บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๒

๑๐. นิทานสุตฺตวณฺณนา [๖๐] ทสเม กุรูสุ วิหรตีติ กุรูติ เอวํ พหุวจนวเสน ลทฺธโวหาเร ชนปเท วิหรติ. กมฺมาสธมฺมํ ^๔- นาม กุรูนํ นิคโมติ เอวํนามโก กุรูนํ นิคโม, @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปลิสตฺเถยฺย, ฉ.ม. ปลิมชฺเชยฺย ^๒ ม.... จุณฺณมยมธุรปํสุํ @^๓ สี. มูลปลิสตฺถนาทีนิ ^๔ ม. กมฺมาสทมฺมํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๘.

ตํ โคจรคามํ กตฺวาติ อตฺโถ. อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ ครุวจนเมตํ. อานนฺโทติ ตสฺส เถรสฺส นามํ. เอกมนฺตํ นิสีทีติ ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชนฺโต ^๑- ทกฺขิณชาณุมณฺฑลสฺส อภิมุขฏฺาเน ฉพฺพณฺณานํ พุทฺธรํสีนํ อนฺโต ปวิลิตฺวา ปสนฺนลาขารสํ วิคาหนฺโต วิย สุวณฺณปฏํ ปารุปนฺโต วิย รตฺตกมฺพลวิตานมชฺฌํ ^๒- ปวิสนฺโต วิย ธมฺมกณฺฑาคาริโก อายสฺมา อานนฺโท นิสีทิ. เตน วุตฺตํ "เอกมนฺตํ นิสีที"ติ. กาย ปน เวลาย เกน การเณน อยมายสฺมา ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺโตติ? สายณฺหเวลาย ปจฺจยาการปญฺหปุจฺฉนการเณน. ตํทิวสํ กิร อยมายสฺมา กุลสงฺคหตฺถาย ฆรทฺวาเร ฆรทฺวาเร สหสฺสภณฺฑิกํ นิกฺขิปนฺโต วิย กมฺมาสธมฺมํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สตฺถุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา สตฺถริ คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺานํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิเกสุ วตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺกนฺเตสุ ทิวาฏฺานํ ปฏิสมฺมชฺชิตฺวา จมฺมกฺขณฺฑํ ปญฺเปตฺวา อุทกตุมฺพโต อุทเกน หตฺถปาเท สีตลํ กตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน โสตาปตฺติผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา. อถ ปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺาย ปจฺจยากาเร าณํ โอตาเรสิ. โส "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อาทิโต ปฏฺาย อนฺตํ, อนฺตโต ปฏฺาย อาทึ, อุภยนฺตโต ปฏฺาย มชฺฌํ, มชฺฌโต ปฏฺาย อุโภ อนฺเต ปาเปนฺโต ติกฺขตฺตุํ ทฺวาทสปทปจฺจยาการํ สมฺมสิ. ตสฺเสวํ สมฺมสนฺตสฺส ปจฺจยากาโร วิภูโต หุตฺวา อุตฺตานโก ^๓- วิย อุปฏฺาสิ. ตโต จินฺเตสิ "อยํ ปจฺจยากาโร สพฺพพุทฺเธหิ คมฺภีโร เจว คมฺภีราภาโส จาติ กถิโต, มยฺหํ โข ปน ปเทสาเณ ิตสฺส สาวกสฺส สโต อุตฺตาโน วิย วิภูโต ปากโฏ หุตฺวา อุปฏฺาสิ, ^๔- มยฺหํเยว นุ โข เอส อุตฺตานโก วิย อุปฏฺาติ, อุทาหุ อญฺเสมฺปีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. วิวชฺเชนฺโต ^๒ สี. รตฺตุปฺปลวิตานมชฺฌํ, สุ.วิ. ๒/๙๕/๘๑ @^๓ ฉ.ม.,อิ. อุตฺตานกุตฺตานโก ^๔ ฉ.ม. อุปฏฺาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๙.

