ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                       ๘. สุปฺปวาสาสุตฺตวณฺณนา
      [๑๘] อฏฺฐเม กุณฺฑิยายนฺติ ๓- เอวนฺนามเก โกลิยานํ นคเร. กุณฺฑธานวเนติ
ตสฺส นครสฺส อวิทูเร กุณฺฑธานสงฺขาเต วเน.
      ปุพฺเพ กิร กุณฺโฑ นาม เอโก ยกฺโข ตสฺมึ วนสณฺเฑ วาสํ กผฺเปสิ,
กุณฺฑธานมิสฺเสน จ พลิกมฺเมน ตุสตีติ ตสฺส ตถา ตตฺถ พลึ อุปหรนฺติ,
เตเนตํ วนสณฺฑํ กุณฺฑธานวนนฺเตฺวว ปญฺญายิตฺถ. ตสฺส อวิทูเร เอกา คามปติกา ๔-
อโหสิ, สาปิ ตสฺส ยกฺขสฺส อาณาปวตฺติฏฺฐาเน นิวิฏฺฐตฺตา เตเนว ปริปาลิตตฺตา
กุณฺฑิยาติ ๕- โวหริยิตฺถ. อปรภาเค ตตฺถ โกลิยราชาโน นครํ กาเรสุํ, ตมฺปิ
ปุริมโวหาเรน กุณฺฑิยาเตฺวว วุจฺจติ. ตสฺมิญฺจ วนสณฺเฑ โกลิยราชาโน ภควโต
ภิกฺขุสํฆสฺส จ วสนฺตถาย วิหารํ ปติฏฺฐาเปสุํ, ตมฺปิ กุณฺฑธานวนนฺเตฺวว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อมตปทํ   ขุ.ธ. ๒๕/๒๑/๑๙,๒๗/๒๔๑๙/๕๒๔ (สฺยา)
@ ฉ.ม. กุณฺฑิกายนฺติ   สี. วามปถิกา   ฉ.ม. กุณฺฑิกาติ, เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

ปญฺญายิตฺถ. อถ ภควา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุกฺกเมน ตํ วิหารํ ปตฺวา ตตฺถ วิหาสิ. เตน วุตฺตํ "เอกํ สมยํ ภควา กุณฺฑิยายํ วิหรติ กุณฺฑธานวเน"ติ. สุปฺปวาสาติ ตสฺสา อุปาสิกาย นามํ. โกลิยธีตาติ โกลิยราชปุตฺตี. สา หิ ภควโต อคฺคุปฏฺฐายิกา ปณีตทายิกานํ สาวิกานํ เอตทคฺเค ฐปิตา โสตาปนฺนา อริยสาวิกา. ยํ หิ กิญฺจิ ภควโต ยุตฺตรูปํ ขาทนียํ โภชนียํ เภสชฺชํ วา น ตตฺถ อญฺญาหิ สํวิธาตพฺพํ อตฺถิ, สพฺพํ ตํ สยเมว อตตฺโน ปญฺญาย วิจาเรตฺวา สกฺกจฺจํ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ. เทวสิกญฺจ อฏฺฐสตํ สํฆภตฺตปาฏิปุคฺคลิกภตฺตานิ เทติ. โย โกจิ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา ตํ กลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ ริตฺตหตฺโถ น คจฺฉติ. เอวํ มุตฺตจาคา ปยตปาณี โวสฺสคฺครตา ยาจโยคา ทานสํวิภาครตา. อสฺสา กุจฺฉิยํ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธากาโร ปจฺฉิมภวิโก สาวกโพธิสตฺโต ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ตํ คพฺภํ เกนจิเทว ปาปกมฺเมน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา ปริหริ, สตฺตาหญฺจ มูฬฺหคพฺภา อโหสิ. เตน วุตฺตํ "สตฺต วสฺสานิ คพฺภํ ธาเรติ สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา"ติ. ตตฺถ สตฺต วสฺสานีติ สตฺต สํวจฺฉานิ, อจฺจนฺตสํโยเค จ อิทํ อุปโยควจนํ. คพฺภํ ธาเรตีติ คพฺภํ วหติ, คพฺภินี โหตีติ อตฺโถ. สตฺตาหํ มูฬหคพฺภาติ สตฺต อหานิ พฺยากุลคพฺภา. คพฺโภ หิ ปริปกฺโก สมฺปชฺชมาโน วิชายนกาเล กมฺมชวาเตหิ สญฺจาเลตฺวา ปริวตฺติโต อุทฺธํปาโท อโธสิโร หุตฺวา โยนิมุขาภิมุโข โหติ, เอวํ โส กตฺถจิ กลคฺโค พหิ นิกฺขมติ. วิปชฺชมาโน ปน วิปริวตฺตนวเสน โยนิมคฺคํ ปิทหิตฺวา ติริยํ นิปชฺชติ, สยเมว วา โยนิมคฺโค ปิทหติ โส ตตฺถ กมฺมชวาเตหิ อปราปรํ ปริวตฺตมาโน พฺยากุโล มูฬฺหคพฺโภติ วุจฺจติ, ตสฺสาปิ สตฺต ทิวเส เอวํ อโหสิ, เตน วุตฺตํ "สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา"ติ. อยญฺจ คพฺโภ สีวลิตฺเถโร, ตสฺส กถํ สตฺต วสฺสานิ คพฺภาวาสทุกฺขํ, สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวปฺปตฺติ, มาตุ จสฺสาปิ โสตาปนฺนาย อริยสาวิกาย ตถา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

ทุกฺขานุภวนํ ชาตนฺติ? วุจฺจเต:- อตีเต กาสิกราเช พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก โกสลราชา มหนฺเตน พเลนาคนฺตฺวา พาราณสึ คเหตฺวา ตํ ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสึ อตฺตโน อคฺคมเหสึ อกาสิ. พาราณสิรญฺโญ ปน ปุตฺโต ปิตุ มรณกาเล นิทฺธมนทฺวาเรน ปลายิตฺวา อตฺตโน ญาติมิตฺตพนฺธเว เอกชฌํ กตฺวา อนุกฺกเมน พลํ สํหริตฺวา พาราณสึ อาคนฺตฺวา อวิทูเร มหนฺตํ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา ตสฺส รญฺโญ ปณฺณํ เปเสสิ "รชฺชํ วา เทตุ, ยุทฺธํ วา"ติ. ราชกุมารสฺส มาตา สาสนํ สุตฺวา "ยุทฺเธน กมฺมํ นตฺถิ, สพฺพทิสาสุ สญฺจารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา พาราณสินครํ ปริวาเรตุ, ตโต ทารูทกภตฺตปริกฺขเยน ๑- กิลนฺตา นคเร มนุสฺสา วินาว ยุทฺเธน ราชานํ คเหตฺวา ทสฺสนฺตี"ติ ปณฺณํ เปเสสิ. โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา จตฺตาริ มหาทฺวารานิ รกฺขนฺโต สตฺต วสฺสานิ นครํ อุปรุนฺธิ, นคเร มนุสฺสา จูฬทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา ทารูทกาทีนิ อาหรนฺติ, สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติ. อถ ราชกุมารสฺส มาตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "พาโล มม ปุตฺโต อุปายํ น ชานาติ, คจฺฉถ, อสฺส ๒- จูฬทฺวารานิ ปิทหิตฺวา ๓- นครํ อุปรุนฺธตูติ วเทถา"ติ ปุตฺตสฺส คูฬฺหสาสนํ ปหิณิ, โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา สตฺต ทิวเส ตถา อกาสิ. นาครา พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺตา สตฺตเม ทิวเส ตสฺส รญฺโญ สีสํ คเหตฺวา กุมารสฺส อทํสุ. กุมาโร นครํ ปวิสิตฺวา รชฺชํ อคฺคเหสิ. โส ตทา สตฺต วสฺสานิ นครรุนฺธนกมฺมนิสฺสนฺเทน เอตรหิ สตฺต วสฺสานิ มาตุกุจฺฉิสงฺขาตาย โลหิตกุมฺภิยา วสิ, อวเสสโต ปน สตฺตาหํ นครูปรุนฺธเนน สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชิ. ชาตกฏฺฐกถายํ ปน "สตฺต ทิวสานิ นครํ รุนฺธิตฺวา คหิตกมฺมนิสฺสนฺเทน สตฺต วสฺสานิ โลหิตกุมฺภิยํ วสิตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภภาวํ อาปชฺชี"ติ วุตฺตํ. ยํ ปน โส ปทุมุตฺตรสมฺมาสมฺพุทฺธปาทมูเล "ลาภีนํ @เชิงอรรถ: สี. ทารุทกาทินา วา ภตฺตปริกฺขเยน วา ม. สตฺต ทิวเส ฉ.ม. ปิธาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

