อรรถกถาเล่มที่ ๓๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 เถร.อ.๒ (ปรมตฺถที.๒)

หน้าที่ ๔๐๘.
                   ๓๙๖. ๒. สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
     ยถาจารี ยถาสโตติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส คาถา. ตสฺส
อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ:-
     อตีเต อิโต สตสหสฺสกปฺปาธิเก อสงฺเขยฺยมตฺถเก อายสฺมา สารีปุตฺโต
พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สรทมาณโว นาม อโหสิ. มหา-
โมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สิริวฑฺฒกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิ.
เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกสหายา ๑- อเหสุํ. เตสุ สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุลสนฺตกํ
ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต จินฺเตสิ "อิเมสํ สตฺตานํ มรณํ นาม เอกนฺติกํ,
ตสฺมา มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา โมกฺขมคฺโค คเวสิตพฺโพ"ติ สหายํ
อุปสงฺกมิตฺวา "สมฺม อหํ ปพฺพชิตุกาโม, กึ ตฺวํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี"ติ วตฺวา
เตน "น สกฺขิสฺสามี"ติ วุตฺเต "โหตุ อหเมว ปพฺพชิสฺสามี"ติ รตนโกฏฺาคารานิ
วิวราเปตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ
ปพฺพชิ. ตสฺส ปพฺพชฺชํ อนุปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณปุตฺตา อเหสุํ.
โส ปญฺจ อภิญฺาโย อฏฺ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ ชฏิลานํ
กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ. เตปิ สพฺเพ ปญฺจาภิญฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสุํ.
     เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติต-
วรธมฺมจกฺโก สตฺเต สํสารมโหฆโต ตาเรตฺวา ๒- เอกทิวสํ "สรทตาปสสฺส จ
อนฺเตวาสิกานญฺจ สงฺคหํ กริสฺสามี"ติ เอโก อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน
คนฺตฺวา "พุทฺธภาวํ เม ชานาตู"ติ ตาปสสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสโต โอตริตฺวา ปวิยํ
ปติฏฺาสิ. สรทตาปโส สตฺถุ สรีเร มหาปุริสลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา "สพฺพญฺุ-
พุทฺโธเยวายนฺ"ติ นิฏฺ คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ปญฺาเปตฺวา อทาสิ.
นิสีทิ ภควา ปญฺตฺเต อาสเน. สรทตาปโส สตฺถุ สนฺติเก เอกมนฺตํ นิสีทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สหปํสุกีฬิกสหายา     ๒ ม. ตาเรนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๐๙.
     ตสฺมึ สมเย ตสฺส อนฺเตวาสิกา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา ปณีตปณีตานิ
โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาคตา สตฺถารํ ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาทา อตฺตโน
อาจริยสฺส จ สตฺถุ จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา "อาจริย มยํ ปุพฺเพ `ตุเมฺหหิ
มหนฺตตโร โกจิ นตฺถี'ติ วิจราม, ๑- อยํ ปน ปุริโส ตุเมฺหหิ มหนฺตตโร มญฺเ"ติ
อาหํสุ. กึ วเทถ ตาตา สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ
สมํ กาตุํ อิจฺฉถ, สพฺพญฺุพุทฺเธน มํ ตุลฺยํ มา กริตฺถาติ. อถ เต ตาปสา
อาจริยสฺส วจนํ สุตฺวา "ยาว มหา วตายํ ปุริสุตฺตโม"ติ สพฺเพว ปาเทสุ นิปติตฺวา
สตฺถารํ วนฺทึสุ.
     อถ เต อาจริโย อาห "ตาตา สตฺถุ อนุจฺฉวิโก โน เทยฺยธมฺโม นตฺถิ,
สตฺถา จ ภิกฺขาจารเวลาย อิธาคโต, หนฺท มยํ เทยฺยธมฺมํ ยถาพลํ ทสฺสาม.
ตุเมฺหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ๒- ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา"ติ ๓- อาหราเปตฺวา หตฺเถ
โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา จ ผลาผเล ปฏิคฺคณฺหิตมตฺเต
เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต
โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา สตฺถริ นิสินฺเน สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ
สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา "เทฺว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสํเฆน
สทฺธึ อาคจฺฉนฺตู"ติ จินฺเตสิ. เต สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา ตาวเทว สตสหสฺสขีณาสว-
ปริวารา อคฺคสาวกา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺสุ.
     ตโต สรทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ "ตาตา สตฺถุ ภิกฺขุสํฆสฺส จ
ปุปฺผาสเนน ปูชา กาตพฺพา, ตสฺมา ปุปฺผานิ อาหรถา"ติ. เต ตาวเทว อิทฺธิยา
วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธสฺส โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ
ปญฺาเปสุํ, อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ, สํฆ-
นวกสฺส อุสภมตฺตํ ปญฺาเปสุํ. เอวํ เตสํ ปญฺตฺเตสุ อาสเนสุ สรทตาปโส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิจริมฺหา         ๒ สี. ยํ ปณีตํ        ๓ สี. ตํ อาหรถาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๐.
ตถาคตสฺส ปุรโต อญฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต ๑- "ภนฺเต มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย อิมํ ปุปฺผาสนํ
อภิรุหถา"ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน. สตฺถริ นิสินฺเน เทฺว อคฺคสาวกา
เสสภิกฺขู จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. สตฺถา "เตสํ มหปฺผลํ โหตู"ติ
นิโรธํ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา เทฺว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ
นิโรธํ สมาปชฺชึสุ. ตาปโส สตฺตาหํ นิรนฺตรํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต อฏฺาสิ.
อิตเร ปน วนมูลผลาผลํ ปริภุญฺชิตฺวา เสสกาเล อญฺชลึ ปคฺคห อฏฺสุ.
     สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺาย อคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ อามนฺเตสิ
"ตาปสานํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี"ติ. เถโร สาวกปารมีาเณ ตฺวา เตสํ
ปุปฺผาสนานุโมทนํ อกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา ทุติยํ อคฺคสาวกํ อโนมตฺเถรํ
อามนฺเตสิ "ตฺวมฺปิ ๒- อิเมสํ ธมฺมํ เทเสหี"ติ. โสปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ
สมฺมสิตฺวา เตสํ ธมฺมํ กเถสิ. ทฺวินฺนมฺปิ เทสนาย เอกสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นาโหสิ.
อถ สตฺถา พุทฺธวิสเย ตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิ. เทสนาวสาเน เปตฺวา สรทตาปสํ
อวเสสา สพฺเพปิ จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา "เอถ
ภิกฺขโว"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว อนฺตรหิตตาปสเวสา อฏฺปริกฺขารวรธรา
สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํ.
     สรทตาปโส ปน "อโห วตาหมฺปิ อยํ นิสภตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส
พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ภเวยฺยนฺ"ติ สตฺถุ เทสนากาเล อุปฺปนฺนปริวิตกฺกตาย
อญฺวิหิโต หุตฺวา มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ. อถ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ตถา
ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา "อิโต ตฺวํ กปฺป-
สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺค-
สาวโก สาริปุตฺโต นาม ภวิสฺสสี"ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมกถํ วตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต
อากาสํ ปกฺขนฺทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตฺวา       ๒ สี. ตวมฺปิ ภิกฺขุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๑.
     สรทตาปโสปิ สหายกสฺส สิริวฑฺฒสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "สมฺม มยา
อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส โคตมสฺส นาม สมฺมา-
สมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺถิตํ, ตฺวมฺปิ ตสฺส ทุติยสาวกฏฺานํ ปตฺเถหี"ติ.
     สิริวฑฺโฒ ตํ อุปเทสํ สุตฺวา ๑- อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร อฏฺกรีสมตฺตํ านํ
สมตลํ กาเรตฺวา ลาชปญฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นีลุปฺปลจฺฉทนํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา
พุทฺธาสนํ ปญฺาเปตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ อาสนานิ ปญฺาเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ
สชฺเชตฺวา สรทตาปเสน สตฺถารํ นิมนฺตาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา
พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ มหารเหหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา ทุติยสาวกภาวาย ปณิธานํ
อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา วุตฺตนเยน พฺยากริตฺวา
ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สิริวฑฺโฒ หฏฺปหฏฺโ ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา
ทุติยจิตฺตวาเร กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. สรทตาปโส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร
ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
     ตโต ปฏฺาย เนสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตรากมฺมํ น กถิตํ. อมฺหากํ ปน ภควโต
อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สรทตาปโส ราชคหสฺส อวิทูเร อุปติสฺสคาเม รูปสาริยา
พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตํทิวสเมวสฺส สหาโยปิ ราชคหสฺเสว อวิทูเร
โกลิตคาเม โมคฺคลฺลิยา ๒- พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตานิ กิร
เทฺวปิ กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อาพทฺธปฏิพทฺธสหายกาเนว. เตสํ ทฺวินฺนํ
เอกทิวสเมว คพฺภปริหารมทํสุ. ทสมาสจฺจเยน ชาตานมฺปิ เตสํ ฉสฏฺี ธาติโย
อุปฏฺาเปสุํ, นามคฺคหณทิวเส รูปสาริพฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคาเม
เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา อุปติสฺโสติ นามํ อกํสุ, อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺกุลสฺส
ปุตฺตตฺตา โกลิโตติ นามํ อกํสุ. เต อุโภปิ มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺตา
วุฑฺฒิมนฺวาย ๓- สพฺพสิปฺปานํ ปารํ อคมํสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตสฺส อุปเทเส ตฺวา      ๒ ฉ.ม. โมคฺคลิยา       ๓ ก. วุทฺธิมนฺวาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๒.
     อเถกทิวสํ เต ราชคเห คิรคฺคสมชฺชํ ปสฺสนฺตา มหาชนํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา
าณสฺส ปริปากคตตฺตา โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตา "สพฺเพปิเม โอรํ วสฺสสตานํ มจฺจุมุเข
ปติสฺสนฺตี"ติ ๑- สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา "อเมฺหหิ โมกฺขธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, ตญฺจ
ปริเยสนฺเตหิ เอกํ ปพฺพชฺชํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี"ติ นิจฺฉยํ กตฺวา ปญฺจหิ มาณวกสเตหิ
สทฺธึ สญฺชยสฺส ปริพฺพาชกสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย
สญฺชโย ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. เต กติปาเหเนว สพฺพํ สญฺชยสฺส สมยํ
ปริคฺคณฺหิตฺวา ๒- ตตฺถ สารํ อทิสฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ๓- ตตฺถ ตตฺถ เต เต ปณฺฑิต-
สมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต เตหิ ปุฏฺา เนว สมฺปายนฺติ, ๔-
อญฺทตฺถุ เตเยว เตสํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติ. เอวํ เต โมกฺขํ ปริเยสนฺตา กติกํ
อกํสุ "อเมฺหสุ โย ปมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู"ติ.
     ๕- เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถริ ปมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก
อนุปุพฺเพน อุรุเวลกสฺสปาทิเก สหสฺสชฏิเล ทเมตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต เอกทิวสํ ๕-
อุปติสฺโส ปริพฺพาชโก ปริพฺพาชการามํ คจฺฉนฺโต อายสฺมนฺตํ อสฺสชิตฺเถรํ ราชคเห
ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา "น มยา เอวรูโป อากปฺปสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต ทิฏฺปุพฺโพ,
สนฺตธมฺเมน นาม เอตฺถ ภวิตพฺพนฺ"ติ สญฺชาตปฺปสาโท ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ อายสฺมนฺตํ
อุทิกฺขนฺโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. เถโรปิ ลทฺธปิณฺฑปาโต ปริภุญฺชิตุํ
ปฏิรูปํ โอกาสํ คโต, ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริพฺพาชกปี ปญฺาเปตฺวา อทาสิ.
ภตฺตกิจฺจปริโยาสเน จสฺส อตฺตโน กุณฺฑิกาย อุทกํ อทาสิ.
     เอวํ โส อาจริยวตฺตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺเจน เถเรน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา
"โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี"ติ ปุจฺฉิ. เถโร สมฺมาสมฺพุทฺธํ
อปทิสิ. ปุน เตน "กึ วาที ปนายสฺมโต สตฺถา"ติ ปุฏฺโ "อิมสฺส สาสนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มจฺจุมุขํ ปวิสนฺตีติ      ๒ สี. ปฏิมชฺชิตฺวา, ม. ปริมทฺทิตฺวา
@๓ ม. นิพฺพิชฺชิตฺวา  ๔ ม. น สมฺปาเทนฺติ   ๕-๕ สี. เตน สมเยน อมฺหากํ
@สตฺถา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน อุรุเวลกสฺสปาทิเก
@สหสฺสชฏิเล ทเมตฺวา ราชคหํ ปตฺวา เวฬุวเน วิหรติ. เอกทิวสํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๓.
คมฺภีรตํ ทสฺเสสฺสามี"ติ อตฺตโน นวกภาวํ ปเวเทตฺวา สงฺเขปวเสน จสฺส สาสนธมฺมํ
กเถนฺโต "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติ ๑- คาถมาห. ปริพฺพาชโก ปมปททฺวยเมว สุตฺวา
สหสฺสนยสมฺปนฺเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, อิตรํ ปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺาสิ.