อตฺตโน อุปฏฺานการณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามี"ติ นิสีทนฏฺานโต ^๑- อุฏฺาย จมฺมขณฺฑํ ปปฺโผเฏตฺวา อาทาย สายณฺหสมเย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิ. เตน วุตฺตํ "สายณฺหเวลาย ปจฺจยาการปญฺหํ ปุจฺฉนการเณน อุปสงฺกมนฺโต"ติ. ยาวคมฺภีโรติ เอตฺถ ยาวสทฺโท ปมาณาติกฺกเม. อติกฺกมฺม ปมาณํ คมฺภีโร, อติคมฺภีโรติ อตฺโถ. คมฺภีราวภาโสติ คมฺภีโรว หุตฺวา อวภาสติ, ทิสฺสตีติ อตฺโถ. เอกํ หิ อุตฺตานเมว คมฺภีราวภาสํ โหติ ปูติปณฺณรสวเสน กาฬวณฺณํ ปุราณอุทกํ วิย. ตํ หิ ชาณุปฺปมาณมฺปิ สตโปริสํ วิย ทิสฺสติ. เอกํ คมฺภีรํ อุตฺตานาวภาสํ โหติ มณิคงฺคาย ^๒- วิปฺปสนฺนํ อุทกํ วิย. ตํ หิ สตโปริสมฺปิ ชาณุปฺปมาณํ วิย ขายติ. เอกํ อุตฺตานํ อุตฺตานาวภาสํ โหติ จาฏีอาทีสุ ^๓- อุทกํ วิย. เอกํ คมฺภีรํ คมฺภีราวภาสํ โหติ สิเนรุปาทกมหาสมุทฺเท อุทกํ วิย. เอวํ อุทกเมว จตฺตาริ นามานิ ลภติ. ปฏิจฺจ สมุปฺปาเท ปเนตํ นตฺถิ. อยํ หิ คมฺภีโร ^๔- คมฺภีราวภาโส จาติ เอกเมว นามํ ลภติ. เอวรูโป สมาโนปิ อถ จปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายติ, ตทิทํ อจฺฉริยํ ภนฺเต, อพฺภูตํ ภนฺเตติ เอวํ อตฺตโต วิมฺหยํ ปกาเสนฺโต ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ตุณฺหีภูโต นิสีทิ. ภควา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "อานนฺโท ภวคฺคคฺคหณาย หตฺถํ ปสาเรนฺโต วิย สิเนรุํ ภินฺทิตฺวา มิญฺชํ นีหริตุํ วายมมาโน วิย วินา นาวาย มหาสมุทฺทํ ตริตุกาโม ^๕- วิย ปวึ ปริวตฺเตตฺวา ปโวชํ คเหตุํ วายมมาโน วิย พุทฺธวิสยํ ปญฺหํ อตฺตโน อตฺตานุตฺตานนฺติ วทติ, หนฺทสฺส คมฺภีรภาวํ อาจิกฺขามี"ติ จินฺเตตฺวา มา เหวนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ มา เหวนฺติ หกาโร นิปาตมตฺตํ, เอวํ มา ภณีติ อตฺโถ. "มา เหวนฺ"ติ จ อิทํ วจนํ ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อุสฺสาเทนฺโตปิ ภณติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. นิสินฺนฏฺานโต ^๒ ฉ.ม.,อิ. มณิภาสํ, สุ.วิ. ๒/๙๕/๘๓ @^๓ ฉ.ม.,อิ. ปาติ..... ^๔ ฉ.ม.,อิ. จ-สทฺโท ทิสฺสติ ^๕ อ. จริตุกาโม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.

อปสาเทนฺโตปิ. ตตฺถ อุสฺสาเทนฺโตปีติ อานนฺท ตฺวํ มหาปญฺโ วิสทาโณ, เตน เต คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย ขายติ, อญฺเสํ ปเนส อุตฺตานโกติ น สลฺลกฺเขตพฺโพ, คมฺภีโรเยว เจส คมฺภีราวภาโส จ. ตตฺถ จตสฺโส อุปมา วทนฺติ:- ฉ มาเส สุโภชนรสผุฏฺสฺส กิร กตโยคสฺส มหามลฺลสฺส สมชฺชสมเย กตมลฺลปาสาณปริจยสฺส ยุทฺธภูมึ คจฺฉนฺตสฺส อนฺตรา มลฺลปาสาณํ ทสฺเสสุํ. โส "กึ เอตนฺ"ติ อาห. มลฺลปาสาโณติ. อาหรถ นนฺติ. "อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกมา"ติ วุตฺเต สยํ กตฺวา ^๑- "กุหึ อิมสฺส ภาริยฏฺานนฺ"ติ วตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ เทฺว ปาสาเณ อุกฺขิปิตฺวา กีฬาคุเฬ วิย ขิปิตฺวา อคมาสิ. ตตฺถ มลฺลสฺส มลฺลปาสาโณ ลหุโกติ น อญฺเสมฺปิ ลหุโกติ วตฺตพฺโพ. ฉ มาเส สุโภชนรสปุฏฺโ มลฺโล วิย หิ กปฺปสตสหสฺสํ อภินีหารสมฺปนฺโน อายสฺมา อานนฺโท. ยถา มลฺลสฺส มหาพลตาย มลฺลปาสาโณ ลหุโก. เอวํ เถรสฺส มหาปญฺตาย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ วตฺตพฺโพ, โส อญฺเสํ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ. มหาสมุทฺเท จ ^๒- ติมิ นาม มหามจฺโฉ ทฺวิโยฺนสติโก, ติมิงฺคโล ติโยชนสติโก, ติมิ กิร รปิงฺคโล ปญฺจโยชนสติโก, อานนฺโท ติมินนฺโท อชฺฌาโรโห มหาติมีติ อิเม จตฺตาโร โยชนสหสฺสิกา. ตตฺถ ติมิรปิงฺคเลเนว ทีเปนฺติ. ตสฺส ทกฺขิณกณฺณํ จาเลนฺตสฺส ปญฺจโยฺนสเต ปเทเส อุทกํ จลติ, ตถา วามกณฺณํ, ตถา นงฺคุฏฺ, ตถา สีสํ, เทฺว ปน กณฺเณ จาเลตฺวา นงฺคุฏฺเน ปหริตฺวา สีสํ อปราปรํ กตฺวา กีฬิตุํ อารทฺธสฺส สตฺตฏฺโยชนสเต าเน ภาชเน @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. สยํ คนฺตฺวา ^๒ สี.,อิ. มหาสมุทฺเท จ สตฺต มหามจฺฉา โหนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.

ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธเน อาโรปิตํ วิย อุทกํ ปกฺกุถติ. ติโชนสตมตฺเต ^๑- ปเทเส อุทกํ ปิฏฺึ ฉาเทตุํ น สกฺโกติ. โส เอวํ วเทยฺย "อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโรติ ^๒- วทนฺติ, กุตสฺส คมฺภีรตา, มยํ ปิฏฺิจฺฉาทนมตฺตมฺปิ ^๓- อุทกํ น ลภามา"ติ. ตตฺถ กายุปปนฺนสฺส ติมิรปิงฺคลสฺส มหาสมุทฺโท อุตฺตาโนติ อญฺเสํ ^๔- ขุทฺทกมจฺฉานํ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ, เอวเมว าณุปปนฺนสฺส เถรสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ อญฺเสมฺปิ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ. สุปณฺณราชา จ ทิยฑฺฒโยชนสติโก โหติ, ตสฺส ทกฺขิณปกฺโข ปญฺาสโยชนิโก โหติ, ตถา วามปกฺโข, ปิญฺฉวฏฺฏิ จ สฏฺิโยชนิกา, ^๕- คีวา ตึสโยชนิกา, ^๕- มุขํ นวโยชนํ, ปาทา ทฺวาทสโยชนิกา, ตสฺมึ สุปณฺณวาตํ ทสฺเสตุํ อารทฺเธ สตฺตฏฺโยชนสตํ านํ นปฺปโหติ. โส เอวํ วเทยฺย "อยํ อากาโส อนนฺโตติ ^๖- วทนฺติ, กุตสฺส อนนฺตตา, มยํ ปกฺขวาตปฺปสารโณกาสมฺปิ ^๗- น ลภามา"ติ. ตตฺถ กายุปปนฺนสฺส สุปณฺณรญฺโ อากาโส ปริตฺโตติ อญฺเสํ ^๘- ขุทฺทกปกฺขีนํ ปริตฺโตติ น วตฺตพฺโพ, เอวเมว าณุปปนฺนสฺส เถรสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ อญฺเสมฺปิ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ. ราหุอสุรินฺโท ปน ปาทนฺตโต ยาว เกสนฺตา โยชนานํ จตฺตาริ สหสฺสานิ อฏฺ จ สตฺตานิ โหนฺติ, ตสฺส ทฺวินฺนํ พาหานํ อนฺตรํ ^๙- ทฺวาทสโยชนสติกํ, พหลตฺเตน ฉโยชนสติกํ, หตฺถปาทตลานิ ติโยชนสติกานิ, ตถา มุขํ, เอเกกงฺคุลิปพฺพํ ^๑๐- ปญฺาสโยฺนํ, ตถา ภมุกนฺตรํ, นลาตํ ติโยชนสติกํ, สีสํ นวโยชนสติกํ. ตสฺส มหาสมุทฺทํ โอติณฺณสฺส คมฺภีรํ อุทกํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. โยชนสตมตฺเต, สุ.วิ. ๒/๙๕/๘๔ ^๒ สี. คมฺภีโร คมฺภีโรติ @^๓ ฉ.ม.,อิ. ปิฏฺิมตฺตจฺฉาทนมฺปิ ^๔ ฉ.ม.,อิ. อญฺเสญฺจ ^๕ สี. ติโยชนิกา @^๖ สี. อนนฺโต อนนฺโตติ ^๗ สี. ปกฺขวาตปฺปหรโณกาสํปิ, ฉ.ม. ปกฺขวาตปฺปตฺถรโณกาสํปิ @^๘ ฉ.ม.,อิ. อญฺเสญฺจ ^๙ ฉ.ม.,อิ. อนฺตเร ^๑๐ ฉ.ม.,อิ. เอกงฺคุลิปพฺพํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.