อคฺโค ภเวยฺยนฺ"ติ มหาทานํ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ยญฺจ วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล นาคเรหิ สทฺธึ สหสฺสคฺฆนิกํ คุฬทธึ ทตฺวา ปตฺถนํ อกาสิ, ตสฺสานุภาเวน ลาภีนํ อคฺโค ชาโต. สุปฺปาวาสาปิ "นครํ รุนฺธิตฺวา คณฺห ตาตา"ติ เปสิตภาเวน สตฺต วสฺสานิ กุจฺฉินา คพฺภํ ปริหริตฺวา สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภา ชาตา. เอวํ เต มาตาปุตฺตา อตฺตโน กมฺมสฺส อนุรูปํ อีทิสํ ทุกฺขํ ปฏิสํเวทึสุ. ตีหิ วิตกฺเกหีติ ตรนตฺตยสฺส คุณานุสฺสติปฏิสํยุตฺเตหิ ตีหิ สมฺมาวิตกฺเกหิ. อธิวาเสตีติ มูฬฺหคพฺภตาย อุปฺปนฺนทุกฺขํ สหติ. สา หิ ภควโต สมฺพุทฺธภาวํ, อริยสํฆสฺส สุปฏิปตฺตึ, นิพฺพานสฺส จ ทุกฺขนิสฺสรณภาวํ อนุสฺสรนฺตี อตฺตโน อุปฺปชฺชมานทุกฺขํ อมนสิกรเณเนว อภิภวิตฺวา ขมติ. เตน วุตฺตํ "ตีหิ วิตกฺเกหิ อธิวาเสตี"ติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ วตาติอาทิ เตสํ วิตกฺกานํ ปวตฺติอาการทสฺสนํ. ตสฺสตฺโถ:- โย ภคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควา โลกนาโถ สมฺมา อวิปรีตํ สามํ สยเมว สพฺพธมฺเม อโห วต พุทฺโธ, โส ภควา เอวรูปสฺส เอตรหิ มยา อนุภวิยมานสฺส อญฺญสฺส จ เอวํชาติกสฺส สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปหานาย อจฺจนฺตํ อนุปฺปาทนิโรธาย ธมฺมํ กเถติ, อวิปรีตธมฺมํ กเถติ. อวิปรีตธมฺมเทสนตาย หิ สตฺถุ สมฺมาสมฺโพธิสิทฺธิ. ตสฺส ยถาวุตฺตคุณสฺส ภควโต ธมฺมสฺสวนนฺเต ชาตตฺตา สีลทิฏฺฐิสามญฺเญน สํหตตฺตา จ สาวสํโฆติ ลทฺธนาโม อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูโห สุปฏิปนฺโน วต อโห วต สมฺมาปฏิปนฺโน, โย อริยสํโฆ เอวรูปสฺส อีทิสสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส ปหานาย อนุปฺปาทนิโรธาย อนิวตฺติปฏิปทํ ปฏิปนฺโน. สุสุขํ วต อโห วต สุฏฺฐุ สุขํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ, ยสฺมึ นิพฺพาเน อีทิสํ วฏฺฏทุกฺขํ น อุปลพฺภตีติ. เอตฺถ จ ปฏิปชฺชมานาปิ ปฏิปนฺนาอิจฺเจว วุตฺตา ปฏิปตฺติยา อนิวตฺติภาวโต. อถวา อุปฺปนฺนสทฺโท วิย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

ปฏิปนฺนสทฺโท วตฺตมานตฺโถปิ เวทิตพฺโพ. เตเนวาห "โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน"ติ. สามิกนฺติ อตฺตโน ปตึ โกลิยราชปุตฺตํ. อามนฺเตสีติ อภาสิ. มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทาหีติ มยฺหํ วจเนน จกฺกลกฺขณปฺปฏิมณฺฑิตานิ วิกสิตปทุมสสฺสิรีกานิ ภควโต จรณานิ ตว สิรสา วนฺทาหิ, อุตฺตมงฺเคน อภิวาทนํ กโรหีติ อตฺโถ. อปฺปาพาธนฺติอาทีสุ อาพาโธติ วิสภาคเวทนา วุจฺจติ, ยา เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาปิ สกลสรีรํ อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ. อาตงฺโกติ กิจฺฉชีวิตกโร โรโค. อถวา ยาเปตพฺพโรโค. อาตงฺโก, อิตโร อาพาโธ. ขุทฺทโก วา โรโค อาตงฺโก, พลวา อาพาโธ. เกจิ ปน "อชฺฌตฺตสมุฏฺฐาโน อาพาโธ, พหิทฺธาสมุฏฺฐาโน อาตงฺโก"ติ วทนฺติ. ตทุภยสฺสาปิ อภาวํ ปุจฺฉาติ วทติ. คิลานสฺเสว จ อุฏฺฐานํ นาม ครุกํ โหติ, กาเย พลํ น โหติ, ตสฺมา นิคฺเคลญฺญตาย ลหุปริวตฺติสงฺขาตํ กายสฺส ลหุฏฺฐานํ สรีรพลญฺจ ปุจฺฉาติ วทติ. ผาสุวิหารนฺติ ฐานนิสินฺนคมนสยนสงฺขาเตสุ จตูสุ อิริยาปเถสุ สุขวิหารญฺจ ปุจฺฉาติ วทติ. อถสฺส ปุจฺฉตพฺพาการํ ทสฺเสนฺตี "สุปฺปวาสา ภนฺเต"ติอาทิมาห. เอวญฺจ วเทหีติ อิทานิ วตฺตพฺพาการํ นิทสฺเสติ. ปรมนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉนํ. เตน สาธุ ภทฺเท ยถาวุตฺตํ, ปฏิปชฺชามีติ ทสฺเสติ. โกลิยปุตฺโตติ สุปฺปวาสาย สามิโก โกลิยราชปุตฺโต. สุขินี โหตูติ สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย สตฺถา สุปฺปวาสาย เปสิตวนฺทนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตทนนฺตรํ อตฺตโน เมตฺตาวิหารสมุฏฺฐาปกํ ๑- พุทฺธาจิณฺณํ สุขูปสํหารํ ตสฺสา สามญฺญโต ปกาเสตฺวา ปุน ตสฺสา ปุตฺตสฺส จ คพฺภวิปตฺติมูลกทุกฺขุปฺปตฺติปฏิกฺเขปมุเขน สุขูปสํหารํ นิทสฺเสนฺโต "สุขินี ฯเปฯ อโรคา, อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู"ติ อาห. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เมตฺตาวิหารสํสูจกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

สห วจนาติ ภควโต วจเนน สเหว. ยสฺมึ กาเล ภควา ตถา อโวจ, ตสฺมึเยว กาเล ตมฺปิ กมฺมํ ปริกฺขยํ อคมาสิ, ตสฺส ปริกฺขีณภาวํ โอโลเกตฺวา สตฺถา ตถา อภาสิ. อปเร ปน วทนฺติ:- สเจ ตถา สตฺถา นาจิกฺขิสฺส, ตโต ปรมฺปิ กิญฺจิ กาลํ ตสฺสา ตํ ทุกฺขํ อนุพนฺธิสฺส. ยสฺมา ปน ภควตา "สุขินี อโรคา อโรคญฺจ ปุตฺตํ วิชายตู"ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส วจนสมกาลเมว โส คพฺโภ พฺยากุลภาวํ วิชหิตฺวา สุเขเนว พหิ นิกฺขมิ, เอวํ เตสํ มาตาปุตฺตานํ โสตฺถิ อโหสิ. อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโว. ยถา หิ ปฏาจาราย ปิยวิปฺปโยคสมฺภูเตน โสเกน อุมฺมาทํ ปตฺวา:- "อุโภ ปุตฺตา กาลกตา ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต มาตา ปิตา จ ภาตา จ เอกจิตกมฺหิ ฌายเร"ติ ๑- วตฺวา ชาตรูเปเนว จรนฺติยา "สตึ ปฏิลภาหิ ภคินี"ติ ภควโต วจนสมนฺตรเมว อุมฺมาโท วูปสมิ, ตถา สุปฺปิยาปิ อุปาสิกา อตฺตนาว อตฺตโน อูรุยํ กเตน มหาวเณน วุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตี สยนปิฏฺเฐ นิปนฺนา "อาคนฺตฺวา มํ วนฺทตู"ติ วจนสมนฺตรเมว วเณ ปากติเก ชาเต สยเมว คนฺตวา ภควนฺตํ วนฺทีติเอวมาทีนิ วตฺถูนิ อิธ อุทาหริตพฺพานีติ. เอวํ ภนฺเตติ ภนฺเต ยถา ภควา สปุตฺตาย มาตุยา ๒- อโรคภาวํ อาสึสนฺโต อาห "สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายตู"ติ, ตํ เอวเมว. น หิ กทาจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ วจนสฺส อญฺญถาภาโวติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน "เอวมตฺถู"ติ วทนฺติ, อปเร "โหตู"ติ ปทสฺส อตฺถํ อาเนตฺวา วณฺณยนฺติ. อภินนฺทิตฺวาติ กรวีกรุตมญฺชุนา พฺรหฺมสฺสเรน ภควตา วุจฺจมาเน ตสฺมึ วจเน ปีติโสมนสฺสปฏิลาภโต อภิมุขภาเวน นนฺทิตฺวา. อนุโมทิตฺวาติ ตโต ปจฺฉาปิ สมฺโมทนํ อุปฺปาเทตฺวา, จิตฺเตน วา อภินนฺทิตฺวา วาจาย อนุโมทิตฺวา, @เชิงอรรถ: ขุ.อป. ๓๓/๑๖๐/๓๒๒ สี. ตสฺสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

วจนสมฺปตฺติยา วา อภินนฺทิตฺวา อตฺถสมฺปตฺติยา อนุโมทิตฺวา. สกํ ฆรํ ปจฺจายาสีติ อตฺตโน ฆรํ ปฏิคญฺฉิ. ๑- เย ปน "เยน สกํ ฆรนฺ"ติ ปฐนฺติ, เตสํ ยทิปิ ยตสทฺทานํ สมฺพนฺธภาวโต "เตนา"ติ ปทํ วุตฺตเมว โหติ, ตถาปิ "ปฏิยายิตฺวา"ติ ปาฐเสโส โยเชตพฺโพ โหติ. วิชาตนฺติ ปชาตํ, ปสุตนฺติ อตฺโถ. อจฺฉริยนฺติ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ, อยํ ตาว สทฺทนโย. อฏฺฐกถาสุ ปน "อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริยนฺ"ติ วุตฺตํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. วตาติ สมฺภาวเน, อโห อจฺฉริยนฺติ อตฺโถ. โภติ ธมฺมาลปนํ. อภูตปุพฺพํ ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต. กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตาติ. กึ วุตฺตํ โหติ? เยน อภินีหาเรน เต ภควนฺโต อาคตม, เตน อฏฺฐคุณสมนฺนาคเตน อยมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ เต ภควนฺโต ทานปารมึ ปูเรตฺวา สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺตสจฺจอธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมีติ อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ เต ภควนฺโต จตฺตาโร @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฏิคจฺฉิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

