนฺตํ อภิคโต, เต ภูตคณา
อเนกปฺปกาเร วิกาเร กตฺวา "คณฺหถ หนถา"ติ ภควโต อุปริ อาคจฺฉนฺตา วิย
โหนฺติ, อปิจ โข นิทฺธนฺตโลหปิณฺฑํ วิย มกฺขิกา, ภควนฺตํ อลฺลียิตุํ อสมตฺถาว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จุณฺเณนฺตา  ๒ ฉ.ม., อิ. วิธเมนฺตา   ๓ ฉ.ม., อิ. มาเรสฺสามีติ
@๔ ฉ.ม., อิ. อจฺจุณฺหา กุกฺกุลา    ๕ ฉ.ม., อิ. นิปตึสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๗.
อเหสุํ. เอวํ สนฺเตปิ ยถา โพธิมณฺเฑ มาโร อาคตเวลายเมว นิวตฺโต, ตถา
อนิวตฺติตฺวา อุปฑฺฒรตฺติมตฺตํ พฺยากุลมกํสุ. เอวํ อุปฑฺฒรตฺติมตฺตํ
อเนกปฺปการวิภึสนกทสฺสเนนปิ ภควนฺตํ จ จาเลตุํ อสกฺโกนฺโต อาฬวโก จินฺเตสิ
"ยนฺนูนาหํ เกนจิ อเชยฺยํ ทุสฺสาวุธํ มุญฺเจยฺยนฺ"ติ.
     จตฺตาริ กิร อาวุธานิ โลกสฺมึ เสฏฺานิ:- สกฺกสฺส วชิราวุธํ
เวสฺสวณฺณสฺส คทาวุธํ ยมสฺส นยนาวุธํ อาฬวกสฺส ทุสฺสาวุธนฺติ. ยทิ หิ สกฺโก
รุทฺโธ ๑- วชิราวุธํ สิเนรุมตฺถเก ปหเรยฺย, อฏฺสฏฺิสหสฺสาธิกโยชนสตสหสฺสํ
วินิวิชฺฌิตฺวา เหฏฺโต คจฺเฉยฺย. เวสฺสวณฺเณน กุชฺฌนกาเล วิสฺสชฺชิตา คทา ๒-
พหุนฺนํ ยกฺขสหสฺสานํ สีสํ ปาเตตฺวา ปุน หตฺถปาสํ อาคนฺตฺวา ติฏฺติ.
ยเมน รุทฺเธน นยนาวุเธน โอโลกิตมตฺเตน ๓- อเนกานิ กุมฺภณฺฑสหสฺสานิ
ตตฺตกปาเล ติลา วิย ผรนฺตานิ วินสฺสนฺติ. อาฬวโก รุทฺโธ สเจ อากาเส
ทุสฺสาวุธํ มุญฺเจยฺย, ทฺวาทสวสฺสานิ เทโว น วสฺเสยฺย. สเจ ปวิยํ มุญฺเจยฺย.
สพฺพรุกฺขติณาทีนิ สุสฺสิตฺวา ทฺวาทสวสฺสนฺตเร น ปุน วิรูเหยฺยุํ. สเจ สมุทฺเท
มุญฺเจยฺย, ตตฺตกปาเล อุทกพินฺทุ วิย สพฺพมุทกํ สุสฺเสยฺย. สเจ สิเนรุสทิเสปิ
ปพฺพเต มุญฺเจยฺย, ขณฺฑาขณฺฑํ หุตฺวา วิกิเรยฺย, โส เอวํ มหานุภาวํ ทุสฺสาวุธํ
อุตฺตริยกตํ ๔- มุญฺจิตฺวา อคฺคเหสิ. เยภุยฺเยน ทสสหสฺสีโลกธาตุเทวตา เวเคน
สนฺนิปตึสุ "อชฺช ภควา อาฬวกํ ทเมสฺสติ, ตตฺถ ธมฺมํ โสสฺสามา"ติ.
ยุทฺธทสฺสนกามาปิ เทวตา สนฺนิปตึสุ. เอวํ สกลํปิ อากาสํ เทวตาหิ ปุณฺณํ
อโหสิ. ๕-
     อถ อาฬวโก ภควโต สมีเป อุปรูปริ วิจริตฺวา วตฺถาวุธํ มุญฺจิ. ตํ
อสนิวิจกฺกํ วิย อากาเส เภรวสทฺทํ กโรนฺตํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ ภควนฺตํ
ปตฺวา ยกฺขสฺส มานมทฺทนตฺถํ ปาทปุญฺชโจฬํ ๖- หุตฺวา ปาทมูเล นิปติ. อาฬวโก
ตํ ทิสฺวา ฉินฺนวิสาโณ วิย อุสโภ อุทฺธฏทาโ วิย สปฺโป นิตฺเตโช นิมฺมโท
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุฏฺโ, อิ. รุฏฺโ, เอวมุปริปิ  ๒ อิ. วิสชฺชิตํ ตทาวุธํ
@๓ ฉ.ม. โอโลกิตมตฺเต  ๔ ฉ.ม. อุตฺตริสาฏกํ, อิ. อุตฺตรสาฏกํ
@๕ ฉ.ม., อิ. ปริปุณฺณํ     ๖ ฉ.ม., อิ. ปาทปุญฺฉนโจฬํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๘.
นิปติตมานตฺถทฺโธ ๑- หุตฺวา จินฺเตสิ "ทุสฺสาวุธํ ๒- เม สมณํ นาภิโภสิ, ๓- กึ นุ
โข การณนฺ"ติ "อิทํ การณํ, เมตฺตาวิหารยุตฺโต สมโณ, หนฺท นํ โรสิตฺวา
เมตฺตาย วิโยเชมี"ติ อิมินา สมฺพนฺเธเนตํ วุตฺตํ:- อถโข อาฬวโก ยกฺโข
เยน ภควา ฯเปฯ นิกฺขม สมณาติ. ตตฺถายมธิปฺปาโย:- กสฺมา มยา
อนนุญฺาโต มม ภวนํ ปวิสิตฺวา ฆรสามิโก วิย อิตฺถาคารสฺส มชฺเฌ นิสินฺโนสิ,
อนนุยุตฺตเมตํ สมณสฺส ยทิทํ อทินฺนปริโภโค อิตฺถีสํสคฺโค จ. ตสฺมา ยทิ ตฺวํ
สมณธมฺเม ิโต, นิกฺขม สมณาติ. เอเก ปน "เอตานิ อญฺานิ จ ผรุสวจนานิ
วตฺวา เอวายํ เอตทโวจา"ติ ภณนฺติ.