ชาณุปฺปมาณํ โหติ. โส เอวํ วเทยฺย "อยํ มหาสมุทฺโท คมฺภีโรติ วทนฺติ, กุตสฺส คมฺภีรตา, มยํ ชาณุปฺปฏิจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อุทกํ น ลภามา"ติ. ตตฺถ กายุปปนฺนสฺส ราหุโน มหาสมุทฺโท อุตฺตาโนติ อญฺเสํ ^๑- อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ, เอวเมว าณุปปนฺนสฺส เถรสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ อญฺเสมฺปิ อุตฺตาโนติ น วตฺตพฺโพ. เอตมตฺถํ สนฺธาย ภควา มา เหวํ อานนฺท อวจาติ ^๒- อาห. เถรสฺส หิ จตูหิ การเณหิ คมฺภีโรปิ ^๓- ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตาโนติ อุปฏฺาสิ. กตเมหิ จตูหิ? ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ติตฺถวาเสน โสตาปนฺนตาย พหุสฺสุตภาเวนาติ. อิโต กิร สตสหสฺสิเม กปฺเป ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิ. ตสฺส หํสวตี นาม นครํ อโหสิ, อานนฺโท นาม ราชา ปิตา, สุเมธา นาม เทวี มาตา, โพธิสตฺโต อุตฺตรกุมาโร นาม อโหสิ. โส ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุตฺโต อนุกฺกเมน สพฺพญฺุตํ ปตฺวา "อเนกชาติสํสารนฺ"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก วีตินาเมตฺวา "ปวิยํ ปาทํ เปสฺสามี"ติ ปาทํ อภินีหริ. อถ ปวึ ภินฺทิตฺวา มหนฺตํ ปทุมํ อุฏฺาสิ. ตสฺส ธุรปตฺตานิ นวุติหตฺถานิ, เกสรํ ตึสหตฺถํ, กณฺณิกา ทฺวาทสหตฺถา, นวฆฏปฺปมาณา เรณุ อโหสิ. สตฺถา ปน อุพฺเพธโต อฏฺปญฺาสหตฺโถ อโหสิ, ตสฺส อุภินฺนํ พาหานมนฺตรํ อฏฺารสหตฺถํ, นลาตํ ปญฺจหตฺถํ, หตฺถปาทา เอกาทสหตฺถา. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. อญฺเสญฺจ ^๒ ฉ.ม. อานนฺทาติ @^๓ ฉ.ม.,อิ. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.

ตสฺส เอกาทสหตฺเถน ปาเทน ทฺวาทสหตฺถาย กณฺณิกาย อกฺกนฺตมตฺตาย นวฆฏปฺปมาณา เรณุ อุฏฺาย อฏฺปญฺาสหตฺถํ ปเทสํ อุคฺคนฺตฺวา โอกิณฺณมโนสิลาจุณฺณํ วิย ปจฺโจกิณฺณํ. ตทุปาทาย ภควา "ปทุมุตฺตโร"เตฺวว ปญฺายิตฺถ. ตสฺส เทวิโล จ สุชาโต จ เทฺว อคฺคสาวกา อเหสุํ, อมิตา จ อสมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, สุมโน นาม อุปฏฺาโก. ปทุมุตฺตโร ภควา ปิตุสงฺคหํ กุรุมาโน ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร หํสวติยา ราชธานิยา วสติ. กนิฏฺภาตา ปนสฺส สุมนกุมาโร นาม. ตสฺส ราชา หํสวติโต วีสโยฺนสเต โภคํ อทาสิ, โส กทาจิ อาคนฺตฺวา ปิตรญฺจ สตฺถารญฺจ ปสฺสติ. อเถกทิวสํ ปจฺจนฺโต กุปิโต. สุมโน รญฺโ สาสนํ เปเสสิ. ราชา "ตฺวํ มยา ตาต กสฺมา ปิโต"ติ ปฏิเปเสสิ. โส โจเร วูปสเมตฺวา "อุปสนฺโต เทว ชนปโท"ติ รญฺโ เปเสสิ. ราชา ตุฏฺโ "สีฆํ มม ปุตฺโต อาคจฺฉตู"ติ อาห. ตสฺส สหสฺสมตฺตา อมจฺจา โหนฺติ. โส เตหิ สทฺธึ อนฺตรามคฺเค มนฺเตสิ "มยฺหํ ปิตา ตุฏฺโ สเจ เม วรํ เทติ, กึ คณฺหามี"ติ. อถ นํ เอกจฺเจ "หตฺถึ คณฺหถ, อสฺสํ คณฺหถ, ชนปทํ คณฺหถ, สตฺตรตนานิ คณฺหถา"ติ อาหํสุ. อปเร "ตุเมฺห ปวิสฺสรสฺส ปุตฺตา, น ตุมฺหากํ ธนํ ทุลฺลภํ, ลทฺธนฺตเมตํ ^๑- สพฺพํ ปหาย คมนียํ, ปุญฺเมว เอกํ อาทาย คมนียํ, ตสฺมา เทเว วรํ ททมาเน เตมาสํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ อุปฏฺาตุํ วรํ คณฺหถา"ติ. โส ตุเมฺห มยฺหํ กลฺยาณมิตฺตา นาม, มเมตํ จิตฺตํ อตฺถิ, ^๒- ตุเมฺหหิ ปน อุปฺปาทิตํ, เอวํ กริสฺสามี"ติ คนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปิตรา อาลิงฺเคตฺวา มตฺถเก จุมฺพิตฺวา "วรนฺเต ปุตฺต ทมฺมี"ติ วุตฺเต "อิจฺฉามหํ มหาราช ภควนฺตํ เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหนฺโต ชีวิตํ อวญฺฌํ กาตุํ, อิมํ เม วรํ เทหี"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. ลทฺธมฺปิ เจตํ ^๒ ฉ.ม. มเมตํ จิตฺตํ นตฺถิ, อิ. น มเมตํ จิตฺตํ อตฺถิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.

