ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

หน้าที่ ๙๐.

๒. คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา [๗] ทุติเย:- สตฺโตติ ลคฺโค. คุหายนฺติ กาเย. กาโย หิ ราคาทีนํ วาฬานํ วสโนกาสโต "คุหา"ติ วุจฺจติ. พหุนาภิฉนฺโนติ พหุนา ราคาทิกิเลสชาเตน อภิจฺฉนฺโน. เอเตน อชฺฌตฺตพนฺธนํ วุตฺตํ. ติฏฺฐนฺติ ราคาทิวเสน ติฏฺฐนฺโต. โมหนสฺมึ ปคาโฬฺหติ โมหนํ วุจฺจติ กามคุโณ. เอตฺถ หิ เทวมนุสฺสา มุยฺหนฺติ เตสุ อชฺโฌคาฬฺหา หุตฺวา. เอเตน พาหิรพนฺธนํ วุตฺตํ. ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ โส ตถารูโป นโร ติวิธาปิ กายวิเวกาทิกา วิเวกา ทูเร อนาสนฺเน. กึการณา? กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ ยสฺมา โลเก กามา สุปฺปหายา น โหนฺติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. สตฺโตติ หิ โข วุตฺตนฺติ สตฺโต, นโร, มานโวติ เอวมาทินา นเยน กถิโตเยว. คุหายนฺติ ๑- คุหา ตาว วตฺตพฺพาติ คุหา ตาว กเถตพฺพา. กาโยติ วาติอาทีสุ อยํ ตาว ปทโยชนา:- กาโยอิติ วา คุหาอิติ วา ฯเปฯ กุมฺโภอิติ วาติ. ตตฺถ กาโยติ "กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย"ติอาทินา เหฏฺฐา สติปฏฺฐานกถายํ วุตฺโตเยว. ราคาทิวาฬานํ วสโนกาสฏฺเฐน คุหา, "ปฏิจฺฉาทนฏฺเฐนา"ติปิ เอเก. "ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสยนฺ"ติอาทีสุ ๒- วิย. ราคาทีหิ ฌาปนฏฺเฐน เทโห "เต หิตฺวา มานุสํ เทหนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. ปมตฺตกรณฏฺเฐน สนฺเทโห "ภิชฺชติ ปูติสนฺเทโห, มรณนฺตํ หิ ชีวิตนฺ"ติอาทีสุ ๔- วิย. สํสาเร สญฺจรณฏฺเฐน นาวา "สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสตี"ติอาทีสุ ๕- วิย. อิริยาปถสฺส อตฺถิภาวฏฺเฐน รโถ "รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย"ติอาทีสุ ๖- วิย. อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ธโช "ธโช รถสฺส ปญฺญาณนฺ"ติอาทีสุ ๗- วิย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗/๒๒ ที.มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๗ @ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๘/๔๓ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๙/๘๑ @ สํ.มหา. ๑๙/๔/๕ ขุ.ชา. ๒๘/๑๘๔๑/๓๒๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๑.