คาถาปริโยสาเน ปน โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปริ วิเสเส อปฺปวตฺเตนฺเต "ภวิสฺสติ
เอตฺถ การณนฺ"ติ สลฺลกฺเขตฺวา เถรํ อาห "มา ภนฺเต อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ,
เอตฺตกเมว โหตุ, กหํ อมฺหากํ สตฺถา วสตี"ติ. เวฬุวเนติ. "ภนฺเต ตุเมฺห ปุรโต
คจฺฉถ, อหํ มยฺหํ สหายกสฺส กตปฏิญฺ โมเจตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคมิสฺสามี"ติ ปญฺจ-
ปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามํ
อคมาสิ.
     โกลิตปริพฺพาชโก ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "มุขวณฺโณ น อญฺทิวเสสุ
วิย, อทฺธาเนน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี"ติ เตเนวสฺส วิเสสาธิคมํ สมฺภาเวตฺวา
อมตาธิคมํ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส "อามาวุโส อมตํ อธิคตนฺ"ติ ปฏิชานิตฺวา ตเมว คาถํ
อภาสิ. คาถาปริโยสาเน โกลิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา อาห "กหํ โน
สตฺถา"ติ. เวฬุวเนติ. เตนหิ อาวุโส อายาม, สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามาติ. อุปติสฺโส
สพฺพกาลมฺปิ อาจริยปูชโกว, ตสฺมา สญฺชยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถุ คุเณ
ปกาเสตฺวา ตมฺปิ สตฺถุ สนฺติกํ เนตุกาโม อโหสิ. โส ลาภาสาปกโต อนฺเตวาสิก-
ภาวํ อนิจฺฉนฺโต "น สกฺโกมิ จาฏิ หุตฺวา อุทกสิญฺจนํ โหตุนฺ"ติ ปฏิกฺขิปิ.
เต อเนเกหิ การเณหิ ตํ สญฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา อตฺตโน โอวาเท วตฺตมาเนหิ
อฑฺฒเตยฺยสเตหิ อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ เวฬุวนํ อคมํสุ. สตฺถา เต ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต
ทิสฺวา "เอตํ เม สาวกยุคํ ภวิสฺสติ มคฺคํ ภทฺทยุคนฺ"ติ วตฺวา เตสํ ปริสาย
จริยวเสน ธมฺมํ เทเสตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ
อทาสิ. ยถา เตสํ, เอวํ อคฺคสาวกานมฺปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อาคตเมว. อุปริมคฺคตฺตย-
กิจฺจํ ปน น นิฏฺาติ. กสฺมา? สาวกปารมีาณสฺส มหนฺตตาย.
@เชิงอรรถ: ๑ วินย.มหา. ๔/๖๐,๖๑/๕๒,๕๓ สารีปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถา,
@ขุ.อป. ๓๒/๒๘๖/๓๖ สารีปุตฺตตฺเถราปทาน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๔.
     เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเ
กลฺลวาลคาเม สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถีนมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา สํเวชิโต ถีนมิทฺธํ
วิโนเทตฺวา ธาตุกมฺมฏฺานํ ๑- สุณนฺโต เอว อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา สาวกปารมี
าณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. อายสฺมา ปน ๒- สาริปุตฺโต ปพฺพชิตทิวสโต อฑฺฒมาสํ
อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ราชคเห สูกรขาตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส
ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต ๓- เทสิยมาเน เทสนานุสาเรน าณํ
เปเสตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภุญฺชนฺโต วิย สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ.
อิติ ทฺวินฺนมฺปิ อคฺคสาวกานํ สตฺถุสมีเป เอว สาวกปารมีาณํ มตฺถกํ ปตฺตํ.
เตน วุตฺตํ อปทาเน ๔-:-
            "หิมวนฺตสฺส อวิทูเร         ลมฺพโก นาม ปพฺพโต
             อสฺสโม สุกโต มยฺหํ        ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
             อุตฺตานกูลา นทิกา         สุปติตฺถา มโนรมา
             สุสุทฺธปุลินากิณฺณา          อวิทูเร มมสฺสมํ.
             อสกฺขรา อปพฺภารา        สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา
             สนฺทนฺตี ๕- นทิกา ตตฺถ     โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
             กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ       สุํสุมารา ๖- จ กจฺฉปา
             จรนฺติ นทิยา ตตฺถ         โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
             ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา      พลชา มุญฺชโรหิตา
             วคฺคุฬา ๗- ปปตายนฺติ ๘-   โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
             อุโภ กูเลสุ นทิยา         ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา
             อุภโต อภิลมฺพนฺตา         โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๕๘/๘๗-๙๐ ปจลายมานสุตฺต (สฺยา)   ๒ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ
@๓ ม.ม. ๑๓/๒๐๑/๑๗๙ ทีฆนขสุตฺต  ๔ ขุ.อป. ๓๒/๑๔๑/๒๒   ๕ ฉ.ม. สนฺทตี
@๖ ฉ.ม. สุสุมารา    ๗ ฉ.ม. วคฺคฬา   ๘ ฉ.ม. ปปตายนฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๕.
              อมฺพา สาลา จ ติลกา     ปาฏลี สินฺทุวาริกา ๑-
              ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ       ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
              จมฺมกา สฬลา นีปา       นาคปุนฺนาคเกตกา
              ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ       ปุปฺผิตา มม อสฺสเม
              อติมุตฺตา อโสกา จ       ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา
              องฺโกลา พิมฺพิชาลา จ     ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
              เกตกา กทลี ๒- เจว     โคธุกา ติณสูลิกา
              ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา       โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
              กณิการา กณฺณิกา จ       อสนา อชฺชุนา พหู
              ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา       โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
              ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา      โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา
              ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา       โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
              อุทฺทาลกา จ กุฏชา       กทมฺพา วกุลา พหู
              ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา       โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
              อาฬกา อิสิมุคฺคา จ       กทลิมาตุลุงฺคิโย
              คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา       ผลานิ ธารยนฺติ เต.
              อญฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมา      อญฺเ ชายนฺติ เกสรี
              อญฺเ โอปุปฺผา ปทุมา     ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
              คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา       นิทฺธาวนฺติ มุฬาลิโย
              สิงฺฆาฏิปตฺตมากิณฺณา       โสภนฺติ ตฬาเก ตทา.
              นิยตา อมฺพคณฺฑี จ ๓-     อุตฺตรา ๔- หิ พนฺธุชีวกา
              ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺตา      ปุปฺผิตา ตาฬเก ตทา.
              ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา     พลชา มุญฺชโรหิตา
              สงฺกุลา ๕- มคฺคุรา เจว   วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สินฺทุวารกา   ๒ ฉ.ม.กนฺทลิ    ๓ ฉ.ม. อมฺพคนฺธี จ
@๔ ฉ.ม. อุตฺตลี       ๕ ฉ.ม. สงฺคุลา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๖.
              กุมฺภีลา สุํสุมารา จ       ตนฺติคาหา จ รกฺขสา
              โอคาหา ๑- อชครา จ    วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
              ปาเรวตา รวิหํสา        จกฺกวากา นทีจรา
              โกกิลา สุกสาฬิกา        อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              กุกฺกุตฺถกา กุฬีรกา        วเน โปกฺขรสาตกา
              ทินฺทิภา สุวโปตา จ       อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              หํสา โกญฺจา มยูรา จ     โกกิลา ตมฺพจูฬกา
              ปมฺปกา ชีวํชีวา จ        อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              โกสิกา โปฏฺสีสา จ      กุรรา เสนกา พหู
              มหากาฬา จ สกุณา       อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              ปสทา จ วราหา จ       วรา ภรณฺฑกา พหู ๒-
              โรหิจฺจา สุตฺตโปตา ๓- จ  อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              สีหพฺยคฺฆา จ ทีปี จ       อจฺฉโกกตรจฺฉกา
              ติธา ปภินฺนมาตงฺคา       อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              กินฺนรา วานรา เจว      อโถปิ วนกมฺมิกา
              เจตา จ ลุทฺทกา เจว     อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ        มธุเก กาสมาริโย ๔-
              ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ       อวิทูเร มมสฺสมํ.
              โกสุมฺพา สฬลา นีปา ๕-   สาทุผลสมายุตา
              ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ       อวิทูเร มมสฺสมํ.
              หรีตกา อามลกา         อมฺพชมฺพุวิภีตกา ๖-
              โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา    ผลานิ ธารยนฺติ เต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอคุหา     ๒ ฉ.ม. จมรา คณฺฑกา พหู    ๓ ฉ.ม. สุกโปตา
@๔ ฉ.ม. กาสุมาริโย  ๕ ฉ.ม. โกสมฺพา สฬลา นิมฺพา ๖ ปาลิ. อมฺพา ชมฺพู วิเภทกา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๗.
              อาลุวา จ กฬมฺพา จ      พิฬาลีตกฺกฬานิ จ
              ชีวกา สมฺพกา ๑- เจว    พหุกา มม อสฺสเม.
              อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ         ตฬากาสุํ ๒- สุนิมฺมิตา
              อจฺโฉทกา สีตชลา        สุปติตฺถา  มโนรมา.
              ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา         ปุณฺฑรีกสมายุตา
              มนฺทาลเกหิ สญฺฉนฺนา      ทิพฺโพ คนฺโธ ๓- ปวายติ.
              เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน      ปุปฺผิเต ผลิเต วเน
              สุกเต อสฺสเม รมฺเม      วิหรามิ อหํ ตทา.
              สีลวา วตฺตสมฺปนฺโน ๔-    ฌายี ฌานรโต สทา
              ปญฺจาภิญฺาพลปฺปตฺโต      สุรุจิ นาม ตาปโส.
              จตุวีสสหสฺสานิ           สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ
              สพฺเพ มํ พฺราหฺมณา เอเต  ชาติมนฺโต ยสสฺสิโน.
              ลกฺขเณ อิติหาเส จ       สนิคณฺฑุสเกฏุเภ
              ปทกา เวยฺยากรณา       สธมฺเม ปารมึ คตา.
              อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ       ลกฺขเณสุ จ โกวิทา
              ปพฺยา ภุมฺมนฺตลิกฺเข ๕-   มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
              อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต     อปฺปาหารา อโลลุปา
              ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา     ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
              ฌายี ฌานรตา ธีรา       สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
              อากิญฺจญฺ ปตฺถยนฺตา      ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
              อภิญฺาปารมิปฺปตฺตา       เปตฺติเก โคจเร รตา
              อนฺตลิกฺขจรา ธีรา        ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
              สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ       อเนญฺชา ๖- รกฺขิตินฺทฺริยา
              อสํสฏฺา จ เต ธีรา      มม สิสฺสา ทุราสทา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตกา   ๒ ก. ตฬากาสิ   ๓ ฉ.ม. ทิพฺพคนฺโธ   ๔ ฉ.ม. วต.... เอวมุปริปิ
@๕ ฉ.ม. ภูมนฺตลิกฺเข   ๖ ฉ.ม. านจงฺกมเนน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๘.
              ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย       านา จงฺกมเนน ๑- จ
              วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ      มม สิสฺสา ทุราสทา.
              รชนีเย ๒- น รชฺชนฺติ     โทสนีเย ๓- น ทุสฺสเร
              โมหนีเย น มุยฺหนฺติ       มม สิสฺสา ทุราสทา.
              อิทฺธึ วีมํสมานา เต       วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ
              ปวึ เต ปกมฺเปนฺติ       สารมฺเภน ทุราสทา.
              กีฬมานาว เต สิสิสา      กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ
              ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ       มม สิสฺสา ทุราสทา.
              อญฺเ คจฺฉนฺติ โคยานํ     อญฺเ ปุพฺพวิเทหนํ ๔-
              อญฺเ จ อุตฺตรกุรุํ        มม สิสฺสา ๕- ทุราสทา.
              ปุรโต เปเสนฺติ เต ขารึ   ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต
              จตุวีสสหสฺเสหิ           ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ.
              อคฺคิปากํ อนคฺคึ จ ๖-     ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ
              อมฺพนา โกฏิกา ๗- เกจิ   ปวตฺตผลโภชนา.
              อุทโกโรหกา เกจิ        สายํ ปาโต สุจีรตา
              โตยาภิเสกจรณา ๘-      มม สิสฺสา ทุราสทา.
              ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา        ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา
              คนฺธิตา สีลคนฺเธน        มม สิสฺสา ทุราสทา.
              ปาโต ว สนฺนิปาเตตฺวา ๙- ชฏิลา อุคฺคตาปนา
              ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา     คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
              เอเตสํ ปกฺกมนฺตานํ       มหาสทฺโท ปวตฺตติ
              อชินจมฺมสทฺเทส          โมทิตา โหนฺติ เทวตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. านจงฺกมเนน    ๒ ฉ.ม. รชฺชนีเย    ๓ ฉ.ม. ทุสฺสนีเย
@๔ ฉ.ม. ปุพฺพวิเทหกํ      ๕ ฉ.ม. เอสนา     ๖ ฉ.ม. อคฺคิปากี อนคฺคี จ
@๗ ฉ.ม. อเสฺมน โกฏฺฏิตา  ๘ ฉ.ม. โตยาภิเสจนกรา   ๙ ฉ.ม. สนฺนิปติตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๑๙.