     อถ ภควา "ยสฺมา ถทฺโธ ปฏิถทฺธภาเวน วิเนตุํ น สกฺกา, โส หิ
ปฏิถทฺธภาเว กยิรมาเน เสยฺยถาปิ จณฺฑสฺส กุกฺกุรสฺส นาสาย ปิตฺตํ ภินฺเทยฺย, ๔-
โส ภิยฺโยโส มตฺตาย จณฺฑตโร อสฺส, เอวํ ถทฺธตโร โหติ, มุทุนา ปน โส
สกฺกา วิเนตุนฺ"ติ ตฺวา สาธาวุโสติ ปิยวจเนน ตสฺส ปิยวจนํ ๕- สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ สาธาวุโสติ ภควา นิกฺขมีติ.
     ตโต อาฬวโก "สุพฺพโจ วตายํ สมโณ เอกวจเนเนว นิกฺขนฺโต, เอวํ
นาม นิกฺขเมตุํ สุขํ สมณํ อการเณนาหํ ๖- สกลรตฺตึ ยุทฺเธน อพฺภุยฺยาสินฺ"ติ
มุทุจิตฺโต หุตฺวา ปุน จินฺเตสิ "อิทานิปิ น สกฺกา ชานิตุํ, กึ นุ โข
สุพฺพจตาย นิกฺขนฺโต อุทาหุ โกธโน, หนฺทาหํ วีมํสามี"ติ. ตโต ปวิส สมณาติ
อาห. อถ สุพฺพโจติ มุทุภูตจิตฺตสฺส จิตฺตววตฺถานกรณตฺถํ ๗- ปุน ปิยวจนํ วทนฺโต
สาธาวุโสติ ภควา ปาวิสิ. อาฬวโก ปุนปฺปุนํ ตเมว สุพฺพจภาวํ วีมํสนฺโต
ทุติยํปิ ตติยํปิ นิกฺขม ปวิสาติ อาห. ภควาปิ ตถา อกาสิ. ยทิ น กเรยฺย,
ปกติยาว ๘- ถทฺธยกฺขสฺส จิตฺตํ ถทฺธตรํ หุตฺวา ธมฺมกถาย ภาชนํ น ภเวยฺย.
ตสฺมา ยถา นาม มาตา โรทนฺตํ ปุตฺตกํ ยํ โส อิจฺฉติ, ตํ ทตฺวา วา กตฺวา
วา สญฺาเปสิ, ตถา ภควา กิเลสโรทเนน โรทนฺตํ ยกฺขํ สญฺาเปตุํ ยํ โส
ภณติ, ตํ อกาสิ. ยถา จ ธาตี ถญฺ อปิวนฺตํ ทารกํ ยงฺกิญฺจิ ๙- ทตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. นิปติตมานทฺธโช  ๒ ฉ.ม., อิ. ทุสฺสาวุธมฺปิ  ๓ ก. นาวิโภสิ,
@ม. นาธิโภสิ ๔ ฏีกา. ยาสิญฺเจยฺยาติ ๕ ฉ.ม., อิ. วจนํ ๖ ฉ.ม., อิ. อการเณเนวาหํ
@๗ ฉ.ม. มุทุภูตจิตฺตววตฺถานกรณตฺถํ   ๘ ฉ.ม., อิ. ปกติยาปิ   ๙ ฉ.ม. กิญฺจิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๐๙.
อุปลาเฬตฺวา ปาเยติ, ตถา ภควา ยกฺขํ โลกุตฺตรธมฺมขีรํ ปาเยตุํ ตสฺส
กถิตวจนกรเณน ๑- อุปลาเฬนฺโต เอวมกาสิ. ยถา จ ปุริโส ลาพุมฺหิ จตุมธุรํ
ปูเรตุกาโม ตสฺส อพฺภนฺตรํ โสเธติ, เอวํ ภควา ยกฺขสฺส จิตฺเต โลกุตฺตรจตุมธุรํ
ปูเรตุกาโม ตสฺสพฺภนฺตเร โกธมลํ โสเธตุํ ยาว ตติยํ นิกฺขมนปวิสนํ อกาสิ.
     อถาฬวโก "สุพฺพโจ อยํ สมโณ, `นิกฺขมา'ติ วุตฺโต นิกฺขมติ, `ปวิสา'ติ
วุตฺโต ปวิสติ, ยนฺนูนาหํ อิมํ สมณํ เอวเมว สกลรตฺตึ กิลเมตฺวา ปาเท
คเหตฺวา ปารคงฺคาย ขิเปยฺยนฺ"ติ ปาปกํ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา จตุตฺถวารํ อาห
นิกฺขม สมณาติ. ตํ ตฺวา ภควา น ขฺวาหนฺตนฺติ อาห. เอวํ ๒- วุตฺเต
ตทุตฺตริกรณียํ ปริเยสมาโน ปญฺหํ ปุจฺฉิตพฺพํ มญฺิสฺสติ, ตํ ธมฺมกถาย สุขํ
ภวิสฺสตีติ ตฺวา น ขฺวาหนฺตนฺติ อาห. ตตฺถ นอิติ ปฏิกฺเขเป. โขติ
อวธารเณ. อหนฺติ อตฺตนิทสฺสนํ. ตนฺติ เหตุวจนํ. เตเนเวตฺถ "ยสฺมา ตฺวํ
เอวํ จินฺเตสิ, ตสฺมา อหํ อาวุโส เนว นิกฺขมิสฺสามิ, ยํ เต กรณียํ, ตํ
กโรหี"ติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
     ตโต อาฬวโก ยสฺมา ปุพฺเพปิ อากาเสน คมนเวลายํ "กึ นุ โข
เอวํ ๓- สุวณฺณวิมานํ, อุทาหุ รชตมณิวิมานานํ อญฺตรํ, หนฺท นํ ปสฺสามา"ติ ๔-
เอวํ อตฺตโน วิมานํ อาคเต อิทฺธิมนฺเต ตาปสปริพฺพาชเก ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา
วิสฺสชฺเชตุํ อสกฺโกนฺเต จิตฺตกฺเขปาทีหิ วิเหเติ, ตสฺมา ภควนฺตํปิ ตถา
วิเหเสฺสามีติ มญฺมาโน ปญฺหํ ตนฺติอาทิมาห.
