อรรถกถาเล่มที่ ๒๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๒ (ปรมตฺถ.๒)

                         ๗. เสลสุตฺตวณฺณนา
      เอวมฺเม สุตนฺติ  เสลสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อยเมวสฺส ๑- นิทาเน วุตฺตา.
อตฺถวณฺณนากฺกเมปิ จสฺส ปุพฺพสทิสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยํ
ปน อวุตฺตํ, ๒- ตํ อุตฺตานตฺถานิ ปทานิ ปริหรนฺตา วณฺณยิสฺสาม. องฺคุตฺตราเปสูติ
องฺคา เอว โส ชนปโท, คงฺคาย ปน ยา อุตฺตเรน อาโป, ตาสํ อวิทูรตฺตา
"อุตฺตราโป"ติปิ วุจฺจติ. กตรคงฺคาย อุตฺตเรน ยา อาโปติ? มหามหีคงฺคาย.
      ตตฺรายํ ตสฺสา นทิยา อาวิภาวตฺถํ อาทิโต ปภุติ วณฺณนา:- อยํ กิร
ชมฺพุทีโป ทสสหสฺสโยชนปฺปมาโณ. ๓- ตตฺถ จตุสหสฺสโยชนปฺปมาโณ ๓- ปเทโส
อุทเกน อชฺโฌตฺถโต "สมุทฺโท"ติ สงฺขํ คโต. ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ มนุสฺสา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อยเมว, ยาสฺส  ๒ ฉ.ม.,อิ. อปุพฺพํ  ๓ ฉ.ม..... โยชนปริมาโณ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๓.
วสนฺติ. ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ หิมวา ปติฏฺฐิโต อุพฺเพเธน ปญฺจโยชนสติโก ๑-
จตุราสีติสหสฺสกูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโต สมนฺตโต สนฺทมานปญฺจมหานทีวิจิโตฺร, ๒-
ยตฺถ อายามวิตฺถาเรน คมฺภีรตาย จ ปญฺญาสปญฺญาสโยชนา ทิยฑฺฒโยชนสตปริมณฺฑลา
ปูรฬาสสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตา อโนตตฺตาทโย สตฺต มหาสรา
ปติฏฺฐิตา.
      เตสุ อโนตตฺโต สุทสฺสนกูฏํ จิตฺรกูฏํ กาฬกูฏํ คนฺธมาทนกูฏํ เกลาสกูฏนฺติ
อิเมหิ ปญฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺโต. ตตฺถ สุทสฺสนกูฏํ สุวณฺณมยํ
ทฺวิโยชนสตุพฺเพธํ อนฺโตวงฺกํ กากมุขสณฺฐานํ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตํ,
จิตฺรกูฏํ สพฺพรตนมยํ, กาฬกูฏํ อญฺชนมยํ. คนฺธมาทนกูฏํ มสารคลฺลมยํ ๓- อพฺภนฺตเร
มุคฺควณฺณํ นานปฺปการโอสธสญฺฉนฺนํ กาฬปกฺขุโปสถทิวเส อาทิตฺตมิว องฺคารํ
ชลนฺตํ ติฏฺฐติ, เกลาสกูฏํ รชตมยํ. สพฺพานิ สุทสฺสเนน สมานุพฺเพธสณฺฐานานิ
ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตานิ. สพฺพานิ สมานุพฺเพธสณฺฐานานิ ตเมว สรํ
ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตานิ. สพฺพานิ เทวานุภาเวน นาคานุภาเวน จ วสฺสนฺติ,
นทิโย จ เตสุ สนฺทนฺติ. ตํ สพฺพมฺปิ อุทกํ อโนตตฺตเมว ปวิสติ. จนฺทิมสูริยา
ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา ปพฺพตนฺตเรน ตํ โอภาเสนฺติ. อุชุํ
คจฺฉนฺตา น โอภาเสนฺติ. เตเนวสฺส "อโนตตฺตนฺ"ติ สงฺขา อุทปาทิ.
      ตตฺถ มโนหรสิลาตลานิ ๔- นิมฺมจฺฉกจฺฉปานิ ผลิกสทิสานิ นิมฺมโลทกานิ
นฺหานติฏฺฐานิ สุปฏิยตฺตานิ โหนฺติ, เยสุ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา จ อิสิคณา
จ นฺหายนฺติ, เทวยกฺขาทโย จ อุยฺยานกีฬิกํ กีฬนฺติ.
      จตูสุ จสฺส ปสฺเสสุ สีหมุขํ หตฺถิมุขํ อสฺสมุขํ อุสภมุขนฺติ จตฺตาริ
มุขานิ โหนฺติ, เยหิ จตสฺโส นทิโย สนฺทนฺติ. สีหมุเขน นิกฺขนฺตนทีตีเร
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปญฺจโยชนสโต  ๒ ฉ.ม.......ปญฺจสตนที....
@๓ ฉ.ม.,อิ. สานุมยํ  ๔ ก. มโรหรสิลานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๔.
สีหา พหุตรา โหนฺติ, หตฺถิมุขาทีหิ หตฺถิอสฺสอุสภา. ปุรตฺถิมสทิสโต นิกฺขนฺตนที
อโนตตฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อิตรา ติสฺโส นทิโย อนุปคมฺม ปาจีนหิมวนฺเตเนว
อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสติ. ปจฺฉิมทิสโต จ อุตฺตรทิสโต
จ นิกฺขนฺตนทิโยปิ ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา ปจฺฉิมหิมวนฺเตเนว อุตฺตรหิมวนฺเตเนว
จ อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติ, ทกฺขิณทิสโต นิกฺขนฺตนที ปน
ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิเณน อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐเนว สฏฺฐิโยชนานิ
คนฺตฺวา ปพฺพตํ ปหริตฺวา วุฏฺฐาย ปริณาเหน ติคาวุตปฺปมาณา อุทกธารา
หุตฺวา อากาเสน สฏฺฐิโยชนานิ คนฺตฺวา ติยคฺคเฬ นาม ปาสาเณ ปติตา,
ปาสาโณ จ ๑- อุทกธาราเวเคน ภินฺโน. ตตฺร ปญฺญาสโยชนปฺปมาณา ติยคฺคฬา
นาม โปกฺขรณี ชาตา, โปกฺขรณิยา กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา ๒-
สฏฺฐิโยชนานิ คตา ๓- ตโต ฆนปฐวึ ภินฺทิตฺวา อุมงฺเคน ๔- สฏฺฐิโยชนานิ
คนฺตฺวา วิชฺฌํ ๕- นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา หตฺถตเล ปญฺจองฺคุลิสทิสา
ปญฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตติ. สา ติกฺขตฺตุํ อโนตตฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตฏฺฐาเน
"อาวฏฺฏคงฺคา"ติ วุจฺจติ. อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐน สฏฺฐิโยชนานิ คตฏฺฐาเน
"กณฺหคงฺคา"ติ วุจฺจติ. อากาเสน สฏฺฐิโยชนานิ คตฏฺฐาเน "อากาสคงฺคา"ติ
วุจฺจติ. ติยคฺคฬปาสาเณ ปติตฺวา จตุปญฺญาสโยชโนกาเส ฐิตา ๖-
"ติยคฺคฬโปกฺขรณี"ติ วุจฺจติ. กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิย สฏฺฐิโยชนานิ
คตฏฺฐาเน "พหลคงฺคา"ติ วุจฺจติ. ปฐวึ ภินฺทิตฺวา อุมงฺเคน สฏฺฐิโยชนานิ คตฏฺฐาเน
"อุมงฺคคงฺคา"ติ วุจฺจติ. วิชฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา ปญฺจธารา
หุตฺวา ปวตฺตฏฺฐาเน "คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหี"ติ ปญฺจธา วุจฺจติ.