น สกฺกา ตาต, อญฺ วเรหีติ. เทว ขตฺติยานํ นาม เทฺว กถา นตฺถิ, เอตเมว วรํ เม เทหิ, น มมญฺเน อตฺโถติ. ตาต พุทฺธานํ นาม จิตฺตํ ทุชฺชานํ, สเจ ภควา น อิจฺฉิสฺสติ, มยา ทินฺเนปิ ^๑- กึ ภวิสฺสตีติ. "สาธุ เทว อหํ ภควโต จิตฺตํ ชานิสฺสามี"ติ วิหารํ คโต. เตน จ สมเยน ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ภควา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ โหติ. โส ปณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อคมาสิ. เต ตํ อาหํสุ "ราชปุตฺต กสฺมา อาคโตสี"ติ. ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทสฺเสถ เม ภควนฺตนฺติ. "น มยํ ราชปุตฺต อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สตฺถารํ ทฏฺุํ ลภามา"ติ. โก ปน ภนฺเต ลภตีติ. สุมนตฺเถโร นาม ราชปุตฺตาติ. โส "กุหึ ภนฺเต เถโร"ติ เถรสฺส นิสินฺนฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา วนฺติตฺวา "อิจฺฉามหํ ภนฺเต ภควนฺตํ ปสฺสิตุํ, ทสฺเสถ เม ภควนฺตนฺ"ติ อาห. เถโร "เอหิ ราชปุตฺตา"ติ ตํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ เปตฺวา คนฺธกุฏึ อารุหิ. อถ นํ ภควา "สุมน กสฺมา อาคโตสี"ติ อาห. ราชปุตฺโต ภนฺเต ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโตติ. เตนหิ ภิกฺขุ อาสนํ ปญฺาเปหีติ. เถโร อาสนํ ปญฺาเปสิ. นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน. ราชปุตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ อกาสิ "กทา อาคโตสิ ราชปุตฺตา"ติ. ภนฺเต ตุเมฺหสุ คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเสุ, ภิกฺขู ปน "มยํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ภควนฺตํ ทฏฺุํ น ลภามา"ติ มํ เถรสฺส สนฺติกํ ปาเหสุํ, เถโร ปน เอกวจเนเนว ทสฺเสสิ, เถโร ภนฺเต ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเติ. อาม ราชกุมาร วลฺลโภ เอส ภิกฺขุ มยฺหํ สาสเนติ. ภนฺเต พุทฺธานํ สาสเน กึ กตฺวา วลฺลโภ โหตีติ. ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา กุมาราติ. ภควา อหํ ^๒- เถโร วิย พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติ. ภควา "อตฺถิ นุ โข คเตน อตฺโถ"ติ ^๓- โอโลเกตฺวา "อตฺถี"ติ ทิสฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. ทินฺนมฺปิ ^๒ ฉ.ม.,อิ. อหมฺปิ @^๓ ตตฺถ คเตน, สุ.วิ. ๒/๙๕/๘๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.

คาเร โข ราชกุมาร ตถาคตา อภิรมนฺตี"ติ อาห. กุมาโร "อญฺาตํ ภควา, อญฺาตํ สุคตา"ติ วตฺวา "อหํ ภนฺเต ปุริมตรํ คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต ภิกฺขุสตสหสฺเสน สทฺธึ อาคจฺฉถา"ติ ปฏิญฺ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ทินฺนา เม เทว ภควตา ปฏิญฺา, มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา"ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ กโรนฺโต ^๑- วีสโยชนสตํ อทฺธานํ คโต. คนฺตฺวา อตฺตโน นคเร วิหารฏฺานํ วิจินนฺโต โสภณสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส อุยฺยานํ ทิสฺวา สตสหสฺเสน กีนิตฺวา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิ. ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏึ เสสภิกฺขูนญฺจ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานตฺถาย กุฏิเลณมณฺฑเป กาเรตฺวา ^๒- ปาการปริกฺเขปํ ทฺวารโกฏฺกญฺจ นิฏฺาเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ "นิฏฺิตํ มยฺหํ กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา"ติ. ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา "ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ ^๓- ปจฺจาสึสตี"ติ. ภควา สตสหสฺสภิกฺขุปริวาโร โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน อคมาสิ. กุมาโร "สตฺถา อาคจฺฉตี"ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมาโน วิหารํ ปเวเสตฺวา:- "สตสหสฺเสน เม กีตํ สตสหสฺเสน มาปิตํ โสภณํ นาม อุยฺยานํ ปฏิคฺคณฺห มหามุนี"ติ วิหารํ นิยฺยาเทสิ. โส วสฺสูปนายิกทิวเส ทานํ ทตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทาเร จ อมจฺเจ จ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห:- "สตฺถา อมฺหากํ สนฺติกํ ทูรโต อาคโต, พุทฺธา จ นาม ธมฺมครุโนว, น อามิสจกฺขุกา. ^๔- ตสฺมา อหํ อิมํ เตมาสํ เทฺว สาฏเก นิวาเสตฺวา ทส สีลานิ สมาทิยิตฺวา อิเธว วสิสฺสามิ, ตุเมฺห ขีณาสวสตสหสฺสสฺส อิมินาว นีหาเรน เตมาสํ ทานํ ทเทยฺยาถา"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. กาเรตฺวา ^๒ ฉ.ม. การาเปตฺวา @^๓ ฉ.ม.,อิ. อาคมนํ ^๔ ฉ.ม. นามิสครุกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.