สติปฏฺฐาเน ฯเปฯ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา, ตถา อยมฺปิ ภควา อาคโต. เอวํ ตถา อาคโต ตถาคโต. (๑) กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา เต ภควนฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา, เสตจฺฉตฺเต ธาริยมาเน สพฺพาว ทิสา อนุวิโลเกสุํ, อาสภิวาจํ ภาสสึสุ โลเก อตฺตโน เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ ปกาเสนฺตา, ตญฺจ คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน, ตถา อยมฺปิ ภควา คโต, ตญจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสญฺเญว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา วา เต ภควนฺโต เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คตา, อพฺยาปเทน พฺยาปาทํ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คตา, ญาเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา, ปาโมชฺเชน อรตึ วิโนเทตฺวา, อฏฺฐสมาปตฺตีหิ อฏฺฐารสหิ มหาวิปสฺสนาหิ จตูหิ จ อริยมคฺเคหิ ตํ ตํ ปฏิปกฺขํ ปหาย คตา, เอวํ อยมฺปิ ภควา คโต. เอวมฺปิ ตถา คโตติ คถรคโต. (๒) กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปฐวีธาตุยา กกฺขฬลกฺขณํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, อตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณนฺติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ จตุนฺนํ สจฺจานํ ทฺวาทสปทิกสฺส ปจฺจยาการสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส สตฺตนฺนํ วิสุทฺธีนํ อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺสาติ เอวํ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ยํ สภาวสรสลกฺขณํ, ตํ ตถํ อวิตถํ อนญฺเญถํ ลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อธิคโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ. ตถาคโต (๓) กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห:- "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญาถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตนฺ"ติ ๑- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต. อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ, ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ, ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต, อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทติ. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔) กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ยํ สเทวเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปถมาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ ภควา สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ๒- ปสฺสตา จ เตน อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ๒- ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานปทวเสน วา "กตมนฺติ รูปํ รูปายตนํ, ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภาสนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๓- นเยน อเนเกหิ @เชิงอรรถ: ๑-๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕ ๒-๒ สี. ปสฺสตา เตน อิฏฺฐานํ วเสน วา @ อภิ.สง. ๓๔/๖๑๗/๑๘๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ, วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:- "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสํ, ๑- ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ. ตํ ตถาคโต น อุปฏฺฐาสี"ติ ๒- เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕) กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจตฺตาลีสวสฺสปริมาณกาลํ ยํ ภควตา ภาสิตํ ลปิตํ สุตฺตเคยฺยาทิ, สพฺพนฺตํ ปริปุณฺณํ ราคมทาทินิมฺมทนํ เอกสทิสํ ตถํ อวิตถํ. เตนาห:- "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตเถว จ โหติ, โน อญฺญถา, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตา"ติ. ๓- คทอตฺโถ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต. อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖) @เชิงอรรถ: ก. อภิญฺญาสึ อง.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙ ที.ปา. ๑๒/๑๘๘/๑๑๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวารี ตถาการี, ยถากาที ตถาวาที จ โหติ, เอวมฺภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยหิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ, กาโย วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. เตนาห:- "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโค ตถาการี ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗) กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตภาคโต? ยสฺมา อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจึ ปริยนฺตํ กริตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติญาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถโข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก, พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา สพฺพสตฺตุตฺตโม, ตสฺมา ตถาคโต. เตนาห:- "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺติ, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ:- อคโท วิย อคโท, เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญสฺสโย จ. เตน โส มหานุภาโว ภิสกฺโก วิย ทิพฺพาคเทน สปฺเป สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิตโถ อวิปรีโต ยถาวุตฺโตว อคโท เอตสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต. (๘) @เชิงอรรถ: อง.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

อปิจ ตถาย คโตติ ตถาคโต, ตถํ คโตติ ตถาคโต. ตตฺถ สกลโลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวิคโตติ ๑- ตถาคโต. ฌลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต อธิคโตติ ตถาคโต. โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโยติ ตถาคโต. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:- "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๒- อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถาย อาคโตติ ตถาคโต, ตถาย คโตติ ตถรคโต, ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถาวิโธติ ตถาคโต, ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต, ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต, ตถาคตภาเวน ตถาคโต. กถํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต? ยา สา ๓- ภควตา สุเมธภูเตน ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล:- "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา อฏฺฐธมฺมสโมธานา อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ. ๔- @เชิงอรรถ: สี. อธิคโตติ อง. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗ สี. ยถา ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๗๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

เอวํ วุตฺตํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อภินีหารํ สมฺปาเทนฺเตน "อหํ สเทวกํ โลกํ ติณฺโณ ตาเรสฺสามิ, มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ทนฺโต ทเาสฺสามิ, สนฺโต สเมสฺสามิ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสสฺสามิ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปสฺสามิ, พุทฺโธ โพเธสฺสามี"ติ มหาปฏิญฺญา ปวตฺติตา. วุตฺตเญฺหตํ:- "กิมฺเม เอเกน ติณฺเณน ปุริเสน ถามทสฺสินา สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ. อิมินา เม อธิกาเรน กเตน ปุริสุตฺตเม สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา ตาเรมิ ชนตํ พหุํ. สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว ธมฺมนาวํ สมารุยฺห สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ. กิมฺเม อญฺญาตเวเสน ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก"ติ. ๑- ตํ ปเนตํ มหาปฏิญฺญํ สกลสฺสาปิ พุทฺธกรธมฺมสมุทายสฺส ปวิจยปจฺจเวกฺขณสมาทานานํ การณภูตํ อวิสํวาเทตฺวา ๒- โลกนายโก ยสฺมา มหากปฺปานํ สตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ นิรวเสสโต ทานปารมิอาทโย สมตํสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺปริจฺจาคาทโย ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา มจฺจาธิฏฺฐานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ ปริพฺรูเหตฺวา ปุญฺญญาณสมฺภาเร สมฺภริตฺวา ๓- ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถาจริยาทโย อุกฺกํสาเปตฺวา พุทฺธจริยํ ปรมโกฏค ปาเปตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. ตสฺมา ตสฺเสว สา มหาปฏิญฺญา ตถา อวิตถา อนญฺญถา, น ตสฺส วาลคฺคมตฺตมฺปิ วิตถํ อตฺถิ. ตถา หิ ทีปงฺกรทสพโล โกณฺฑญฺโญ มงฺคโล ฯเปฯ กสฺสโป @เชิงอรรถ: ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๒(๕๕-๕๕) /๔๒๑ สี.,ก. อภิสํวาเทนฺโต สี.,ก.วฑฺเฒตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

ภควาติ อิเม จตุวีสติ สมฺมาสมฺพุทฺธา ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากรึสุ. เอวํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ เย เต กตาภินีหาเรหิ โพธิสตฺเตหิ ลทฺธพฺพา อานิสํสา, เต ลภิตฺวาว อาคโตติ ตาย ยถาวิตฺตาย มหาปฏิญฺญาย ตถาย อภิสมฺพุทฺธภาวํ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถาย อาคโตติ ตถาคโต. (๑) กถํ ตถาย คโตติ ตถาคโต? ยาย มหากรุณาย โลกนาโถ มหาทุกฺขสมฺพาธฏิปนฺนํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา "ตสฺส นตฺถญฺโญ โกจิ ปฏิสฺสรณํ, อหเมว อิโต ๑- สํสารทุกฺขโต มุตฺโต โมเจสฺสามี"ติ สมุสฺสาหิตมานโส มหาภินีหารมกาสิ. กตฺวา จ ยถาปณิธานํ สกลโลกหิตสมฺหาทนาย อุสฺสุกฺกมาปนฺโน อตฺตโน กายชีวิตนิรเปกฺโข ปเรสํ โสตปถาคมนมตฺเตนปิ จิตฺตุตฺราสสมุปฺปาทิกา อติทุกฺกรา ทุกฺกรจริยา สมาจรนฺโต ยถา มหาโพธิยา ปฏิปตฺติ หานภาคิยา สงฺกิเลสภาคิยา ฐิติภาคิยา วา น โหติ, อุโข อุตฺตรุตฺตริ วิเสสภาคิยาว โหติ, ตถา ปฏิปชฺชมาโน อนุปุพฺเพน นิรวเสเส โพธิสมฺภาเร สมฺปาเทตฺวา ๒- อภิสมฺโพธํ ปาปุณิ. ตโต ปรญฺจ ตายเยว มหากรุณาย สญฺโจทิตมานโส ปวิเวกรตึ ปรมญฺจ สนฺตํ วิโมกฺขสุขํ ปหาย พาลชนพหุเลโลเก เตหิ สมุปฺปาทิยมานํ วิปฺปการํ ๓- อคเณตฺวา วิเนยฺยชนสฺส วินยเนน นิรวเสสํ พุทฺธกิจฺจํ นิฏฺฐเปสิ. ตตฺถ โย ภควโต สตฺเตสุ มหากรุณาย สโมกฺกมนากาโร, โส ปรโต อาวิภวิสฺสติ. ยถา จ พุทฺธภูตสฺส โลกนาถสฺส สตฺเตสุ มหากรุณา, เอวํ โพธิสตฺตภูตสฺสปิ มหาภินีหารกาลาทีสูติ ๔- สพฺพตฺถ สพฺพทา จ เอกสทิสตาย ตถา อวิตถา อนญฺญถา, ตสฺมา ตีสุปิ อวฏฺฐาสุ สพฺสตฺเตสุ สมานรสาย ตถาย มหากรุณาย สกลโลกหิตาย คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เอวํ ตถาย คโตติ ตถาคโต. (๒) @เชิงอรรถ: ฉ.ม. น'มิโต สี.,ก. นิรวเสสํ โพธิสมฺภารํ สมาเนตฺวา @ ฉ.ม. สมุปฺปาทิตํ สมฺมานาวมานวิปฺปการํ สี.,ม....กาลาทีสุปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

