อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                        ๗. ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา
    [๗๙] สตฺตเม ปุพฺเพนิวาสนฺติ น อิทํ อภิญฺาวเสน อนุสฺสรณํ
สนฺธาย วุตฺตํ, วิปสฺสนาวเสน ปน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺเต สมณพฺราหฺมเณ
สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เตเนวาห "สพฺเพเต ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อนุสฺสรนฺติ, เอเตสํ
วา อญฺตรนฺ"ติ อภิญฺาวเสน หิ สมนุสฺสรนฺตสฺส ขนฺธาปิ อุปาทานกฺขนฺธาปิ
ขนฺธปฏิพทฺธาปิ ปณฺณตฺติปิ อารมฺมณํ โหติเยว. รูปญฺเว อนุสฺสรตีติ เอวํ หิ
อนุสฺสรนฺโต น อญฺ กิญฺจิ สตฺตํ วา ปุคฺคลํ วา อนุสฺสรติ, อตีเต ปน
นิรุทฺธํ รูปกฺขนฺธเมว อนุสฺสรติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยติ. สุญฺตาปพฺพํ
นิฏฺิตํ.
    อิทานิ สุญฺตาย ลกฺขณํ ทสฺเสตุํ กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ วเทถาติอาทิมาห.
ยถา หิ นฏฺ โคณํ ปริเยสมาโน ปุริโส โคคเณ จรมาเน รตฺตํ วา ๑-
กาฬํ วา พลิพทฺทํ ทิสฺวาปิ น เอตฺตเกเนว "อยํ มยฺหํ โคโณ"ติ
สนฺนิฏฺานํ กาตุํ สกฺโกติ. กสฺมา? อญฺเสมฺปิ ตาทิสานํ อตฺถิตาย. สรีรปเทเส
ปนสฺส สตฺติสูลาทิลกฺขณํ ทิสฺวา "อยํ มยฺหํ สนฺตโก"ติ สนฺนิฏฺานํ โหติ,
เอวเมว สุญฺตาย กถิตายปิ ยาว สุญฺตาลกฺขณํ น กถิยติ, ตาว สา อกถิตาว
โหติ, ลกฺขเณ ปน กถิเต กถิตา นาม โหติ. โคโณ วิย หิ สุญฺตา,
โคณลกฺขณํ วิย สุญฺตาลกฺขณํ. ยถา โคณลกฺขเณ อสลฺลกฺขิเต โคโณ น สุฏฺุ
@เชิงอรรถ: ๑ ม., ก. เสตํ วา รตฺตํ วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๘.
สลฺลกฺขิโต โหติ, ตสฺมึ ปน สลฺลกฺขิเต โส สลฺลกฺขิโต นาม โหติ,
เอวเมว สุญฺตาลกฺขเณ อกถิเต สุญฺตา อกถิตาว โหติ, ตสฺมึ ปน
กถิเต สา กถิตา นาม โหตีติ สุญฺตาลกฺขณํ ทสฺเสตุํ กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ
วเทถาติอาทิมาห.
    ตตฺถ กิญฺจาติ การณปุจฺฉา, เกน การเณน รูปํ วเทถ, เกน การเณน
ตํ รูปํ นามาติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ โขติ เอตฺถ อิตีติ การณุทฺเทโส, ยสฺมา
รุปฺปติ, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ. รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏิยติ ปีฬิยติ,
ภิชฺชตีติ อตฺโถ. สีเตนปิ รุปฺปตีติอาทีสุ สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย
ปากฏํ. ติณฺณํ ติณฺณญฺหิ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร เอเกโก โอกนฺตริกนิรโย
นาม โหติ อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาโณ. ยสฺส เนว เหฏฺา ปวี อตฺถิ,
น อุปริ จนฺทิมสูริยทีปมณิอาโลโก, นิจฺจนฺธกาโร. ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตานํ
ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ, เต วคฺคุลิโย วิย ปพฺพตปาเท ทีฆปุถุเลหิ
นเขหิ ลคฺคิตฺวา อวํสิรา โอลมฺพนฺติ. ยทา สํสปฺปนฺตา อญฺมญฺสฺส
หตฺถปาสํ คตา โหนฺติ, อถ "ภกฺโข โน ลทฺโธ"ติ มญฺมานา ตตฺถ พฺยาวฏา
วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารเก อุทเก ปตนฺติ, วาเต ปหรนฺเตปิ มธุกผลานิ วิย
ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ, ปติตมตฺตาว อจฺจนฺตขาเร อุทเก ตตฺตเตเล
ปติตปิฏฺปิณฺฑิ ๕- วิย ปฏปฏายมานา วิลียนฺติ. เอวํ สีเตน รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย
ปากฏํ. มหึสรฏฺาทีสุปิ หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ ปากฏเมว. ตตฺถ หิ
สตฺตา สีเตน ภินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติ.
    อุเณฺหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํ โหติ. ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ
ปิตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํ. ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกญฺจิกาทีสุ
ปากฏํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๑๙.
    เอโก กิร กาลกญฺจิกอสุโร ปิปาสํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต โยชนคมฺภีรวิตฺถารํ
มหาคงฺคํ โอตริ, ตสฺส คตคตฏฺาเน อุทกํ ฉิชฺชติ, ธูโม อุคฺคจฺฉติ
ตตฺเต ปิฏฺิปาสาเณ จงฺกมนกาโล วิย โหติ. ตสฺส อุทกสทฺทํ สุตฺวา อิโต
จิโต จ วิจรนฺตสฺเสว รตฺติ วิภายิ. อถ นํ ปาโตว ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา
ตึสมตฺตา ปิณฺฑจาริกา ภิกฺขู ทิสฺวา "โก นาม ตฺวํ สปฺปุริสา"ติ ปุจฺฉึสุ.
เปโตหมสฺมิ ภนฺเตติ. กึ ปริเยสสีติ. ปานียํ ภนฺเตติ. อยํ คงฺคา ปริปุณฺณา,
กึ ตฺวํ น ปสฺสสีติ. น อุปกปฺปติ ภนฺเตติ. เตนหิ คงฺคาปิฏฺเ นิปชฺช, มุเข
เต ปานียํ อาสิญฺจิสฺสามาติ. โส วาลิกาปุลิเน อุตฺตาโน นิปชฺชิ. ภิกฺขู
ตึสมตฺเต ปตฺเต นีหริตฺวา อุทกํ อาหริตฺวา ตสฺส มุเข อาสิญฺจึสุ. เตสํ
ตถา กโรนฺตานํเยว เวลา อุปกฏฺา ชาตา. ตโต "ภิกฺขาจารกาโล อมฺหากํ
สปฺปุริส, กจฺจิ เต อสฺสาทมตฺตา ลทฺธา"ติ อาหํสุ. เปโต "สเจ เม ภนฺเต
ตึสมตฺตานํ อยฺยานํ ตึสปตฺเตหิ อาสิตฺตอุทกโต อฑฺฒปสตมตฺตมฺปิ ปรคลคตํ,
เปตตฺตภาวโต โมกฺโข มา โหตู"ติ อาห. เอวํ ปิปาสาย รุปฺปนํ ปิตฺติวิสเย
ปากฏํ.
    ฆํสาทีหิ รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํ. เอตฺถ จ ฑํสาติ
ปิงฺคลมกฺขิกา. มกสาติ มกสาว. วาตาปิ กุจฺฉิวาตปิฏฺิวาตาทิวเสน เวทิตพฺพา.
สรีรสฺมึ หิ วาตโรโค อุปฺปชฺชิตฺวา หตฺถปาทปิฏฺิอาทีนิ ภินฺทติ, กาณํ กโรติ,
ขุชฺชํ กโรติ, ปิสปฺปึ กโรติ.