กิมิกุลานํ อาวาสภาเวน วมฺมิโก "วมฺมิโกติ โข ภิกฺขุ อิมสฺเสตํ จาตุมฺมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจนนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย. ยเถว หิ พาหิรโก วมฺมิโก, วมตีติ วนฺตโกติ วนฺตุสฺสโยติ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ ๒- จตูหิ การเณหิ "วมฺมิโก"ติ วุจฺจติ. โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย ๓- นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วเมตฺวา ๔- มุขตุณฺฑเกหิ อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ ปุริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโก. อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพนฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรียติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฏฺฐึ คเหตฺวา ตสฺมึ มุฏฺฐินา ปีฬิยมาเน สิเนโห นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติ วมฺมิโก, เอวมยํ กาโยปิ "อกฺขิมฺหา อคฺคิคูถโก"ติอาทินา นเยน นานปฺปการํ อสุจิกลลํ ๕- วมตีติ วมฺมิโก. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา อิมสฺมึ อตฺตภาเว นิกนฺติปริยาทาเนน อตฺตภาวํ ฉฑฺเฑตฺวา คตาติ อริเยหิ วนฺตโกติปิ วมฺมิโก. โยปิ จายํ ๖- ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ อุสฺสิโต นฺหารุสมฺพนฺโธ มํสาวเลปโน อลฺลจมฺมปริโยนทฺโธ ฉวิรญฺชิโต สตฺเต วญฺเจติ, ตํ สพฺพํ อริเยหิ วนฺตเมวาติ วนฺตุสฺสโยติปิ วมฺมิโก. "ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี"ติ ๗- เอวํ ตณฺหาย ชนิตตฺตา อริเยหิ วนฺเตเนว ตณฺหาสิเนเหน สมฺพนฺโธ อยนฺติ วนฺตสิเนหสมฺพนฺโธติปิ วมฺมิโก. ยถาปิ วมฺมิกสฺส อนฺโต นานปฺปการา ปาณกา ตตฺเถว ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติ, คิลานา สยนฺติ, มตา ปปตนฺติ. ๘- อิติ โส เตสํ ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิคิลานสาลา สุสานญฺจ โหติ, เอวํ ขตฺติยมหาสาลาทีนมฺปิ กาโย "อยํ โคปิตรกฺขิโต มณฺฑิตปสาทิโต มหานุภาวานํ กาโย"ติ อจินฺเตตฺวา ฉวินิสฺสิตา ปาณา จมฺมนิสฺสิตา ปาณา มํสนิสฺสิตา ปาณา นฺหารุนิสฺสิตา ปาณา อฏฺฐินิสฺสิตา ปาณา อฏฺฐิมิญฺชนิสฺสิตา ปาณาติ เอวํ กุลคณนาย อสีติมตฺตานิ กิมิกุลสหสฺสานิ อนฺโตกายสฺมึเยว ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติ, เคลญฺเญน อาตุริตานิ สยนฺติ, มตามตา นิปตนฺติ. @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๒๕๑/๒๑๓ ฉ.ม. วนฺตสิเนหสมฺพทฺโธติ. เอวมุปริปิ ม. อหิมงฺคุส... @ สี.,ม. เตเมตฺวา สี.,ฉ.ม. อสุจิกลิมลํ ฉ.ม. เยหิ จายํ สํ.ส. @๑๕/๕๕-๕๗/๔๒ ฉ.ม. นิปตนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๒.

อิติ อยมฺปิ เตสํ ปาณานํ ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิคิลานสาลา สุสานญฺจ โหตีติ "วมฺมิโก"ติ สงฺขํ คโต. โรคาทีนํ นีฬภาเวน กุลาวกภาเวน นีฬํ "โรคนีฬํ ปภงฺคุณนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย. มนาปามนาปสํสารณฏฺเฐน นครํ "สกฺกายนครนฺ"ติอาทีสุ วิย. ปฏิสนฺธิยา นิวาสเคหฏฺเฐน กุฏิ "ปญฺจทฺวารายํ กุฏิกายํ ๒- ปสกฺกิยา"ติอาทีสุ ๓- วิย. ปูติภาวเน คณฺโฑ "โรโคติ ภิกฺขเว. คณฺโฑติ ภิกฺขเว. สลฺโลติ ภิกฺขเว กายสฺเสตํ อธิวจนนฺ"ติอาทีสุ ๔- วิย. ภิชฺชนฏฺเฐน กุมฺโภ "กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา"ติอาทีสุ ๕- วิย. กายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ จตุมหาภูตมยสฺส กุจฺฉิตธมฺมานํ อายสฺส อธิวจนํ, กถนนฺติ อตฺโถ. คุหายนฺติ สรีรสฺมึ. สตฺโตติ อลฺลีโน. วิสตฺโตติ วณฺณราคาทิวเสน วิวิโธ อลฺลีโน. สณฺฐานราควเสน อาสตฺโต. ตตฺเถว "สุภํ สุขนฺ"ติ คหณวเสน ลคฺโค. อตฺตคฺคหณวเสน ๖- ลคฺคิโต. ปลิพุทฺโธติ ผสฺสราควเสน อมุญฺจิตฺวา ฐิโต. ภิตฺติขิเลติ ภิตฺติยํ อาโกฏิตขาณุเก. นาคทนฺเตติ ตเถว หตฺถิทนฺตสทิเส วงฺกทณฺฑเก วา. สตฺตนฺติ ภิตฺติขิเล ลคฺคํ. วิสตฺตนฺติ นาคทนฺเต ลคฺคํ. อาสตฺตนฺติ จีวรวํเส ลคฺคํ. ลคฺคนฺติ จีวรรชฺชุยา ลคฺคํ. ลคฺคิตนฺติ ปีฐปาเท ลคฺคํ. ปลิพุทฺธนฺติ มญฺจปาเท ลคฺคนฺติ เอวมาทินา นเยน โยเชตพฺพํ. ลคฺคนาธิวจนนฺติ วิเสเสน อลฺลียนกถนํ. ฉนฺโนติ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลเสหิ ฉาทิโต. ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน อุปรูปริจฺฉนฺโนติ อุจฺฉนฺโน. อาวุโตติ อาวริโต. นิวุโตติ วาริโต. โอผุโตติ อวตฺถริตฺวา ฉาทิโต. ปิหิโตติ ภาชเนน อุกฺขลิมุขํ วิย ปลิคุณฺฐิโต. ปฏิจฺฉนฺโนติ อาวโฏ. ปฏิกุชฺชิโตติ อโธมุขํ ฐปิโต. ตตฺถ ติณปณฺณาทีหิ ฉาทิตํ วิย ฉนฺโน. อุจฺฉนฺโน นทึ อาวรณเสตุ วิย. อาวุโต ชนสญฺจรณมคฺคาวรณํ วิย. @เชิงอรรถ: ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๘/๔๓ ก. ปสกฺขิย ขุ.เถร. ๒๖/๑๒๕/๒๘๙ @ องฺ.นวก. ๒๓/๑๕/๔๑๖ ขุ.ธ. ๒๕/๔๐/๒๓ สี.,ม. อตฺตราควเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๓.