กถํ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต? ตถานิ นาม จตฺตาริ อริยมคฺคญาณานิ. ตานิ หิ อิทํ ทุกฺขํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, อยํ ทุกฺขนิโรโธ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ เอวํ สพฺพเญยฺยธมฺมสงฺคาหกานํ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุภูตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ, สมุทยสฺส อายูหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สํโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ, นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ, อมตฏฺโฐ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ, เหตวฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐติอาทีนํ ตพฺพิภาคานญฺจ ยถาภูตสภาวาวโพธวิพนฺธกสฺส สงฺกิเลสปกฺขสฺส สมุจฺฉินฺทเนน ปฏิลทฺธาย ตตฺถ อสมฺโมหาภิสมยสงฺขาตาย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตานิ ภควา อนญฺญเนยฺโย สยเมว อาคโต อธิคโต, ตสฺมา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. ยถา จ มคฺคญาณานิ, เอวํ ภควโต ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ จตุปฺปฏิสมฺภิทาญาณานิ จตุเวสารชฺชญาณานิ ปญฺจคติปริจฺเฉทญาณานิ ฉอสาธารณญาณานิ สตฺตโพชฺฌงฺควิภาวนญาณานิ อฏฺฐมคฺคงฺควิภาวนญาณานิ นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติญาณานิ ทสพลญาณานิ จ ตถภาเว เวทิตพฺพานิ. ตตฺรายํ วิภาวนา:- ยํ หิ กิญฺจิ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ หีนาทิเภทภินฺนาสุ อตีตาสุ ขนฺธายตนธาตูสุ สภาวกิจฺจาทิ อวฏฺฐาวิเสสาทิ ขนฺธปฏิพทฺธนามโคตฺตาทิ จ ชานิตพฺพํ. อนินฺทฺริยพทฺเธสุ จ อติสุขุมติโรกุฑฺฑวิทูรปเทเสสุปิ ๑- รูปธมฺเมสุ โย ตํตํปจฺจยวิเสเสหิ สทฺธึ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ วณฺณสณฺฐานคนฺธรสผสฺสาทิวิเสโส, ตตฺถ สพฺพตฺเถว หตฺถตเล ฐปิตอามลเก วิย ปจฺจกฺขโต อปฺปฏิหตํ ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ, ตถา อนาคตาสุ ปจฺจุปฺปนฺนาสุ จาติ อิมานิ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณานิ นาม. ยถาห:- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อติสุขุมติโรหิต...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

"อตีตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคตํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺนํเส พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณนฺ"ติ. ๑- ตานิ ปเนตานิ ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมานํ สภาวสรสลกฺขณสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ, ตานิ ภควา สยมฺภุญาเณน อธิคญฺฉีติ. เอวมฺปิ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. ตถา อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภาน- ปฏิสมฺภิทาติ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา. ตตฺถ อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถาน- กรณสมตฺถํ อตฺถปฺปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺมปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺมปฺปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภานปฺปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. วุตฺตเญฺหตํ:- "อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา"ติ. ๒- เอตฺถ จ เหตุอนุสาเรน อรณียโต อธิคนฺตพฺพโต จ สงฺเขปโต เหตุผลํ อตฺโถ นาม, ปเภทโต ปน ยงฺกิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถ, ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ อตฺถํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ, ปเภทโต ปน @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๙/๕๗๗ (สฺยา) อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตนโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโม, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ทุกฺขสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๑- อถวา เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชรามรเณ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชรามรณนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชาติยา, ภเว อุปาทาเน, ตณฺหาย, เวทนาย, ผสฺเส, สฬายตเน, นามรูเป, วิญฺญาเณ, สงฺขาเรสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. สงฺขารนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. สงฺขาตนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ `อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสํส ภาสิตสฺส อตฺโถ'ติ, อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ๒- กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๙/๓๕๙ อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๔/๓๖๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ, ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติอาทิ ๑- วิตฺถาโร. ยา ปเนตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารโวหาโร อภิลาโป, ตสฺมึ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ อสภาวนิรุตฺตี"ติ ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ยถาวุตฺเตสุ เตสุ ญาเณสุ โคจรกิจฺจโต วิตฺถารโต ปวตฺตํ สพฺพมฺปิ ตํ ญาณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ญาเณ ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิติ อิมานิ จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ สยเมว ภควตา อธิคตานิ อตฺถธมฺมาธิเก ตสฺมค ตสฺมึ อตฺตโน วิสเย อวิสํวาทนวเสน อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. ตถา ยงฺกิญฺจิ เญยฺยํ นาม, สพฺพนฺตํ ภควตา สพฺพากาเรน ญาตํ ทิฏฺฐํ อธิคตํ อภสิสมฺพุทฺธํ. ตถา หิสฺส อภิญฺเญยฺยา ธมฺมา อภิญฺเญยฺยโต พุทฺธา, ปริญฺเญยฺยา ธมฺมา ปริญฺเญยฺยโต, ปหาตพฺพา ธมฺมา ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺพา ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺพา ธมฺมา ภาเวตพฺพโต, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา "อิเม นาม เต ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. ยงฺกิญฺจิ ปหาตพฺพํ นาม, สพฺพนฺตํ ภควโต อนวเสสโต โพธิมูเลเยว ปหีนํ อนุปฺปตฺติธมฺมํ, น ตสฺส ปหานาย อุตฺตริ กรณียํ อตฺถิ. ตถา หิสฺส @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๕/๓๖๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.

โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปถินมิทฺธโกธูปนาหมกฺขปลาสอิสฺสา- มจฺฉริยมายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปฺปมาทติวิธากุสลมูลทุจฺจริตวิสม- วิปรีตสญฺญามลวิตกฺกปปญฺจเอสนาตณฺหาจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคนฺถโอฆโยคาคติ- ตณฺหุปาทานปญฺจาภินนฺทนนีวรณเจโตขิลเจตโสวีนิพนฺธฉวิวาทมูลสตฺตานุสย- อฏฺฐมิจฺฉตฺตนวอาฆาตวตฺถุตณฺหามูลกทสอกุสลกมฺมปถเอกวีสติอเนสนทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคต- อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตาทิปฺปเภทํ ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ สห วาสนาย ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ สมูหตํ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "อิเม นาม เต กิเลสา อปฺปหีนา"ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. เย จิเม ภควติ กมฺมวิปากกิเลสูปวาทอาณาวีติกฺกมปฺปเภทา อนฺตรายิกา วุตฺตา, อลเมว เต ปฏิเสวโต เอกนฺเตน อนฺตรายาย, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "นาลนฺเต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา"ติ ๑- สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. โย จ ภควตา นิรวเสสวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณาย สีลสมาธิปญฺญาย สงฺคโห สตฺตโกฏฺฐาสิโก สตฺตตึสปฺปเภโท อริยมคฺคปุพฺพงฺคโม อนุตฺตโร นิยฺยานิโก ธมฺโม เทสิโต, โส เอกนฺเตเนว นิยฺยาติ, ปฏิปนฺนสฺส วฏฺฏทุกฺขโต โมกฺขาย โหติ, ยโต นํ โกจิ สมโณ วา ฯเปฯ พฺรหฺมา วา "นิยฺยานิโก ธมฺโมติ ตยา เทสิโต น นิยฺยาตี"ติ สห ธมฺเมน อนุยุญฺชิตุํ สมตฺโถ นตฺถีติ. วุตฺตเญฺหตํ "สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ ๒- วิตฺถาโร. เอวเมตานิ อตฺตโน ญาณปฺปหานเทสนาวิเสสานํ อวิตถภาวาวโพธนโต อวิปรีตาการปฺปวตฺติตานิ ภควโต จตุเวสารชฺชญาณานิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. ตถา นิรยคติ ติรจฺฉานคติ เปตคติ มนุสฺสคติ เทวคตีติ ปญฺจ คติโย, ตาสุ สญฺชีวาทโย อฏฺฐ มหานิรยา กุกฺกุฬาทโย โสฬส อุสฺสทนิรยา @เชิงอรรถ: วิ. มหาวิ. ๒/๔๑๘,๔๒๙/๓๐๗,๓๑๕ ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.

โลกนฺตริกนิรโยติ สพฺเพปิเม เอกนฺตทุกขตาย นิรสฺสาทฏฺเฐน ๑- นิรยา, ยถากมฺมุนา คนฺตพฺพโต คติ จาติ นิรยคติ, ติพฺพนฺธการสีตนรกาปิ ๒- เอเตเสฺวว อนฺโตคธา. กิมิกีฏสรีสปปกฺขิโสณสิงฺคาลาทโย ติริยํ อญฺฉิตภาเวน ติรจฺฉานา, เต เอว คตีติ ติรจฺฉานคติ. ขุปฺปิปาสิตตฺตา ปรทตฺตูปชีวินิชฺฌามตณฺหิกาทโย ทุกฺขพหุลตายปากฏสุขโต อิตา วิคตาติ เปตา, เต เอว คตีติ เปตคติ, กาลกญฺจิกาทิอสุราปิ เอเตเสฺวว อนฺโตคธา. ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ ชมฺพุทีปาทิจตุมหาทีปวาสิโน มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เต เอว คตีติ มนุสฺสคติ. จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปคาติ อิเม ฉพฺพีสติ เทวนิกายา ทิพฺพนฺติ อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน กีฬนฺติ โชตนฺติ จาติ เทวา, เต เอว คตีติ เทวคติ. ตา ปเนตา คติโย ยสฺมา ตํตํกมฺมนิพฺพตฺโต อุปปตฺติภววิเสโส, ตสฺมา อตฺถโต วิปากกฺขนฺธา กตตฺตา จ รูปํ. ตตฺถ "อยํ นาม คติ อิมินา นาม กมฺมุนา ชายติ, ตสฺส จ กมฺมสฺส ปจฺจยวิเสเสหิ เอวํ วิภาคภินฺนตฺตา วิสุํ เอเต สตฺตนิกายา เอวํ วิภาคภินฺนา"ติ ยถาสกํ เหตุผลวิภาคปริจฺฉินฺทนวเสน ฐานโส เหตุโส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ. เตนาห ภควา:- "ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโย. กตมา ปญฺจ. นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา. นิรยญฺจาหํ สาริปุตฺต ปชานามิ นิรยคามิญฺจ มคฺคํ นิรยคามินิญฺจ ปฏิปทํ, ยถา ปฏิปนฺโน จ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ, ตญฺจ ปชานามี"ติอาทิ. ๓- ตานิ ปเนตานิ ภควโต ญาณานิ ตสฺมึ ตสฺมึ วิสเย อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. @เชิงอรรถ: สี. นิรยฏฺเฐน สี. อพฺพุทาทิ... ม.มู. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓-๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.