     กุโต ปนสฺส ปโญฺหติ? ๕- ตสฺส กิร มาตาปิตโร กสฺสปภควนฺตํ
ปยิรุปาสิตฺวา อฏฺ ปเญฺห สห วิสฺสชฺชเนน อุคฺคเหสุํ, เต ทหรกาเล อาฬวกํ
ปริยาปุณาเปสุํ, โส กาลจฺจเยน วิสฺสชฺชนํ สมฺมุสฺสิ. ตโต "อิเม ปญฺหาปิ มา
วินสฺสนฺตู"ติ สุวณฺณปฏฺเฏ ชาติหิงฺคุลเกน เลขาเปตฺวา วิมาเน นิกฺขิปิ. เอวเมว
เต ๖- ปุฏฺปญฺหา พุทฺธวิสยาว โหนฺติ. ภควา ตํ สุตฺวา ยสฺมา พุทฺธานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺถิตวจนกรเณน     ๒ ฉ.ม. เอวํ วา       ๓ ฉ.ม., อิ. เอตํ
@๔ ม. ปสฺสิสฺสามาติ          ๕ ฉ.ม., อิ. ปญฺหาติ     ๖ ฉ.ม., อิ. เอวเมเต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๐.
ปริจฺจตฺตลาภนฺตราโย วา ชีวิตนฺตราโย วา สพฺพญฺุตาณพฺยามปฺปภานํ ปฏิฆาโต ๑-
วา น สกฺกา เกนจิ กาตุํ, ตสฺมา นํ โลเก อสาธารณํ พุทฺธานุภาวํ ทสฺเสนฺโต
น ขฺวาหนฺตํ อาวุโส ปสฺสามิ สเทวเก โลเกติอาทิมาห.
     เอวํ ภควา ตสฺส พาธนจิตฺตํ ปฏิเสเธตฺวา ปญฺหาปุจฺฉเน อุสฺสาหํ
ชเนนฺโต อาห อปิจ ตฺวํ อาวุโส ปุจฺฉ, ยทากงฺขสีติ. ตสฺสตฺโถ:- ปุจฺฉ, ยทิ
อากงฺขสิ, น เม ปญฺหาวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถิ. อถวา ปุจฺฉ ยํ อากงฺขสิ,
สพฺพนฺตํ เต ๒- วิสฺสชฺเชสฺสามีติ สพฺพญฺูปวารณํ ปวาเรติ ๓- อสาธารณํ
ปจฺเจกพุทฺธอคฺคสาวกมหาสาวเกหิ. เอวํ ภควตา สพฺพญฺูปวารณาย ปวาริตาย อถโข
อาฬวโก ยกฺโข ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสีติ.
     ตตฺถ กึสูธ วิตฺตนฺติ กึสุ อิธ วิตฺตํ. วิตฺตนฺติ ธนํ. ตํ หิ ปีติสงฺขาตํ
วิตฺตึ กโรติ, ตสฺมา "วิตฺตนฺ"ติ วุจฺจติ. สุจิณฺณนฺติ สุกตํ. สุขนฺติ
กายิกเจตสิกํ สาตํ. อาวหาตีติ อาวหติ อาเนติ เทติ อปฺเปติ. หเวอิติ ทฬฺหตฺเถ
นิปาโต. สาทุตรนฺติ อติสเยน สาทุ. "สาธุตรนฺ"ติปิ ปาโ. รสานนฺติ รสสญฺิตานํ
ธมฺมานํ. กถนฺติ เกน ปกาเรน. กถํชีวิโน ชีวิตํ กถํชีวีชีวิตํ. ๔- คาถาพนฺธสุขตฺถํ
ปน สานุนาสิกํ วุจฺจติ. กถํชีวีชีวิตนฺติ วา ปาโ, ตสฺส "ชีวนฺตานํ กถํชีวินฺ"ติ
อตฺโถ. เอวํ อิมาย คาถาย "กึสุ อิธ โลเก ปุริสสฺส วิตฺตํ เสฏฺ, กึสุ
สุจิณฺณํ สุขมาวหาติ, ๕- กึสุ หเว สาธุตรํ รสานํ, กถํชีวีชีวิตํ เสฏฺมาหู"ติ ๕-
อิเม จตฺตาโร ปเญฺห ปุจฺฉิ.
     อถสฺส ภควา กสฺสปทสพเลน วิสฺสชฺชิตนเยเนว วิสฺสชฺเชนฺโต อิมํ
คาถมาห สทฺธีธ วิตฺตนฺติ. ตตฺถ ยถา หิรญฺสุวณฺณาทิวิตฺตํ อุปโภคสุขํ อาวหติ,
ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, ทาฬิทฺทิยํ วูปสเมติ, มุตฺตาทิรตนปฏิลาภเหตุ โหติ,
โลกสนฺตตึ จ อาวหติ, เอวํ โลกิยโลกุตฺตรา สทฺธาปิ ยถาสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตรํ
วิปากสุขมาวหติ, สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนานํ ชาติชราทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, คุณทาฬิทฺทิยํ
วูปสเมติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคาทิรตนปฏิลาภเหตุ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....พฺยามปฺปภาทิปฏิฆาโต, อิ....พฺยามปฺปภาทิปฏิฆาเต  ๒ ฉ.ม., อิ. สพฺพํ เต
@๓ ฉ.ม., อิ. สพฺพญฺุปวารณํ ปวาเรสิ  ๔ ฉ.ม., อิ. กถํชีวี ชีวิตํ, เอวมุปริปิ
@๕-๕ ฉ.ม. กึ รสานํ สาทุตรํ, กถํ ชีวิตํ เสฏฺมาหูติ,
@อิ. กึ ฯเปฯ กถํ ชีวิโน ชีวิตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๑.
                 "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน    ยโสโภคสมปฺปิโต
                  ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ        ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต"ติ ๑-
วจนโต โลกสนฺตตึ จ อาวหตีติ กตฺวา "วิตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปเนตํ ๒-
สทฺธาวิตฺตํ อนุคามิกํ อนญฺสาธารณํ สพฺพสมฺปตฺติเหตุ, โลกิยสฺส
หิรญฺสุวณฺณาทิวิตฺตสฺสาปิ นิทานํ. สทฺโธเยว หิ ทานาทีนิ ปุญฺานิ กตฺวา วิตฺตํ
อธิคจฺฉติ, อสฺสทฺธสฺส ปน วิตฺตํ ยาวเทว อนตฺถาย โหติ, ตสฺมา เสฏฺนฺติ วุตฺตํ.
ปุริสสฺสาติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทเทสนา. ตสฺมา น เกวลํ ปุริสสฺส, อิตฺถีอาทีนมฺปิ
สทฺธาวิตฺตเมว เสฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ธมฺโมติ ทสกุสลธมฺโม, ทานสีลาทิธมฺโม วา. ๓- สุจิณฺโณติ สุกโต
สุจริโต. สุขมาวหาตีติ โสณเสฏฺิปุตฺตรฏฺปาลาทีนํ วิย มนุสฺสสุขํ, สกฺกาทีนํ
วิย ทิพฺพสุขํ, ปริโยสาเน มหาปทุมาทีนํ วิย นิพฺพานสุขญฺจ อาวหติ.