              ทิโสทิสํ ปกฺกมนฺติ         อนฺตลิกฺขจรา อิสี
              สกพเลนุปตฺถทฺธา         เต คจฺฉนฺติ ยถิจฺฉกํ. ๑-
              ปวีกมฺปกา เอเต        สพฺเพว นภจาริโน
              อุคฺคเตชา ทุปฺปสหา       สาคโรว อโขภิยา.
              าสจงฺกมิยา ๒- เกจิ     เกจิ เนสชฺชิกา อิสี
              ปวตฺตโภชนา เกจิ        มม สิสฺสา ทุราสทา.
              เมตฺตาวิหาริโน เอเต     หิเตสี สพฺพปาณินํ
              อนตฺตุกฺกํสกา สพฺเพ       น เต วมฺเภนฺติ กสฺสจิ.
              สีหราชาวสมฺภีตา         คชราชาว ถามวา
              ทุราสทา พฺยคฺฆาริว       อาคจฺฉนฺติ มมนฺติเก.
              วิชฺชาธรา เทวตา จ      นาคคนฺธพฺพรกฺขสา
              กุมฺภณฺฑา ทานวา ครุฬา    อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              เต ชฏาขาริภริตา        อชินุตฺตรวาสิโน ๓-
              อนฺตลิกฺขจรา สพฺเพ       อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
              ตทานุจฺฉวิกา ๔- เอเต    อญฺมญฺ สคารวา
              จตุพฺพีสสหสฺสานํ          ขิตฺตสทฺโท ๕- น วิชฺชติ.
              ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺตา     อปฺปสทฺทา สุสํวุตา
              อุปสงฺกมฺม สพฺเพ เต ๖-   สิรสา วนฺทเร มมํ.
              เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต      สนฺเตหิ จ ตปสฺสิภิ
              วสามิ อสฺสเม ตตฺถ       ฌายี ฌานรโต อหํ.
              อิสีนํ สีลคนฺเธน          ปุปฺผคนฺเธน จูภยํ
              ผลีนํ ผลคนฺเธน          คนฺธิโต โหติ อสฺสโม.
              รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ       อรติ เม น วิชฺชติ
              สเก สิสฺเส โอวทนฺโต     ภิยฺโย หาสํ ลภามหํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยทิจฺฉกํ ๒ ฉ.ม. านจงฺกมิโน ๓ ฉ.ม....วาสนา ๔ ฉ.ม. สทา...
@๕ ฉ.ม. ขิปิต... ๖ ฉ.ม. สพฺเพว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๐.
              ปุปฺผานํ ปุปฺผมานานํ       ผลานญฺจ วิปจฺจตํ
              ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ       โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
              สมาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา      อาตาปี นิปโก อหํ
              ขาริภารํ คเหตฺวาน       วนํ อชฺโฌคหึ อหํ.
              อุปฺปาเต สุปิเน จาปิ      ลกฺขเณสุ สุสิกฺขิโต
              ปวตฺตมานํ มนฺตปทํ        ธารยามิ อหํ ตทา.
              อโนมทสฺสี ภควา         โลกเชฏฺโ นราสโภ
              วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ      หิมวนฺตมุปาคมิ.
              อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตํ    อคฺโค การุณิโก มุนิ
              ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน       นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
              ตมทฺทสาหํ สมฺพุทฺธํ        สปฺปภาสํ มโนรมํ
              อินฺทีวรํว ชลิตํ           อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
              ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว          วิชฺชุํว ๑- คคเน ยถา
              สุผุลฺลํ สาลราชํว         อทฺทสํ โลกนายกํ.
              อยํ นาโค มหาวีโร       ทุกฺขสฺสนฺตกโร มุนิ
              อิมํ ทสฺสนมาคมฺม         สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจเร.
              ทิสฺวานาหํ เทวเทวํ       ลกฺขณํ อุปธารยึ
              พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ  หนฺท ปสฺสามิ จกฺขุมํ.
              สหสฺสารานิ จกฺกานิ       ทิสฺสนฺติ จรณุตฺตเม
              ลกฺขณานิสฺส ทิสฺวาน       นิฏฺ คญฺฉึ ๒- ตถาคเต.
              สมฺมชฺชนึ คเหตฺวาน       สมฺมชฺชิตฺวานหํ ตทา
              อฏฺ ๓- ปุปฺเผ สมาเนตฺวา พุทฺธเสฏฺ อปูชยึ.
              ปูชยิตฺวาน ตํ พุทฺธํ ๔-     โอฆติณฺณมนาสวํ
              เอกํสํ อชินํ กตฺวา        นมสฺสึ โลกนายกํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิชฺชุตํ   ๒ ฉ.ม. คจฺเฉ   ๓ ฉ.ม. อถ    ๔ ฉ.ม. สมฺพุทฺธํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๑.
             เยน าเณน สมฺพุทฺโธ      วิหรติ อนาสโว
             ตํ าณํ กิตฺตยิสฺสามิ        สุณาถ มม ภาสโต.
             สมุทฺธรยิมํ ๑- โลกํ        สยมฺภู อมิโตทย
             ตว ทสฺสนมาคมฺม          กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เต.
             ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ       ธโช ยูโป จ ปาณินํ
             ปรายโน ปติฏฺา จ        ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม.
             สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ        ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา
             น เตฺวว ตว สพฺพญฺุ       าณํ สกฺกา ธเรตเว.
             ธาเรตุํ ปวึ สกฺกา        เปตฺวา ตุลมณฺฑเล
             น เตฺวว ตว สพฺพญฺุ       าณํ สกฺกา ปเมตเว.
             อากาสํ ๒- มินิตุํ สกฺกา     รชฺชุยา ๓- องฺคุเลน วา
             น เตฺวว ตว สพฺพญฺุ       าณํ สกฺกา ปเมตเว.
             มหาสมุทฺเท อุทกํ          ปวิญฺจาขิลญฺชเห ๔-
             พุทฺธาณํ อุปาทาย         อุปมาโต น ยุชฺชเร.
             สเทวกสฺส โลกสฺส         จิตฺตํ เยสํ ปวตฺตติ
             อนฺโตชาลีคตา ๕- เอเต    ตว าณมฺหิ จกฺขุม.
             เยน าเณน ปตฺโตสิ       เกวลํ โพธิมุตฺตมํ
             เตน าเณน สพฺพญฺุ       มทฺทสี ปรติตฺถิเย.
             อิมา คาถา ปเตฺวา ๖-    สุรุจิ นาม ตาปโส
             อชินํ ปตฺถริตฺวาน          ปวิยํ นิสีทิ โส.
             จุลฺลาสีติสหสฺสานิ          อชฺโฌคาโฬฺห มหณฺณเว
             อจฺจุคฺคโต ตาวเทว        คิริราชา ปวุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมุทฺธรสิมํ       ๒ ฉ.ม. อากาโส         ๓ ปาลิ. รชฺชุนา
@๔ ปาลิ. ปวี จาขิลาชฏํ      ๕ ฉ.ม....กตา       ๖ ฉ.ม. ถวิตฺวาน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๒.
             ตาว อจฺคุคฺคโต เนรุ       อายโต วิตฺถโต จ โส
             จุณฺณิโต สงฺขฺยเภเทน ๑-    โกฏิสตสหสฺสิโย. ๒-
             ลกฺเข ปิยมานมฺหิ         ปริกฺขยมคจฺฉก
             น เตฺวว ตว สพฺพญฺุ       าณํ สกฺกา ปเมตเว.
             สุขุมจฺฉิเกน ชาเลน        อุทกํ โย ปริกฺขิเป
             เย เกจิ อุทเก ปาณา      อนฺโตชาลีกตา สิยุํ.
             ตเถว หิ มหาวีร          เย เกจิ ปุถุติตฺถิยา
             ทิฏฺิคหณปกฺขนฺตา ๓-       ปรามาเสน โมหิตา.
             ตว สุทฺเธน าเณน        อนาวรณทสฺสินา
             อนฺโตชาลีกตา เอเต       าณํ เต นาติวตฺตเร.
             ภควา ตมฺหิ สมเย         อโนมทสฺสี มหายโส
             วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา       ทิสํ โอโลกยี ชิโน.
             อโนมทสฺสิมุนิโน           นิสโภ นาม สาวโก
             ปริวุโต สตสหสฺเสหิ        สนฺตจิตฺเตหิ ตาทิภิ.
             ขีณาสเวหิ สุทฺเธหิ         ฉฬภิญฺเหิ ตาทิหิ ๔-
             จิตฺตมญฺาย พุทฺธสฺส        อุเปสิ โลกนายกํ.
             อนฺตลิกฺเข ิตา ตตฺถ       ปทกฺขิณมกํสุ เต
             นมสฺสนฺตา ปญฺชลิกา        โอรุหุํ ๕- พุทฺธสนฺติเก.
             อโนมทสฺสี ภควา          โลกเชฏฺโ นราสโภ
             ภิกฺขุสํเฆ นิสีทิตฺวา         สิตํ ปาตุํ กรี ชิโน.
             วรุโณ นามุปฏฺาโก        อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน
             เอกํสํ จีวรํ กตฺวา         อาปุจฺฉิ ๖- โลกนายกํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุเภเทน   ๒ ฉ.ม. โกฏิสตสหสฺสโส     ๓ ฉ.ม. ทิฏฺิคหนปกฺขนฺทา
@๔ ฉ.ม. ฌายิภิ    ๕ ฉ.ม. โอตรุํ   ๖ ฉ.ม. อปุจฺฉิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๓.
             โก นุ โข ภควา เหตุ      สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน
             น หิ พุทฺธา อเหตูหิ        สิตํ ปาตุํ กโรนฺติ เต.
             อโนมทสฺสี ภควา          โลกเชฏฺโ นราสโภ
             ภิกฺขุมชฺเฌ นิสีทิตฺวา        อิมํ คาถํ อภาสถ.
             โย มํ ปุปฺเผน ปูเชสิ       าณญฺจาปิ อนุตฺถวิ
             ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ          สุณาถ ๑- มม ภาสโต.
             พุทฺธสฺส คิรมญฺาย         สพฺเพ เทวา สมาคตา
             สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต      สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
             ทสสุ โลกธาตูสุ           เทวกายา มหิทฺธิกา
             สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต      สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
             หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี      เสนา จ จตุรงฺคินี
             ปริวาเรสฺสนฺติ มํ นิจฺจํ      พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
             สฏฺี ตุริยสหสฺสานิ         เภริโย สมลงฺกตา
             อุปฏฺิสฺสนฺติ มํ นิจฺจํ        พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
             โสฬสิตฺถีสหสฺสานิ          นาริโย สมลงฺกตา
             วิจิตฺตวตฺถาภรณา          อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
             อาฬารมุขา ๒- หสุลา      สุสญฺา ตนุมชฺฌิมา
             ปริวาเรสฺสนฺติ มํ นิจฺจํ      พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
             กปฺปสตสหสฺสานิ           เทวโลเก รมิสฺสติ
             สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี       ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
             สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท       เทวรชฺชํ กริสฺสติ
             ปเทสรชฺชํ วิปุลํ           คณนาโต อสงฺขฺยํ. ๓-
             ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต        มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ
             พฺราหฺมณี สาริยา นาม      ธารยิสฺสติ กุจฺฉินา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุโณถ         ๒ ฉ.ม. อฬารปมฺหา         ๓ ฉ.ม. อสงฺขิยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๔.
             มาตุยา นามโคตฺเตน       ปญฺายิสฺสติยํ นโร
             สาริปุตฺโตติ นาเมน        ติกฺขปญฺโ ภวิสฺสติ.
             อสีติโกฏี ฉฑฺเฑตฺวา        ปพฺพชิสฺสติ กิญฺจโน
             คเวสนฺโต สนฺติปทํ         จริสฺสติ มหึ อิมํ.
             อปฺปริเมยฺเย ๑- อิโต กปฺเป โอกฺกากกุลสมฺภโว
             โคตโม นาม โคตฺเตน      สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
             ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท      โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต
             สาริปุตฺโตติ นาเมน        เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
             อยํ ภาคีรถี คงฺคา         หิมวนฺตา ปภาวิตา
             มหาสมุทฺทมปฺเปติ          ตปฺปยนฺตี มโหทธึ.
             ตเถวายํ สารีปุตฺโต        สกฺโก ๒- ตีสุ วิสารโท
             ปญฺาย ปารมึ คนฺตฺวา      ตปฺปยิสฺสติ ปาณิโน. ๓-
             หิมวนฺตมุปาทาย           สาครญฺจ มโหทธึ
             เอตฺถนฺตเร ยํ ปุฬินํ        คณนาโต อสงฺขฺยํ.
             ตมฺปิ สกฺกา อเสเสน       สงฺขฺยาตุํ ๔- คณนา ยถา
             น เตฺวว สาริปุตฺตสฺส       ปญฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
             ลกฺเข ปิยมานมฺหิ         ขีเย คงฺคาย วาลุกา
             น เตฺวว สาริปุตฺตสฺส       ปญฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
             มหาสมุทฺเท อูมิโย         คณนาโต อสงฺขฺยา
             ตเถว สาริปุตฺตสฺส         ปญฺายนฺโต น เหสฺสติ.
             อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ       โคตมํ สกฺยปุงฺควํ
             ปญฺาย ปารมึ คนฺตฺวา      เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
             ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ          สกฺยปุตฺเตน ตาทินา
             อนุวตฺเตสฺสติ สมฺมา        วสฺสนฺโต ๕- ธมฺมวุฏฺิโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปริเมยฺย    ๒ ฉ.ม. สเก     ๓ ฉ.ม. ปาณิเน
@๔ ฉ.ม. สงฺขาตุํ      ๕ ฉ.ม. วสฺเสนฺโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๕.
             สพฺพเมตํ อภิญฺาย         โคตโม สกฺยปุงฺคโว
             ภิกฺขุสํเฆ นิสีทิตฺวา         อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
             อโห เม สุกตํ กมฺมํ        อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน
             ยสฺสาธิการํ ๑- กตฺวาน     สพฺพตฺถ ปารมึ คโต.
             อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ       ผลํ ทสฺเสสิ ๒- เม อิธ
             สุมุตฺโต สรเวโคว         กิเลเส ฌาปยึ อหํ.
             อสงฺขตํ คเวสนฺโต         นิพฺพานํ อจลํ ปทํ
             วิจินํ ติตฺถิเย สพฺเพ        เอสาหํ สํสรึ ภเว.
             ยถาปิ พฺยาธิโก ๓- โปโส   ปริเยเสยฺย โอสถํ ๔-
             วิจิเนยฺย ธนํ ๕- สพฺพํ      พฺยาธิโต ปริมุตฺติยา.
             อสงฺขตํ คเวสนฺโต         นิพฺพานํ อมตํ ปทํ
             อพฺโพกิณฺณํ ปญฺจสตํ         ปพฺพชึ อิสิปพฺพชํ.
             ชฏาภาเรน ภริโต ๖-      อชินุตฺตรนิวาสโน
             อภิญฺาปารมึ คนฺตฺวา       พฺรหฺมโลกํ อคญฺฉิหํ. ๗-
             นตฺถิ พาหิรเก สุทฺธิ        เปตฺวา ชินสาสนํ
             เย เกจิ พุทฺธิมา สตฺตา     สุชฺฌนฺติ ชินสาสเน.
             อตฺตการมยํ เอตํ          นยิทํ อิติหีติหํ
             อสงฺขตํ คเวสนฺโต         กุติตฺเถ สญฺจรึ อหํ.
             ยถา สารตฺถิโก โปโส      กทลึ เฉตฺวาน ผาลเย
             น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺย      สาเรน ริตฺตโก หิ โส.
             ตเถว ติตฺถิยา โลเก       นานาทิฏฺี พหุชฺชนา
             อสงฺขเตน ริตฺตา เต       สาเรน กทลี ๘- ยถา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยสฺสาหํ การํ       ๒ ฉ.ม. ทสฺเสติ    ๓ ฉ.ม. พยาธิโต
@๔ ฉ.ม. โอสธํ. เอวมุปริปิ   ๕ ฉ.ม. วนํ       ๖ ก. ชฏาย ภารภริโต
@๗ ฉ.ม. อคจฺฉิหํ           ๘ ฉ.ม. ริตฺตาเส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๖.
             ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต        พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ
             มหาโภคํ ฉฑฺฑยิตฺวาน ๑-    ปพฺพชึ อนคาริยํ.
             อชฺฌายโก มนฺตธโร        ติณฺณํ เวทาน ปารคู
             พฺราหฺมโณ สญฺชโย นาม     ตสฺส มูเล วสามหํ.
             สาวโก เต มหาวีร        อสฺสชิ นาม พฺราหฺมโณ
             ทุราสโท อุคฺคเตโช        ปิณฺฑาย จรตี ตทา.
             ตมทฺทสาสึ สปฺปญฺ         มุนึ โมเน สมาหิตํ
             สนฺตจิตฺตํ มหานาคํ         สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถา.
             ทิสฺวา เม จิตฺตมุปฺปชฺชิ      สุทนฺตํ สุทฺธมานสํ
             อุสภํ  ปวรํ วีรํ           อรหายํ ภวิสฺสติ.
             ปาสาทิโก อิริยติ          อภิรูโป สุสํวุโต
             อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต       อมตทสฺสี ภวิสฺสติ.
             ยนฺนูนาหํ อุตฺตมตฺถํ         ปุจฺเฉยฺยํ ตุฏฺมานสํ
             โส เม ปุฏฺโ กเถสฺสติ     ปฏิปุจฺฉามหํ ตทา.
             ปิณฺฑปาตํ จรนฺตสฺส         ปจฺฉโต อคมาสหํ
             โอกาสํ ปฏิมาเนนฺโต       ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทํ.
             วีถินฺตเร อนุปฺปตฺตํ         อุปคนฺตฺวาน ปุจฺฉหํ
             กถํ โคตฺโตสิ ตฺวํ วีร       กสฺส สิสฺโสสิ มาริส.
             โส เม ปุฏฺโ วิยากาสิ     อสมฺภีโตว เกสรี
             พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน     ตสฺส สิสฺโสมฺหิ อาวุโส.
             กีทิสํ เต มหาวีร          อนุชาต มหายส
             พุทฺธสฺส สาสนํ ธมฺมํ        สาธุ เม กถยสฺสุ โภ.
             โส เม ปุฏฺโ กถี สพฺพํ     คมฺภีรํ นิปุณํ ปทํ
             ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ       สพฺพทุกฺขาปนูทนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฉฑฺเฑตฺวาน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๗.
             เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา      เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห
             เตสญฺจ โย นิโรโธ        เอวํวาที มหาสมโณ.
             โสหํ วิสฺสชฺชิเต ปเญฺห      ปมํ ผลมชฺฌคํ
             วิรโช วิมโล อาสึ         สุตฺวาน ชินสาสนํ.
             สุตฺวาน มุนิโน วากฺยํ       ปสฺสิตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ
             ปริโยคาฬฺหสทฺธมฺโม        อิมํ คาถมภาสหํ.
             เอเสว ธมฺโม ยทิ ตาวเทว  ปจฺจพฺยถ ปทมโสกํ
             อทิฏฺ อพฺภตีตํ            พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ.
             ยฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโต      กุติตฺเถ สญฺจรึ อหํ
             โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต    กาโล เม นปฺปมชฺชิตุํ.
             โตสิโตหํ อสฺสชินา         ปตฺวาน อจลํ ปทํ
             สหายกํ คเวสนฺโต         อสฺสมํ อคมาสหํ.
             ทูรโตว มมํ ทิสฺวา         สหาโย เม สุสิกฺขิโต
             อิริยาปถสมฺปนฺโน          อิทํ วจนมพฺรวิ.
             ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ          มุนิภาโวว ทิสฺสติ
             อมตาธิคโต กจฺจิ          นิพฺพานมจฺจุตํ ปทํ.
             สุภานุรูโป อายาสิ         อาเนญฺชการิโต วิย
             ทนฺโตว ทนฺตทมโถ         อุปสนฺโตสิ พฺราหฺมณ.
             อมตํ มยาธิคตํ            โสกสลฺลาปนูทนํ
             ตฺวมฺปิ ตํ อธิคจฺเฉสิ        คจฺฉาม พุทฺธสนฺติกํ.
             สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา       สหาโย เม สุสิกฺขิโต
             หตฺเถน หตฺถํ คณฺหิตฺวา      อุปคมฺม ตวนฺติกํ.
             อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม         สกฺยปุตฺต ตวนฺติเก
             ตว สาสนมาคมฺม          วิหราม อนาสวา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๘.
             โกลิโต อิทฺธิยา เสฏฺโ     อหํ ปญฺาย ปารโค
             อุโภว เอกโต หุตฺวา       สาสนํ โสภยามเส.
             อปริโยสิตสงฺกปฺโป         กุติตฺเถ สญฺจรึ อหํ
             ตว ทสฺสนมาคมฺม          สงฺกปฺโป ปูริโต มม.
             ปวิยํ ปติฏฺาย           ปุปฺผนฺติ สมเย ทุมา
             ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ        โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ.
             ตเถวาหํ มหาวีร          สกฺยปุตฺต มหายส
             สาสเน เต ปติฏฺาย       สมเยสามิ ปุปฺผิตุํ.
             วิมุตฺติปุปฺผํ เอสนฺโต        ภวสํสารโมจนํ
             วิมุตฺติปุปฺผลาเภน          โตเสมิ สพฺพปาณินํ.
             ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺปิ       เปตฺวาน มหามุนึ
             ปญฺาย สทิโส นตฺถิ        ตว ปุตฺตสฺส จกฺขุม.
             สุวินีตา จ เต สิสฺสา       ปริสา จ สุสิกฺขิตา
             อุตฺตเม ทมเถ ทนฺตา       ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             ฌายี ฌานรตา ธีรา        สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
             มุนี โมเนยฺยสมฺปนฺนา       ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา       อปฺปาหารา อโลลุปา
             ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา      ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             อารญฺิกา ธุตรตา         ฌายิโน ลูขจีวรา
             วิเวกาภิรตา ธีรา         ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             ปฏิปนฺนา ผลฏฺา จ        เสขา ผลสมงฺคิโน
             อาสีสกา อุตฺตมตฺถํ         ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             โสตาปนฺนา จ วิมลา       สกทาคามิโน จ เย
             อนาคามี จ อรหา         ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๒๙.
             สติปฏฺานกุสลา           โพชฺฌงฺคภาวนารตา
             สาวกา โว ๑- พหู สพฺเพ   ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             อิทฺธิปาเทสุ กุสลา         สมาธิภาวนารตา
             สมฺมปฺปธานานุยุตฺตา        ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             เตวิชฺชา ฉฬภิญฺา จ       อิทฺธิยา  ปารมึ คตา
             ปญฺาย ปารมึ ปตฺตา       ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             เอทิสา โว มหาวีร        ตว สิสฺสา สุสิกฺขิตา
             ทุราสทา อุคฺคเตชา        ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
             เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต       สญฺเตหิ ตปสฺสิภิ
             มิคราชาวสมฺภีโต          อุฬุราชาว โสภสิ.
             ปวิยํ ปติฏฺาย           รุหนฺติ ธรณีรุหา
             เวปุลฺลตฺตํ ๒- ปาปุณนฺติ     ผลญฺจ ทสฺสยนฺติ เต.
             ปวีสทิโส ตฺวํสิ           สกฺยปุตฺต มหายส
             สาสเน เต ปติฏฺาย       ลภนฺติ อมตํ ผลํ.
             สินฺธุ สรสฺสตี เจว         นนฺทิโย จนฺทภาคิกา
             คงฺคา จ ยมุนา เจว       สรภู จ อโถ มหี.
             เอตาสํ สนฺทมานานํ        สาคโรว สมฺปฏิจฺฉติ
             ชหนฺติ ปุริมํ นามํ          สาคโรเตว ายติ.
             ตเถวิเม จตุพฺพณฺณา        ปพฺพชิตฺวา ตวนฺติเก
             ชหนฺติ ปุริมํ นามํ          พุทฺธปุตฺตาติ ายเร.
             ยถาปิ จนฺโท วิมโล        คจฺฉํ อากาสธาตุยา
             สพฺเพ ตารคเณ โลเก      อาภาย อติโรจติ.
             ตเถว ตฺวํ มหาวีร         ปริวุโต เทวมานุเส
             เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม      ชลสิ สพฺพทา ตุวํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เต   ๒ ฉ.ม. เวปุลฺลตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๐.
             คมฺภีเร อุฏฺิตา อูมิ        น เวลมติวตฺตเร
             สพฺพา เวลํว ผุสนฺติ        สญฺจุณฺณา วิกิรนฺติ ตา.
             ตเถว ติตฺถิยา โลเก       นานาทิฏฺี พหุชฺชนา
             ธมฺมํ วาทิตุกามา เต       นาติวตฺตนฺติ ตํ มุนึ.
             สเจ จ ตํ ปาปุณนฺติ        ปฏิวาเทหิ จกฺขุม
             ตวนฺติกํ อุปคนฺตฺวา         สญฺจุณฺณาว ภวนฺติ เต.
             ยถาปิ อุทเก ชาตา        กุมุทา มนฺทาลกา พหู
             อุปลิมฺปนฺติ โตเยน         กทฺทมกลเลน จ.
             ตเถว พหุกา สตฺตา        โลเก ชาตา วิรูหเร
             อฏฺฏิตา ราคโทเสน        กทฺทเม กุมุทํ ยถา.
             ยถาปิ ปทุมํ ชลชํ          ชลมชฺเฌ วิรูหติ
             น โส ลิมฺปติ โตเยน       ปริสุทฺโธ หิ เกสรี.
             ตเถว ตฺวํ มหาวีร         โลเก ชาโต มหามุนิ
             โนปลิมฺปสิ โลเกน         โตเยน ปทุมํ ยถา.
             ยถาปิ รมฺมเก มาเส       พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา
             นาติกฺกมนฺติ ตํ มาสํ        สมโย ปุปฺผนาย โส.