ตถา ยํ สตฺตานํ สทฺธาทิโยควิกลาวิกลภาวโพธเนน อปฺปรชกฺขมหารชกฺขตาทิ- วิเสสวิภาวนํ ปญฺญาสาย อากาเรหิ ปวตฺตํ ภควโต อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ. วุตฺตเญฺหตํ:- "สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข"ติ ๑- วิตฺถาโร. ยญฺจ "อยํ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อยํ สสฺสตทิฏฺฐิโก, อยํ อุจฺเฉททิฏฺฐิโก, อยํ อนุโลมิกายํ ขนฺติยํ ฐิโต, อยํ ยถาภูตญาเณ ฐิโต, อยํ กามาสโย, น เนกฺขมฺมาทิอาสโย, อยํ เนกฺขมฺมาสโย, น กามาทิอาสโย"ติอาทินา "อิมสฺส กามราโค อติวิย ถามคโต, น ปฏิโฆ, ๒- อิมสฺส ปฏิโฆ อติวิย ถามคโต, น กามราคาทิโก"ติอาทินา "อิมสฺส ปุญฺญาภิสงฺขาโร อธิโก, น อปุญฺญาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อปุญฺญาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺญาภิสงฺขาโร น อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, อิมสฺส อาเนญฺชาภิสงฺขาโร อธิโก, น ปุญฺญาภิสงฺขาโร น อปุญฺญาภิสงฺขาโร. อิมสฺส กายสุจริตํ อธิกํ, อิมสฺส วจีสุจริตํ, อิมสฺส มโนสุจริตํ, อยํ กิเลสาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต, อยํ น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคโต, น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคโต, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคโต"ติอาทินา จ สตฺตานํ อาสยาทีนํ ยถาภูตํ วิภาวนาการปฺปวตฺตํ ภควโต อาสยานุสยญาณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:- "อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาตี"ติอาทิ. ๓- ยญฺจ อุปริมเหฏฺฐิมปุริมปจฺฉิมกาเยหิ ทกฺขิณวามอกฺขิกณฺณโสตนาสิกโสต- อํสกูฏหตฺถปาเทหิ องฺคุลิองฺคุลนฺตเรหิ โลมกูเปหิ จ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราปวตฺตนํ @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๗๐/๑๗๗ @ ฉ.ม. น ปฏิฆาทิโก ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๓/๑๒๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.

อนญฺญสาธารณํ วิวิธวิกุพฺพนิทฺธินิมฺมาปนกํ ภควโต ยมกปาฏิหาริยญาณํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:- "อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหาริยํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ, อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. เหฏฺฐิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ. เหฏฺฐิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตตี"ติอาทิ. ๑- ยญฺจ ราคาทีหิ ชาติอาทีหิ จ อเนเกหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อุปทฺทุตํ สตฺตนิกายํ ตโต นีหริตุกามตาวเสน นานานเยหิ ปวตฺตสฺส ภควโต มหากรุโณกฺกมนสฺส ปจฺจยภูตํ มหากรุณาสมาปตฺติญาณํ. ยถาห ๒- :- "กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ. พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุยฺยุตฺโต, ปยาโต, กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อตาโณ ๓- โลกสนฺนิวาโส, อเลโณ, อสรโณ, อสรณีภูโต. อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโต, สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส วิทฺโธ ปุถุสลฺเลหิ, อวิชฺชนฺธการาวรโณ กิเลสปญฺชรปกฺขิตฺโต, อวิชฺชาคโต โลกสนฺนิวาโส อนฺธภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต กุลกุณฺฑิกชาโต ๔- มุญฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ, อวิชฺชาวิสโทสสลฺลิตฺโต กิเลสกลลีภูโต, ราคโทสโมหชฏาชฏิโต. @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๖/๑๒๘ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๗/๑๓๐ @ ฉ.ม. อตายโน สี. คุลากุณฺฑิกชาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.

ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ตณฺหาชาเลน โอตฺถโต, ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ, ตณฺหาสํโยชเนน สํยุตฺโต, ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ, ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ. ทิฏฺฐิสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก, ทิฏฺฐิชาเลน โอตฺถโต, ทิฏฺฐิโสเตน วุยฺหติ, ทิฏฺฐิสํโยชเนน สํยุตฺโต, ทิฏฺฐานุสเยน อนุสโฏ, ทิฏฺฐิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ทิฏฺฐิปริฬาเหน ปริฑยฺหติ. ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, พฺยาธินา, อภิภูโต, มรเณน อพฺภาหโต, ทุกฺเข ปติฏฺฐิโต. ตณฺหาย อุฑฺฑิโต, ชราปาการปริกฺขิตฺโต, มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโต, มหาพนฺธนพทฺโธ, ราคพนฺธเนน โทสโมหมานทิฏฺฐิกิเลส- ทุจฺจริตพนฺธเนน พทฺโธ, มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโน, มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ, มหาปปาเต ปติโต, มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโน, มหาสํสารปฺปฏิปนฺโน, มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ, มหาปลิเป ปลิปนฺโน. อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโส, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หญฺญติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกาโร, วชฺชพนฺธนพทฺโธ อาฆาตนปจฺจุปฏฺฐิโต, อนาโถ โลกสนฺนิวาโส ปรมการุญฺญปฺปตฺโต, ทุกฺขาภิภูโต ๑- จิรรตฺตํ ปีฬิโต, คธิโต นิจฺจํ ปิปาสิโต. อนฺโธ อจกฺขุโก, หตเนตฺโต อปริณายโก, วิปถปกฺขนฺโท อญฺชสาปรทฺโธ, มโหฆปกฺขนฺโท. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทุกฺขาภิตุนฺโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน, จตูหิ โยเคหิ โยชิโต, จตูหิ คนฺเถหิ คนฺถิโต, จตูหิ อุปาทาเนหิ อุปาทิยติ, ปญฺจคติสมารุโฬฺห, ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ, ปญฺจหิ นีวรเณหิ โอตฺถโต, ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ, ฉหิ ตณฺหากาเยหิ รชฺชติ, ฉหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ, สตฺตหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต, อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ, อฏฺฐหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต, อฏฺฐหิ ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ, นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, นววิธมาเนหิ อุนฺนโต, นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ, ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ, ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, ทสหิ อกุสเลหิ กมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต, ทสหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, อฏฺฐสตตณฺหาปปญฺเจหิ ปปญฺจิโต, ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ. อหญฺจมฺหิ มุตฺโต, โลโก จ อมุตฺโต. อหญฺจมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต. อหญฺจมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต. อหญฺจมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ. อหญฺจมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต. ปโหมิ ขฺวาหํ ๑- ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปตุนฺติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี"ติ. ๒- เอวํ เอกูนนวุติยา อากาเรหิ วิภชนํ คตํ. @เชิงอรรถ: สี. ปโห จาหํ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๘/๑๓๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

ยํ ปน ยาวตา ธมฺมธาตุยา ยตฺตกํ ญาตพฺพํ สงฺขตาสงฺขตาทิกสฺส สพฺพสฺส ปโรปเทสนิรเปกฺขํ สพฺพากาเรน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถํ อากงฺขมตฺตปฺ- ปฏิพทฺธวุตฺติอนญฺญสาธารณํ ภควโต ญาณํ สพฺพถา อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมติสจฺจาว- โพธโต สพฺพญฺญุตญาณํ ตตฺถาวรณาภาวโต นิสฺสงฺคปฺปวตฺติมุปาทาย อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจติ. เอกเมว หิ ตํ ญาณํ วิสยปฺปวตฺติมุเขน อญฺเญหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ ทุวิเธน อุทฺทิฏฺฐํ. อญฺญถา สพฺพญฺญุตานาวรณญาณานํ สาธารณตา สพฺพวิสยตา อาปชฺเชยฺยุํ, น จ ตํ ยุตฺตํ กิญฺจาปิ อิมาย ยุตฺติยา. อยํ เหตฺถ ปาฬิ:- "สพฺพสงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณํ. อตีตํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณํ. อนาคตํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญาณํ, ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ อนาวรณญาณนฺ"ติ ๑- วิตฺถาโร. เอวเมตานิ ภควโต ฉ อสาธารณญาณานิ อวิปรีตาการปฺปวตฺติยา ยถาสกวิสยสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. ตถา:- "สตฺติเม ภิกฺขเว โพชฺฌงฺคา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค"ติ ๒- เอวํ สรูปโต, "ยายํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานา ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๙/๑๓๔-๑๓๕ @๒. อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๖/๒๗๔, สํ.มหา. ๑๙/๑๘๕/๖๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗/๓๒๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.

อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตา สติอาทิเภทา ธมฺมสามคฺคี, ยาย อริยสาวโก พุชฺฌติ กิเลสนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา สจฺจานิ ๑- ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ, สา ธมฺมสามคฺคี โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺสา โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา, อริยสาวโก วา ยถาวุตฺตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคาติ เอวํ สามญฺญลกฺขณโต, "อุปฏฺฐานลกฺขโณ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยลกฺขโณ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหลกฺขโณ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณลกฺขโณ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมลกฺขโณ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อวิกฺเขปลกฺขโณ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานลกฺขโณ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ, เอวํ วิเสสลกฺขณโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค, อิธ ภิกฺขุ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา โหติ อนุสฺสริตา"ติอาทินา ๒- สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อญฺญมญฺโญปการวเสน เอกกฺขเณ ปวตฺติทสฺสนโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค, อตฺถิ อชฺฌตฺตํ ภิกฺขเว ธมฺเมสุ สติ, อตฺถิ พหิทฺธา ธมฺเมสุ สตี"ติอาทินา ๓- เตสํ วิสยวิภาเคน ปวตฺติทสฺสนโต, "ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามินฺ"ติอาทินา ๔- ภาวนาวิธิทสฺสนโต, "ตตฺถ กตเม สตฺต สมฺโพชฺฌงฺคา, อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ฯเปฯ ตสฺมึ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยา สติ ฯเปฯ อนุสฺสตี"ติอาทินา ๕- ฉนฺนวุติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวํ นานาการโต ปวตฺตานิ ภควโต สมฺโพชฺฌงฺควิภาวนญาณานิ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อริยสจฺจานิ อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๗/๒๗๔ อภิ.วิ. ๓๕/๔๖๙/๒๗๕ @ อภิ.วิ. ๓๕/๔๗๑/๒๗๖ อภิ.วิ. ๓๕/๔๗๓-๔/๒๗๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.