     สจฺจนฺติ อยํ สจฺจสทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถีทํ? "สจฺจํ ภเณ
น กุชฺเฌยฺยา"ติอาทีสุ ๔- วาจาสจฺเจ. "สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จา"ติอาทีสุ ๕-
วิรติสจฺเจ. "กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวิทานา"ติอาทีสุ ๖-
ทิฏฺิสจฺเจ. จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว พฺราหฺมณสจฺจานี"ติอาทีสุ ๗- พฺราหฺมณสจฺเจ.
"เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถี"ติอาทีสุ ๘- ปรมตฺถสจฺเจ. "จตุนฺนํ สจฺจานํ
กุสลา"ติอาทีสุ ๙- อริยสจฺเจ. อิธ ปน ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ วิรติสจฺจญฺจ
อพฺภนฺตรํ กตฺวา วาจาสจฺจํ อธิปฺเปตํ, ยสฺสานุภาเวน อุทกาทีนิ วเส วตฺเตนฺติ,
ชาติชรามณปารํ ตรนฺติ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๓๐๓/๖๘ จิตฺตคหปติวตฺถุ         ๒ ฉ.ม. ปน เตสํ
@๓ ฉ.ม. ทานสีลภาวนาธมฺโม วา, อิ. ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม, ทานสีลภาวนาธมฺโม วา
@๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๓๔/๕๖ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรปญฺหวตฺถุ
@๕ ขุ. ชา. ๒๘/๓๕๘/๑๔๐ มหาสุตโสมชาตก (สฺยา)
@๖ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๘๙๒/๕๐๘ จูฬวิยูหสุตฺต  ๗ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๘๕/๒๐๑ สมณสจฺจสุตฺต
@๘ ขุ. สุตฺต. ๒๕/๙๙๑/๕๐๘, ขุ. มหา. ๒๙/๕๔๙/๓๕๑ จูฬวิยูหสุตฺตนิทฺเทส (สฺยา)
@๙ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๒๑๖/๑๓๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๒.
                        "สจฺจวาเทน อุทกํ ๑- ปิธายติ ๒-
                         วิสํปิ สจฺเจน หนนฺติ ปณฺฑิตา
                         สจฺเจน เทโว ถนยํ ปวสฺสติ
                         สจฺเจ ิตา นิพฺพุตึ ปตฺถยนฺติ.
                         เยเกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา
                         สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ
                         สจฺเจ  ิตา สมณพฺราหฺมณา จ
                         ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปารนฺ"ติ. ๓-
สาทุตรนฺติ สาทุตรํ มธุรตรํ ปณีตตรํ. รสานนฺติ เย อิเม "มูลรโส ขนฺธรโส"ติอาทินา
๔- นเยน สายนียธมฺมา, เยเกจิเม ๕- "อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ผลรสํ, ๖-
อรสรูโป ภวํ โคตโม, เย เต พฺราหฺมณ รูปรสา สทฺทรสา, ๗- อนาปตฺติ.
รสรเส, ๘- อยํ ธมฺมวินโย เอกรโส วิมุตฺติรโส, ๙- ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส
ธมฺมรสสฺสา"ติอาทินา ๑๐- นเยน ธุตวาสุปวชฺชอวเสสพฺยญฺชนาทโย ๑๑- "ธมฺมรสา"ติ
วุจฺจนฺติ, เตสํ รสานํ สจฺจํ หเว สาทุตรํ สจฺจเมว สาทุตรํ. สาธุตรนฺติ วา
เสฏฺตรมุตฺตมตรํ. มูลรสาทโย หิ สรีรมุปพฺรูเหนฺติ, สงฺกิเลสิกญฺจ สุขมาวหนฺติ.
สจฺจรเส วิรติสจฺจวาจาสจฺจรโส ๑๒- สมถวิปสฺสนาทีหิ จิตฺตมุปพฺรูเหติ,
อสงฺกิเลสิกญฺจ สุขมาวหนฺติ. วิมุตฺติรโส ปรมตฺถสจฺจรสปริภาวิตตฺตา สาทุ,
อตฺถรสธมฺมรสา จ ตทธิคมุปายภูตํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ นิสฺสาย ปวตฺติ โหติ. ๑๓-
     ปญฺาชีวึ ชีวิตนฺติ ๑๔- เอตฺถ ปน สฺวายํ ๑๕- อนฺเธกจกฺขุทฺวิจกฺขุเกสุ
ทฺวิจกฺขุปุคฺคโล คหฏฺโ วา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สจฺเจน วาเทนุทกมฺปิ, ฉ. สจฺเจน วาเจนุทกมฺหิ ๒ สี., อิ. คาธติ, ฉ.ม. ธาวติ
@๓ ขุ.ชา. ๒๘/๓๕๘/๑๔๐ (สฺยา)   ๔ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๒๘/๑๙๓ รูปวิภตฺติ
@๕ ฉ.ม., อิ. เยจิเม    ๖ วินย. มหา. ๕/๓๐๐/๘๔
@๗ วินย. มหาวิ. ๑/๓/๒, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๐๑(๑๑)/๑๗๕(สฺยา) ๘ วินย.
@มหาวิ. ๒/๖๐๙/๓๙๘  ๙ วินย. จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๙, องฺ. อฏฺก. ๒๓/๑๐๙(๑๙)/๒๐๕(สฺยา)
@๑๐ ขุ. มหา. ๒๙/๖๙๘/๔๐๗, ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๕/๑๑ (สฺยา)  ๑๑ ฉ.ม. รูปาจารรสุปวชฺชา
@อวเสสาพฺยญฺชนาทโย, อิ. ทฺรวาจารสูปขชฺชอวเสสพฺยญฺชนาทโย
@๑๒ อิ. สจฺจรเส วิรติสจฺจวาจาสจฺจรสา        ๑๓ ฉ.ม., อิ. ปวตฺติโตติ
@๑๔ ก. ปญฺาชีวินฺติ                       ๑๕ ฉ.ม., อิ. ยฺวายํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๓.