โส สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺานสภาเคเยว าเน วสนฺโต ยํ เถโร ภควโต วตฺตํ กโรติ, ตํ สพฺพํ ทิสฺวา "าเน ^๑- เอกนฺตวลฺลโภ เอส เถโร, เอตสฺเสว เม ^๒- านนฺตรํ ปตฺเถตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา อุปกฏฺาย ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ปาทมูเล ติจีวรํ เปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ยเทตํ มหามคฺเค ^๓- โยชนโยชนวิหารการาปนโต ^๔- ปฏฺาย ปุญฺ กตํ, ตนฺเนว สกฺกสมฺปตฺตึ, น มารพฺรหฺมสมฺปตฺตึ ปตฺถยนฺเตน, พุทฺธสฺส ปน อุปฏฺากภาวํ ปตฺเถนฺเตน กตํ. ตสฺมา อหมฺปิ ภควา อนาคเต สุมนตฺเถโร วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺาโก โหมี"ติ ปญฺจปติฏฺิเตน ^๕- วนฺทิตฺวา นิปนฺโน. ภควา "มหนฺตํ กุลปุตฺตสฺส จิตฺตํ อิชฺฌิสฺสติ นุ โข, โน"ติ ^๖- โอโลเกนฺโต "อนาคเต อิโต สตสหสฺสิเม กปฺเป โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺเสว อุปฏฺาโก ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา:- "อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ สพฺพเมว ^๗- สมิชฺฌตุ สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา จนฺโท ปณฺณรโส ยถา"ติ อาห. กุมาโร สุตฺวา "พุทฺธา นาม อเทฺวชฺฌกถา โหนฺตี"ติ ทุติยทิวเสเยว ตสฺส ภควโต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต คจฺฉนฺโต วิย อโหสิ. โส ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา กสฺสปพุทฺธกาเลปิ ปิณฺฑาย จรโต เถรสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตริสาฏกํ ทตฺวา ปูชํ อกาสิ. ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสีราชา หุตฺวา อฏฺนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา มณิอาธารเก อุปฏฺเปตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺานํ อกาสิ. เอตานิ ปากฏฏฺานานิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิมสฺมึ าเน ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @^๓ ฉ.ม.,อิ. มยา มคฺเค ^๔ ฉ.ม.,อิ. โยชนนฺตริกวิหารการาปนโต @^๕ ฉ.ม.,อิ. ปญฺจปติฏฺิเตน ปติตฺวา @^๖ สี.,อิ. น นุ โขติ ^๗ สิ. ขิปฺปเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.

กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโนว จ อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสฺส สกฺยสฺส ^๑- เคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อนุปุพฺเพน กตาภินิกฺขมโน สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปมคมเนน กปิลวตฺถุํ อาคนฺตฺวา ตโต นิกฺขมนฺเต ^๒- ภควติ ภควโต ปริวารตฺถํ ราชกุมาเรสุ ปพฺพชนฺเตสุ ภทฺทิยาทีหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ^๓- นจิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตานิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. เอวเมส อายสฺมา ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปนฺโน, ตสฺสิมาย สมฺปตฺติยา ^๔- คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย อุปฏฺาสิ. ติตฺถวาโสติ ปน ครูนํ สนฺติเก อุคฺคหณสวนปริปุจฺฉนธารณานิ วุจฺจนฺติ. โส เถรสฺส อติวิย ปริสุทฺโธ. เตนาปิสฺสายํ คมฺภีโรปิ อุตฺตานโก วิย อุปฏฺาสิ. โสตาปนฺนานญฺจ นาม ปจฺจยากาโร อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺาสิ, อยํ ปนายสฺมา ^๕- โสตาปนฺโน. พหุสฺสุตานํ จตุหตฺเถ โอวรเก ปทีเป ชลมาเน มญฺจปี วิย นามรูปปริจฺเฉโท ปากโฏ โหติ, อยญฺจ อายสฺมา พหุสฺสุตานมคฺโค. อิติ พาหุสจฺจภาเวนปิสฺส คมฺภีโรปิ ปจฺจยากาโร อุตฺตานโก วิย อุปฏฺาสิ. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จตูหิ คมฺภีรตาหิ คมฺภีโร. สา ปนสฺส คมฺภีรตา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาว. สา สพฺพาปิ ^๖- เถรสฺส อุตฺตานกา วิย อุปฏฺาสิ. เตน ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อุสฺสาเทนฺโต มา เหวนฺติอาทิมาห. อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- อานนฺท ตฺวํ มหาปญฺโ วิสทาโณ, เตน เต คมฺภีโรปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อุตฺตานโก วิย ขายติ, ตสฺมา "มยฺหมฺปิ ^๗- นุ โข เอส อุตฺตานโก วิย หุตฺวา อุปฏฺาติ, อุทาหุ อญฺเสมฺปี"ติ มา เอวํ อวจ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. อมิโตทนสกฺกสฺส ^๒ สี.,อิ. นิกฺขนฺเต @^๓ สี.,อิ. ปพฺพชิโต ^๔ ฉ.ม.,อิ. ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา @^๕ ฉ.ม. อยญฺจ อายสฺมา ^๖ สี.,อิ. โส สพฺโพปิ @^๗ ฉ.ม. มยฺหเมว, อิ. มยฺเหว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.