วินิพนฺโธ มานวเสนาติ นานาวิเธน มานาติมานวเสน วิวิเธ ๑- อารมฺมเณ พทฺโธ หุตฺวา ติฏฺฐติ. ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิวเสนาติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐีนํ วเสน ปรามฏฺโฐ อามสิตฺวา คหิโต. วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสนาติ อารมฺมเณ อสนฺติฏฺฐนวเสน จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโต อุปคโต. อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสนาติ รตนตฺตยาทีสุ กงฺขาสงฺขาตาย วิจิกิจฺฉาย วเสน สนฺนิฏฺฐานํ อปฺปตฺโต. ถามคโต อนุสยวเสนาติ ทุนฺนีหรณอปฺปหีนานุสยวเสน ถิรภาวปฺปตฺโต อุปคโต หุตฺวา ติฏฺฐติ. รูปูปยนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐูปายวเสน รูปํ อุปคนฺตฺวา อารมฺมณํ กตฺวา. วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐตีติ ตสฺมึ อารมฺมเณ รูปารมฺมณํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐนฺตํ ติฏฺฐติ. รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺฐนฺติ รูปเมว อารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา รูปเมว ปติฏฺฐํ กตฺวา. นนฺทูปเสจนนฺติ สปฺปีติกตโณฺหทเกน อาสิตฺตํ วิญฺญาณํ. วุฑฺฒินฺติ วุฑฺฒิภาวํ. วิรูฬฺหินฺติ ชวนวเสน อุปริโต วิรูฬฺหิภาวํ. เวปุลฺลนฺติ ตทารมฺมณวเสน เวปุลฺลํ. อตฺถิ ราโคติอาทีนิ โลภสฺเสว นามานิ. โส หิ รญฺชนวเสน ราโค, นนฺทนวเสน นนฺที, ตณฺหายนวเสน ตณฺหาติ วุจฺจติ. ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหนฺติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย ปติฏฺฐิตํ เจว วิรูฬฺหญฺจ. ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ, ภุมฺมํ. สพฺพตฺถ วา ปุริมปเท เอตํ ภุมฺมํ. อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุฑฺฒีติ อิทํ อิมสฺมึ วิปากวฏฺเฏ ฐิตสฺส อายตึ วฏฺฏเหตุเก สงฺขาเร สนฺธาย วุตฺตํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ยสฺมึ ฐาเน อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ อตฺถิ. ตตฺถ ปุริมสุตฺตํ รูปาทิอารมฺมณลคฺคนวเสน วุตฺตํ, ทุติยํ สุตฺตํ ตเทวารมฺมณอภินนฺทนวเสน วุตฺตํ, ตติยํ วิญฺญาณปฺปติฏฺฐานวเสน วุตฺตํ, จตุตฺถํ จตุพฺพิธอาหารวเสน, กุสลากุสลวิญฺญาณปฺปติฏฺฐานวเสน จ วุตฺตนฺติ วิญฺญาตพฺพํ. เยภุยฺเยนาติ ปาเยน. มุยฺหนฺตีติ โมหํ อาปชฺชนฺติ. สมฺมุยฺหนฺตีติ วิเสเสน มุยฺหนฺติ. สมฺปมุยฺหนฺตีติ สพฺพากาเรน มุยฺหนฺติ. อถ วา รูปารมฺมณํ ปฏิจฺจ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นานาวิเธ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๔.