เอวเมตา ปญฺจ มหาคงฺคา หิมวตา สมฺภวนฺติ. ตาสุ ยา อยํ ปญฺจมี มหี
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ปาสาโณ  ๒ ฉ.ม. ปวิสิย
@๓ ก. คนฺตฺวา  ๔ สี.,อิ. อุมฺมคฺเคน
@๕ ฉ.ม. วิญฺญํ  ๖ ฉ.ม.,อิ. ปญฺญาสโยชโนกาเส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๕.
นาม, สา อิธ "มหามหีคงฺคา"ติ อธิปฺเปตา. ตสฺสา คงฺคาย อุตฺตเรน ยา
อาโป, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท "องฺคุตฺตราโป"ติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมึ
ชนปเท องฺคุตฺตราเปสุ.
      จาริกํ จรมาโนติ อทฺธานคมนํ กุรุมาโน. ตตฺถ ภควโต ทุวิธา จาริกา
ตุริตจาริกา จ อตุริตจาริกา จ. ตตฺถ ทูเรปิ ภพฺพปุคฺคเล  ทิสฺวา สหสา คมนํ
ตุริตจาริกา. สา มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพา. ตํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต หิ ภควา
มุหุตฺเตเนว ติคาวุตํ อคมาสิ, อาฬวกทมนตฺถํ ตึสโยชนํ, ตถา องฺคุลิมาลสฺสตฺถาย.
ปุกฺกุสาติสฺส ปน ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนํ, มหากปฺปินสฺส, วีสโยชนสตํ,
ธนิยสฺสตฺถาย สตฺตโยชนสตํ อทฺธานํ อคมาสิ. อยํ ตุริตจาริกา นาม.
คามนิคมนครปฏิปาฏิยา ปน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ
อตุริตจาริกา นาม. อยํ อิธ อธิปฺเปตา. เอวํ จาริกํ จรมาโน. มหตาติ
สงฺขฺยามหตา คุณมหตา จ. ภิกฺขุสํเฆนาติ สมณคเณน. อฑฺฒเตฬเสหีติ อฑฺเฒน
เตฬสหิ, ทฺวาทสหิ สเตหิ ปญฺญาสาย จ ภิกฺขูหิ สทฺธินฺติ วุตฺตํ โหติ. เยน
ฯเปฯ ตทวสรีติ อาปณพหุลตาย โส นิคโม "อาปโณ"เตฺวว นามํ ลภิ.
ตสฺมึ กิร วีสติอาปณมุขสหสฺสานิ วิภตฺตานิ อเหสุํ. เยน ทิสาภาเคน, มคฺเคน
วา โส องฺคุตฺตราปานํ รฏฺฐสฺส นิคโม โอสริตพฺโพ, เตน อวสริ ตทวสริ
อคมาสิ, ตํ นิคมํ อนุปาปุณีติ วุตฺตํ โหติ.
      เกณิโย ชฏิโลติ เกณิโยติ นาเมน, ชฏิโลติ ตาปโส. โส กิร
พฺราหฺมณมหาสาโล, ธนรกฺขนตฺถาย ปน ตาปสปพฺพชฺชํ สมาทาย รญฺโญ
ปณฺณาการํ ทตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา วสติ กุลสหสฺสสฺส
นิสฺสโย หุตฺวา. อสฺสเมปิ จสฺส เอโก ตาลรุกฺโข ทิวเส เอกํ สุวณฺณผลํ
มุญฺจตีติ วทนฺติ. โส ทิวา กาสายานิ ธาเรติ, ชฏา จ พนฺธติ, รตฺตึ ยถาสุขํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๖.
ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ. สกฺยปุตฺโตติ อุจฺจากุล-
ปริทีปนํ. สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ สทฺธาย ปพฺพชิตภาวปริภาวทีปนํ, เกนจิ
ปาริชุญฺเญน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาย ปพฺพชิโตติ
วุตฺตํ โหติ. ตํ โข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานฏฺเฐ อุปโยควจนํ, ตสฺส โข ปน
โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ. กลฺยาโณติ กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต, เสฏฺโฐติ วุตฺตํ
โหติ. กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว. ถุติโฆโส วา.
      อิติปิ โส ภควาติอาทิมฺหิ ปน อยํ ตาว โยชนา:- โส ภควา อิติปิ
อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ อิติปิ ภควาติ, อิมินา จ อิมินา จ
การเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อารกตฺตา, อรีนํ อรานํ จ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา, ปาปกรเณ  รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ
เวทิตพฺโพ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ
วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํ. เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ
หตตฺตาปิ อรหํ. ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารานํ
ชรามรณเนมิ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ
อนาทิกาลปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปฐวิยํ
ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ
อรานํ หตตฺตาติปิ ๑- อรหํ อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย สกฺการครุการาทีนิ
จ อรหตีติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ. ยถา จ โลเก เกจิ ปณฺฑิตมานิโน
พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ กโรนฺติ, เอวํ นายํ กทาจิ กโรตีติ ปาปกรเณ
รหาภาวโตปิ อรหํ. โหติ เจตฺถ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. หตตฺตาปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๗.
         "อารกตฺตา หตตฺตา จ       กิเลสารีน โส มุนิ
         หตสํสารจกฺกาโร           ปจฺจยาทีน จารโห
         น รโห กโรติ ปาปานิ       อรหํ เตน ปวุจฺจตี"ติ.
      สมฺมา สามํ จ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อติสยวิสุทฺธาหิ
วิชฺชาหิ อพฺภุตฺตเมน จรเณน จ สมนฺนาคตตฺตา วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน.
โสภนคมนตฺตา, สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา, สุฏฺฐุ คตตฺตา, สมฺมา คทตฺตา จ
สุคโต. สพฺพถาปิ วิทิตโลกตฺตา โลกวิทู. โส หิ ภควา สภาวโต สมุทยโต
นิโรธโต นิโรธูปายโตติ สพฺพถา ขนฺธายตนาทิเภทํ สงฺขารโลกํ อเวทิ, "เอโก
โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกา. เทฺว โลกา นามญฺจ รูปญฺจ. ตโย โลกา
ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา จตฺตาโร อาหารา. ปญฺจ โลกา
ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา สตฺต
วิญฺญาณฏฺฐิติโย. อฏฺฐ โลกา อฏฺฐ โลกธมฺมา. นว โลกา นว สตฺตาวาสา.
ทส โลกา ทสายตนานิ, ทฺวาทส โลกา ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺฐารส โลกา
อฏฺฐารส ธาตุโย"ติ ๑- เอวํ สพฺพตฺถาปิ ๒- สงฺขารโลกํ อเวทิ. สตฺตานํ อาสยํ
ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข
ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺเพ อภพฺเพ
สตฺเต ชานาตีติ สพฺพถาปิ สตฺตโลกํ อเวทิ, ตถา เอกจกฺกวาฬํ อายามโต จ
วิตฺถารโต จ โยชนานํ ทฺวาทส สตสหสฺสานิ ตีณิ สหสฺสานิ อฑฺฒปญฺจมานิ
จ สตานิ, ปริกฺเขปโต ปน ๓- ฉตฺตึส สตสหสฺสานิ ทส สหสฺสานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ
จ สตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๒/๑๒๖  ๒ ฉ.ม. สพฺพตฺถา
@ ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๘.
      ตตฺถ:-
            ทุเว สตสหสฺสานิ           จตฺตาริ นหุตานิ จ
            เอตฺตกํ พหลตฺเตน          สงฺขาตายํ วสุนฺธรา.
            จตฺตาริ สตสหสฺสานิ         อฏฺเฐว นหุตานิ จ
            เอตฺตกํ พหลตฺเตน          ชลํ วาเต ปติฏฺฐิตํ.
            นว สตสหสฺสานิ            มาลุโต นภมุคฺคโต
            สฏฺฐิ เจว สหสฺสานิ         เอสา โลกสฺส สณฺฐิติ.