             ตเถว ตฺวํ มหาวีร         ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยา
             สาสนํ นาติวตฺตนฺติ         ปทุมํ วาริชํ ยถา.
             สุปุปฺผิโต สาลราชา        ทิพฺพคนฺธํ ปวายติ
             อญฺสาเลหิ ปริวุโต        สาลราชาว โสภติ.
             ตเถว ตฺวํ มหาวีร         พุทฺธาเณน ปุปฺผิโต
             ภิกฺขุสํฆปริวุโต            สาลราชาว โสภสิ.
             ยถาปิ เสโล หิมวา        โอสโถ สพฺพปาณินํ
             นาคานํ อสุรานญฺจ         เทวตานญฺจ อาลโย.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๑.
             ตเถว ตฺวํ มหาวีร         โอสโถ วิย ปาณินํ
             เตวิชฺชา ฉฬภิญฺา จ       อิทฺธิยา ปารมึ คตา.
             อนุสิฏฺา มหาวีร          ตยา การุณิเกน เต
             รมนฺติ ธมฺมรติยา          วสนฺติ ตว สาสเน.
             มิคราชา ยถา สีโห        อภินิกฺขมฺม อาสยา
             จตุทฺทิสานุวิโลเกตฺวา       ติกฺขตฺตุํ อภินาทติ.
             สพฺเพ มิคา อุตฺตสนฺติ       มิคราชสฺส คชฺชโต
             ตถา หิ ชาติมา เอโส      ปสู ตาเสติ สพฺพทา.
             คชฺชโต เต มหาวีร        วสุธา สมฺปกมฺปติ
             โพธเนยฺยาวพุชฺฌนฺติ        ตสนฺติ มารกายิกา.
             ตสนฺติ ติตฺถิยา สพฺเพ       นทโต เต มหามุนิ
             กากา เสนาว วิพฺภนฺตา     มิครญฺา ยถา มิคา.
             เย เกจิ คณิโน โลเก      สตฺถาโรติ ปวุจฺจเร
             ปรมฺปราคตํ ธมฺมํ          เทเสนฺติ ปริสาย เต.
             น เหวํ ตฺวํ มหาวีร        ธมฺมํ เทเสสิ ปาณินํ
             สามํ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา      เกวลํ โพธิปกฺขิยํ.
             อาสยานุสยํ ตฺวา         อินฺทฺริยานํ พลาพลํ
             ภพฺพาภพฺเพ วิทิตฺวาน       มหาเมโฆว คชฺชสิ.
             จกฺกวาฬปริยนฺตา          นิสินฺนา ปริสา ภเว
             นานาทิฏฺี วิจินนฺตํ         วิมติจฺเฉทนาย ตํ.
             สพฺเพสํ จิตฺตมญฺาย        โอปมฺมกุสโล มุนิ
             เอกํ ปญฺหํ กเถนฺโตว       วิมตึ ฉินฺทิ ๑- ปาณินํ.
             อุปติสฺสสทิเสเหว          วสุธา ปูริตา ภเว
             สพฺเพว เต ปญฺชลิกา       กิตฺตยุํ โลกนายกํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ฉินฺทสิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๒.
             กปฺปํ วา เต กิตฺตยนฺตา     นานาวณฺเณหิ กิตฺตยุํ
             ปริเมตุํ น สกฺเกยฺยุํ        อปฺปเมยฺโย ตถาคโต.
             ยถา สเกน ถาเมน        กิตฺติโต หิ มยา ชิโน
             กปฺปโกฏี ปกิตฺเตนฺตา ๑-    เอวเมว ปกิตฺตยุํ.
             สเจ หิ โกจิ เทโว วา     มนุสฺโส วา สุสิกฺขิโต
             ปเมตุํ ปริกปฺเปยฺย         วิฆาตํว ลเภยฺย โส.
             สาสเน เต ปติฏฺาย       สกฺยปุตฺต มหายส
             ปญฺาย ปารมึ คนฺตฺวา      วิหรามิ อนาสโว.
             ติตฺถิเย สมฺปมทฺทามิ        วตฺเตมิ ชินสาสนํ
             ธมฺมเสนาปติ อชฺช         สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
             อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ       ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ
             สุขิตฺโต สารเวโคว        กิเลเส ฌาปยี มม.
             โย โกจิ มนุโช ภารํ       ธาเรยฺย มตฺถเก สทา
             ภาเรน ทุกฺขิโต อสฺส       ภา เรหิ ภริโต ตถา.
             ฑยฺหมาโน ตีหคฺคีหิ         ภเวสุ สํสรึ อหํ
             ภริโต ภวภาเรน          คิรึ อุจฺจาริโต ยถา.
             โอโรปิโต จ เม ภาโร     ภวา อุคฺฆาฏิตา มยา
             กรณียํ กตํ สพฺพํ           สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
             ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ       เปตฺวา สกฺยปุงฺควํ
             อหํ อคฺโคมฺหิ ปญฺาย       สทิโส เม น วิชฺชติ.
             สมาธิมฺหิ สุกุสโล          อิทฺธิยา ปารมึ คโต
             อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช        สหสฺสํ อภินิมฺมิเน.
             อนุปุพฺพวิหารสฺส           วสีภูโต มหามุนิ
             กเถสิ สาสนํ มยฺหํ         นิโรโธ สยนํ ๒- มม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กปฺปโกฏีปิ กิตฺเตนฺตา     ๒ ก. สาสนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๓.
             ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม        สมาธิกุสโล อหํ
             สมฺมปฺปธานานุยุตฺโต        โพชฺฌงฺคภาวนารโต.
             สาวเกน หิ ปตฺตพฺพํ        สพฺพเมว กตํ มยา
             โลกนาถํ เปตฺวาน        สทิโส เม น วิชฺชติ.
             สมาปตฺตีนํ กุสโล          ฌานวิโมกฺขาน ขิปฺปปฏิลาภี
             โพชฺฌงฺคภาวนารโต        สาวกคุณปารมิคโตสฺมิ.
             สาวกคุเณนปิ ผุสฺเสน       พุทฺธิยา ปริสุตฺตมภารวา
             ยํ สทฺธาสงฺคหิตํ จิตฺตํ       สทา สพฺรหฺมจารีสุ.
             อุทฺธตวิโสว สปฺโป         ฉินฺนวิสาโณว อุสโภ
             นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว         อุเปมิ ครุคารเวน คณํ.
             ยทิ รูปินี ภเวยฺย          ปญฺา เม วสุมตีปิ น สเมยฺย
             อโนมทสฺสิสฺส ภควโต       ผลเมตํ าณถวนาย.
             ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ          สกฺยปุตฺเตน ตาทินา
             อนุวตฺเตมหํ สมฺมา         าณถวนายิทํ ผลํ.
             มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ     กุสีโต หีนวีริโย
             อปฺปสฺสุโต อนาจาโร       สเมโต อหุ กตฺถจิ.
             พหุสฺสุโต จ เมธาวี        สีเลสุ สุสมาหิโต
             เจโตสมถานุยุตฺโต         อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
             ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต      ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา
             อปฺปิจฺฉา โหถ สนฺตุฏฺา     ฌายี ฌานรตา สทา.
             ยมหํ ปมํ ทิสฺวา          วิรโช วิมโล อหุํ
             โส เม อาจริโย ธีโร      อสฺสชิ นาม สาวโก.
             ตสฺสาหํ วาหสา อชฺช       ธมฺมเสนาปตี อหุํ
             สพฺพตฺถ ปารมึ ปตฺวา       วิหรามิ อนาสโว.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๔.
             โย เม อาจริโย อาสิ      อสฺสชิ นาม สาวโก
             ยสฺสํ ทิสายํ วสติ          อุสฺสีสมฺหิ กโรมหํ.
             มม กมฺมํ สริตฺวาน         โคตโม สกฺยปุงฺคโว
             ภิกฺขุสํเฆ นิสีทิตฺวา         อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
             กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ ฯเปฯ  กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺ"ติ
     อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อตฺตโน
สาวเก เตน เตน คุณวิเสเสน เอตทคฺเค เปนฺโต "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ
ภิกฺขูนํ มหาปญฺานํ ยทิทํ สารีปุตฺโต"ติ ๑- เถรํ มหาปญฺภาเวน เอตทคฺเค เปสิ.
โส เอวํ สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺวา ธมฺมเสนาปติฏฺาเน ปติฏฺหิตฺวา
สตฺตหิตํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สพฺรหฺมจารีนํ อตฺตโน จริยวิภาวนมุเขน อญฺ
พฺยากโรนฺโต:-
              [๙๘๑] "ยถาจารี ยถาสโต สตีมา
                    ยตสงฺกปฺปชฺฌายิ ๒- อปฺปมตฺโต
                    อชฺฌตฺตรโต สุสมาหิตตฺโต
                    เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ ภิกฺขุํ.
              [๙๘๒] อลฺลํ สุกฺขํ วา ภุญฺชนฺโต     น พาฬฺหํ สุหิโต สิยา
                    อูนูทโร ๓- มิตาหาโร      สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
              [๙๘๓] จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป     อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
                    อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
              [๙๘๔] กปฺปิยํ ตญฺเจ ฉาเทติ ๔-    จีวรํ อิทมตฺถิกํ
                    อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
              [๙๘๕] ปลฺลงฺเกน นิสนฺนสฺส        ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ
                    อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๘๙/๒๓ เอตทคฺควคฺค ๒ ปาลิ. ยถา สงฺกปฺปจริยาย
@๓ สี. อูนูทโย ๔ ปาลิ. กปฺปิยตญฺจ อาเทติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๕.
              [๙๘๖] โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท       ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต
                    อุภยนฺตเรน นาโหสิ        เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
              [๙๘๗] มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ     กุสีโต หีนวีริโย
                    อปฺปสฺสุโต อนาทโร        เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
              [๙๘๘] พหุสฺสุโต จ เมธาวี        สีเลสุ สุสมาหิโต
                    เจโตสมถมนุยุตฺโต         อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
              [๙๘๙] โย ปปญฺจมนุยุตฺโต         ปปญฺจาภิรโต มโค ๑-
                    วิราธยี โส นิพฺพานํ        โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
              [๙๙๐] โย จ ปปญฺจํ หิตฺวาน       นิปฺปปญฺจปเถ รโต
                    อาราธยี โส นิพฺพานํ       โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
              [๙๙๑] คาเม วา ยทิ วารญฺเ     นินฺเน วา ยทิ วา ถเล
                    ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ      ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.
              [๙๙๒] รมณียานิ อรญฺานิ         ยตฺถ น รมตี ชโน
                    วีตราคา รมิสฺสนฺติ         น เต กามคเวสิโน.
              [๙๙๓] นิธีนํว ปวตฺตารํ           ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ
                    นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ        ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเว
                    ตาทิสํ ภชมานสฺส          เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
              [๙๙๔] โอวเทยฺยานุสาเสยฺย       อสพฺภา จ นิวารเย
                    สตํ หิ โส ปิโย โหติ       อสตํ โหติ อปฺปิโย.
              [๙๙๕] อญฺสฺส ภควา พุทฺโธ       ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา
                    ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ        โสตโมเธสิมตฺถิโก
                    ตํ เม อโมฆํ สวนํ         วิมุตฺโตมฺหิ อนาสโว.
              [๙๙๖] เนว ปุพฺเพนิวาสาย        นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน
                    เจโตปริยาย อิทฺธิยา       จุติยา อุปปตฺติยา
                    โสตธาตุวิสุทฺธิยา          ปณิธี เม น วิชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. มโน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๖.
              [๙๙๗] รุกฺขมูลํว นิสฺสาย          มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต
                    ปญฺาย อุตฺตโม เถโร      อุปติสฺโสว ฌายติ.
              [๙๙๘] อวิตกฺกํ สมาปนฺโน         สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก
                    อริเยน ตุณฺหีภาเวน        อุเปโต โหติ ตาวเท.
              [๙๙๙] ยถาปิ ปพฺพโต เสโล       อจโล สุปฺปติฏฺิโต
                    เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ       ปพฺพโตว น เวธติ.
             [๑๐๐๐] อนงฺคณสฺส โปสสฺส         นิจฺจํ สุจิคเวสิโน
                     วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส       อพฺภมตฺตํว น เวธติ.
             [๑๐๐๑] นาภินนฺทามิ มรณํ          นาภินนฺทามิ ชีวิตํ
                    นิกฺขิปิสฺสํ อิมํ กายํ         สมฺปชาโน ปติสฺสโต.
             [๑๐๐๒] นาภินนฺทามิ มรณํ          นาภินนฺทามิ ชีวิตํ
                    กาลญฺจ ปฏิกงฺขามิ         นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
             [๑๐๐๓] อุภเยน มิทํ มรณเมว       นามรณํ ปจฺฉา วา ปุเร วา
                    ปฏิปชฺชถ มา วินสฺสถ       ขโณ โว มา อุปจฺจคา.
             [๑๐๐๔] นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ         คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ
                    เอวํ โคเปถ อตฺตานํ       ขโณ โว มา อุปจฺจคา
                    ขณาตีตา หิ โสจนฺติ        นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
             [๑๐๐๕] อุปสนฺโต อุปรโต          มนฺตภาณี อนุทฺธโต
                    ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม       ทุมปตฺตํว มาลุโต.