    อาตโปติ สูริยาตโป. เตน รุปฺปนํ มรุกนฺตาราทีสุ ปากฏํ. เอกา กิร
อิตฺถี มรุกนฺตาเร รตฺตึ สตฺถโต โอหีนา ทิวา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาลิกาย
ตปฺปมานาย ปาเท เปตุํ อสกฺโกนฺตี สีสโต ปจฺฉึ โอตาเรตฺวา อกฺกมิ. กเมน
ปจฺฉิยา อุณฺหาภิตตฺตาย าตุํ อสกฺโกนฺตี ตสฺสา อุปริ สาฏกํ เปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วาลิกาปิฏฺเ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๐.
อกฺกมิ. ตสฺมิมฺปิ สนฺตตฺเต อตฺตโน องฺเกน คหิตปุตฺตกํ อโธมุขํ นิปชฺชาเปตฺวา
กนฺทนฺตํเยว อกฺกมิตฺวา สทฺธึ เตน ตสฺมึเยว าเน อุณฺหาภิตตฺตา กาลมกาสิ.
    สรีสปาติ เยเกจิ ทีฆชาติกา สรนฺตา คจฺฉนฺติ. เตสํ สมฺผสฺเสน รุปฺปนํ
อาสีวิสทฏฺกาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ. อิติ ภควตา ยานิ อิมานิ สามญฺปจฺจตฺตวเสน
ธมฺมานํ เทฺว ลกฺขณานิ, เตสุ รูปกฺขนฺธสฺส ตาว ปจฺจตฺตลกฺขณํ ทสฺสิตํ.
รูปกฺขนฺธสฺเสว หิ เอตํ, น เวทนาทีนํ, ตสฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณนฺติ วุจฺจติ.
อนิจฺจทุกฺขานตฺตลกฺขณํ ปน เวทนาทีนมฺปิ โหติ, ตสฺมา ตํ สามญฺลกฺขณนฺติ
วุจฺจติ.
    กิญฺจ ภิกฺขเว เวทนํ วเทถาติอาทีสุ ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ยํ ปน ปุริเมน อสทิสํ, ตสฺสายํ วิภาวนา:- สุขมฺปิ เวทิยตีติ สุขํ อารมฺมณํ
เวเทติ อนุภวติ. ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว นโย. กถํ ปเนตํ อารมฺมณํ สุขํ
ทุกฺขํ อทุกฺขมสุขํ นาม ชาตนฺติ? สุขาทีนํ ปจฺจยโต. สฺวายมตฺโถ "ยสฺมา จ
โข มหาลิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺตนฺ"ติ อิมสฺมึ มหาลิสุตฺเตน ๑-
อาคโตเยว. เวทยตีติ เอตฺถ จ สุขํ เวทนาว เวทยติ, น อญฺโ สตฺโต วา
ปุคฺคโล วา. เวทนา หิ เวทยิตลกฺขณา, ตสฺมา วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ เวทนาว
เวทยตีติ. เอวมิธ ภควา เวทนายปิ ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
    นีลมฺปิ สญฺชานาตีติ นีลปุปฺเผ วา วตฺเถ วา ปริกมฺมํ กตฺวา อุปจารํ วา
อุปฺปนํ วา ปาเปนฺโต สญฺชานาติ, อยํ หิ สญฺา นาม ปริกมฺมสญฺาปิ
อุปจารสญฺาปิ อปฺปนาสญฺาปิ วฏฺฏติ, นีลํ นีลนฺติ อุปฺปชฺชนสญฺาปิ วฏฺฏติ
เยว. ปีตกาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธาปิ ภควา สญฺชานนลกฺขณาย สญฺาย
ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. ข. ๑๗/๖๐/๕๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๑.