      เอวํ สณฺฐิเต เจตฺถ โยชนานํ:-
            จตุราสีติสหสฺสานิ           อชฺโฌคาโฬฺห มหณฺณเว
            อจฺจุคฺคโต ตาวเทว         สิเนรุ ปพฺพตุตฺตโม.
            ตโต อุปฑฺฒุปฑฺเฒน          ปมาเณน ยถากฺกมํ
            อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตา ทิพฺพา      นานารตนจิตฺติตา.
            ยุคนฺธโร อิสินฺธโร ๑-       กรวีโก สุทสฺสโน
            เนมินฺธโร วินตโก          อสฺสกณฺโณ คิริ พฺรหา.
            เอเต สตฺต มหาเสลา       สิเนรุสฺส สมนฺตโต
            มหาราชานมาวาสา         เทวยกฺขนิเสวิตา.
            โยชนานํ สตานุจฺโจ         หิมวา ปญฺจ ปพฺพโต
            โยชนานํ สหสฺสานิ          ตีณิ อายตวิตฺถโต.
            จตุราสีติสหสฺเสหิ           กูเฏหิ ปฏิมณฺฑิโต
            ติปญฺจโยชนกฺขนฺธ-         ปริกฺเขปา นควฺหยา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อีสธโร
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๙.
             ปญฺญาสโยชนกฺขนฺธ-         สาขายามา สมนฺตโต
             สตโยชนวิตฺถิณฺณา           ตาวเทว จ อุคฺคตา.
             ชมฺพู ยสฺสานุภาเวน         ชมฺพุทีโป ปกาสิโต
             เทฺว อสีติสหสฺสานิ          อชฺโฌคาโฬฺห มหณฺณเว.
             อจฺจุคฺคโต ตาวเทว         จกฺกวาฬสิลุจฺจโย
             ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ         จกฺกวาฬมยํ ฐิโต.
      ตตฺถ จนฺทมณฺฑลํ เอกูนปญฺญาสโยชนํ, สูริยมณฺฑลํ ปญฺญาสโยชนํ,
ตาวตึสภวนํ ทสสหสฺสโยชนํ, ตถา อสุรภวนํ อวีจิมหานิรโย ชมฺพุทีโป จ.
อมรโคยานํ ๑- สตฺตสหสฺสโยชนํ, ตถา ปุพฺพวิเทโห, อุตฺตรกุรุ อฏฺฐสหสฺสโยชโน,
เอกเมโก เจตฺถ มหาทีโป ปญฺจสตปญฺจสตปริตฺตทีปปริวาโร. ตํ สพฺพมฺปิ
เอกํ จกฺกวาฬํ เอกา โลกธาตุ. จกฺกวาฬนฺตเรสุ โลกนฺตริกนิรยา. เอวํ
อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ อนนฺตา โลกธาตุโย อนนฺเตน พุทฺธญาเณน อญฺญาสีติ
สพฺพถา โอกาสโลกํ อเวทิ. เอวํ โส ภควา สพฺพถา วิทิตโลกตฺตา โลกวิทูติ
เวทิตพฺโพ.
      อตฺตโน ๒- ปน คุเณหิ วิสิฏฺฐตรสฺส กสฺสจิ อภาวา อนุตฺตโร. วิจิตฺเตหิ
วินยนูปาเยหิ ปุริสทมฺเม สาเรตีติ ปุริสทมฺมสารถิ. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ
ยถารหํ อนุสาสติ นิตฺตาเรติ จาติ สตฺถา. เทวมนุสฺสคฺคหณํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน
ภพฺพปุคฺคลปริคฺคหวเสน จ กตํ, นาคาทิเกปิ ปน เอส โลกิยตฺเถน อนุสาสติ.
ยทตฺถิ เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส พุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกญาณวเสน ๓- พุทฺโธ.
ยโต ปน โส:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อปร....  ๒ สี. อตฺตนา
@ ๓ ก....ขนฺติกนามวเสน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๐.
         ภาคฺยวา ๑- ภคฺควา ยุตฺโต        ภเคหิ จ วิภตฺตวา
         ภตฺตวา วนฺตคมโน               ภเวสุ ภควา ตโตติ.
อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตานิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วุตฺตานิ.
      โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ. อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติ.
สเทวกนฺติอาทีนิ กสิภารทฺวาชอาฬวกสุตฺเตสุ ๓- วุตฺตนยาเนว. สยนฺติ สามํ
อปรเนยฺโย หุตฺวา. อภิญฺญาติ อภิญฺญาย. สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา,
ปเวเทตีติ โพเธหิ ญาเปติ ปกาเสติ. โส ธมฺมํ เทเสติ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ
โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ หิตฺวาปิ ธมฺมํ เทเสติ.
ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสติ.
กถํ? เอกคาถาปิ หิ สมนฺตภทฺรกตฺตา ธมฺมสฺส ปฐมปาเทน อาทิกลฺยาณา,
ทุติยตติยปาเทหิ มชฺเฌกลฺยาณา, ปจฺฉิมปาเทน ปริโยสานกลฺยาณา. เอกานุสนฺธิกํ
สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณํ, อวเสเสน ๔-
มชฺเฌกลฺยาณํ. นานานุสนฺธิกํ ปฐมานุสนฺธินา อาทิกลฺยาณํ, ปจฺฉิเมน
ปริโยสานกลฺยาณํ, เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํ. สกโลปิ สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน
สีเลน อาทิกลฺยาโณ, สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ, นิพฺพาเนน
ปริโยสานกลฺยาโณ. สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ, วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ,
ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ. พุทฺธสุโพธิตาย วา อาทิกลฺยาโณ,
ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาโณ, สํฆสุปฺปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาโณ. ตํ สุตฺวา
ตถตฺตาย ปฏิปนฺเนน อธิคนฺตพฺพาย, อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ.
ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ, สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ. สุยฺยมาโน
เจส นีวรณาทิวิกฺขมฺภนโต สวเนนาปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ อาทิกลฺยาโณ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภคฺยวา  ๒ วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๓ (สฺยา)
@๓ ก. อาฬวกาทิสุตฺเตสุ  ๔ ฉ.ม. เสเสน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๑.
ปฏิปชฺชมาโน ๑- สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ
มชฺเฌกลฺยาโณ, ตถา ปฏิปนฺโน จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺฐิเต ตาทิภาวาวหนโต
ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ ปริโยสานกลฺยาโณ. นาถปฺปภวตฺตา จ
ปภวสุทฺธิยา อาทิกลฺยาโณ, อตฺถสุทฺธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ, กิจฺจสุทฺธิยา
ปริโยสานกลฺยาโณ. ยโต อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว
เทเสตีติ เวทิตพฺโพ.
      สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปน ยสฺมา อิมํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ, นานานเยหิ ทีเปติ, ตญฺจ
ยถาสมฺภวํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ.
สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติอตฺถปทสมาโยคโต สาตฺถํ, อกฺขรปท-
พฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ. อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ
สาตฺถํ, ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํ. อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาวิสยโต
สาตฺถํ, ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํ. ปณฺฑิตเวทนียโต
สปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ ๒- สาตฺถํ, สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนํ.
คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํ, อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํ. อุปเนตพฺพสฺส อภาวโต
สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํ, อปเนตพฺพสฺส อภาวโต นิทฺโทสภาเวน
ปริสุทฺธํ. สิกฺขาตฺตยปริคฺคหิตตฺตา พฺรหฺมภูเตหิ เสฏฺเฐหิ จริตพฺพโต เตสญฺจ
จริยภาวโต พฺรหฺมจริยํ. ตสฺมา "สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ
ปกาเสตี"ติ วุจฺจติ.
      อปิจ ยสฺมา สนิทานํ สอุปฺปตฺติกญฺจ เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณํ เทเสติ,
เวเนยฺยชนานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส อวิปรีตตาย จ เหตุทาหรณโยคโต จ
@เชิงอรรถ: ๑ ปฏิวิชฺชิยมาโน วิ.อ. ๑/๑๓๕ (สฺยา)  ๒ ก.ปริกฺขก...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๒.