             [๑๐๐๖] อุปสนฺโต อุปรโต          มนฺตภาณี อนุทฺธโต
                    อปฺปาสิ ๑- ปาปเก ธมฺเม   ทุมปุตฺตํว มาลุโต.
             [๑๐๐๗] อุปสนฺโต อนายาโส        วิปฺปสนฺโน อนาวิโล
                    กลฺยาณสีโล เมธาวี        ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยา.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ. อพฺพหิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๗.
                    [๑๐๐๘] น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอวํ
                           อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ
                           สาธูปิ หุตฺวาน อสาธุ โหนฺติ
                           อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺติ.
             [๑๐๐๙] กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท    ถีนมิทฺธญฺจ ภิกฺขุโน
                    อุทฺธจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ        ปญฺเจเต จิตฺตเกลิสา.
             [๑๐๑๐] ยสฺส สกฺกริยมานสฺส        อสกฺกาเรน จูภยํ
                    สมาธิ น วิกมฺปติ          อปฺปมาทวิหาริโน.
             [๑๐๑๑] ตํ ฌายินํ สาตติกํ          สุขุมทิฏฺิปสฺสกํ
                    อุปาทานกฺขยารามํ         อาหุ สปฺปุริโส อิติ.
             [๑๐๑๒] มหาสมุทฺโท ปวี          ปพฺพโต อนิโลปิ จ
                    อุปมาย น ยุญฺชนฺติ ๑-      สตฺถุ วรวิมุตฺติยา.
             [๑๐๑๓] จกฺกานุวตฺตโก เถโร       มหาาณี สมาหิโต
                    ปวาปคฺคิสมาโน          น รชฺชติ น ทุสฺสติ.
             [๑๐๑๔] ปญฺาปารมิตํ ปตฺโต        มหาพุทฺธิ มหามติ ๒-
                    อชโฬ ชฬสมาโน          สทา จรติ นิพฺพุโต.
             [๑๐๑๕] ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา ฯเปฯ  ภวเนตฺติสมูหตา.
             [๑๐๑๖] สมฺปาเทถปฺปมาเทน        เอสา เม อนุสาสนี
                    หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ         วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี"ติ
อิมา คาถา อภาสิ. อิมา หิ กาจิ คาถา เถเรน ภาสิตา, กาจิ เถรํ อารพฺภ
ภควตา ภาสิตา, สพฺพา ปจฺฉา อตฺตโน จริยปเวทนวเสน เถเรน ภาสิตตฺตา
เถรสฺเสว คาถา อเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยุชฺชนฺติ            ๒ ปาลิ. มหามุนิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๘.
      ตตฺถ ยถาจารีติ ยถา กายาทีหิ สํยโต สํวุโต หุตฺวา จรติ วิหรติ ยถา
จรณสีโลติ วา ยถาจารี, สีลสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. ยถาสโตติ ยถาสนฺโต. คาถา
สุขตฺถํ หิ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส กโต, สนฺโต วิย อริเยหิ นิพฺพิเสโสติ
อตฺโถ. สตีมาติ ปรมาย. สติยา สมนฺนาคโต. ยตสงฺกปฺปชฺฌายีติ สพฺพโส มิจฺฉา-
สงฺกปฺปํ ปหาย เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน สํยตสงฺกปฺโป หุตฺวา อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน
ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนสีโล. อปฺปมตฺโตติ ตสฺมึเยว ยถาจาริภาเว ยตสงฺกปฺโป
หุตฺวา ฌายเนน จ ปมาทรหิโต สพฺพตฺถ สุปฺปติฏฺิตสติสมฺปชญฺโ. อชฺฌตฺตรโตติ
โคจรชฺฌตฺเต กมฺมฏฺานภาวนาย อภิรโต. สุสมาหิตตฺโตติ ตาย เอว ภาวนาย
เอกคฺคจิตฺโต. เอโกติ อสหาโย คณสํสคฺคํ กิเลสสํสคฺคญฺจ ปหาย กายวิเวกํ จิตฺต-
วิเวกญฺจ ปริพฺรูหยนฺโต. สนฺตุสิโตติ ปจฺจยสนฺโตเสน จ ภาวนารามสนฺโตเสน จ
สมฺมเทว ตุสิโต ตุฏฺโ. ภาวนาย หิ อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺติยา อุฬารํ
ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, มตฺถกํ ปตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตมาหุ ภิกฺขุนฺติ
ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ภยํ อิกฺขนตาย ภินฺนกิเลสตาย จ ภิกฺขูติ
วทนฺติ.
      อิทานิ ยถาวุตฺตสนฺโตสทฺวเย ปจฺจยสนฺโตสํ ตาว ทสฺเสนฺโต "อลฺลํ สุกฺขํ วา"ติ
อาทิมาห. ตตฺถ อลฺลนฺติ สปฺปิอาทิอุปเสเกน ตินฺตํ สินิทฺธํ. สุกฺขนฺติ ตทภาเวน ๑-
ลูขํ. วาสทฺโท อนิยมตฺโถ, อลฺลํ วา สุกฺขํ วาติ. พาฬฺหนฺติ อติวิย. สุหิโตติ
ธาโต น สิยาติ อตฺโถ. กถํ ปน สิยาติ อาห "อูนูทโร มิตาหาโร"ติ, ปณีตํ
ลูขํ วาปิ โภชนํ ภุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ยาวทตฺถํ อภุญฺชิตฺวา อูนูทโร สลฺลหุกุทโร
ตโต เอว มิตาหาโร ปริมิตโภชโน อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหรนฺโต ตตฺถ
มตฺตญฺุตาย ปจฺจเวกฺขณสติยา ๒- จ สโต หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺย.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตจภาเวน           ๒ ม. ปจฺจเวกฺขณาย สติยา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๓๙.
      ยถา ปน อูนูทโร มิตาหาโร จ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ "จตฺตาโร"ติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ อภุตฺวาติ จตฺตาโร วา ปญฺจ วา อาโลเป กพเฬ อภุญฺชิตฺวา
ตตฺตกสฺส อาหารสฺส โอกาสํ เปตฺวา ปานียํ ปิเวยฺย. อยํ หิ อาหาเร สลฺลหุกวุตฺติ.
นิพฺพานํ หิ เปสิตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน ผาสุวิหาราย ฌานาทีนํ อธิคมโยคฺยตาย
สุขวิหาราย อลํ ปริยตฺตนฺติ อตฺโถ. อิมินา กุจฺฉิปริหาริยํ ปิณฺฑปาตํ วทนฺโต
ปิณฺฑปาเต อิตรีตรสนฺโตสํ ทสฺเสติ. "ภุตฺวานา"ติ วา ปาโ, โส
จตุปญฺจาโลปมตฺเตนาปิ อาหาเรน สรีรํ ยาเปตุํ สมตฺถสฺส อติวิย ถิรปกติกสฺส
ปุคฺคลสฺส วเสน วุตฺโต สิยา, อุตฺตรคาถาหิปิ สํสนฺทติ เอว อปฺปกสฺเสว จีวรสฺส
เสนาสนสฺส จ วกฺขมานตฺตา.
      กปฺปิยนฺติ ยํ กปฺปิยกปฺปิยานุโลเมสุ โขมาทีสุ อญฺตรนฺติ อตฺโถ.
ตญฺเจ ฉาเทตีติ กปฺปิยํ จีวรํ สมานํ ฉาเทตพฺพํ านํ ฉาเทติ เจ, สตฺถารา
อนุญฺาตชาติยํ สนฺตํ เหฏฺิมนฺเตน อนุญฺาตปมาณยุตฺตํ เจ โหตีติ อตฺโถ.
อิทมตฺถิกนฺติ อิทํ ปโยชนตฺถํ สตฺถารา วุตฺตปโยชนตฺถํ, ยาวเทว สีตาทิปฏิ-
ฆาตนตฺถญฺเจว ๑- หิริโกปินปฏิจฺฉาทนตฺถญฺจาติ อตฺโถ. เอเตน กายปริหาริยํ จีวรํ
ตตฺถ อิตรีตรสนฺโตสญฺจ วทติ.
      ปลฺลงฺเกน นิสนฺนสฺสาติ ปลฺลงฺกํ วุจฺจติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ, เตน
นิสินฺนสฺส, ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสนฺนสฺสาติ อตฺโถ. ชณฺณุเก
นาภิวสฺสตีติ ยสฺสํ กุฏิยํ ตถา นิสินฺนสฺส เทเว วสฺสนฺเต ชณฺณุกทฺวยํ วสฺโสทเกน น
เตมิยติ, เอตฺตกมฺปิ สพฺพปริยนฺตเสนาสนํ, สกฺกา หิ ตตฺถ นิสีทิตฺวา อตฺถกามรูเปน
กุลปุตฺเตน สทตฺถํ นิปฺผาเทตุํ. เตนาห "อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ.
      เอวํ เถโร อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ เย เต ภิกฺขู มหิจฺฉา อสนฺตุฏฺา,
เตสํ ปรมุกฺกํสคตํ สลฺเลขโอวาทํ ปกาเสตฺวา อิทานิ เวทนามุเขน ภาวนารามสนฺโตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.....พาหนตฺถญฺเจว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๐.
ทสฺเสนฺโต "โย สุขนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ สุขนฺติ สุขเวทนํ. ทุกฺขโตติ วิปริณาม-
ทุกฺขโต. อทฺทาติ อทฺทส, วิปสฺสนาปญฺาสหิตาย มคฺคปญฺาย ยถาภูตํ โย อปสฺสีติ
อตฺโถ. สุขเวทนา หิ ปริโภคกาเล อสฺสาทิยมานาปิ วิสมิสฺสํ วิย โภชนํ วิปริฌาม-
กาเล ๑- ทุกฺขาเยว โหติ. เตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํ ทสฺเสติ. ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโตติ
ทุกฺขเวทนํ โย สลฺลนฺติ ปสฺสิ. ทุกฺขเทวนา หิ ยถา สลฺลํ สรีรํ อนุปวิสนฺตมฺปิ
อนุปวิสิตฺวา ิตมฺปิ อุทฺธริยมานมฺปิ ปีฬนเมว ๒- ชเนติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานาปิ
ิติปตฺตาปิ ภิชฺชมานาปิ วิพาธติเยวาติ. เอเตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํเยว
อุกฺกํเสตฺวา วทติ, เตน จ "ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา"ติ วจนโต ๓- เวทนาทฺวเย
อตฺตตฺตนิยคาหํ. วินิเวเติ. ๔- อุภยนฺตเรนาติ อุภเยสํ อนฺตเร, สุขทุกฺขเวทนานํ
มชฺฌภูเต อทุกฺขมสุเขติ อตฺโถ. นาโหสีติ ยถาภูตาวโพธเน อตฺตตฺตนิยาภินิเวสนํ
อโหสิ. เกน โลกสฺมิ กึ สิยาติ เอวํ เวทนามุเขน ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺเธ ปริชานิตฺวา
ตปฺปฏิพทฺธํ สกลกิเลสชาลํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ิโต เกน นาม กิเลเสน โลกสฺมึ พทฺโธ,
เทวตาทีสุ กึ วา
อายติ ๕- สิยา, อญฺทตฺถุ ฉินฺนพนฺธโน อปญฺตฺติโกว สิยาติ อธิปฺปาโย.
      อิทานิ มิจฺฉาปฏิปนฺเน ปุคฺคเล ครหนฺโต สมฺมาปฏิปนฺเน ปสํสนฺโต "มา
เม"ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติ โย อสนฺต-
คุณสมฺภาวนิจฺฉาย ปาปิจฺโฉ, สมณธมฺเม อุสฺสาหาภาเวน กุสีโต, ตโตเยว หีนวีริโย,
สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตสฺส อภาเวน อปฺปสฺสุโต, โอวาทานุสาสนีสุ
อาทราภาเวน อนาทโร, ตาทิโส อติหีนปุคฺคโล ๖- มม สนฺติเก กทาจิปิ มา โหตุ.
กสฺมา? เกน โลกสฺมิ กึ สิยาติ โลกสฺมึ สตฺตนิกาเย ตสฺส ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส
เกน โอวาเทน กึ ภวิตพฺพํ, เกน วา กเตน กึ สิยา, นิรตฺถกเมวาติ อตฺโถ.
      พหุสฺสุโต จาติ โย ปุคฺคโล สีลาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตฺตเคยฺยาทิเภทสฺส พหุโน
สุตสฺส สมฺภเวน พหุสฺสุโต, ธมฺโมชปญฺาย ปาริหาริยปญฺาย ปฏิเวธปญฺาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปริณมนกาเล      ๒ ม. ปีฬิตเมว        ๓ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๑๕/๑๙ ยทนิจฺจสุตฺต
@๔ ม. วินิเวเทติ        ๕ ม. อายตึ          ๖ สี. หีนปุคฺคโล
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๑.
จ วเสน เมธาวี, สีเลสุ จ สุฏฺุ ปติฏฺิตตฺตา สุสมาหิโต, เจโตสมถํ โลกิย-
โลกุตฺตรเภทํ จิตฺตสมาธานํ อนุยุตฺโต, ตาทิโส ปุคฺคโล มยฺหํ มตฺถเกปิ ติฏฺตุ,
ปเคว สหวาโส.