    รูปํ รูปตฺตาย ๑- สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา ยาคุเมว ยาคุตฺตาย, ๒- ปูวเมว
ปูวตฺตาย ปจติ นาม, เอวํ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตภาเวน สงฺขตนฺติ ลทฺธนามํ
รูปเมว รูปตฺตา ยถา อภิสงฺขตํ รูปํ นาม โหติ, ตถตฺตาย ๓- รูปภาวาย
อภิสงฺขโรติ อายูหติ สมฺปิณฺเฑติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถ. เวทนาสุปิ เอเสว นโย.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- อตฺตนา สห ชายมานํ รูปํ สมฺปยุตฺเต จ เวทนานโย
ธมฺเม อภิสงฺขโรติ นิพฺพตฺเตตีติ อิธาปิ ภควา เจตยิตลกฺขณสฺส สงฺขารสฺส
ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
    อมฺพิลมฺปิ วิชานาตีติ อมฺพอมฺพาฏกมาตุลุงฺคาทิอมฺพิลํ "อมฺพิลนฺ"ติ
วิชานาติ. เอส นโย สพฺพปเทสุ. อปิเจตฺถ ติตฺตกนฺติ นิมฺพปโฏลาทินานปฺปการํ.
กฏุกนฺติ ปิปฺผลิมริจาทินานปฺปการํ. มธุรนฺติ สปฺปิผาณิตาทินานปฺปการํ.
ขาริกนฺติ วาติงฺคณตาลเกตกีกฬีรนาฬิเกรจตุรสฺสวลฺลิเวตฺตงฺกุราทินานปฺปการํ.
อขาริกนฺติ ยํ วา ตํ วา ถลชาตํ การกปณฺณาทิมิสฺสกปณฺณํ. โลณกนฺติ
โลณยาคุโลณมจฺฉโลณภตฺตาทินานปฺปการํ. อโลณิกนฺติ อโลณยาคุอโลณมจฺฉอโลณภตฺตาทิ-
นานปฺปการํ. ตสฺมา วิญฺาณนฺติ วุจฺจตีติ ยสฺมา อิมํ อมฺพิลาทิเภทํ
อญฺมญฺวิสิฏฺเน อมฺพิลาทิภาเวน ชานาติ, ตสฺมา วิญฺาณนฺติ วุจฺจตีติ.
เอวมิธาปิ ภควา วิชานนลกฺขณสฺส วิญฺาณสฺส ปจฺจตฺตลกฺขณเมว ภาเชตฺวา ทสฺเสสิ.
    ยสฺมา ปน อารมฺมณสฺส อาการสณฺานคหณวเสน สญฺา ปากฏา
โหติ, ตสฺมา สา จกฺขุทฺวาเร วิภตฺตา. ยสฺมา วินาปิ อาการสณฺานา อารมฺมณสฺส
ปจฺจตฺตเภทคหณวเสน วิญฺาณํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมา ตํ ชิวฺหาทฺวาเร วิภตฺตํ.
อิเมสํ ปน สญฺาวิญฺาณาปญฺานํ ๕- อสมฺโมหโต สภาวสลฺลกฺขณตฺถํ สญฺชานาติ,
วิชานาติ, ปชานาตีติ เอตฺถ วิเสสา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อุปสคฺคมตฺตเมว
@เชิงอรรถ: ๑ สี. รูปตฺถาย    ๒ สี. ยาคุตฺถาย   ๓ สี. ตถา ตทตฺถาย, ก. ตถา ตาย
@๔ สี. วิติงฺคณนีลิกมทฺทนาฬิเกร...., ฉ. วาติงฺคณนาฬิเกร....
@๕ ม. สญฺาวิญฺาณานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๒.
วิเสโส, ชานาตีติ ปทํ ปน อวิเสโส. ตสฺสปิ ๑- ชานนฏฺเน วิเสโส เวทิตพฺโพ.
สญฺา หิ นีลาทิวเสน อารมฺมณสญฺชานนวตฺตเมว, อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ
ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. วิญฺาณํ นีลาทิวเสน อารมฺมณญฺเจว
ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ
ปาเปตุํ น สกฺโกติ. ปญฺา นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ วิชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน
ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติ.