มชฺเฌกลฺยาณํ, โสตูนํ สทฺธาปฏิลาเภน นิคมเนน จ ปริโยสานกลฺยาณํ. เอวํ
เทเสนฺโต จ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ ตญฺจ ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํ,
ปริยตฺติยา อาคมนพฺยตฺติโต สพฺยญฺชนํ, สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต
เกวลปริปุณฺณํ, นิรุปกฺกิเลสโต นิตฺถรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ
ปริสุทฺธํ, เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ จริยโต
พฺรหฺมริยนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมาปิ "โส ธมฺมํ เทเสติ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี"ติ
วุจฺจติ.
      สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน, อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ธมฺมิยา กถายาติ ปานกานิสํสปฏิสํยุตฺตาย. อยญฺหิ เกณิโย สายนฺหสมเย
ภควโต อาคมนํ อสฺโสสิ. "ตุจฺฉหตฺโถ ภควนฺตํ ทสฺสนาย คนฺตุํ  ลชฺชมาโน
วิกาลโภชนา วิรตานมฺปิ ปานกํ กปฺปตี"ติ จินฺเตตฺวา ปญฺจหิ กาชสเตหิ
สุสงฺขตํ พทรปานํ คาหาเปตฺวา อคมาสิ. ยถาห เภสชฺชกฺขนฺธเก "อถ โข
เกณิยสฺส ชฏิลสฺส เอตทโหสิ, กินฺนุ โข อหํ สมณสฺส โคตมสฺส
หราเปยฺยนฺ"ติ ๑- สพฺพํ เวทิตพฺพํ. ตโต นํ ภควา ยถา เสขสุตฺเต ๒- สากิเย
อาวสถานิสํสปฏิสํยุตฺตาย กถาย, โคสิงฺคสาลวเน ๓- ตโย กุลปุตฺเต สามคฺคิรส-
ปฏิสํยุตฺตาย, รถวินีเต ๔- ชาติภูมเก ภิกฺขู ทสกถาวตฺถุปฏิสํยุตฺตาย, เอวํ ตํ
ขณานุรูปาย ปานกานิสํสปฏิสํยุตฺตาย กถาย ปานกทานานิสํสํ สนฺทสฺเสสิ,
ตถารูปานํ ปุญฺญานํ ปุนปิ กตฺตพฺพตาย นิโยเชนฺโต สมาทเปสิ, อพฺภุสฺสาหํ
ชเนนฺโต สมุตฺเตเชสิ, สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิเกน ผลวิเสเสน ปหํสนฺโต สมฺปหํเสสิ.
เตนาห "ธมฺมิยา กถาย ฯเปฯ สมฺปหํเสสี"ติ. โส ภิยฺโยโส มตฺตาย ภควติ
ปสนฺโน ภควนฺตํ นิมนฺเตสิ, ภควา จสฺส ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อธิวาเสสิ.
เตนาห "อถ โข เกณิโย ชฏิโล ฯเปฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๓๐๐/๘๓  ๒ ม.ม. ๑๓/๒๒-๓๐/๑๗-๒๓
@๓ ม.มู. ๑๒/๓๒๕/๒๘๘  ๔ ม.มู. ๑๒/๒๕๒-๖๐/๒๑๕-๒๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๓.
      กิมตฺถํ ปน ปฏิกฺขิปิ ภควาติ? ปุนปฺปุนํ ยาจนาย จสฺส ปุญฺญวุฑฺฒิ
ภวิสฺสติ, พหุตรญฺจ ปฏิยาเทสฺสติ, ตํ ๑- ตโต อฑฺฒเตฬสานํ ภิกฺขุสตานํ
ปฏิยตฺตํ อฑฺฒโสฬสนฺนํ ปาปุณิสฺสตีติ. กุโต อปรานิ ตีณิ สตานีติ เจ?
อปฺปฏิยตฺเตเยว หิ ภตฺเต เสโล พฺราหฺมโณ ตีหิ มาณวกสเตหิ สทฺธึ
ปพฺพชิสฺสติ, ตํ ทิสฺวา ภควา เอวมาหาติ. มิตฺตามจฺเจติ มิตฺเต จ กมฺมกเร จ
ญาติสาโลหิเตติ สมานโลหิเต เอกโยนิสมฺพนฺเธ ปุตฺตธีตาทโย อวเสสพนฺธเว จ.
เยนาติ ยสฺมา. เมติ มยฺหํ. กายเวยฺยาวฏิกนฺติ กาเยน เวยฺยาวจฺจํ. มณฺฑลมาฬํ
ปฏิยาเทตีติ เสตวิตานมณฺฑปํ ๒- กโรติ.
      ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุพฺเพทยชุพฺเพทสามเวทานํ. สห นิฆณฺฑุนา จ
เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ. นิฆณฺฑูติ นามนิฆณฺฑุ รุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ
สตฺถํ. เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการาย สตฺถํ. สห อกฺขรปฺปเภเทน
สากฺขรปฺปเภทานํ. อกฺขรปฺปเภโทติ สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. อิติหาสปญฺจมานนฺติ
อถพฺพนเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา "อิติหอาส อิติหอาสา"ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต
ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา. เตสํ
อิติหาสปญฺจมานํ. ปทํ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ อชฺเฌติ เวเทติ จาติ ปทโก
เวยฺยากรโณ. โลกายเต วิตณฺฑวาทสตฺเถ มหาปุริสลกฺขณาธิกาเร จ ทฺวาทสสหสฺเส
มหาปุริสลกฺขณสตฺเถ อนูโน ปริปูรการีติ ๓- โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย,
อวโย น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อวโย นาม โย ตานิ อตฺถโต จ คนฺถโต จ
สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ.
      ชงฺฆาย หิตํ วิหารํ ชงฺฆาวิหารํ, จิราสนาทิชนิตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตุํ
ชงฺฆาปสารณตฺถํ อทีฆจาริกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนุจงฺกมมาโนติ จงฺกมมาโน เอว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทสฺสติ  ๒ สี.,อิ. สวิตานํ มณฑปํ, ทุสฺสมณฺฑปํ
@ป.สู. ๒/๓๙๖/๒๘๘  ๓ ก. อตฺตโน ปริปุณฺณการิติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๔.
อนุวิจรมาโนติ อิโต จิโต จ จรมาโน. เกณิยสฺส ชฏิลสฺส อสฺสโมติ เกณิยสฺส
อสฺสมํ นิเวสนํ. อาวาโหติ กญฺญาคหณํ. ๑- วิวาโหติ กญฺญาทานํ. มหายญฺโญติ
มหายชนํ. มาคโธติ มคธานํ อิสฺสโร. มหติยา เสนาย สมนฺนาคตตฺตา เสนิโย.
พิมฺพีติ สุวณฺณํ, ตสฺมา สารสุวณฺณสทิสวณฺณตาย พิมฺพิสาโร. โส เม
นิมนฺติโตติ โส มยา นิมนฺติโต.
      อถ พฺราหฺมโณ ปุพฺเพ กตาธิการตฺตา พุทฺธสทฺทํ สุตฺวาว อมเตเนวาภิสิตฺโต
วิมฺหยรูปตฺตา ๒- อาห "พุทฺโธติ โภ เกณิย วเทสี"ติ. อิตโร ยถาภูตํ
อาจิกฺขนฺโต อาห "พุทฺโธติ โภ เสล วทามี"ติ, ตโต นํ ปุนปิ
ทฬฺหีกรณตฺถํ ปุจฺฉิ, อิตโรปิ ตเถว อาโรเจสิ. อถ กปฺปสตสหสฺเสหิปิ
พุทฺธสทฺทสฺส ทุลฺลภภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห "โฆโสปิ โข เอโส ทุลฺลโภ
โลกสฺมึ ยทิทํ พุทฺโธ"ติ. ตตฺถ ยทิทนฺติ นิปาโต, โย เอโสติ วุตฺตํ โหติ.