ยํ ปน วุตฺตํ "อปสาเทนฺโต"ติ, ตตฺถ อยมาธิปาโย:- อานนฺท "อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี"ติ มา เหวํ อวจ. ยทิ หิ เต เอส อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายติ, กสฺมา ตฺวํ อตฺตโน ธมฺมตาย โสตาปนฺโน นาโหสิ. มยา จ ^๑- ทินฺนนเย ตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌิ. อานนฺท อิทํ นิพฺพานเมว คมฺภีรํ, ปจฺจยากาโร ปน อุตฺตานโก ชาโต, อถ กสฺมา โอฬาริกํ กามราคสญฺโชนํ ปฏิฆสญฺโชนํ, โอฬาริกํ กามราคานุสยํ ปฏิฆานุสยนฺติ อิเม จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา สกทาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ, เตเยว อนุสหคเต จตฺตาโร กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา อนาคามิผลํ น สจฺฉิกโรสิ, รูปราคาทีนิ ปญฺจ สํโยฺนานิ, มานานุสยํ ภวราคานุสยํ อวิชฺชานุสยนฺติ อิเม อฏฺ กิเลเส สมุคฆาเตตฺวา อรหตฺตํ น สจฺฉิกโรสิ. กสฺมา วา สตสหสฺสกปฺปาธิกํ เอกํ อสงฺเขยฺยํ ปูริตปารมิโน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา วิย สาวกปารมีาณํ น ปฏิวิชฺฌสิ, สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ เทฺว อสงฺเขยฺยานิ ปูริตปารมิโน ปจฺเจกพุทฺธา วิย ^๒- ปจฺเจกโพธิาณํ น ปฏิวิชฺฌสิ. ^๓- ยทิ วา เต สพฺพถาปิ ^๔- เอส อุตฺตานโก หุตฺวา อุปฏฺาติ, อถ กสฺมา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อฏฺ โสฬส วา อสงฺเขยฺยานิ ปูริตปารมิโน พุทฺธา วิย สพฺพญฺุตาณํ น สจฺฉิกโรสิ, กึ อนตฺถิโกสิ เอเตหิ วิเสสาธิคเมหิ, ปสฺส ยาว จ เต อปรทฺธํ, ตฺวํ นาม สาวกปเทสาเณ ิโต อติคมฺภีรํ ปจฺจยาการํ "อุตฺตานโก วิย เม อุปฏฺาตี"ติ วทสิ, ตสฺส เต อิทํ วจนํ พุทฺธานํ กถาย ปจฺจนีกํ โหติ, ตาทิเสน นาม ภิกฺขุนา พุทฺธานํ กถาย ปจฺจนีกํ กเถตพฺพนฺติ น ยุตฺตเมตํ. นนุ มยฺหํ อานนฺท อิมํ ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺตสฺเสว กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขยฺยานิ อติกฺกนฺตานิ. ปจฺจยาการปฏิวิชฺฌนตฺถาย จ ปน เม @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ^๒ ฉ.ม.,อิ. วิย จ @^๓ ม. น สจฺฉิกโรสิ ^๔ ฉ.ม.,อิ. สพฺพถาว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.