    ยถา หิ เหรญฺิกผลเก กหาปณราสิมฺหิ กเต อชาตพุทฺธิทารโก
คามิกปุริโส มหาเหรญฺิโกติ ตีสุ ชเนสุปิ โอโลเกตฺวา ิเตสุ อชาตพุทฺธิทารโก
กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตจตุรสฺสมณฺฑลาทิภาวเมว ชานาติ, "อิทํ มนุสฺสานํ
อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมตนฺ"ติ น ชานาติ. คามิกปุริโส จิตฺตาทิภาวญฺจ
ชานาติ, มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภครตนสมฺมตภาวญฺจ, "อยํ กูโฏ, อยํ เฉโก,
อยํ กรโฏ, อยํ สโณฺห"ติ น ชานาติ. มหาเหรญฺิโก จิตฺตาทิภาวมฺปิ
รตนสมฺมตภาวมฺปิ กูฏาทิภาวมฺปิ ชานาติ. ชานนฺโต จ ปน รูปํ ทิสฺวาปิ
สทฺทํ สุตฺวาปิ คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ รสํ สายิตฺวาปิ หตฺเถน ครุลหุภาวํ อุปธาเรตฺวาปิ
"อสุกคาเม กโต"ติปิ ชานาติ, "อสุกนิคเม อสุกนคเร อสุกปพฺพตจฺฉายาย
อสุกนทิยา ตีเร กโต"ติปิ, "อสุกาจริเยน กโต"ติปิ ชานาติ. เอวเมว สญฺา
อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมตฺตเมว สญฺชานาติ.
วิญฺาณํ คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ ชานาติ,
อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ. ปญฺา มหาเหรญฺิกสฺส กหาปณทสฺสนํ
วิย นีลาทิวเสน อารมฺมณมฺปิ ชานาติ, อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ
ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติ.
    โส ปน เนสํ วิเสโส ทุปฺปฏิวิชฺโฌ. เตนาห อายสฺมา นาคเสโน:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๓.
              "ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตนฺติ. กึ ภนฺเต นาคเสน
         ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ. ทุกฺกรํ มหาราช ภควตา กตํ, อิเมสํ
         อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานํ ววตฺถานํ
         อกฺขาตํ `อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สญฺา อยํ เจตนา, อิทํ
         จิตฺตนฺ'ติ" .
    ยถา หิ ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตลนฺติ
อิมานิ ปญฺจ เตลานิ เอกจาฏิยํ ๑- ปกฺขิปิตฺวา ทิวสํ ยมกมนฺเถหิ มนฺเถตฺวา
ตโต "อิทํ ติลเตลํ, อิทํ สาสปเตลนฺ"ติ เอเกกสฺส ปาฏิเยกฺกํ อุทฺธรณํ นาม
ทุกฺกรํ, อิทํ ตโต ทุกฺกรตรํ. ภควา ปน สพฺพญฺุตาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา
ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา อิเมสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ วตฺตมานานํ
ววตฺถานํ อกาสิ. ปญฺจนฺนํ มหานทีนํ สมุทฺทํ ปวิฏฺฏฺาเน "อิทํ คงฺคาย อุทกํ,
อิทํ ยมุนายา"ติ เอวํ ปาฏิเยกฺกํ อุทกุทฺธรเณนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
    อิติ ปมปพฺเพน สุญฺตํ, ทุติเยน สุญฺตาลกฺขณนฺติ ทฺวีหิ ปพฺเพหิ
อนตฺตลกฺขณํ กเถตฺวา อิทานิ ทุกฺขลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ตตฺร ภิกฺขเวติอาทิมาห.