      อถ พฺราหฺมโณ พุทฺธสทฺทํ สุตฺวา "กินฺนุ โข โส สจฺจเมว พุทฺโธ,
อุทาหุ นามมตฺตเมวสฺส พุทฺโธ"ติ วีมํสิตุกาโม จินฺเตสิ, อภาสิ เอว วา
"อาคตานิ โข ปน ฯเปฯ วิวฏฺฏจฺฉโท"ติ. ตตฺถ มนฺเตสูติ เวเทสุ. ตถาคโต
กิร อุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปฏิกจฺเจว สุทฺธาวาสเทวา พฺราหฺมณเวเสน ลกฺขณานิ
ปกฺขิปิตฺวา เวเท วาเจนฺติ "ตทนุสาเรน มเหสกฺขา สตฺตา ตถาคตํ ชานิสฺสนฺตี"ติ.
เตน ปุพฺเพ เวเทสุ มหาปุริสลกฺขณานิ อาคจฺฉนฺติ. ปรินิพฺพุเต ปน ตถาคเต
กเมน อนฺตรธายนฺติ, เตน เอตรหิ นตฺถิ. มหาปุริสสฺสาติ ปณิธิสมาทาน-
ญาณสมาทาทิคุณมหโต ๓- ปุริสสฺส. เทฺวว คติโยติ เทฺว เอว นิฏฺฐา. กามญฺจายํ
คติสทฺโท "ปญฺจ โข อิมา สาริปุตฺต คติโย"ติอาทีสุ ๔- ภวเภเท, "คตี มิคานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กญฺญาวคฺคหณํ  ๒ สี.,อิ. วิมฺหยํ ญาเปนฺโต
@๓ ก....ญาณาทิคุณมหโต  ๔ ม.มู. ๑๒/๑๕๓/๑๑๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๕.
ปวนนฺ"ติอาทีสุ ๑- นิวาสฏฺฐาเน, "เอวํ อธิมตฺตคติมนฺโต"ติอาทีสุ ๒- ปญฺญายํ,
"คติคตนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิสฏภาเว ๔- วตฺตติ. อิธ ปน นิฏฺฐายํ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ
กิญฺจาปิ เยหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ราชา โหติ จกฺกวตฺติ. น เตหิ ๕- พุทฺโธ.
ชาติสามญฺญโต ปน ตานิเยวตานีติ ๖- วุจฺจนฺติ. ตสฺมา วุตฺตํ "เยหิ
สมนฺนาคตสฺสา"ติ.
      สเจ อคารํ อชฺฌาวสตีติ ยทิ อคาเร วสติ. ราชา โหติ จกฺกวตฺตีติ
จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ สงฺคหวตฺถูหิ จ โลกํ รญฺชนโต ราชา. จกฺกรตนํ วตฺเตติ,
จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ วตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ ๗-
วตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จกฺกวตฺติ. เอตฺถ จ ราชาติ สามญฺญํ, จกฺกวตฺตีติ
วิเสสนํ. ธมฺเมน จรตีติ ธมฺมิโก, ญาเยน สเมน วตฺตตีติ อตฺโถ. ธมฺเมน
รชฺชํ ลภิตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชา. ปรหิตธมฺมกรเณน วา ธมฺมิโก,
อตฺตหิตธมฺมกรเณน ธมฺมราชา. จตุรนฺตาย อิสฺสโรติ จาตุรนฺโต, จตุสมุทฺทรนฺตาย
จตุพฺพิธทีปวิภูสิตาย จ ปฐวิยา อิสฺสโรติ อตฺโถ. อชฺฌตฺตํ โกธาทิปจฺจตฺถิเก
พหิทฺธา จ สพฺพราชาโน วิเชสีติ วิชิตาวี. ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตติ ชนปเท
รุวภาวํ ๘- ถาวรภาวํ ปตฺโต, น สกฺกา เกนจิ จาเลตุํ, ชนปโท วา ตมฺหิ
ถาวริยํ ปตฺโต อนุสฺสุโก ๙- สกกมฺมนิ รโต อจโล อสมฺปเวธีติปิ
ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโต.
      เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส ตานิ  ๑๐- กตมานีติ อตฺโถ. จกฺกรตนํ ฯเปฯ
ปริณายกรตนเมว สตฺตมนฺติ ตานิ สพฺพปฺปการโต รตนสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตานิ.
เตสุ อยํ จกฺกวตฺติ ราชา จกฺกรตเนน อชิตํ ชินาติ, หตฺถิอสฺสรตเนหิ วิชิเต
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.ป. ๘/๓๓๙/๓๑๕  ๒ ม.มู. ๑๒/๑๖๑/๑๒๕  ๓ วิ.จูฬ. ๖/๒๐๔/๒๓๗
@๔ ก. วิสทภาเว  ๕ ฉ.ม. น เตหิ เอว  ๖ ก. ตานิเยเวตานิ
@๗ ก. ปรหิตอิริยาปถจกฺกานํ  ๘ ก. วุฑฺฒิภาวํ
@๙ ก. อนุสฺสุยฺยโก  ๑๐ ฉ.ม. เอตานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๖.
ยถาสุขมนุวิจรติ, ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ, เสเสหิ อุปโภคปริโภคสุขมนุภวติ.
๑- ปฐเมน จสฺส อุสฺสาหสตฺติโยโค, หตฺถิอสฺสคหปติรตเนหิ ปภุสตฺติโยโค,
ปริณายกรตเนน สนฺตานมนฺตสตฺติโยโค ๒- สุปริปุณฺโณ โหติ, อิตฺถิมณิรตเนหิ
จ ติวิธสตฺติโยคผลํ. โส อิตฺถิมณิรตเนหิ โภคสุขมนุโภติ, เสเสหิ อสฺสริยสุขํ.
วิเสสโต จสฺส ปุริมานิ ตีณิ อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ,
มชฺฌิมานิ อโลภกุสลชนิตกมฺมานุภาเวน, ปจฺฉิมเมกํ
อโมหกุสลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ เวทิตพฺพํ.
      ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ. สูราติ อภีรุกชาติกา. วีรงฺครูปาติ
เทวปุตฺตสทิสกายา, เอวํ ตาเวเก. อยํ ปเนตฺถ สภาโว วีราติ อุตฺตมา สูรา
วุจฺจนฺติ, วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีรการณํ วีริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. วีรงฺคํ รูปํ
เอเตสนฺติ วีรงฺครูปา, วีริยมยสรีรา วิยาติ วุตฺตํ โหติ. ปรเสนปฺปมทฺทนาติ สเจ
ปฏิมุขํ ติฏฺเฐยฺย ปรเสนา, ตํ ปมทฺทิตุํ สมตฺถาติ อธิปฺปาโย. ธมฺเมนาติ
"ปาโณ น หนฺตพฺโพ"ติอาทินา ๓- ปญฺจสีลธมฺเมน. อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ
โลเก วิวฏฺฏจฺฉโทติ เอตฺถ ราคโทสโมหมานทิฏฺฐิอวิชฺชาทุจฺจริตจฺฉทเนหิ สตฺตหิ
ปฏิจฺฉนฺเน กิเลสนฺธกาเร โลเก ตํ ฉทนํ วิวฏฺเฏตฺวา สมนฺตโต สญฺชาตาโลโก
หุตฺวา ฐิโตติ วิวฏฺฏจฺฉโท. ตตฺถ ปฐเมน ปเทน ปูชารหตา, ทุติเยน ตสฺสา
เหตุ ตสฺมา ๔- สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. ตติเยน พุทฺธตฺตเหตุ วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา. อถ วา วิวฏฺโฏ จ วิจฺฉโท จาติ วิวฏฺฏจฺฉโท, วฏฺฏรหิโต ฉทนรหิโต
จาติ วุตฺตํ โหติ. เตน อรหํ วฏฺฏาภาเวน สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนาติ
เอวํ ปุริมปททฺวยสฺเสว เหตุทฺวยํ วุตฺตํ โหติ. ทุติเยน เวสารชฺเชน เจตฺถ
ปุริมสิทฺธิ, ปฐเมน ทุติยสิทฺธิ. ตติยจตุตฺเถหิ ตติยสิทฺธิ โหติ. ปุริมญฺจ
ธมฺมจกฺขุํ, ทุติยํ พุทฺธจกฺขุํ, ตติยํ สมนฺตจกขุํ สาเธตีติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อุปโภคสุขมนุภวติ  ๒ ก. สนฺตานมนฺติ...