ตถา:- "ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ, อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธี"ติ ๑- เอวํ สรูปโต, สพฺพกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฺปฏิลาภกตฺตา จ อริโย, อฏฺฐวิธตฺตา นิพฺพานาธิคมาย เอกนฺตการณตฺตา จ อฏฺฐงฺคิโก, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, สยํ วา นิพฺพานํ มคฺคตีติ มคฺโคติ เอวํ สามญฺญลกฺขณโต, "สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณา สมฺมาวาจา, สมฺมา สมุฏฺฐานลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมา โวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโว, สมฺมา ปคฺคหณลกฺขโณ สมฺมาวายาโม, สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติ, สมฺมา อวิกฺเขปลกฺขโณ สมฺมาสมาธี"ติ เอวํ วิเสสลกฺขณโต, สมฺมาทิฏฺฐิ อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปชหติ, นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ, ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมเนน อสมฺโมหโต สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ. ตถา สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ ปชหนฺติ, นิพฺพานํ จ อารมฺมณํ กโรนฺติ, สหชาตธมฺมานํ สมฺมาอภินิโรปนปริคฺคหณสมุฏฺฐานโวทานปคฺคหอุปฏฺฐานสมาทหนานิ จ กโรนฺตีติ เอวํ กิจฺจวิภาคโต, สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา วิสุํ วิสุํ ทุกฺขาทิอารมฺมณา หุตฺวา มคฺคกาเล เอกกฺขณา นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ, สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณา, เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปติอาทีนิ ตีณิ นามานิ ลภติ, สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค มุสาวาทาเวรมณีติอาทิวิภาคา วิรติโยปิ เจตนาโยปิ หุตฺวา มคฺคกฺขเณ วิรติโยว, สมฺมาวายามสติโย กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภนฺติ, สมฺมาสมาธิ ปน มคฺคกฺขเณปิ @เชิงอรรถ: อภิ.วิ ๓๕/๒๐๕/๑๒๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.

ปฐมชฺฌานาทิวเสน นานา เอวาติ เอวํ ปุพฺพภาคปรภาเคสุ ปวตฺติวิภาคโต, "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติอาทินา ๑- ภาวนาวิธิโต, "ตตฺถ กตโม อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ฯเปฯ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมึ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป"ติอาทินา ๒- จตุราสีติยา นยสหสฺสวิภาเคหีติ เอวมเนกาการโต ปวตฺตานิ ภควโต อริยมคฺควิภาวนญาณานิ อตฺถสฺส อวิสํวาทนโต สพฺพานิปิ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. ตถา ปฐมชฺฌานสมาปตฺติ ยา จ นิโรธสมาปตฺตีติ เอตาสุ อนุปฏิปาฏิยา วิหริตพฺพฏฺเฐน ๓- สมาปชฺชิตพฺพฏฺเฐน จ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ สมฺปาทนปจฺจเวกฺขณาทิวเสน ยถารหํ สมฺปโยควเสน จ ปวตฺตานิ ภควโต ญาณานิ ตทตฺถสิทฺธิยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. ตถา "อิทํ อิมสฺส ฐานํ, อิทมฏฺฐานนฺ"ติ อวิปรีตํ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส การณาการณชานนํ, เตสํ เตสํ สตฺตานํ อตีตาทิเภทภินฺนสฺส กมฺมสมาทานสฺส อนวเสสโต ยถาภูตํ วิปากนฺตรชานนํ, อายูหนกฺขเณเยว ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส "อยํ นิรยคามินี ปฏิปทา ฯเปฯ อยํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา"ติ ยาถาวโต สาสวานาสวกมฺมวิภาคชานนํ, ขนฺธายตนาทีนํ อุปาทินฺนานุปาทินฺนาทิอเนกสภาวํ นานาสภาวํ จ ตสฺส โลกสฺส "อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺมึ ธมฺมปฺปพนฺเธ อยํ วิเสโส ชายตี"ติอาทินา นเยน ยถาภูตํ ธาตุนานตฺตชานนํ, อนวเสสโต สตฺตานํ หีนาทิอชฺฌาสยาธิมุตฺติชานนํ, สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนํ, สงฺกิเลสาทีหิ สทฺธึ ฌานวิโมกฺขาทิวิเสสชานนํ, สตฺตานํ อปริมาณาสุ ชาตีสุ ตปฺปฏิพนฺเธน สทฺธึ อนวเสสโต ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติชานนํ, หีนาทิวิภาเคหิ สทฺธึ จุติปฏิสนฺธิชานนํ, "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว จตุสจฺจชานนนฺติ อิมานิ @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๔๔๙/๒๘๕ อภิ.วิ. ๓๕/๔๙๑/๒๘๕ ก. ภาวิตพฺพฏฺเฐน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.

ภควโต ทสพลญาณานิ อวิรชฺฌิตฺวา ยถาสกํ วิสยาวคาหนโต ๑- ยถาธิปฺเปตตฺถสาธนโต จ ยถาภูตวุตฺติยา ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. วุตฺตเญฺหตํ:- "อิธ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาตี"ติอาทิ. ๒- เอวมฺปิ ภควา ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. ยถา เจเตสํ ญาณานํ วเสน, เอวํ ยถาวุตฺตานํ สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานวิภาวนญาณาทีนํ อนนฺตาปริเมยฺยเภทานํ อนญฺญสาธารณานํ ปญฺญาวิเสสานํ วเสน ภควา ตถานิ ญาณานิ อาคโต อธิคโตติ ตถาคโต. เอวมฺปิ ตถานิ อาคโตติ ตถาคโต. (๓) กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยา สา ภควโต อภิชาติ อภิสมฺโพธิ ธมฺมวินยปญฺญาปนา อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, สา ตถา. กึ วุตฺตํ โหติ? ยทตฺถํ โลกนาเถน อภิสมฺโพธิ ปตฺถิตา ปวตฺติตา จ, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อวิสํวาทนโต อวิปรีตตฺถวุตฺติยา ตถา อวิตถา อนญฺญถา. ตถา หิ อยํ ภควา โพธิสตฺตภูโต สมตึสปารมิปริปูรณาทิกํ วุตฺตปฺปเภทํ สพฺพํ พุทฺธตฺตเหตุํ สมฺปาเทตฺวา ตุสิตปุเร ฐิโตว พุทฺธโกลาหลํ สุตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ เอกโต สนฺนิปติตาหิ อุปสงฺกมิตฺวา:- "กาโลยํ เต ๓- มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ สเทวกํ ตารยนฺโต พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ ๔- อายาจิโต อุปฺปนฺนปุพฺพนิมิตฺโต ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกตฺวา "อิทานาหํ มนุสฺสโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา อภิสมฺพุชฺฌิสฺสามี"ติ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย สกฺยราชกุเล มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทส มาเส เทวมนุสฺเสหิ มหตา ปริหาเรน ปริหริยมาโน วิสาขปุณฺณมาย ปจฺจูสสมเย อภิชาตึ ปาปุณิ. @เชิงอรรถ: สี.,ก. วิสยาวโพธนโต องฺ. ทสก. ๒๔/๒๑/๒๗, อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๙/๔๐๙ @ ฉ.ม. กาโล เทว ขุ. อป. ๓๓/๖๗/๔๔๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.

อภิชาติกฺขเณ ปนสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ วิย ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. อยํ หิ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริ, ตสฺส ตํ สิรึ ทฏฺฐุกามา วิย ชจฺจนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺเพ สตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจึสุ, สพฺพนิรเยสุ อคฺคิ นิพฺพายิ, เปตฺติวิสเย ขุปฺปิปาสา วูปสมิ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกํ สกํ นินฺนาทํ มุญฺจึสุ, อฆฏฺฏิตานิ เอว มนุสฺสานํ หตฺถุปคาทีนิ อาภรณานิ มธุเรนากาเรน รวึสุ, สพฺพทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตลวาโต วายิ. อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปฐวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺฐํสุ, มหาสมุทฺเท มธุรํ อุทกํ อโหสิ, อุปกฺกิเลสวิมุตฺเต สูริเย ทิสฺสมาเน เอว อากาสคตา สพฺพา โชติโย ชลึสุ, ฐเปตฺวา อรูปาวจรเทเว อวเสสา สพฺเพ เทวา สพฺเพปิ เนรยิกา ทิสฺสมานรูปา อเหสุํ, ตรุกุฏฺฏกวาฏเสลาทโย อนาวรณภูตา อเหสุํ, สตฺตานํ จุตูปปาตา นาเหสุํ, สพฺพํ อนิฏฺฐคนฺธํ อภิภวิตฺวา ทิพฺพคนฺโธ วายิ, สพฺเพ ผลุปคา รุกฺขา ผลธรา สมฺปชฺชึสุ, มหาสมุทฺโท สพฺพตฺถกเมว ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, มหีตเล สิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตฺต สตฺต หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสํ วสฺสิ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ, สกลทสสหสฺสีโลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมาลาคุฬํ วิย อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป วิย อลงฺกตปฏิยตฺตํ มาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬวีชนี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.

ปุปฺผธูปคนฺธปวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ, ตานิ จ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปริ อธิคตานํ อเนกธมฺมวิเสสาธิคตานํ ๑- นิมิตฺตภูตานิ เอว อเหสุํ. เอวํ อเนกจฺฉริยปาตุภาวปฏิมณฺฑิตา จายํ ๒- อภิชาติ ยทตฺถํ อเนน อภิสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตสฺสา อภิสมฺโพธิยา เอกนฺตสิทฺธิยา ตถาว อโหสิ อวิตถา อนญฺญถา. ตถา เย พุทฺธเวเนยฺยา โพธเนยฺยพนฺธวา, เต สพฺเพปิ อนวเสสโต สยเมว ภควตา วินีตา. เย จ สาวกเวเนยฺยา ธมฺมเวเนยฺยา จ, เตปิ สาวกาทีหิ วินีตา วินยํ คจฺฉนฺติ คมิสฺสนฺติ จาติ ยทตฺถํ ภควตา อภิสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตทตฺถสฺส เอกนฺตสิทฺธิยา อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺญถา. อปิจ ยสฺส ยสฺส เญยฺยธมฺมสฺส โย โย สภาโว พุชฺฌิตพฺโพ, โส โส หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย อาวชฺชนมตฺตปฏิพทฺเธน อตฺตโน ญาเณน อวิปรีตํ อนวเสสโต ภควตา อภิสมฺพุทฺโธติ เอวมฺปิ อภิสมฺโพธิ ตถา อวิตถา อนญฺญถา. ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการํ เตสํ เตสญฺจ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺตึ สมฺมเทว โอโลเกตฺวา ธมฺมตํ อวิชหนฺเตเนว ปญฺญตฺตินยโวหารมคฺคํ อนติธาวนฺเตเนว จ ธมฺมตํ วิภาวนฺเตน ยถาปราธํ ยถาชฺฌาสยํ ยถาธมฺมญฺจ อนุสาสนฺเตน ภควตา เวเนยฺยา วินีตา อริยภูมึ สมฺปาปิตาติ ธมฺมวินยปญฺญาปนาปิสฺส ตทตฺถสิทฺธิยา ยถาภูตวุตฺติยา จ ตถา อวิตถา อนญฺญถา. ตถา ยา สา ภควตา อนุปฺปตฺตา ปฐวิยาทิผสฺสเวทนาทิรูปารูปสภาววินิมุตฺตา ลุชฺชนภาวาภาวโต โลกสภาวาตีตา ตมสา วิสํสฏฺฐตฺตา เกนจิ อโนภาสนียา ๓- โอภาสาภาวโต เอว ๔- คติอาทิภาวรหิตา อปฺปติฏฺฐา อนารมฺมณา @เชิงอรรถ: สี. อเนกธมฺมวิเสสาธิคมานํ, ฉ.ม. อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ก. วายํ @ ม. อโนคาหนิยา ฉ.ม. โลกสภาวาภาวโต เอว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.