กมฺมนฺตานุฏฺานสรณคมนทานสํวิภาคสีลสมาทานุโปสถกมฺมาทิคหฏฺปฏิปทํ, ปพฺพชิโต
วา อวิปฏิสารกสีลสงฺขาตํ ตทุตฺตริจิตฺตวิสุทฺธิอาทิเภทํ ๑-
ปพฺพชิตปฏิปทํ ปญฺาย อาราเธตฺวา ชีวติ, ตสฺส ปญฺาย
ชีวิโน ชีวิตํ, ตํ ปญฺาชีวึ ชีวิตํ ๒- เสฏฺมาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
     เอวํ ภควตา วิสฺสชฺชิเต จตฺตาโรปิ ปเญฺห สุตฺวา อตฺตมโน ยกฺโข
อวเสเสปิ จตฺตาโร ปเญฺห ปุจฺฉนฺโต กถํสุ ตรติ โอฆนฺติ คาถมาห. อถสฺส
ภควา ปุริมนเยเนว วิสฺสชฺเชนฺโต สทฺธาย ตรตีติ คาถมาห. ตตฺถ กิญฺจาปิ โย
จตุพฺพิธโมฆํ ตรติ โส สํสารณฺณวํปิ ตรติ, วฏฺฏทุกฺขํปิ อจฺเจติ, กิเลสมลํปิ ๓-
ปริสุชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ ปน ยสฺมา อสฺสทฺโธ โอฆตรณํ อสทฺทหนฺโต น
ปกฺขนฺทติ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺเคน ปมตฺโต ตตฺเถว สตฺตตาย ๔-
สํสารณฺณวํ น ตรติ, กุสีโต ทุกฺขํ วิหรติ โวกิณฺโณ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ,
อปฺปญฺโ สุทฺธิมคฺคํ อชานนฺโต น ปริสุชฺฌติ, ตสฺมา ตปฺปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺเตน
ภควตา อยํ คาถา วุตฺตา.
     เอวํ วุตฺตาย เจตาย ยสฺมา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยํ, ตสฺมา
สทฺธาย ตรติ โอฆนฺติ อิมินา ปเทน ทิฏฺโฆตรณํ โสตาปตฺติมคฺคํ โสตาปนฺนญฺจ
ปกาเสติ. ยสฺมา ปน โสตาปนฺโน กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สาตจฺจกิริยาสงฺขาเตน
อปฺปมาเทน สมนฺนาคโต ทุติยมคฺคํ อาราเธตฺวา เปตฺวา สกิเทวิมํ
โลกํ อาคมนมคฺคํ อวเสสํ โสตาปตฺติมคฺเคน อติณฺณํ ภโวฆวตฺถุํ สํสารณฺณวํ
ตรติ, ตสฺมา อปฺปมาเทน อณฺณวนฺติ อิมินา ปเทน ภโวฆตรณํ สกทาคามิมคฺคํ
สกทาคามิญฺจ ปกาเสติ. ยสฺมา จ สกทาคามี วิริเยน ตติยมคฺคํ อาราเธตฺวา
สกทาคามิมคฺเคน อนตีตํ กาโมฆวตฺถุํ กาโมฆสญฺิตญฺจ กามทุกฺขมจฺเจติ, ตสฺมา
วิริเยน ทุกฺขมจฺเจตีติ อิมินา ๕- ปเทน กาโมฆตรณํ อนาคามิมคฺคํ อนาคามิญฺจ
ปกาเสติ. ยสฺมา ปน อนาคามี วิคตกามสญฺาย ปริสุทฺธาย ปญฺาย
เอกนฺตปริสุทฺธํ จตุตฺถมคฺคปญฺ อาราเธตฺวา อนาคามิมคฺเคน อปฺปหีนํ
อวิชฺชาสงฺขาตํ ปรมมลํ ปชหติ, ตสฺมา ปญฺาย ปริสุชฺฌตีติ อิมินา ปเทน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....เภทมฺปิ, อิ....เภทํ วา  ๒ ฉ.ม. ตํ วา ปญฺาชีวิตํ
@๓ ฉ.ม., อิ. กิเลสมลาปิ  ๔ ฉ.ม. วิสตฺตตฺตา, อิ. ตเตฺรวาสตฺตวิสตฺตตฺตา
@๕ สี.อิมินาปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๔.
อวิชฺโชฆตรณํ อรหตฺตมคฺคญฺจ อรหตฺตญฺจ ปกาเสติ. อิมาย จ อรหตฺตนิกูเฏน
กถิตาย คาถาย ปริโยสาเน ยกฺโข โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ.
     อิทานิ ตเมว "ปญฺาย ปริสุชฺฌตี"ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปญฺาปทํ คเหตฺวา
อตฺตโน ปฏิภาเณน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต กถํสุ ลภเต
ปญฺนฺติ อิมํ ฉปฺปทํ คาถมาห. ตตฺถ กถํสูติ สพฺพตฺเถว อตฺถยุตฺติปุจฺฉา
โหติ. อยํ หิ ปญฺาทิอตฺถํ ตฺวา ตสฺส ยุตฺตึ ปุจฺฉติ "กถํ กาย ยุตฺติยา
เกน การเณน ปญฺ ลภตี"ติ. เอส นโย ธนาทีสุ.
     อถสฺส ภควา จตูหิ การเณหิ ปญฺาลาภํ ทสฺเสนฺโต สทฺทหาโนติอาทิมาห.
ตสฺสตฺโถ:- เยน ปุพฺพภาเค กายสุจริตาทิเภเทน อปรภาเค จ
สตฺตตึสโพธิปกฺขิยเภเทน ธมฺเมน อรหนฺโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา นิพฺพานปฺปตฺตา,
ตํ สทฺทหาโน อรหตํ ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา โลกิยโลกุตฺตรปญฺ ลภติ, ตญฺจ
โข น สทฺธามตฺตเกเนว. ยสฺมา ปน สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต
ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ตสฺมา
อุปสงฺกมนโต ปภูติ ยาว ธมฺมสฺสวเนน สุสฺสูสํ ลภติ. กึ วุตฺตํ โหติ:-
ตํ ธมฺมํ สทฺทหิตฺวาปิ อาจริยูปชฺฌาเย กาเลน อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตกรเณน
ปยิรุปาสิตฺวา ยทา ปยิรุปาสนาย อาราธิตจิตฺตา กิญฺจิ วตฺตุกามา โหนฺติ, อถ
อธิคตาย โสตุกามตาย โสตํ โอทหิตฺวา สุณนฺโต ลภตีติ. เอวํ สุสฺสูสํปิ จ
สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺุตาย วิจกฺขโณเอว ลภติ, น
อิตโร. เตนาห "อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ"ติ.