@๓ ที.มหา. ๑๐/๒๔๔/๑๕๑, ม.อุ. ๑๔/๒๕๖/๒๒๔  ๔ ฉ.ม. ยสฺมา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๗.
      อิทานิ ภควโต สนฺติกํ คนฺตุกาโม อาห "กหํ ปน โภ ฯเปฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ.
เอวํ วุตฺเตติอาทีสุ เยเนสาติ เยน ทิสาภาเคน เอสา. นีลวนราชีติ
นีลวณฺณรุกฺขปนฺติ. วนํ ๑- กิร เมฆปนฺติสทิสํ ยตฺถ ภควา ตทา วิหาสิ, ตํ
นิทฺทิสนฺโต อาห "เยเนสา โภ เสล นีลวนราชี"ติ. ตตฺถ "โส วิหรตี"ติ อยํ
ปเนตฺถ ปาฐเสโส, ภุมฺมตฺเถ วา กรณวจนํ. ปเท ปทนฺติ ปทสมีเป ปทํ.
เตน ตุริตคมนํ ปฏิเสเธติ. ทุราสทา หีติ การณํ อาห, ยสฺมา เต ทุราสทา,
ตสฺมา เอวํ โภนฺโต อาคจฺฉนฺตูติ. กึ ปน การณา ทุราสทาติ เจ? สีหาว
เอกจรา. ยถา หิ สีหา สหายกิจฺจาภาวโต เอกจรา, เอวํ เตปิ วิเวกกามตาย.
"ยทา จาหนฺ"ติอาทินา ปน เต มาณวเก อุปจารํ สิกฺขาเปติ. ตตฺถ มา
โอปาเตถาติ มา ปเวเสถ, มา กเถถาติ วุตฺตํ โหติ. อาคเมนฺตูติ ปฏิมาเนนฺตุ,
ยาว กถา ปริโยสานํ คจฺฉติ, ตาว ตุณฺหี ภวนฺตูติ อตฺโถ.
      สมเนฺวสีติ คเวสิ. เยภุยฺเยนาติ พหุกานิ อนปฺปกานิ ๒- อทฺทส,
อปฺปกานิ น อทฺทส ตโต ยานิ น อทฺทส, ตานิ ทีเปนฺโต อาห "ฐเปตฺวา
เทฺว"ติ. กงฺขตีติ กงฺขํ อุปฺปาเทติ ปตฺถนํ "อโห วต ปสฺเสยฺยนฺ"ติ. วิจิกิจฺฉตีติ
ตโต ตโต ตานิ วิจินนฺโต กิจฺฉติ น สกฺโกติ ทฏฺฐุํ. นาธิมุจฺจตีติ ตาย
วิจิกิจฺฉาย สนฺนิฏฺฐานํ น คจฺฉติ. น สมฺปสีทตีติ ตโต "ปริปุณฺณลกฺขโณ
อยนฺ"ติ ภควติ ปสาทํ นาปชฺชติ. กงฺขาย วา สุทุพฺพลวิมติ วุตฺตา, วิจิกิจฺฉาย
มชฺฌิมา, อนธิมุจฺจนตาย พลวตี, อสมฺปสาเทน เตหิ ตีหิ ธมฺเมหิ จิตฺตสฺส
กาลุสฺสิยภาโว.
      โกโสหิเตติ วตฺถิโกเสน ปฏิจฺฉนฺเน. วตฺถคุเยฺหติ องฺคชาเต. ภควโต หิ
วรวารณสฺเสว โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ สุวณฺณวณฺณํ ปทุมคพฺภสมานํ. ตํ โส
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. เวตสวนํ  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๘.
วตฺถปฏิจฺฉนฺนตฺตา อปสฺสนฺโต, อนฺโตมุขคตาย จ ชิวฺหาย ปหูตภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต
เตสุ ทฺวีสุ ลกฺขเณสุ กงฺขี อโหสิ วิจิกิจฺฉี. ตถารูปนฺติ กถํ รูปํ? กิเมตฺถ
อเมฺหหิ วตฺตพฺพํ, วุตฺตเมตํ นาคเสนตฺเถเรเนว มิลินฺทรญฺญา ปุฏฺเฐน:-
             "ทุกฺกรํ ภนฺเต นาคเสน ภควตา กตนฺติ. กึ มหาราชาติ.
         มหาชเนน หิริกรโณกาสํ พฺรหฺมายุพฺราหฺมณสฺส จ อนฺเตวาสิอุตฺตรสฺส
         จ พาวริสฺส อนฺเตวาสีนํ โสฬสนฺนํ พฺราหฺมณานญฺจ เสลสฺส
         พฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสีนํ ติสตมาณวานญฺจ ทสฺเสสิ ภนฺเตติ. น
         มหาราช ภควา คุยฺหํ ทสฺเสติ, ฉายํ ภควา ทสฺเสติ, อิทฺธิยา
         อภิสงฺขริตฺวา นิวาสนนิวตฺถํ กายพนฺธนพทฺธํ จีวรปารุตํ ฉายารูปกมตฺตํ
         ทสฺเสติ มหาราชาติ. ฉายารูเป ทิฏฺเฐ ๑- สติ ทิฏฺโฐ เอว นนุ
         ภนฺเตติ. ติฏฺฐเตตํ มหาราช, หทยรูปํ ทิสฺวา พุชฺฌนกสตฺโต
         ภเวยฺย, ๒- หทยมํสํ นีหริตฺวา ๓- ทสฺเสยฺย สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. กลฺโลสิ
         ภนฺเต นาคเสนา"ติ.
      นินฺนาเมตฺวาติ นีหริตฺวา. กณฺณโสตานุมสเนน เจตฺถ ทีฆภาโว,
นาสิกาโสตานุมสเนน ตนุภาโว, นลาฏจฺฉาทเนน ปุถุลภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพ.
อาจริยปาจริยานนฺติ อาจริยานญฺเจว อาจริยาจริยานญฺจ. สเก วณฺเณติ อตฺตโน
คุเณ.
                ๔- ปริปุณฺณกาโย สุริจิ         สุชาโต จารุทสฺสโน
                สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา           สุสุกฺกทาโฐสิ วิริยวา.
                นรสฺส หิ สุชาตสฺส            เย ภวนฺติ วิยญฺชนา
                สพฺเพ เต ตว กายสฺมึ         มหาปุริสลกฺขณาติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ฉายํ ทิฏฺเฐ  ๒ ก. ปติฏฺฐเหยฺย
@๓ ก. นินฺนาเมตฺวา  ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๗๙.