อมตมหานิพฺพานธาตุ ขนฺธสงฺขาตานํ อุปาทีนํ ๑- เลสมตฺตสฺสปิ อภาวโต อนุปาทิเสสาติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:- "อตฺถิ ภิกฺขเว ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปฐวี น อาโป น เตโช น วาโย, น อากาสานญฺจายตนํ น วิญฺญาณญฺจายตนํ น น อากิญฺจญฺญายตนํ น เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, นายํ โลโก น ปโรโลโก, น จ อุโภ จนฺทิมสูริยา. ตตฺราปาหํ ภิกฺขเว เนว อาคตึ วทามิ น คตึ น ฐิตึ น จุตึ น อุปฺปตฺตึ, อปฺปติฏฺฐํ อปฺปวตฺตํ อนารมฺมณเมเวตํ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา"ติ. ๒- สา สพฺเพสมฺปิ อุปาทานกฺขนฺธานํ อตฺถงฺคโม, สพฺพสงฺขารานํ สมโถ, สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺโค, สพฺพทุกฺขานํ วูปสโม, สพฺพาลยานํ สมุคฺฆาโต, สพฺพวฏฺฏานํ อุปจฺเฉโท, อจฺจนฺตสนฺติลกฺขโณติ ยถาวุตฺตสภาวสฺส กทาจิปิ อวิสํวาทนโต ตถา อวิตถา อนญฺญถา. เอวเมตา อภิชาติอาทิกา ตถา คโต อุปคโต อธิคโต ปฏิปนฺโน ปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ภควา ตถา คโตติ ตถาคโต. (๔) กถํ ตถาวิโธติ ตถาคโต? ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถาวิธา เต ภควนฺโต มคฺคสีเลน ผลสีเลน สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสีเลน, มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา สพฺเพนปิ โลกิยโลกุตฺตรสมาธินา, มคฺคปญฺญาย ผลปญฺญาย สพฺพายปิ โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาย, เทวสิกํ วลญฺชิตพฺเพหิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติวิหาเรหิ, ตทงฺควิมุตฺติยา วิกฺขมฺภนวิมุตฺติยา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา นิสฺสรณวิมุตฺติยาติ สงฺเขปโต. วิตฺถารโต ปน อนนฺตาปริมาณเภเทหิ อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ @เชิงอรรถ: สี. อุปาทินฺนานํ ขุ.อุ. ๒๕/๗๑/๒๑๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.

สกลสพฺพญฺญุคุเณหิ, อยมฺปิ อมฺหากํ ภควา ตถาวิโธ. สพฺเพสํ หิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อายุเวมตฺตํ สรีรปฺปมาณเวมตฺตํ กุลเวมตฺตํ ทุกฺกรจริยาเวมตฺตํ รสฺมิเวมตฺตนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ เวมตฺเตหิ สิยา เวมตฺตํ, น ปน สีลวิสุทฺธิอาทีสุ ๑- วิสุทฺธีสุ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติยํ อตฺตนา ปฏิลทฺธคุเณสุ จ กิญฺจิ นานากรณํ อตฺถิ, อถโข มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย อญฺญมญฺญํ นิพฺพิเสสา เต พุทฺธา ภควนฺโต. ตสฺมา ยถาวิธา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อยมฺปิ ภควา ตถาวิโธ. เอวํ ตถาวิโธติ ตถาคโต. วิธอตฺโถ เจตฺถ คตสทฺโท, ตถาหิ โลกิยา วิธยุตฺตคตสทฺเท ปการตฺเถ วทนฺติ. (๕) กถํ ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต? อนญฺญสาธารเณน อิทฺธานุภาเวน สมนฺนาคตตฺตา อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺติยา อนาวรณญาณปฺปฏิลาเภน จ ภควโต กายปฺปวตฺติยาทีนํ กตฺถจิ ปฏิฆาตาภาวโต ยถารุจิ ตถา คตํ คติ คมนํ กายวจีจิตฺตปฺปวตฺติ เอตสฺสาติ ตถาคโต. เอวํ ตถา ปวตฺติโตติ ตถาคโต. (๖) กถํ ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต? โพธิสมฺภารสมฺภรเณ ๒- ตปฺปฏิปกฺขปฺปวตฺติสงฺขาตํ นตฺถิ เอตสฺส คตนฺติ อคโต. โส ปนสฺส อคตภาโว มจฺเฉรทานปารมิอาทีสุ อวิปรีตํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณาทินยปฺปวตฺเตหิ ญาเณหีติ ตเถหิ ญาเณหิ อคโตติ ตถาคโต. อถวา กิเลสาภิสงฺขารปฺปวตฺติสงฺขาตํ ขนฺธปฺปวตฺติสงฺขาตเมว วา ปญฺจสุปิ คตีสุ คตํ คมนํ เอตสฺส นตฺถีติ อคโต. สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยา สฺวายมสฺส อคตภาโว ตเถหิ อริยมคฺคญาเณหีติ เอวมฺปิ ภควา ตเถหิ อคโตติ ตถาคโต. (๗) กถํ ตถา คตภาเวน ตถาคโต? ตถา คตภาเวนาติ จ ตถาคตสฺส สพฺภาเวน อตฺถิตายาติ อตฺโถ. โก ปเนส ตถาคโต, ยสฺส อตฺถิตาย ภควา ตถาคโตติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สีลวิสุทฺธิยาทีสุ ก. โพธิสมฺภรเณ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.

วุจฺจตีติ? สทฺธมฺโม. สทฺธมฺโม หิ อริยมคฺโค ตาว ยถา ยุคนทฺธสมถวิปสฺสนาพเลน อนวเสสโต กิเลสปกฺขํ สมูหนนฺเตน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ, ตถา คโต. ผลธมฺโม ยถา อตฺตโน มคฺคานุรูปํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน คนฺตพฺพํ, ตถา คโต ปวตฺโต. นิพฺพานธมฺโม ปน ยถา คโต ปญฺญาย ปฏิวิทฺโธ สกลวฏฺฏทุกฺขวูปสมาย สมฺปชฺชติ, พุทฺธาทีหิ ตถา คโต สจฺฉิกโตติ ตถาคโต. ปริยตฺติธมฺโมปิ ยถา ปุริมพุทฺเธหิ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน ปวตฺติอาทิปฺปกาสนวเสน จ เวเนยฺยานํ อาสยาทิอนุรูปํ ปวตฺติโต, อมฺหากมฺปิ ภควตา ตถา คโต คทิโต ปวตฺติโตติ วา ตถาคโต. ยถา ภควตา เทสิโต, ตถา ภควโต สาวเกหิ คโต อวคโตติ ตถาคโต. เอวํ สพฺโพปิ สทฺธมฺโม ตถาคโต. เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท:- "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ ธมฺมํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ. ๑- สฺวาสฺส อตฺถีติ ภควา ตถาคโต. ยถา จ ธมฺโม, เอวํ อริยสํโฆปิ ยถา อตฺตหิตาย ปรหิตาย จ ปฏิปนฺเนหิ สุวิสุทฺธํ ปุพฺพภาคสมถวิปสฺสนาปฏิปทํ ปุรกฺขตฺวา เตน เตน มคฺเคน คนฺตพฺพํ, ตํ ตํ ตถา คโตติ ตถาคโต. ยถา วา ภควตา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทโย เทสิตา, ตถาว พุทฺธตฺตา ตถา คทนโต จ ตถาคโต. เตนาห สกฺโก เทวราชา:- "ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ สํฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู"ติ. ๑- สฺวาสฺส สาวกภูโต อตฺถีติ ภควา ตถาคโต. เอวํ ตถาคตภาเวเนว ๒- ตถาคโตติ. (๘) อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว, สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. อิทํ หิ ตถาคตปทํ มหตฺถํ ๓- @เชิงอรรถ: ขุ.ขุ. ๒๕/๑๗-๑๘/๙, ขุ.สุ. ๒๕/๒๔๐-๑/๓๘๐ ฉ.ม....ภาเวน ก. มหนฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.

มหาคติกํ มหาวิสยํ, ตสฺส อปฺปมาทปสฺส วิย เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ ยุตฺติโต อตฺถภาเวน อาหรนฺโต "อติตฺเถน ๑- ธมฺมกถิโก ปกฺขนฺโท"ติ น วตฺตพฺโพติ. ตตฺเถตํ วุจฺจติ:- "ยเถว โลเก ปุริมา มเหสิโน สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา. ปหาย กามาทิมเล อเสสโต สมาธิญาเณหิ ยถา คตา ชินา ปุราตนา สกฺยมุนี ชุตินฺธโร ตถา คโต เตน ตถาคโต มโต. ตถญฺจ ธาตฺวายตนาทิลกฺขณํ สภาวสามญฺญวิภาคเภทโต สยมฺภุญาเณน ชิโน สมาคโต ๒- ตถาคโต วุจฺจติ สกฺยปุงฺคโว. ตถานิ สจฺจานิ สมนฺตจกฺขุนา ตถา อิทปฺปจฺจยตา จ สพฺพโส อนญฺญเนยฺยา นยโต วิภาวิตา ตถา คโต เตน ชิโน ตถาคโต. @เชิงอรรถ: ก. อติฏฺเฐน ฉ.ม. ชิโนยมาคโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.