     เอวํ ยสฺมา สทฺธาย ปญฺาลาภสํวตฺตนิกํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ, สุสฺสูสาย
สกฺกจฺจํ ปญฺาธิคมุปายํ สุณาติ, อปฺปมาเทน คหิตํ น ปมฺมุสฺสติ, ๑- วิจกฺขณตาย
อนูนาธิกํ อวิปรีตญฺจ คเหตฺวา วิตฺถาริกํ กโรติ. สุสฺสูสาย วา โอหิตโสโต
ปญฺาปฏิลาภเหตุํ ธมฺมํ สุณาติ, อปฺปมาเทน สุตธมฺมํ ธาเรติ, วิจกฺขณตาย
ธตานํ ธมฺมานํ อตฺถมุปปริกฺขติ, อนุปุพฺเพน ๒- ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺมาสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปมุสฺสติ             ๒ ฉ.ม., อิ. อถานุปุพฺเพน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๕.
ภควา "กถํสุ ลภเต ปญฺนฺ"ติ ปุฏฺโ อิมานิ จตฺตาริ การณานิ ทสฺเสนฺโต
อิมํ คาถมาห:- ๑- สทฺทหาโน ฯเปฯ วิจกฺขโณติ. ๑-
     อิทานิ ตโต ปเร ตโย ปเญฺห วิสฺสชฺเชนฺโต ปฏิรูปการีติ อิมํ คาถมาห.
ตตฺถ เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา โลกิยสฺส โลกุตฺตรสฺส วา ธนสฺส ปฏิรูปํ
อธิคมุปายํ กโรตีติ ปฏิรูปการี. ธุรวาติ เจตสิกวิริยวเสน อนิกฺขิตฺตธุโร.
อุฏฺาตาติ "โย จ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺตี"ติอาทินา ๒- นเยน
กายิกวิริยวเสน อุฏฺานสมฺปนฺโน อสิถิลปรกฺกโม. วินฺทเต ธนนฺติ เอกมูสิกาย
นจิรสฺเสว จตุสตสหสฺสสงฺขํ จูฬกนฺเตวาสี วิย โลกิยธนญฺจ มหลฺลกมหาติสฺสตฺเถโร ๓-
วิย โลกุตฺตรธนญฺจ ลภติ. โส "ตีหิเยว อิริยาปเถหิ วิหริสฺสามี"ติ วตฺตํ กตฺวา
ถีนมิทฺธาคมเวลาย ปลาลจุมฺพฏกํ เตเมตฺวา สีเส กตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ
ปวิสิตฺวา ถีนมิทฺธํ ปฏิพาหนฺโต ทสหิ วสฺเสหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สจฺเจนาติ
วจีสจฺเจนาปิ "สจฺจวาที ภูตวาที"ติ, ปรมตฺถสจฺเจนาปิ "พุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ
อริยสาวโก"ติ เอวํ กิตฺตึ ปปฺโปติ. ททนฺติ ยงฺกิญฺจิ อิจฺฉิตปตฺถิตํ ททนฺโต
มตฺตานิ คนฺถติ, สมฺปาเทติ กโรตีติ อตฺโถ. ทุทฺททํ วา ททํ ตํ คนฺถติ.
ทานมุเขน วา จตฺตาริปิ สงฺคหวตฺถูนิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ, เตหิ มิตฺตานิ
กโรตีติ วุตฺตํ โหติ.
     เอวํ คหฏฺปพฺพชิตานํ สาธารเณน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกน นเยน
จตฺตาโร ปเญฺห วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ "กถํ เปจฺจ น โสจตี"ติ อิมํ ปญฺจมํ
ปญฺหํ คหฏฺวเสน วิสฺสชฺเชนฺโต ยสฺเสเตติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺส
"สทฺทหาโน อรหตนฺ"ติ เอตฺถ วุตฺตาย สพฺพกลฺยาณธมฺมุปฺปาทิกาย สทฺธาย
สมนฺนาคตตฺตา สทฺธสฺส, ฆรเมสิโนติ เอตฺถ ๔- ฆราวาสํ ปญฺจ วา กามคุเณ
เอสนฺตสฺส คเวสนฺตสฺส กามโภคิโน คหฏฺสฺส "สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปตี"ติ เอตฺถ
วุตฺตปฺปการํ สจฺจํ, "สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺนฺ"ติ เอตฺถ สุสฺสูสปญฺานาเมน วุตฺโตว
ธมฺโม, "ธุรวา อุฏฺาตา"ติ เอตฺถ ธุรนาเมน อุฏฺานนาเมน จ วุตฺตา ธิติ,
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ  ๒ ขุ. เถร. ๒๖/๒๓๒/๓๐๘
@มาตงฺคปุตฺตตฺเถรคาถา  ๓ ม. มลฺลกมหาติสฺสตฺเถโร  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๖.
"ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปกาโร จาโค จาติ เอเต จตุโร ธมฺมา
สนฺติ, ส เว เปจฺจ น โสจตีติ อิธโลกา ปรโลกํ คนฺตฺวา ส เว เปจฺจ
น โสจตีติ.
     เอวํ ภควา ปญฺจมํปิ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตํ ยกฺขํ โจเทนฺโต อิงฺฆ
อญฺเปีติอาทิมาห. ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. อญฺเปีติ อญฺเปิ
ธมฺเม ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุ. อญฺเปิ วา ปูรณาทโย สพฺพญฺุปฏิญฺเ
ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุ, ยทิ อเมฺหหิ "สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปตี"ติ เอตฺถ
วุตฺตปฺปการา สจฺจา ภิยฺโย กิตฺติปฺปตฺติการณํ วา, "สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺนฺติ
เอตฺถ สุสฺสูสาติ ปญฺาปเทเสน วุตฺตา ทมฺมา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตรปญฺาปฏิลาภการณํ
วา, "ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการา จาคา ภิยฺโย
มิตฺตคนฺถนการณํ วา, "ธุรวา อุฏฺาตา"ติ เอตฺถ ตํ ตํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ
ธุรนาเมน อุฏฺานนาเมน จ วุตฺตาย มหาภารหรณฏฺเน ๑- อุสฺโสฬฺหิภาวปฺปตฺตาย
วิริยสงฺขาตาย ขนฺตฺยา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตรธนวินฺทนการณํ วา, "สจฺจํ ธมฺโม
ธิติ จาโค"ติ เอวํ วุตฺเตหิ อิเมเหว จตูหิ ธมฺเมหิ ภิยฺโย อสฺมา โลกา ปรโลกํ
คนฺตฺวา ๒- เปจฺจ อโสจนการณํ วา อิธ วิชฺชตีติ อยเมตฺถ สทฺธึ สงฺเขปโยชนาย
อตฺถวณฺณนา. วิตฺถารโต ปน เอกเมกํ ปทํ อตฺถุทฺธารปทุทฺธารปทวณฺณนานเยหิ
วิภชิตฺวา เวทิตพฺพา.