      [๕๕๔] ปริปุณฺณกาโยติ ลกฺขเณหิ ปริปุณฺณตาย อหีนงฺคปจฺจงฺคตาย
จ ปริปุณฺณสรีโร. สุรุจีติ สุนฺทรสรีรปฺปโภ. สุชาโตติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา
สณฺฐานสมฺปตฺติยา จ สุนิพฺพตฺโต. จารุทสฺสโนติ สุจิรมฺปิ ปสฺสนฺตานํ
อติตฺติการกํ ๑- อปฺปฏิกูลํ รมณียํ จารุ เอว ทสฺสนํ อสฺสาติ จารุทสฺสโน. เกจิ
ปน ภณนฺติ "จารุทสฺสโนติ สุนฺทรเนตฺโต"ติ. สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณสทิสวณฺโณ. อสีติ
ภวสิ. เอตํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ. สุสุกฺกทาโฐสีติ สุฏฺฐุ สุกฺกทาโฐ. ภควโต
หิ ทาฐาหิ จนฺทกิรณา วิย อติวิย ปณฺฑรรํสิโย นิจฺฉรนฺติ. เตนาห
"สุสุกฺกทาโฐสี"ติ.
      [๕๕๕] มหาปุริสลกฺขณาติ ปุพฺเพ วุตฺตพฺยญฺชนาเนว ปทนฺตเรน ๒-
นิคเมนฺโต อาห.
      [๕๕๖] อิทานิ เตสุ ลกฺขเณสุ อตฺตโน อภิรุจิเตหิ ลกฺขเณหิ ภควนฺตํ
ถุนนฺโต อาห "ปสนฺนเนตฺโต"ติอาทิ. ภควา หิ ปญฺจวณฺณปฺปสาทสมฺปตฺติยา
ปสนฺนเนตฺโต, ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลสทิสมุขตฺตา สุมุโข, อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา
พฺรหา, พฺรหฺมุชุคตฺตตาย อุชุ, ชุติมนฺตตาย ปตาปวา. ยมฺปิ เจตฺถ
ปุพฺเพ วุตฺตํ, ตํ "มชฺเฌ สมณสํฆสฺสา"ติ อิมินา ปริยาเยน ถุนตา ปุน วุตฺตํ.
อีทิโส หิ เอวํ วิโรจติ. เอส นโย อุตฺตรคาถายปิ.
      [๕๕๗-๘] อุตฺตมวณฺณิโนติ อุตฺตมวณฺณสมฺปนฺนสฺส. ชมฺพุสณฺฑสฺสาติ
ชมฺพุทีปสฺส. ปากเฏน อิสฺสริยํ วณฺณยนฺโต อาห, อปิจ จกฺกวตฺติ จตุนฺนมฺปิ
ทีปานํ อิสฺสโร โหติ.
      [๕๕๙] ขตฺติยาติ ชาติขตฺติยา. โภชาติ โภคิยา. ราชาโนติ เย เกจิ
รชฺชํ กาเรนฺตา. อนุยนฺตาติ อนุคามิโน เสวกา. ราชาภิราชาติ ราชูนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ....ชนกํ  ๒ ฉ.ม. วจนนฺตเรน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๐.
ปูชนิโย ๑-  ราชา หุตฺวา, จกฺกวตฺตีติ อธิปฺปาโย. มนุชินฺโทติ มนุสฺสาธิปติ
ปรมิสฺสโร หุตฺวา.
      [๕๖๐] เอวํ วุตฺเต ภควา "เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา,
เต สเก วณฺเณ ภญฺญมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี"ติ อิมํ เสลสฺส มโนรถํ
ปูเรนฺโต อาห "ราชาหมสฺมี"ติ. ตตฺรายมธิปฺปาโย:- ยํ โข มํ ตฺวํ เสล
ยาจสิ "ราชา อรหสิ ภวิตุํ จกฺกวตฺตี"ติ, เอตฺถ อปฺโปสฺสุกฺโก โหหิ,
ราชาหมสฺมิ, สติ จ ราชตฺเต ยถา อญฺโญ ราชา สมาโนปิ โยชนสตํ วา
อนุสาสติ, เทฺว ตีณิ วา จตฺตาริ วา ปญฺจ วา โยชนสตานิ โยชนสหสฺสํ วา
จกฺกวตฺติ หุตฺวาปิ จตุทีปปริยนฺตมหนฺตํ วา นาหเมวํ ปริจฺฉินฺนวิสโย. อหํ หิ
ธมฺมราชาว ๒- อนุตฺตโร ภวคฺคโต อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปฺปเมยฺยา
โลกธาตุโย อนุสาสามิ. ยาวตา หิ อปททิปทาทิเภทา ๓- สตฺตา, อหํ เตสํ
อคฺโค. น หิ เม โกจิ สีเลน วา ฯเปฯ วิมุตฺติญาณทสฺสเนน วา ปฏิภาโค
อตฺถิ. สฺวาหํ เอวํ ธมฺมราชา อนุตฺตโร อนุตฺตเรเนว จตุสติปฏฺฐานาทิเภทโพธิ-
ปกฺขิยสงฺขาเตน ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ "อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช
วิหรถา"ติอาทินา อาณาจกฺกํ, "อิทํ โข ปน ภิกฺขเว ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺ"ติ-
อาทินา ๔- ปริยตฺติธมฺเมน ธมฺมจกฺกเมว วา. จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ยํ จกฺกํ
อปฺปฏิวตฺติยํ โหติ สมเณน วา ฯเปฯ เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ.
      [๕๖๑-๒] เอวํ อตฺตานํ อาวิกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต
เสโล ปุน ๕- ทฬฺหีกรณตฺถํ "สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสี"ติ คาถาทฺวยมาห.
ตตฺถ โก นุ เสนาปตีติ ธมฺมรญฺโญ โภโต ธมฺเมน ปวตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส
อนุปฺปวตฺตโก เสนาปติ โกติ ปุจฺฉิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปูชิโต  ๒ ฉ.ม. ธมฺมราชา  ๓ ฉ.ม. อปททฺวิ...
@๔ วิ.มหา ๔/๑๔/๑๔, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗  ๕ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๑.
      [๕๖๓] เตน จ สมเยน ภควโต ทกฺขิณปสฺเส อายสฺมา สาริปุตฺโต
นิสินฺโน โหติ สุวณฺณปุญฺโช วิย สิริยา โสภมาโน, ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา
"มยา ปวตฺติตนฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ อนุชาโต ตถาคตนฺติ ตถาคตเหตุ อนุชาโต,
ตถาคเตน เหตุนา ชาโตติ อตฺโถ.
      [๕๖๔] เอวํ "โก นุ เสนาปตี"ติ ปญฺหํ พฺยากริตฺวา ยํ เสโล อาห
"สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสี"ติ, ตตฺร นํ นิกฺกงฺขํ กาตุกาโม "นาหํ ปฏิญฺญามตฺเตเนว
ปฏิชานามิ, อปิจาหํ อิมินา การเณน พุทฺโธ"ติ ญาเปตุํ "อภิญฺเญยฺยนฺ"ติ
คาถมาห. ตตฺถ อภิญฺเญยฺยนฺติ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ. มคฺคสจฺจสมุทยสจฺจานิ
ปน ภาเวตพฺพปหาตพฺพานิ, เหตุวจเนน ปน ผลสิทฺธิโต เตสํ ผลานิ
นิโรธสจฺจทุกฺขสจฺจานิปิ วุตฺตาเนว ภวนฺติ, ยโต สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ
ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตนฺติ เอวเมตฺถ ๑- วุตฺตเมว โหติ. เอวํ จตุสจฺจภาวนาผลญฺจ
วิชฺชาวิมุตฺติญฺจ ๒- ทสฺเสนฺโต "โพธิตพฺพํ ๓- พุชฺฌิตฺวา พุทฺโธ ชาโตมฺหี"ติ
วุตฺเตน เหตุนา พุทฺธตฺตํ สาเธติ. ๔-
      [๕๖๕-๗] เอวํ นิปฺปริยาเยน อตฺตานํ ปาตุกตฺวา อตฺตนิ
กงฺขาวิตรณตฺถํ พฺราหฺมณํ อภิตฺถรยมาโน "วินยสฺสู"ติ คาถาตฺตยมาห. ตตฺถ
สลฺลกตฺโตติ ราคสลฺลาทิสตฺตสลฺลกตฺตโน. พฺรหฺมภูโตติ เสฏฺฐภูโต. อติตุโลติ ตุลํ
อตีโต อุปมํ อตีโต,  นิรูปโมติ อตฺโถ. มารเสนปฺปมทฺทโนติ "กามา เต ปฐมา
    เสนา"ติอาทิกาย ๕- "ปเร จ อวชานาตี"ติ ๕- เอวํ วุตฺตาย มารปริสสงฺขาตาย
มารเสนาย ปมทฺทโน. สพฺพามิตฺเตติ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาราทิเก
สพฺพปจฺจตฺถิเก. วสีกตฺวาติ อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา. อกุโตภโยติ กุโตจิ อภโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. เอวมฺเปตฺถ  ๒ ก. จตุสจฺจภาวนํ จตุสจฺจภาวนผลํ จ วิชฺชา จ วิมุตฺตึ จ
@๓ ฉ.ม. พุชฺฌิตพฺพํ  ๔ ก. สาเวติ
@ ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๔๓๙/๔๑๖, ขุ.มหา. ๒๙/๑๓๔/๑๑๑, ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๘๙/๑๔๔ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๒.