     โย ปปญฺจมนุยุตฺโตติ โย ปน ปุคฺคโล กมฺมารามตาทิวเสน รูปาภิสงฺคาทิ-
วเสน จ ปวตฺติยา ปปญฺจนฏฺเน ตณฺหาทิเภทํ ปปญฺจํ อนุยุตฺโต, ตตฺถ จ
อนาทีนวทสฺสเนน อภิรโต มคสทิโส, โส นิพฺพานํ วิราธยิ, โส นิพฺพานา สุวิทูร-
วิทูเร ิโต.
     โย จ ปปญฺจํ หิตฺวานาติ โย ปน ปุคฺคโล ตณฺหาปปญฺจํ ปหาย ตทภาวโต
นิปฺปปญฺจสฺส นิพฺพานสฺส ปเถ อธิคมุปาเย อริยมคฺเค รโต ภาวนาภิสมเย อภิรโต,
โส นิพฺพานํ อาราธยิ สาเธสิ ๑- อธิคจฺฉีติ อตฺโถ.
     อเถกทิวสํ เถโร อตฺตโน กนิฏฺภาติกสฺส เรวตตฺเถรสฺส กณฺฏกนิจิตขทิรรุกฺข-
สญฺฉนฺเน นิรุทกกนฺตาเร วาสํ ทิสฺวา ตํ ปสํสนฺโต "คาเม วา"ติอาทิกา เทฺว
คาถา อภาสิ. ตตฺถ คาเม วาติ กิญฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น
ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตว. เตสํ หิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ
จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา คาเม วา โหตุ อรญฺาทีสุ อญฺตรํ วา, ยตฺถ
อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปฺปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถ.
     อรญฺานีติ สุปุปฺผิตตรุสณฺฑมณฺฑิตานิ วิมลสลิลาสยสมฺปนฺนานิ อรญฺานิ
รมณียานีติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ เยสุ อรญฺเสุ วิกสิเตสุ วิย รมมาเนสุ กามปกฺขิโก
กามคเวสโก ชโน น รมติ. วีตราคาติ วิคตราคา ปน ขีณาสวา ภมรมธุกรา
วิย ปทุมวเนสุ ตถารูเปสุ อรญฺเสุ รมิสฺสนฺตีติ. น เต กามคเวสิโนติ ยสฺมา
เต วีตราคา กามคเวสิโน น โหนฺตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สาธยี
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๒.
     ปุน เถโร ราธํ นาม ทุคฺคตพฺราหฺมณํ อนุกมฺปาย ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา
ตเมว ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ ตสฺส จ สุพฺพจภาเวน ตุสิตฺวา โอวาทํ
เทนฺโต "นิธีนํวา"ติอาทิมาห. ตตฺถ นิธีนํวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิท หิตฺวา ปิตานํ
หิรญฺสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํ. ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส
อนุกมฺปํ กตฺวา "เอหิ เต สุเขน  ชีวิตุํ อุปายํ ทสฺเสสฺสามี"ติ นิธิฏฺานํ
เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา "อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวาหี"ติ อาจิกฺขิตารํวิย.
วชฺชทสฺสินนฺติ เทฺว วชฺชทสฺสิโน:- "อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน
วา สํฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติ รนฺธคเวสโก จ อญฺาตํ าเปตุกาโม าตํ
อสฺสาเทนฺโต สีลาทิวุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลเกนฺโต อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิโต
จาติ, อยํ อิธ อธิปฺเปโต. ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส "อิมํ นิธึ คณฺหาหี"ติ นิคฺคยฺห-
มาโนปิ นิธิทสฺสเน โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวํ เอวรูเปสุ ปุคฺคเลสุ
อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺจิตฺเตเนว
ภวิตพฺพํ, "ภนฺเต ปุนปิ มํ เอวรูปํ วเทยฺยาถา"ติ ปวาเรตพฺพเมว. นิคฺคยฺหวาทินฺติ
โย วชฺชํ ทิสฺวา อยํ เม สทฺธิวิหาริโก, อนฺเตวาสิโก, อุปการโกติ อจินฺเตตฺวา
วชฺชานุรูปํ ตชฺเชนฺโต ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที
นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิย. วุตฺตํ เหตํ:- "นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ,
ปวยฺห ปวยฺหาหํ ๑- อานนฺท วกฺขามิ, โย สาโร โส สฺสตี"ติ. ๒- เมธาวินฺติ
ธมฺโมชปญฺาย สมนฺนาคตํ. ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ. ภเชติ ปยิรุปาเสยฺย.
ตาทิสํ หิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโย โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว
โหติ, โน ปริหานีติ อตฺโถ.
     อเถกทา อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ กีฏาคิริสฺมึ อาวาเส ทูสิเต สตฺถารา อาณตฺโต
อตฺตโน ปริสาย มหาโมคฺคลฺลาเนน จ สทฺธึ ตตฺถ คโต ธมฺมเสนาปติ อสฺสชิ-
ปุนพฺพสุเกสุ โอวาทํ อนาทิยนฺเตสุ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ โอวเทยฺยาติ โอวาทํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวยฺห     ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๑๙๖/๑๖๗ มหาสุญฺตสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๓.
อนุสิฏฺึ ทเทยฺย. อนุสาเสยฺยาติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ. อถวา อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ
วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน "อยโสปิ ๑- เต สิยา"ติอาทึ อนาคตํ อุทฺทิสฺส
วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ,
สาสนํ วา เปเสตฺวา วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโต วา โอวทติ ๒- นาม,
ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. อสพฺภา จาติ อกุสลา ธมฺมา จ นิวารเย,
กุสเล ธมฺเม จ ปติฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ. สตํ หิ โสติ เอวรูโป ปุคฺคโล สาธูนํ
ปิโย โหติ. เย ปน อสนฺตา อสปฺปุริสา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย
ปพฺพชิตา, เตสํ โส โอวาทโก อนุสาสโก "น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น
อาจริโย, กสฺมา อเมฺห วทสี"ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติ.
     "ยํ อารพฺภ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส เอว อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน"ติ ภิกฺขูสุ
กถาย สมุฏฺิตาย "นยิทเมตนฺ"ติ ทสฺเสนฺโต "อญฺสฺสา"ติ คาถมาห. ตตฺถ
อญฺสฺสาติ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทีฆนขปริพฺพาชกํ สนฺธายาห. ๓- ตสฺส หิ สตฺถารา
เวทนาปริคฺคหสุตฺเต ๔- เทสิยมาเน อยํ มหาเถโร ภาวนามคฺเค อธิคนฺตฺวา สาวก-
ปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต. โสตโมเธสิมตฺถิโกติ สตฺถารํ พีชยมาโน ิโต อตฺถิโก
หุตฺวา สุสฺสูสนฺโต โสตํ โอทหึ. ตํ เม อโมฆํ สวนนฺติ ตํ ตถา สุตํ สวนํ
มยฺหํ อโมฆํ อวญฺฌํ อโหสิ, อคฺคสาวเกน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺตีนํ อวสฺสโย อโหสิ.
เตนาห "วิมุตฺโตมฺหี"ติอาทิ.
     ตตฺถ เนว ปุพฺเพนิวาสายาติ อตฺตโน ปเรสญฺจ ปุพฺเพนิวาสชานนาณตฺถาย,
ปณิธิ เม เนว วิชฺชตีติ โยชนา. ปริกมฺมกรณวเสน ตทตฺถํ จิตฺตปณิธานมตฺตมฺปิ
เนวตฺถิ เนว อโหสีติ ๕- อตฺโถ. เจโตปริยายาติ เจโตปริยาณสฺส. อิทฺธิยาติ
อิทฺธิวิธาณสฺส. จุติยา อุปปตฺติยาติ สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ชานนาณสฺส ๖-
จุตูปปาตาณตฺถาย. โสตธาตุวิสุทฺธิยาติ ทิพฺพโสตาณสฺส. ปณิธี เม น วิชฺชตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อยํ โทโสปิ   ๒ สี. สกึ วา วทนฺโต โอวทติ    ๓ สี. สนฺธาย วทติ
@๔ ม.ม. ๑๓/๒๐๕/๑๘๒ ทีฆนขสุตฺต  ๕ สี.,ม. น วิชฺชตีติ    ๖ ฉ.ม. ชานนาณาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๔.
อิเมสํ อภิญฺาวิเสสานํ อตฺถาย ปริกมฺมวเสน จิตฺตสฺส ปณิธิ จิตฺตาภินีหาโร
เม นตฺถิ นาโหสีติ อตฺโถ. สพฺพญฺุคุณา วิย หิ พุทฺธานํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนว
สาวกานํ สพฺเพ สาวกคุณา หตฺถคตา โหนฺติ, น เตสํ อธิคมาย วิสุํ ปริกมฺมกรณ-
กิจฺจํ อตฺถีติ.
     รุกฺขมูลนฺติอาทิกา ติสฺโส คาถา กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺตสฺส ยกฺเขน ปหตกาเล
สมาปตฺติพเลน อตฺตโน นิพฺพิการตาทีปนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ มุณฺโฑติ นโวโรปิตเกโส.
๑- สงฺฆาฏิปารุโตติ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน. "สงฺฆาฏิยา สุปารุโต"ติ
จ ปนฺติ. ปญฺาย อุตฺตโม เถโรติ เถโร หุตฺวา ปญฺาย อุตฺตโม, สาวเกสุ
ปญฺาย เสฏฺโติ อตฺโถ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ
ฌายติ, พหุลํ สมาปตฺติวิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถ.
     อุเปโต โหติ ตาวเทติ ยทา ยกฺเขน สีเส ปหโต, ตาวเทว อวิตกฺกํ จตุตฺถชฺ-
ฌานิกผลสมาปตฺตึ สมาปนฺโน อริเยน ตุณฺหีภาเวน อุเปโต สมนฺนาคโต อโหสิ.
อตีตตฺเถ หิ โหตีติ อิทํ วตฺตมานวจนํ.
     ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหกฺขยา ภินฺนสพฺพกิเลโส ภิกฺขุ โส เสลมยปพฺพโต
วิย อจโล สุปฺปติฏฺิโต อิฏฺาทินา ๒- เกนจิ น เวธติ, สพฺพตฺถ นิพฺพิกาโร โหตีติ
อตฺโถ.
     อเถกทิวสํ เถรสฺส อสติยา นิวาสนกณฺเณ ๓- โอลมฺพนฺเต อญฺตโร สามเณโร
"ภนฺเต ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพนฺ"ติ อาห. ตํ สุตฺวา "ภทฺทํ ตยา สุฏฺุ วุตฺตนฺ"ติ
สิรสา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺโต ตาวเทว โถกํ อปกฺกมิตฺวา ๔- ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา
"มาทิสานํ อยมฺปิ โทโสเยวา"ติ ทสฺเสนฺโต "อนงฺคณสฺสา"ติ คาถมาห.
     ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ ทสฺเสนฺโต "นาภินนฺทามี"ติอาทินา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โวโรปิตเกโส   ๒ สี. อิฏฺานิฏฺาทินา   ๓ สี. จีวรโกเณ
@๔ ม. อุปกฺกมิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๕.
เทฺว คาถา วตฺวา ปเรสํ ธมฺมํ กเถนฺโต "อุภเยน มิทนฺ"ติอาทินา คาถาทฺวยมาห.
ตตฺถ อุภเยนาติ อุภเยสุ, อุโภสุ กาเลสูติ อตฺโถ. มิทนฺติ มกาโร ปทสนฺธิกโร.
อิทํ มรณเมว, มรณํ อตฺเถว นาม, อมรณํ นาม นตฺถิ. เกสุ อุโภสุ กาเลสูติ
อาห "ปจฺฉา วา ปุเร วา"ติ, มชฺฌิมวยสฺส ปจฺฉา วา ชราชิณฺณกาเล ปุเร
วา ทหรกาเล มรณเมว มรณํ เอกนฺติกเมว. ตสฺมา ปฏิปชฺชถ สมฺมาปฏิปตฺตึ
ปูเรถ วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา มา วินสฺสถ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ มานุภวถ. ขโณ โว
มา อุปจฺจคาติ อฏฺหิ อกฺขเณหิ วิวชฺชิโต อยํ นวโม ขโณ มา ตุเมฺห อติกฺกมีติ
อตฺโถ.
     อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ ทิสฺวา ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต "อุปสนฺโต"ติ-
อาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อนุทฺเทสิกวเสน "ธุนาตี"ติ วุตฺตเมวตฺถํ
ปุน เถรสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต "อปฺปาสี"ติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปาสีติ อธุนา
ปหาสีติ อตฺโถ. อนายาโสติ อปริสฺสโม, กิเลสทุกฺขรหิโตติ อตฺโถ. วิปฺปสนฺโน
อนาวิโลติ วิปฺปสนฺโน อสทฺธิยาทีนํ อภาเวน สุฏฺุ ปสนฺนจิตฺโต อนาวิลสงฺกปฺปตาย
อนาวิโล.