อทินฺนํ นาม ทานํ นตฺถิ, อปูริตปารมี นาม นตฺถิ. "อชฺช ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิสฺสามี"ติ จ ^๑- ปน เม นิรุสฺสาหํ วิย มารพลํ วิธมนฺตสฺส อยํ มหาปวี ทฺวงฺตคุลมตฺตมฺปิ นากมฺปิ, ตถา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ มชฺฌิมยาเม จ ^๑- ทิพฺพจกฺขุํ สมฺปาเทนฺตสฺส. ปจฺฉิมยาเม ปน เม พลวปจฺจูสสมเย "อวิชฺชา สงฺขารานํ นวหิ อากเรหิ ปจฺจโย โหตี"ติ ทิฏฺมตฺเตน ^๒- ทสสหสฺสโลกธาตุ อยทณฺเฑน อาโกฏิตกํสตาโล วิย ^๓- วิรวสตํ วิรวสหสฺสํ มุญฺจมานา วาตาหเต ปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ วิย อกมฺปิตฺถ. ^๔- เอวํ คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ, เอตสฺส อานนฺท ธมฺมสฺส อนนุโพธา ฯเปฯ นาติวตฺตติ. ^๕- เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ เอตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺส. อนนุโพธาติ าตปริญฺาวเสน อนนุพุชฺฌนา. อปฺปฏิเวธาติ ตีรณปหานปริญฺาวเสน อปฺปฏิวิชฺฌนา. ตนฺตากุลชาตาติ ตนฺตํ วิย อากุลชาตา. ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ เปสการานํ ตนฺตํ ตหึ ตหึ อากุลํ โหติ, "อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺ"ติ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ, เอวเมว สตฺตา อิมสฺมึ ปจฺจยากาเร ขลิตา อากุลา พฺยากุลา โหนฺติ, น สกฺโกนฺติ ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ. ตตฺถ ตนฺตํ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ตฺวา สกฺกาปิ ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, เปตฺวา ปน เทฺว โพธิสตฺเต อญฺโ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. ยถา ปน อากุลํ ตนฺตํ กญฺชิกํ ทตฺวา โกจฺเฉน ปหตํ ตตฺถ ตตฺถ คุฬกชาตํ โหติ คณฺิพทฺธํ, เอวมิเม สตฺตา ปจฺจเยสุ ปกฺขลิตฺวา ปจฺจเย อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตวเสน คุฬกชาตา โหนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ @^๒ ฉ.ม. ทิฏฺมตฺเตเยว ^๓ ฉ.ม., อาโกฏิตกํสถาโล @^๔ ฉ.ม. ปกมฺปิตฺถ ^๕ ฉ.ม.,อิ. นาติวตฺตตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.

คณฺิพทฺธา. เย หิ เกจิ ทิฏฺิโย นิสฺสิตา, ^๑- สพฺเพ เต ปจฺจยํ อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺตาเยว. คุฬีคณฺิกชาตาติ ^๒- คุฬีคณฺิกํ ^๓- วุจฺจติ เปสการกญฺชิยสุตฺตํ. คุฬา ^๓- นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุฬาวโกติปิ เอเก. ยถา หิ ตทุภยมฺปิ อากุลํ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ มาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว โยเชตพฺพํ. มุญฺชปพฺพชภูตาติ มุญฺชติณํ วิย ปพฺพชติณํ ^๔- วิย จ ภูตา ตาทิสา ชาตา. ยถา หิ ตานิ ติณานิ โกฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุ ฉินฺนกาเล ^๕- กตฺถจิ ปติตํ คเหตฺวา เตสํ ติณานํ "อิทํ อคฺคํ, อิทํ มูลนฺ"ติ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรมฺปิ, ^๖- ปจฺจตฺตปุริสกาเร ^๗- ตฺวา สกฺกา ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, เปตฺวา ปน เทฺว โพธิสตฺเต อญฺโ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, เอวมยํ ปชา ปจฺจยํ อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี ทิฏฺิคตวเสน คุฬีคณฺิกชาตา ^๘- หุตฺวา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ. ตตฺถ อปาโยติ นิรยติรจฺฉานโยนิปิตฺติวิสยอสุรกายา. สพฺเพปิ หิ เต วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาวโต "อปาโย"ติ วุจฺจนฺติ, ^๙- ตถา ทุกฺขสฺส คติภาวโต ทุคฺคติ, สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโต. อิตโร ปน:- ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ ธาตุอายตนาน จ อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา สํสาโรติ ปวุจฺจติ. ตํ สพฺพมฺปิ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติ, อถโข จุติโต ปฏิสนฺธึ, ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฏิสนฺธิโย คณฺหมานา ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อ. สนฺนิสฺสิตา ^๒ สี. คุฬาคณฺิกชาตา, ฉ.ม. กุลาคณฺิกชาตาติ @^๓ ฉ.ม. กุลา ^๔ สี. พพฺพชติณํ @^๕ ฉ.ม.,อิ....ชิณฺณกาเล ^๖ ฉ.ม.,อิ. ปิ-สทฺโท น ทิสฺสติ @^๗ ฉ.ม.,อิ. ตมฺปิ ปจฺจตฺต.... @^๘ ฉ.ม.,อิ. คณฺิกชาตา ^๙ ฉ.ม. วุจฺจติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺาณฏฺิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท วาตุกฺขิตฺตา ^๑- นาวา วิย ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยว. อิติ สพฺพเมตํ ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อปสาเทนฺโต อาห. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติ. ทสมํ. ทุกฺขวคฺโค ฉฏฺโ. ------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๙๗-๑๑๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=12&A=2162&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=2162&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=224 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=2468 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=2234 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=2234 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_16