      [๕๖๘-๗๐] เอวํ วุตฺเต เสโล พฺราหฺมโณ ตาวเทว ภควติ
สญฺชาตปฺปสาโท ปพฺพชฺชาเปกฺโข หุตฺวา "อิมํ โภนฺโต"ติ ๑- คาถาตฺตยมาห
ยถาตํ ปริปากคตาย อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา สมฺมา โอวทิยมาโน. ๒- ตตฺถ
กณฺหาภิชาติโกติ จณฺฑาลาทินีจกุลชาติโก. ๓-
      [๕๗๑] ตโต เตปิ มาณวกา ตเถว ปพฺพชฺชาเปกฺขา หุตฺวา "เอวํ
เจ ๔- รุจฺจติ โภโต"ติ คาถมาหํสุ ยถาตํ เตเนว ๕- สทฺธึ กตาธิการา
กุลปุตฺตา.
      [๕๗๒] อถ เสโล เตสุ มาณวเกสุ ตุฏฺฐจิตฺโต เต ทสฺเสนฺโต ปพฺพชฺชํ
ยาจมาโน "พฺราหฺมณา"ติ คาถมาห.
      [๕๗๓] ตโต ภควา ยสฺมา เสโล อตีเต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต
สาสเน เตสํเยว ติณฺณํ ปุริสสตานํ คณเสฏฺโฐ หุตฺวา เตหิ สทฺธึ ปริเวณํ
การาเปตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ จ กตฺวา กเมน เทวมนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน
ปจฺฉิเม ภเว เตสํเยว อาจริโย หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ตญฺจ เนสํ กมฺมํ
วิมุตฺติปริปากาย ปริปกฺกํ เอหิภิกฺขุภาวสฺส จ อุปนิสฺสยภูตํ, ตสฺมา เต สพฺเพว
เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชนฺโต "สฺวากฺขาตนฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ สนฺทิฏฺฐิกนฺติ
ปจฺจกฺขํ. อกาลิกนฺติ มคฺคานนฺตรผลุปฺปตฺติโต น กาลนฺตเร ปตฺตพฺพผลํ.
ยตฺถาติ ยนฺนิมิตฺตา. มคฺคพฺรหฺมจริยนิมิตฺตา หิ ปพฺพชฺชา อปฺปมตฺตสฺส
สติวิปฺปวาสวิรหิตสฺส ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขโต อโมฆา โหติ. เตนาห "สฺวากฺขาตํ
ฯเปฯ สิกฺขโต"ติ.
      เอวญฺจ วตฺวา "เอถ ภิกฺขโว"ติ ภควา อโวจ, เต สพฺเพ ปตฺตจีวรธรา
หุตฺวา อากาเสนาคมฺม ภควนฺตํ อภิวาเทสุํ, เอวมิมํ เตสํ เอหิภิกฺขุภาวํ สนฺธาย
สงฺคีติการกา ๖- "อลตฺถ โข เสโล ฯเปฯ อุปสมฺปทนฺ"ติ อาหํสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภวนฺโตติ  ๒ ฉ.ม. โจทิยมาโน  ๓ ฉ.ม....กุเล ชาโต
@๔ ฉ.ม.,อิ. เอตญฺเจ  ๕ ฉ.ม. เตน  ๖ ฉ.ม. สงฺคีติการา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๓.
      ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํ. โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณึ,
อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ "อุปคนฺตฺวา"ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพ. อิตรถา
หิ ภควนฺตํ นิสีทีติ น ยุชฺชติ.
      [๕๗๔] อคฺคิหุตฺตํ มุขาติ ๑- ภควา เกณิยสฺส จิตฺตานุกูลวเสน อนุโมทนฺโต
เอวมาห. ตตฺถ อคฺคิปริจริยํ วินา พฺราหฺมณานํ ยญฺญาภาวโต "อคฺคิหุตฺตํ
มุขา ยญฺญา"ติ วุตฺตํ. อคฺคิหุตฺตเสฏฺฐา อคฺคิหุตฺตปธานาติ อตฺโถ. เวเท
สชฺฌายนฺเตหิ ปฐมํ สชฺฌายิตพฺพโต ๒- สาวิตฺตี "ฉนฺทโส มุขนฺ"ติ วุตฺตา.
มนุสฺสานํ เสฏฺฐโต ราชา "มุขนฺ"ติ วุตฺโต. นทีนํ อาธารโต ปฏิสรณโต จ
สาคโร "มุขนฺ"ติ วุตฺโต. จนฺทโยควเสน "อชฺช กตฺติกา อชฺช โรหิณี"ติ
สญฺชานนโต ๓- อาโลกกรณโต โสมภาวโต จ "นกฺขตฺตานํ มุขํ จนฺโท"ติ
วุตฺโต. ตปนฺตานํ อคฺคตฺตา อาทิจฺโจ "ตปตํ มุขนฺ"ติ วุตฺโต. ทกฺขิเณยฺยานํ
ปน อคฺคตฺตา วิเสเสน ตสฺมึ สมเย พุทฺธปฺปมุขํ สํฆํ สนฺธาย "ปุญฺญมากงฺขมานานํ,
สํโฆ เว ยชตํ มุขนฺ"ติ วุตฺโต. เตน สํโฆ ปุญฺญสฺส อายมุขนฺติ
ทสฺเสติ.
      [๕๗๖] ยนฺตํ สรณนฺติ อญฺญพฺยากรณภาวมาห. ตสฺสตฺโถ:- ปญฺจหิ
จกขูหิ จกฺขุมา ภควา ยสฺมา มยํ อิโต อฏฺฐเม ทิวเส ตํ สรณํ อคมมฺห, ๔-
ตสฺมา สตฺตรตฺเตน ตว สาสเน อนุตฺตเรน ทมเถน ทนฺตมฺห, อโห เต
สรณสฺส อานุภาโวติ.
      [๕๗๗-๘] ตโต ปรํ ภควนฺตํ ทฺวีหิ คาถาหิ ถุนิตฺวา ตติยาย
วนฺทนํ ยาจติ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคฺคิหุตฺตมุขาติ  ๒ สี. อชฺฌายนฺเตหิ ปฐมํ อชฺเฌตพฺพโต
@๓ ก. ปญฺญาณโต  ๔ ก. อาคตมฺหา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๘๔.
      [๕๗๙] "ภิกฺขโว ติสตา อิเม       ติฏฺฐนฺติ ปญฺชลีกตา
            ปาเท วีร ปสาเรหิ        นาคา วนฺทนฺตุ สตฺถุโน"ติ
                   ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                       สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย
                     เสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๒๖๒-๒๘๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=29&A=5919&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=5919&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=373
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=9007
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=9075
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=9075
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25