     น วิสฺสเสติ คาถา เทวทตฺตํ สทฺทหิตฺวา ตสฺส ทิฏฺึ โรเจตฺวา ิเต
วชฺชิปุตฺตเก อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ น วิสฺสเสติ วิสฺสฏฺโ น ภเวยฺย, น
สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถ. เอกติเยสูติ เอกจฺเจสุ อนวฏฺิตสภาเวสุ ปุถุชฺชเนสุ. เอวนฺติ
ยถา ตุเมฺห "เทวทตฺโต สมฺมา ปฏิปนฺโน"ติ วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺถ, เอวํ. อคาริสูติ
คหฏฺเสุ. สาธูปิ หุตฺวานาติ ยสฺมา ปุถุชฺชนภาโว นาม อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑํ
วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุกํ วิย จ ๑- อนวฏฺิโต, ตสฺมา เอกจฺเจ อาทิโต สาธู
หุตฺวา ิตาปิ ปจฺฉา อสาธู โหนฺติ. ยถา เทวทตฺโต ปุพฺเพ สีลสมฺปนฺโน
อภิญฺาสมาปตฺติลาภี หุตฺวา ลาภสกฺการปกโต อิทานิ ปริหีนวิเสโส ฉินฺนปกฺขกาโก
วิย อาปายิโก
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ขาณุ วิย จ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๖.
ชาโต, ตสฺมา ตาทิโส ทิฏฺมตฺเตน "สาธู"ติ น วิสฺสาสิตพฺโพ. เอกจฺเจ ปน
กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคาภาเวน อาทิโต อสาธู หุตฺวาปิ ปจฺฉา กลฺยาณสํสคฺเคน สาธู
โหนฺติเยว, ตสฺมา เทวทตฺตสทิเส สาธุปฏิรูเป "สาธู"ติ น วิสฺสาเสยฺยาติ อตฺโถ.
     เยสํ กามจฺฉนฺทาทโย จิตฺตุปกฺกิเลสา อวิคตา, เต อสาธู. เยสํ เต วิคตา,
เต สาธูติ ทสฺเสตุํ "กามจฺฉนฺโท"ติ คาถํ วตฺวา อสาธารณโต อุกฺกํสคตํ สาธุลกฺขณํ
ทสฺเสตุํ "ยสฺส สกฺกริยมานสฺสา"ติอาทินา คาถาทฺวยํ วุตฺตํ.
     อสาธารณโต ปน อุกฺกํสคตํ ตํ ทสฺเสตุํ สตฺถารํ อตฺตานญฺจ อุทาหรนฺโต
"มหาสมุทฺโท"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหาสมุทฺโทติ อยํ มหาสมุทฺโท
มหาปวี เสโล ปพฺพโต ปุรตฺถิมาทิเภทโต อนิโล จ อตฺตโ นอเจตนาภาเวน
อิฏฺานิฏฺ สหนฺติ, น ปฏิสงฺขานพเลน, สตฺถา ปน ยสฺสา อรหตฺตุ ปฺปตฺติยา
วเสน อุตฺตเม ตาทิภาเว ิโต อิฏฺาทีสุ สพฺพตฺถ สโม นิพฺพิกาโร, ตสฺสา
สตฺถุ วรวิมุตฺติยา อคฺคผลวิมุตฺติยา เต มหาสมุทฺทาทโย อุปมาย อุปมาภาเวน
น ยุญฺชนฺติ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตีติ อตฺโถ.
     จกฺกานุวตฺตโกติ สตฺถารา วตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส อนุวตฺตโก. เถโรติ อเสกฺเขหิ
สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคเมน เถโร. มหาาณีติ มหาปญฺโ. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนา-
สมาธินา อนุตฺตรสมาธินา จ สมาหิโต. ปวาปคฺคิสมาโนติ อิฏฺาทิอารมฺมณ-
สนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย ปวิยา อาเปน อคฺคินา จ สทิสวุตฺติโก. เตนาห
"น รชฺชติ น ทุสฺสตี"ติ.
     ปญฺาปารมิตํ ปตฺโตติ สาวกาณสฺส ปารมึ ปารโกฏึ ปตฺโต. มหาพุทฺธีติ
มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา ปญฺาย สมนฺนาคโต.
มหามตีติ ธมฺมนฺวยเวทิตสงฺขาตาย มหติยา นยคฺคาหมติยา สมนฺนาคโต. เย หิ
เต จตุพฺพิธา โสฬสวิธา จตุจตฺตาฬีสวิธา เตสตฺตติวิธา จ ปญฺปฺปเภทา, เตสํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๗.
สพฺพโส อนวเสสานํ อธิคตตฺตา มหาปญฺตาทิวิเสสโยคโต จ อยํ มหาเถโร สาติสยํ
"มหาพุทฺธี"ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ยถาห ภควา:-
        "ปณฺฑิโต ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, มหาปญฺโ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, ปุถุปญฺโ
     ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, หาสปญฺโ ๑- ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, ชวนปญฺโ ภิกฺขเว
     สารีปุตฺต, ติกฺขปญฺโ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, นิพฺเพธิกปญฺโ ภิกฺขเว
     สารีปุตฺโต"ติอาทิ. ๒-
     ตตฺถายํ ปณฺฑิตภาวาทีนํ วิภาควิภาวนา. ธาตุกุสลตา, อายตนกุสลตา,
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, านาฏฺานกุสลตาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต.
มหาปญฺตาทีนํ วิภาคทสฺสเน อยํ ปาลิ:-
        "กตมา มหาปญฺา:- มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺ
     เต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ
     มหาปญฺา, มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต
     สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ
     มหาปญฺา, มหนฺเต ปญฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต
     วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ
     ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ
     มหาปญฺา, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ
     อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ
     มหาปญฺา, มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต
     อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิปริคฺคณฺหาตีติ
     มหาปญฺา, มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค
     ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. หาสุปญฺโ   ๒ ม.อุปริ. ๑๔/๙๓/๗๗ อนุปทสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๘.
     มหนฺตานิ สามญฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา,  มหนฺตา อภิญฺาโย
     ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ
     มหาปญฺา. ๑-
        กตมา ปุถุปญฺา:- ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานาธาตูสุ  าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอายตเนสุ าณํ
     ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานาสุญฺตมนุปลพฺเภสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอตฺเถสุ าณํ
     ปวตฺตตีติปุถุปญฺา, ปุถุนานาธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานานิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาปฏิภาเณสุ าณํ
     ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาปญฺากฺขนฺเธสุ
     าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ
     ปุถุปญฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ
     าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ
     าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาพเลสุ
     าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา,
     ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสามญฺผเลสุ
     าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอภิญฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ
     ปุถุปญฺา, ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ
     ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๕/๕๗๐ (สฺยา)   ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๖/๕๗๑ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๔๙.
        กตมา หาสปญฺา:- อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล
     ปาโมชฺชพหุโล ๑- สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล
     อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเป ฯ ปาโมชฺชพหุโล โภชเน
     มตฺตญฺุตํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล ชารคิยา
     นุโยคํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ
     ฯเปฯ สมาธิกฺขนฺธํ. ปญฺากฺขนฺธํ. วิมุตฺติกฺขนฺธํ. วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ
     ปริปูเรตีติ ฯเปฯ ปฏิวิชฺฌตีติ. วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ. อริยสจฺจานิ
     ปฏิวิชฺฌตีติ. สติปฏฺาเน ภาเวตีติ. สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ. อิทฺธิปาเท
     ภาเวตีติ. อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ. พลานิ ภาเวตีติ. โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ.
     อริยมคฺคํ ภาเวตีติ ฯเปฯ สามญฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล
     เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺา,
     หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ
     หาสปญฺา. ๒-
        กตมา ชวนปญฺา:- ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนินํ ฯเปฯ ยํ  ทูเร ๓-
     สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต
     ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ยา กาจิ
     เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สพฺพํ วิญฺาณํ
     อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, อนตฺตโต
     ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ.
     อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา,
     อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา.
        รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา
     อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปามุชฺช... เอวมุปริปิ   ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๔/๕๘๒ (สฺยา)        ๓ ก. ยนฺทูเร
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๐.
     ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา ฯเปฯ เวทนา ฯเปฯ สญฺา. สงฺขารา. วิญฺาณํ.
     จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน
     อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา
     ชรามรณนิโรเธ ๑- นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา.
        รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ
     วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ
     กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ๒- ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. เวทนา ฯเปฯ สญฺา.
     สงฺขารา. วิญฺาณํ. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ
     สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา
     ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ
     ชวนปญฺา. ๓-
        กตมา ติกฺขปญฺา:- ขิปฺปํ กิเลเส ภินฺทตีติ ๔- ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ
     กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ
     ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ
     อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ฯเปฯ
     อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติปชหติวิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ
     อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ
     พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ โทสํ ฯเปฯ อุปฺปนฺนํ
     โมหํ. อุปฺปนฺนํ โกธํ. อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ. มกฺขํ. ปลาสํ. อิสฺสํ. มจฺฉริยํ.
     มายํ. สาเยฺยํ. ถมฺภํ. สารมฺภํ. มานํ. อติมานํ. มทํ. ปมาทํ. สพฺเพ
     กิเลเส. สพฺเพ ทุจฺจริเต. สพฺเพ อภิสงฺขาเร ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม
     นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา,
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ชรามรณํ นิโรเธ         ๒ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ
@๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๕/๕๘๔ (สฺยา)  ๔ ฉ.ม. ฉินฺทตีติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๑.
     เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺผลานิ จตสฺโส
     ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺายาติ
     ติกฺขปญฺา. ๑-
        กตมา นิพฺเพธิกปญฺา:- อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ
     อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ
     สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ
     ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ
     นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ
     โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ
     อปทาลิตปุพฺพํ โกธํ ฯเปฯ อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ
     ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา"ติ. ๒-
     เอวํ ยถา วุตฺตวิภาคาย มหติยา ปญฺาย สมนฺนาคตตฺตา "มหาพุทฺธี"ติ
วุตฺตํ.
     อปิจ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนาปิ อิมสฺส เถรสฺส มหาปญฺาตา เวทิตพฺพา.
วุตฺตํ เหตํ:-
       "สาริปุตฺโต ภิกฺขเว อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ. ตตฺริทํ
     ภิกฺขเว สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติ.
        อิธ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
     วิหรติ. เย จ ปเม ฌาเน ธมฺมา วิตกฺโก จ ฯเปฯ จิตฺเตกคฺคตา จ
     ผสฺโส เวทนา  สญฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วิริยํ สติ อุเปกฺขา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๖/๕๘๔ (สฺยา)           ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๗/๕๘๕ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๒.
     มนสิกาโร. ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา
     อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ
     ปชานาติ `เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี'ติ. โส
     เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต
     วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "อตฺถิ อนุตฺตรึ ๑- นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ.
     ตพฺพหุลีการา อตฺถิเตฺววสฺส โหติ. ๒-
        ปุน จปรํ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ฯเปฯ ทุติยํ
     ฌานํ. ตติยํ ฌานํ. จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานญฺจายตนํ.
     วิญฺาณญฺจายตนํ. อากิญฺจญฺายตนํ. สพฺพโส อากิญฺจญฺายตนํ สมติกฺกมฺม
     เนวสญฺานาสญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต
     วุฏฺหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา
     วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ "เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ,
     หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต
     อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "อตฺถิ
     อุตฺตริ นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิเตฺววสฺส โหติ. ๒-
        ปุน จปรํ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสญฺานาสญฺายตนํ
     สมติกฺกมฺม สญฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา
     อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ, โส
     ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา,
     เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ "เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา
     ปฏิเวนฺตี"ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ
     วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "นตฺถิ อุตฺตรึ
     นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา นตฺถิเตฺววสฺส โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตริ     ๒ ม. โหนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๕๓.
        ยํ โข ตํ ภิกฺขเว สมฺมา วทมาโน วเทยฺย "วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต
     อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต
     ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา"ติ.
     สาริปุตฺตเมว ตํ ๑- สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา"ติ. ๒-
     เอวํ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา สมนฺนาคตตฺตา
เถโร มหาพุทฺธีติ อตฺโถ. ธมฺมนฺวยเวทิตา ปนสฺส สมฺปสาทนียสุตฺเตน ๓-
ทีเปตพฺพา. ตตฺถ หิ สพฺพญฺุตาณสทิโส เถรสฺส นยคฺคาโห วุตฺโต. อชโฬ
ชฬสมาโนติ สาวเกสุ ปญฺาย อุกฺกํสคตตฺตา สพฺพถาปิ อชโฬ สมาโน
ปรมปฺปิจฺฉตาย อตฺตานํ อชานนฺตํ วิย กตฺวา ทสฺสเนน ชฬสทิโส มนฺทสริกฺโข
กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต สทา จรติ นิจฺจํ วิหรตีติ อตฺโถ.
     ปริจิณฺโณติ คาถา เถเรน อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺเตน ภาสิตา, สาปิ
วุตฺตตฺถาเยว.
     สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ อยํ ปน อตฺตโน ปรินิพฺพานกาเล สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ
โอวาททานวเสน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยวาติ.
                   สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณณา นิฏฺิตา.
                     ----------------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๔๐๘-๔๕๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=33&A=9393&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=9393&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=396
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8049
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8148
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8148
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26