อเนกเภทาสุปิ โลกธาตุสุ ชินสฺส รูปายตนาทิโคจเร วิจิตฺตเภเท ตถเมว ทสฺสนํ ตถาคโต เตน สมนฺตโลจโน. ยโต จ ธมฺมํ ตถเมว ภาสติ กโรติ วา ตสฺสนุรูปมตฺตโน ๑- คุเณหิ โลกํ อภิภุยฺยิรียติ ตถาคโต เตนปิ โลกนายโก. ตถา ปริญฺญาย ตถาย สพฺพโส อเวทิ โลกํ ปภวํ อติกฺกมิ คโต จ ปจฺจกฺขกฺริยาย ๒- นิพฺพุตึ อรียมคฺคญฺจ คโต ตถาคโต. ตถา ปฏิญฺญาย ตถาย สพฺพโส หิตาย โลกสฺส ยโต สมาคโต ๓- ตถาย นาโถ กรุณาย สพฺพทา คโต จ เตนาปิ ชิโน ตถาคโต. ตถานิ ญาณานิ ยโต สมาคโต ยถาสภาวํ วิสยาวโพธโต ตถาภิชาติปฺปภุตี ตถาคโต ตทตฺถสมฺปาทนโต ตถาคโต. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กโรติ วาจายนุรูปมตฺตโน ฉ.ม. ปจฺจกฺขกิริยาย @ ฉ.ม. ยโตยมาคโต, เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.

ยถาวิธา เต ปุริมา มเหสิโน ตถาวิโธยมฺปิ ตถา ยถารุจิ ปวตฺตวาจา ตนุจิตฺตภาวโต ตถาคโต วุจฺจติ อคฺคปุคฺคโล. สมฺโพธิสมฺภารวิปกฺขโต ปุเร คตํ น สํสารคตมฺปิ ตสฺส วา ๑- น จตฺถิ นาถสฺส ภวนฺตทสฺสิโน ตเถหิ ตสฺมา อคโต ตถาคโต. ตถาคโต ธมฺมวโร มเหสินา ยถา ปหาตพฺพมลํ ปหียติ ตถาคโต อริยคโณปิ สตฺถุโน ๒- ตถาคโต เตน สมงฺคิภาวโต"ติ. มหิทฺธิกตาติ ปรเมน จิตฺตวสีภาเวน จ อิทฺธิวิธโยเคน ธมฺมานุภาวญฺญถตฺตนิปฺผาทนสมตฺถตาสงฺขาตาย มหติยา อิทฺธิยา สมนฺนาคโม มหิทฺธิกตา. จิรกาลสมฺภูเตน สุวิทูรปฺปฏิปกฺเขน อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติเหตุภูเตน มหาชุติเกน ปุญฺญเตเชน สมนฺนาคโม มหานุภาวตา. ยตฺราติ อจฺฉริยปสํสาโกตูหลหาสปสาทิโก ปจฺจตฺตตฺเถ นิปาโต, เตน ยุตฺตตฺตา วิชายิสฺสตีติ อนาคตกาลวจนํ, อตฺโถ ปน อตีตกาโลเยว. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- ยา หิ นาม อยํ สุปฺปวาสา ตถา ทุกฺขนิมุคฺคา กิจฺฉาปนฺนา ภควโต วจนสมกาลเมว สุขินี อโรคา อโรคํ ปุตฺตํ วิชายีติ. อตฺตมโนติ สกมโน, ภควติ ปสาเทน กิเลสรหิตจิตฺโตติ อตฺโถ. กิเลสปริยุฏฺฐิตํ หิ จิตฺตํ วเส อวตฺตนโต อตฺตมโนติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ. @เชิงอรรถ: สี. ตสฺส หิ สี. อริยคโณ วินายโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.

อตฺตมโนติ วา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมโน. ปมุทิโตติ ปาโมชฺเชน ยุตฺโต. ปีติโสมนสฺสชาโตติ ชาตพลวปีติโสมนสฺโส. อถาติ ปจฺฉา, ตโต กติปาหสฺส อจฺจเยน. สตฺต ภตฺตานีติ สตฺตสุ ทิวเสสุ ทาตพฺพภตฺตานิ. สฺวาตนายาติ สฺวาตนปุญฺญตฺถํ, ยํ เสฺว พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส ทานวเสน ปยิรุปาสนวเสน จ ภวิสฺสติ ปุญฺญํ, ตทตฺถํ. อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ อามนฺเตสีติ กสฺมา อามนฺเตสิ? สุปฺปวาสาย สามิกสฺส ปสาทรกฺขณตฺถํ. ๑- สุปฺปวาสา ปน อจลปฺปสาทาว, อุปาสกสฺส ปน ปสาทรกฺขณํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ภาโร. เตนาห "ตุเยฺหโส อุปฏฺฐาโก"ติ. ตตฺถ ตุเยฺหโสติ ตุยฺหํ เอโส. ติณฺณํ ธมฺมานํ ปาฏิโภโคติ มม โภคาทีนํ ติณฺณํ ธมฺมานํ อหานิยา อวินาสาย อยฺโย มหาโมคฺคลฺลาโน ยทิ ปาฏิโภโค ยทิ ปฏิภู, อิโต สตฺต ทิวเส อติกฺกมิตฺวา มม สกฺกา ทานํ ทาตุนฺติ ยทิ อยฺเยน ญาตนฺติ ทีเปติ. เถโรปิ ตสฺส เตสุ ทิวเสสุ โภคานํ ชีวิตสฺส จ อนุปทฺทวํ ปสฺสิตฺวา อาห "ทฺวินฺนํ โข เนสํ อาวุโส ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานญฺจ ชีวิตสฺส จา"ติ. สทฺธา ปนสฺส จิตฺตปฏิพทฺธาติ ตสฺเสว ภารํ กโรนฺโต "สทฺธาย ปน ตฺวญฺเญว ปาฏิโภโค"ติ อาห. อปิจ โส อุปาสโก ทิฏฺฐสจฺโจ, ตสฺส สทฺธาย อญฺญถาภาโว นตฺถีติ ตถา วุตฺตํ. เตเนว จ การเณน ภควตา "ปจฺฉาปิ ตฺวํ กริสฺสสีติ สญฺญาเปหี"ติ วุตฺตํ. อุปาสโกปิ สตฺถริ เถเร จ คารเวน จ สุพฺพจตาย ๒- ตสฺสา จ ปุญฺเญน วฑฺฒึ อิจฺฉนฺโต "กโรตุ สุปฺปวาสา โกลิยธีตา สตฺต ภตฺตานิ, ปจฺฉาหํ กริสฺสามี"ติ อนุชานิ. ตญฺจ ทารกนฺติ วิชาตทิวสโต ปฏฺฐาย เอกาทสมํ ทิวสํ อติกฺกมิตฺวา ตโต ปรํ สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ โภเชตฺวา สตฺตเม ทิวเส ตํ สตฺตวสฺสิกํ @เชิงอรรถ: สี. ปสาทรกฺขณตฺถํ. น สุปฺปาวาสาย ปสาทรกฺขณตฺถํ สี. สุขวิชาตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.

ทารกํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสํฆญฺจ วนฺทาเปสิ. สตฺต เม วสฺสานีติ สตฺต เม สํวจฺฉรานิ, อจฺจนฺตสํโยควเสน เจตํ อุปโยควจนํ. โลหิตกุมฺภิยํ วุตฺถานีติ มาตุ กุจฺฉิยํ อตฺตโน คพฺภวาสทุกฺขํ สนฺธาย วทติ. อญฺญานิปิ เอวรูปานิ สตฺต ปุตฺตานีติ "อญฺเญปิ เอวรูเป สตฺต ปุตฺเต"ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ "เอวรูปานี"ติ. เอวํ สตฺต วสฺสานิ คพฺภธารณวเสน สตฺตาหํ มูฬฺหคพฺภตาย จ มหนฺตํ ทุกฺขํ ปาเปตฺวา อุปฺปชฺชนกปุตฺเตติ อตฺโถ. เอเตน มาตุคามานํ ปุตฺตโลลตาย ปุตฺตลาเภน ติตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ. เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ สตฺตทิวสาธิกานิ สตฺต สํวจฺฉรานิ คพฺภธารณาทิวเสน ปวตฺตํ มหนฺตํ ทุกฺขํ เอกปเท วิสริตฺวา ๑- ปุตฺตโลลตาวเสน ตาย วุตฺตมตฺถํ วิทิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ อิมํ จิตฺตสุขปฺปมตฺโต วิย ปมตฺตปุคฺคเล อิฏฺฐากาเรน วญฺเจตฺวา ตณฺหาสิเนหสฺส มหานตฺถกรภาวทีปกํ ๒- อุทานํ อุทาเนสิ. ตตฺถ อสาตนฺติ อมธุรํ อสุนฺทรํ อนิฏฺฐํ. สาตรูเปนาติ อิฏฺฐสภาเวน. ปิยรูเปนาติ ปิยายิตพฺพภาเวน. สุขสฺส รูเปนาติ สุขสภาเวน. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยสฺมา อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขเมว สมานํ สกลมฺปิ วฏฺฏคตํ สงฺขารชาตํ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา อโยนิโสมนสิกาเรน อิฏฺฐํ วิย ปิยํ วิย สุขํ วิย จ หุตฺวา อุปฏฺฐหมานํ สติวิปฺปวาเสน ปมตฺตปุคฺคลํ อติวตฺตติ อภิภวติ อชฺโฌตฺถรติ, ตสฺมา อิมมฺปิ สุปฺปวาสํ ปุนาปิ สตฺตกฺขตฺตุํ เอวรูปํ อสาตํ อปฺปิยํ ทุกฺขํ สาตาทิปติรูปเกน ทุกฺเขน ปุตฺตสงฺขาตเปมวตฺถุสุเขน ๓- อชฺโฌตฺถรตีติ. อฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ---------------- @เชิงอรรถ: สี. วิทิตฺวา, ม. เอกนฺตมเทน วิสฺสริตฺวา @ สี. ปหานาการานุภาวทีปกํ, ก. ปหานตฺถกรภาวทีปกํ ก.... เปมวฏฺฏทุกฺเขน


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๑๒๖-๑๖๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=26&A=2826&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=2826&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=59              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1870              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1875              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1875              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]