     เอวํ วุตฺเต ยกฺโข เยน สํสเยน อญฺเ ปุจฺเฉยฺย, ตสฺส ปหีนตฺตา
กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณติ วตฺวา เยปิสฺส อปุจฺฉนการณํ น
ชานนฺติ, เตปิ ชานาเปนฺโต โยหํ ๓- อชฺช ปชานามิ, โย อตฺโถ สมฺปรายิโกติ
อาห. ตตฺถ อชฺชาติ อชฺชาทิกํ ๔- กตฺวาติ อธิปฺปาโย. ปชานามีติ ยถาวุตฺเตน
ปกาเรน ชานามิ. โย อตฺโถติ เอตฺตาวตา "สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺนฺ"ติอาทินา
นเยน วุตฺตํ ทิฏฺธมฺมิกํ ทสฺเสติ. สมฺปรายิโกติ อิมินา "ยสฺเสเต จตุโร
ธมฺมา"ติ วุตฺตํ เปจฺจ โสกาภาวกรํ ๕- สมฺปรายิกํ. อตฺโถติ จ การณสฺเสตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. มหาภารสหนตฺเถน     ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ     ๓ สี. โสหํ
@๔ ฉ.ม., อิ. อชฺชาทึ             ๕ ฉ.ม. โสกาภาวการณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๗.
อธิวจนํ. อยญฺหิ อตฺถสทฺโท "สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺ"ติ ๑- เอวมาทีสุ ปาตฺเถ ๒-
วตฺตติ. "อตฺโถ เม คหปติ หิรญฺสุวณฺเณนา"ติอาทีสุ ๓- วิกฺขเณ. ๔- "โหติ สีลวตํ
อตฺโถ"ติอาทีสุ ๕- วุฑฺฒิมฺหิ. "พหุชโน ภชเต อตฺถเหตู"ติอาทีสุ ธเน.
"อุภินฺนมตฺถํ จรตี"ติอาทิสุ ๖- หิเต. "อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิตนฺ"ติอาทีสุ ๗- การเณ.
อิธ ปน การเณ. ตสฺมา ยํ ปญฺาทิลาภาทีนํ ๘- การณํ ทิฏฺธมฺมิกํ, ยญฺจ เปจฺจ
โสกาภาวสฺส การณํ สมฺปรายิกํ, ตํ โยหํ อชฺช ภควตา วุตฺตนเยน สามํเยว
ปชานามิ, โส กถํ ๙- นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ ปุถู สมณพฺราหฺมเณติ เอวเมตฺถ
สงฺเขปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     เอวํ ยกฺโข "ปชานามิ โย อตฺโถ สมฺปรายิโก"ติ วตฺวา ตสฺส าณสฺส
ภควํมูลกตฺตํ ทสฺเสนฺโต อตฺถาย วต เม พุทฺโธติ อาห. ตตฺถ อตฺถายาติ
หิตาย วุฑฺฒิยา วา. ๑๐- ยตฺถ ทินฺนํ มทปฺผลนฺติ "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา"ติ
เอตฺถ วุตฺตจาเคน ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ, ตํ อคฺคทกฺขิเณยฺยํ พุทฺธํ ปชานามีติ
อตฺโถ. เกจิ ปน "สํฆํ สนฺธาย เอวมาหา"ติ ภณนฺติ.
     เอวํ อิมาย คาถาย อตฺตโน หิตาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สหิตปฏิปตฺตึ
ทีเปนฺโต โส อหํ วิจริสฺสามี"ติอาทิมาห. ตตฺถ คามา คามนฺติ เทวคามา
เทวคามํ. ปุรา ปุรนฺติ เทวนครโต เทวนครํ. นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส
จ สุธมฺมตนฺติ "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต ภควา, สฺวากฺขาโต วต ภควตา ธมฺโม"ติอาทินา
นเยน พุทฺธสุโพธิตญฺจ, ธมฺมสุธมฺมตญฺจ, จสทฺเทน "สุปฏิปนฺโน วต
ภควโต สาวกสํโฆ"ติอาทินา สํฆสุปฺปฏิปตฺติญฺจ ๑๑- อภิตฺถวิตฺวา นมสฺสมาโน
ธมฺมโฆสโก หุตฺวา วิจริสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. มหาวิ. ๑/๑/๑ เวรญฺชกณฺฑ, ที.สีล. ๙/๒๕๕/๓๗ อมฺพฏฺสุตฺต  ๒ สี. ปทตฺเถ
@๓ ที. มหา. ๑๐/๒๕๐/๑๕๓ คหปติรตน, ม. อุปริ. ๑๔/๒๕๘/๒๒๗ พาลปณฺฑิตสุตฺต
@๔ อิ. อาจิกฺขเณ  ๕ ขุ. ชา. เอกก. ๒๗/๑๑/๔ ลกฺขณชาตก (สฺยา)
@๖ ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗/๑๐๓๓/๒๒๑ กปิชาตก, สํ. สคา. ๑๕/๒๕๐/๒๖๗ เวปจิตฺติสุตฺต,
@ขุ.เถร. ๒๖/๔๔๓/๓๓๗ พฺรหฺมทตฺตตฺเถรคาถา  ๗ ขุ. ชา. เอกก. ๒๗/๙๒/๓๐
@มทาสารชาตก (สฺยา)  ๘ ม. ปญฺาย ลาภาทีนํ, อิ. ปญฺาทิลาภการณํ
@๙ อิ. โส อหํ กถํ  ๑๐ สี. สํฆสุปฺปนฺนตญฺจ  ๑๑ ฉ.ม., อิ. จ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๘.