ตตฺถ ขชฺชามีติ น รูปํ สุนโข วิย มํสํ ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวา ขาทติ, ยถา ปน
กิลิฏฺวตฺถนิวตฺโถ ตโตนิทานํ ปีฬํ สนฺธาย "ขาทติ มํ วตฺถนฺ"ติ ภณติ, เอวมิทมฺปิ
ปีฬํ อุปฺปาเทนฺตํ ขาทติ นามาติ เวทิตพฺพํ. ปฏิปนฺโน โหตีติ สีลํ อาทึ
กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺโน โหติ. โย ปเนตฺถ พลาโณ
ติกฺขพุทฺธิาณุตฺตโร โยคาวจโร ๒- ปธานภูมิยํ วายมนฺโต ขาณุนา วา กณฺฏเกน
วา วิทฺโธ อาวุเธน วา ปหโฏ พฺยคฺฆาทีหิ วา คเหตฺวา ขชฺชมาโน ตํ
เวทนํ อพฺโพหาริกํ กตฺวา มูลกมฺมฏฺานํ สมฺมสนฺโต อรหตฺตเมว คณฺหาติ,
อยํ เวทนาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม วุจฺจติ ปีตมลฺลตฺเถโร ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี., สฺยา. เอกปาติยํ  ๒ สี. โยคาวจโร ว, ม. โยคาวจโร จ  ๓ สี. ปิติมลฺลตฺเถโร
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๔.
วิย กุฏุมฺพิยปุตฺตมหาติสฺสตฺเถโร วิย วตฺตนิอฏวิยํ ตึสมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อญฺตโร
พฺยคฺฆมุเข นิปนฺนภิกฺขุ วิย กณฺฏเกน วิทฺธตฺเถโร วิย จ.
    ทฺวาทสสุ กิร ภิกฺขูสุ คณฺฏึ ๑- ปหริตฺวา อรญฺเ ปธานมนุยุญฺชนฺเตสุ
เอโก สูริเย อตฺถงฺคตมตฺเตว คณฺฏึ ปหริตฺวา จงฺกมนํ โอรุยฺห จงฺกมนฺโต
ติริยํ นิมฺมเถนฺโต ติณปฏิจฺฉนฺนํ กณฺฏกํ อกฺกมิ. กณฺฏโก ปิฏฺิปาเทน
ตตฺตผาเลน วินิวิทฺธกาโล วิย เวทนา วตฺตติ. เถโร จินฺเตสิ "กึ อิมํ
กณฺฏกํ อุทฺธรามิ, อุทาหุ ปกติยา วิชฺฌิตฺวา ิตกณฺฏกนฺ"ติ. ตสฺส เอวมโหสิ
"อิมินา กณฺฏเกน วิทฺธตฺตา นิรยาทีสุ ภยํ ๒- นาม นตฺถิ, ปกติยา
วิชฺฌิตฺวา ิตกณฺฏกํเยวา"ติ. โส ตํ เวทนํ อพฺโพหาริกํ กตฺวา สพฺพรตฺตึ
จงฺกมิตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อญฺสฺส สญฺ อทาสิ. โส อาคนฺตฺวา "กึ
ภนฺเต"ติ ปุจฺฉิ. กณฺฏเกนมฺหิ อาวุโส วิทฺโธติ. กาย เวลาย ภนฺเตติ.
สายเมว อาวุโสติ. กสฺมา น อเมฺห ปกฺโกสิตฺถ, กณฺฏกํ อุทฺธริตฺวา
ตตฺถ เตลมฺปิ สิญฺเจยฺยามาติ. ปกติยา วิชฺฌิตฺวา ิตกณฺฏกเมว อุทฺธริตุํ
วายมิมฺห อาวุโสติ. สกฺกุณิตฺถ ภนฺเต อุทฺธริตุนฺติ. เอกเทสมตฺเตน เม อาวุโส
อุทฺธโฏติ. เสสวตฺถูนิ ทีฆมชฺฌิมฏฺกถาสุ ๓- สติปฏฺานสุตฺตนิทฺเทเส
วิตฺถาริตาเนว.
    ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเวติ กสฺมา อารทฺธํ? อิมสฺมึ ปพฺเพ ทุกฺขลกฺขณเมว
กถิตํ, น อนิจฺจลกฺขณํ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธํ. ตีณิ ลกฺขณานิ สโมธาเนตฺวา
ทสฺเสตุมฺปิ อารทฺธเมว. อปจินาติ โน อาจินาตีติ วฏฺฏํ วินาเสติ, เนว
จินาติ. ปชหติ น อุปาทิยตีติ ตเทว วิสฺสชฺเชติ, น คณฺหาติ. วิสิเนติ น
อุสฺสิเนตีติ วิกิรติ น สมฺปิณฺเฑติ. วิธูเปติ น สนฺธูเปตีติ นิพฺพาเปติ น
ชาลาเปติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สฺยา. คณฺฑึ          ๒ สี. วาโส
@๓ สุ.วิ. ๒/๓๖๓, ป.สู. ๑/๒๔๘
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๕.
    เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเวติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? วฏฺฏํ วินาเสตฺวา ิตํ
มหาขีณาสวํ ทสฺเสสฺสามีติ อารทฺธํ. เอตฺตเกน วา าเนน วิปสฺสนา กถิตา,
อิทานิ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺเค ทสฺเสตุํ อิทมารทฺธํ. อถวา เอตฺตเกน
าเนน ปมมคฺโค กถิโต, อิทานิ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺเค ทสฺเสตุํ
อิทมารทฺธํ. เอตฺตเกน วา าเนน ตีณิ มคฺคานิ กถิตานิ, อิทานิ สห
วิปสฺสนาย อรหตฺตมคฺคํ ทสฺเสตุมฺปิ อิทมารทฺธเมว.
    สปชาปติกาติ สทฺธึ ปชาตินา เทวราเชน. อารกาว นมสฺสนฺตีติ ทูรโตว
นมสฺสนฺติ, ทูเรปิ ิตํ นมสฺสนฺติเยว อายสฺมนฺตํ นีตตฺเถรํ ๑- วิย.
    เถโร กิร ปุปฺผฉฑฺฑกกุลโต นิกฺขมฺม ปพฺพชิโต, ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ
ปตฺวา จินฺเตสิ "อหํ อชฺเชว ปพฺพชิโต อชฺเชว เม ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ
ปตฺตํ, จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามปณฺฑิตมหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรสฺสามี"ติ. โส
ปํสุกูลตฺถาย สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา โจฬกํ ปริเยสนฺโต วิจริ. อเถโก มหาพฺรหฺมา
สมาปตฺติโต วุฏฺาย มนุสฺสปถํ โอโลเกนฺโต เถรํ ทิสฺวา "อชฺเชว ปพฺพชิตฺวา
อชฺเชว ขุรคฺเค อรหตฺตํ ปตฺวา มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรตุํ โจฬกํ ปริเยสตี"ติ
อญฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. ตมญฺโ มหาพฺรหฺมา ทิสฺวา "กํ นมสฺสสี"ติ
ปุจฺฉิ. นีตตฺเถรํ นมสฺสามีติ. กึ การณาติ. อชฺเชว ปพฺพชิตฺวา อชฺเชว
ขุรคฺเค อรหตฺตํ ปตฺวา มหาอริยวํสปฏิทํ ปูเรตุํ โจฬกํ ปริเยสตีติ. โสปิ นํ
นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. อถญฺโ, อถญฺโติ สตฺตสตา มหาพฺรหฺมาโน นมสฺสมานา
อฏฺสุ. เตน วุตฺตํ:-
             "ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา
              พฺรหฺมาวิมานา อภินิกฺขมิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นีลตฺเถรํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๖.
              นีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา
             `ขีณาสโว คณฺหติ ปํสุกูลํ' .
              ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา
              พฺรหฺมาวิมานา อภินิกฺขมิตฺวา
              นีตํ นมสฺสนฺติ ปสนฺนจิตฺตา
             `ขีณาสโว กยิรติ ปํสุกูลํ' .
             `ขีณาสโว โธวติ ปํสุกูลํ'
             `ขีณาสโว รชติ ปํสุกูลํ'
             `ขีณาสโว ปารุปติ ปํสุกูลนฺ'ติ" .
    อิติ ภควา อิมสฺมึ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺตสฺส
    กูฏํ คณฺหิ. เทสนาปริโยสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. สตฺตมํ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๓๑๗-๓๒๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=12&A=6992&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=6992&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=17&i=158
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=17&A=1955
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=17&A=2112
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=17&A=2112
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_17