     เอวมิมาย คาถาย ปริโยสานํ จ รตฺติวิภาวนํ จ สาธุการสทฺทุฏฺานญฺจ
อาฬวกกุมารสฺส ยกฺขภวนํ อานยนญฺจ เอกกฺขเณเยว อโหสิ. ราชปุริสา
สาธุการสทฺทํ สุตฺวา "เอวรูโป สาธุการสทฺโท เปตฺวา พุทฺเธ น อญฺเสํ
อพฺภุคฺคจฺฉติ, อาคโต นุ โข ภควา"ติ อาวชฺเชนฺตา ภควโต สรีรปฺปภํ ทิสฺวา
ปุพฺเพ วิย พหิ อตฺวา นิพฺพิสงฺกา ๑- อนฺโตเยว ปวิสิตฺวา อทฺทสํสุ ภควนฺตํ
ยกฺขสฺส ภวเน นิสินฺนํ, ยกฺขํ จ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ิตํ. ทิสฺวาน ยกฺขํ อาหํสุ
"อยํ เต มหายกฺข ราชกุมาโร พลิกมฺมาย อานีโต, หนฺท นํ ขาท วา
ภุญฺช วา, ยถาปจฺจยํ วา กโรหี"ติ. โส โสตาปนฺนตาย ๒- ลชฺชิโต วิเสเสน จ
ภควโต ปุรโต เอวํ วุจฺจมาโน อถ ตํ กุมารํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา
ภควโต อุปนาเมสิ "อยํ ภนฺเต กุมาโร มยฺหํ เปสิโต, อิมาหํ ภควโต ทมฺมิ,
หิตานุกมฺปกา พุทฺธา, ปฏิคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา อิมํ ทารกํ อิมสฺส หิตตฺถาย
สุขตฺถายา"ติ. อิมญฺจ คาถมาห:-
               "อิมํ กุมารํ สตปุญฺลกฺขณํ
                สพฺพงฺคุเปตํ ปริปุณฺณพฺยญฺชนํ
                อุทคฺคจิตฺโต สุมโน ททามิ เต
                ปฏิคฺคห โลกหิตาย จกฺขุมา"ติ.
     ปฏิคฺคเหสิ ภควา กุมารํ. ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ ยกฺขสฺส จ กุมารสฺส จ
มงฺคลกรณตฺถํ ปาทูนคาถํ อภาสิ. ตํ ยกฺโข กุมารํ สรณํ คเมนฺโน ติกฺขตฺตุํ
จตุตฺถปาเทน ปูเรสิ. เสยฺยถีทํ:-
               "ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร
                ตุวญฺจ ยกฺข สุขิโต ภวาหิ
                อพฺยาธิตา โลกหิตาย ติฏฺถ
                อยํ กุมาโร สรณมุเปติ พุทฺธํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.นิราสงฺกา     ๒ ฉ.ม., อิ. โสตาปนฺนตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๙.
                 ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร
                 ตุวญฺจ ยกฺข สุขิโต ภวาหิ
                 อพฺยาธิตา โลกหิตาย ติฏฺถ
                 อยํ กุมาโร สรณมุเปติ ธมฺมํ.
                 ทีฆายุโก โหติ อยํ กุมาโร
                 ตุวญฺจ ยกฺข สุขิโต ภวาหิ
                 อพฺยาธิตา โลกหิตาย ติฏฺถ
                 อยํ กุมาโร สรณมุเปติ สํฆนฺ"ติ.
     อถ ภควา กุมารํ ราชปุริสานํ อทาสิ "อิมํ วฑฺเฒตฺวา ปุน มเมว
เทถา"ติ. เอวํ โส กุมาโร ราชปุริสานํ หตฺถโต ยกฺขสฺส หตฺถํ, ยกฺขสฺส
หตฺถโต ภควโต หตฺถํ, ภควโต หตฺถโต ปุน ราชปุริสานํ หตฺถํ คตตฺตา
นามโต "หตฺถโก อาฬวโก"ติ ชาโต. ตํ อาทาย ปฏินิวตฺเต ราชปุริเส
ทิสฺวา กสฺสกวนกมฺมิกาทโย "กึ ยกฺโข กุมารํ อติทหรตฺตา น อิจฺฉี"ติ ภีตา
ปุจฺฉึสุ. ราชปุริสา "มา ภายถ, เขมํ กตญฺจ ๑- ภควตา"ติ สพฺพมาโรเจสุํ. ตโต
"สาธุ สาธู"ติ สกลํ อาฬวินครํ เอกโกลาหเลน ยกฺขาภิมุขํ อโหสิ. ยกฺโขปิ
ภควโต ภิกฺขาจารกาเล อนุปฺปตฺเต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อุปฑฺฒมคฺคํ อาคนฺตฺวา ๒-
นิวตฺติ.
     อถ ภควา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ นครทฺวาเร
อญฺตรสฺมึ วิวิตฺเต รุกฺขมูเล ปญฺตฺตปวรพุทฺธาสเน ๓- นิสีทิ. ตโต มหาชนกาเยน
สทฺธึ ราชา จ นาครา จ เอกโต สมฺปิณฺฑิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม วนฺทิตฺวา
ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา "กถํ ภนฺเต เอวํ ทารุณํ ยกฺขํ ทมยิตฺถา"ติ ปุจฺฉึสุ.
เตสํ ภควา ยุทฺธมาทึ กตฺวา "เอวํ นววิธํ วสฺสํ วสฺสิตฺวา ๔- เอวํ วิภึสนกํ
อกาสิ, เอวํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตสฺสาหํ เอวํ วิสฺสชฺเชสินฺ"ติ ตเมวาฬวกสุตฺตํ กเถสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปตํ              ๒ ฉ.ม. อนุคนฺตฺวา, อิ. คนฺตฺวา
@๓ ฉ.ม. ปญฺตฺตวร..., อิ. ปญฺตฺตพุทฺธาสเน    ๔ ฉ.ม. วสฺเสตฺวา, อิ. วสฺสิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๐.
กถาปริโยสาเน ๑- จตุราสีติปาณสหสฺสานิ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ. ๒- ตโต ราชา เจว
นาครา จ เวสฺสวณฺณมหาราชสฺส ภวนสมีเป ยกฺขสฺส ภวนํ กตฺวา ปุปฺผคนฺธาทิสกฺการุเปตํ
นิจฺจพลึ ปวตฺเตสุํ. ตญฺจ กุมารํ วิญฺุตํ ปตฺตํ "ตฺวํ ภควนฺตํ
นิสฺสาย ชีวตํ ลภิ, คจฺฉ ภควนฺตํเยว ปยิรุปาสสฺสุ ภิกฺขุสํฆญฺจา"ติ วิสฺสชฺเชสุํ.
โส ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจ ปยิรุปาสมาโน นจิรสฺเสว อนาคามิผเล ปติฏฺาย
สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ปญฺจสตอุปาสกปริวาโร อโหสิ. ภควา จ นํ
เอตทคฺเค นิทฺทิสิ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ อุปาสกานํ จตูหิ
สงฺคหวตฺถูหิ ๓- ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ ยทิทํ หตฺถโก อาฬวโก"ติ. ๔- ทฺวาทสม.
                     อิติ ยกฺขสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สุตฺตปริโยสาเน   ๒ ฉ.ม., อิ. อโหสิ   ๓ ก. วตฺถูหิ
@๔ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๕๑/๒๗ เอตทคฺค...ฉฏฺวคฺค


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๑ หน้า ๓๐๐-๓๒๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=11&A=7749&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=11&A=7749&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=15&i=838
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=15&A=6878
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=15&A=6146
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=15&A=6146
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_15