มุยฺหนฺติ, สทฺทารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺมุยฺหนฺติ, มุตารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺปมุยฺหนฺติ. อวิชฺชาย อนฺธีกตาติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ ๑- อญฺญาณาย อวิชฺชาย อนฺธีกตา. "คตา"ติ วา ปาโฐ, อนฺธภาวํ อุปคตาติ อตฺโถ. ปคาโฬฺหติ ปวิฏฺโฐ. โอคาโฬฺหติ เหฏฺฐาภาคํ ปวิฏฺโฐ. อชฺโฌคาโฬฺหติ อธิโอคาหิตฺวา อวตฺถริตฺวา วิเสเสน ปวิฏฺโฐ. นิมุคฺโคติ อโธมุขํ หุตฺวา ปวิฏฺโฐ. อถ วา ทสฺสนสํสคฺเคน โอคาโฬฺห. สวนสํสคฺเคน อชฺโฌคาโฬฺห. วจนสํสคฺเคน นิมุคฺโค. สปฺปุริสสํสคฺควิรหิโต วา โอคาโฬฺห. สทฺธมฺมเสวนวิรหิโต วา อชฺโฌคาโฬฺห. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติวิรหิโต วา นิมุคฺโค. วิเวกาติ วิวิตฺติ, วิวิจฺจนํ วา วิเวโก. ตโยติ คณนปริจฺเฉโท. กายวิเวโกติ กาเยน วิวิตฺติ, วินา อปสกฺกนํ. จิตฺตวิเวกาทีสุปิ เอเสว นโย. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน. สํสาเร ภยํ อิกฺขนโต ภิกฺขุ. วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ, อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ. เอตเทว หิ สนฺธาย วิภงฺเค "วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺตนฺ"ติ ๒- วุตฺตํ. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีฐาทีนเมตํ อธิวจนํ. เตนาห:- "เสนาสนนฺติ มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ. ภิสิปิ. พิมฺโพหนมฺปิ. วิหาโรปิ. อฑฺฒโยโคปิ. ปาสาโทปิ. อฏฺโฏปิ. มาโฬปิ. เลณมฺปิ. คุหาปิ. รุกฺขมูลมฺปิ. เวฬุคุมฺโพปิ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสนนฺ"ติ. ๓- อปิ จ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ อิทํ วิหารเสนาสนํ นาม. มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺติ อิทํ มญฺจปีฐเสนาสนํ นาม. จิมิลิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นาม. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติ. ตํ สพฺพมฺปิ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมว. @เชิงอรรถ: ม. อฏฺฐสุ อญฺญาเณสุ อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๖/๓๐๒ อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๗/๓๐๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๕.

อิมสฺส ปน ๑- สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกํ เสนาสนํ ทสฺเสนฺโต "อรญฺญํ รุกฺขมูลนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ อรญฺญนฺติ "นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญนฺ"ติ ๒- อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํ. "อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๓- อิทํ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํ. ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส ๔- วุตฺตํ. รุกฺขมูลนฺติ ยํ กิญฺจิ สนฺตจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํ. ปพฺพตนฺติ เสลํ. ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน ๕- วาเตน พีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปเทสํ. ตํ นิตมฺพนฺติปิ นิกุญฺชนฺติปิ วทนฺติ. ๖- ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา โหติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติ. เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สิญฺจิตฺวา ๗- วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมึ เอว วา อุมฺมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ. สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ๘- วุตฺตํ. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ ๙- ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวาห "วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนนฺ"ติอาทึ. ๑๐- อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสึ. มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาวาเส ๑๑- กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ. สพฺพเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ "กาเยน จ วิวิตฺโต วิหรตี"ติอาทิ. เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ ปวตฺตยตีติ วุตฺตํ โหติ. อิริยตีติ อิริยาปถํ วตฺตยติ. วตฺตตีติ อิริยาปถวุตฺตึ อุปฺปาเทติ. ปาเลตีติ อิริยาปถํ รกฺขติ. ยเปตีติ ยปยติ. ยาเปตีติ ยาปยติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิธ ปนสฺส อภิ.วิ. ๓๕/๕๒๙/๓๐๒ วิ.มหา. ๒/๖๕๔/๙๗ วิสุทฺธิ. ๑/๗๓ @ สี. นานาทิสาหิ วายมานาสุ สีเตน ฉ.ม. ยํ "นทีตุมฺพนฺ"ติปิ "นทีกุญฺชนฺ"ติปิ @วทนฺติ สี.สีตํ กตฺวา, ฉ.ม. คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา วิสุทฺธิ. ๑/๙๕ ม. @อสญฺจรณฏฺฐานํ ๑๐ อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๑/๓๐๓ ๑๑ ฉ.ม. อาลเย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๖.

ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺสาติ กุสลชฺฌานสมงฺคิสฺส. นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ อุปจาเรน นีวรเณหิ วิวิตฺตมฺปิ สมานํ อนฺโตอปฺปนายํ สุฏฺฐุ วิวิตฺตํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ "ปฐมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตี"ติ วุตฺตํ. เอเสว นโย วิตกฺกวิจารปีติสุขทุกฺเขหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ สมาปนฺนานนฺติ. รูปสญฺญายาติ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสนฺนํ ฌานานํ ๑- สญฺญาย. ปฏิฆสญฺญายาติ จกฺขุรูปาทิสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนาย กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสงฺขาตาย ปฏิฆสญฺญาย จ. นานตฺตสญฺญายาติ นานารมฺมเณ ปวตฺตาย จตุจตฺตาลีสกามาวจรสญฺญาย จ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ สุญฺญํ โหติ. อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสาติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ตํ จ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานญฺจายตนํ, กสิณุคฺฆาติมากาสารมฺมณชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส กุสลกิริยชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส. รูปสญฺญายาติ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานโต เจว ตทารมฺมณโต จ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ "รูปนฺ"ติ วุจฺจติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ, ๒- ตสฺส อารมฺมณมฺปิ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุปิ. ๒- ตสฺมา อิธ รูเป สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูเป สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปฐวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตาย กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสวิธาย ฌานสงฺขาตาย สญฺญาย. ๓- เอตาย จ ปฐวีกสิณาทิวเสน อฏฺฐวิธาย อารมฺมณสงฺขาตาย รูปสญฺญาย. ปฏิฆสญฺญายาติ จกฺขฺวาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเฏน สมุปฺปนฺนา สญฺญา ปฏิฆสญฺญา, รูปสญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ยถาห:- "ตตฺถ @เชิงอรรถ: สี.,ฉ.ม. รูปาวจรชฺฌานานํ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐ ฉ.ม. รูปสญฺญาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๗.

กตมา ปฏิฆสญฺญา? รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺญาโย"ติ. ๑- ตา กุสลวิปากา ปญฺจ อกุสลวิปากา ปญฺจาติ เอตาย ปฏิฆสญฺญาย. นานตฺตสญฺญายาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตาย สญฺญาย, นานตฺตาย วา สญฺญาย. ยถาห:- "ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส วา มโนวิญฺญาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสญฺญาโย"ติ ๒- เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตา. ตา อิธ อธิปฺเปตา. อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุสงฺคหิตา สญฺญา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติ. ยสฺมา เจสา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, เทฺว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺญา นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา, ตสฺมา "นานตฺตสญฺญา"ติ วุตฺตา, ตาย นานตฺตสญฺญาย. จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาปฏิฆ- สญฺญานานตฺตสญฺญาสงฺขาตาหิ สญฺญาหิ ฌานจิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ วินา โหติ อปสกฺกนํ ๓- โหติ. วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ เอตเทว วิญฺญาณํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺสาติ วิญฺญาณญฺจายตนํ, อากาเส ปวตฺตวิญฺญาณารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วุตฺตปฺปการาย อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ, อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺญํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๖๐๓/๓๑๖ อภิ.วิ. ๓๕/๖๐๔/๓๑๗ สี. อปสกฺกิตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๘.

อายตนมสฺสาติ อากิญฺจญฺญายตนํ, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาปคมารมฺมณชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส ตาย วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ. เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอตฺถ ปน ยาย สญฺญายาภาวโต ตํ "เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺ"ติ วุจฺจติ, ยถาปฏิปนฺนสฺส สา สญฺญา โหติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ วิภงฺเค ๑- "เนวสญฺญีนาสญฺญี"ติ อุทฺธริตฺวา ตํเยว "อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวติ, เตน วุจฺจติ เนวสญฺญีนาสญฺญี"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ "สนฺตาวตายํ สมาปตฺติ, ยตฺร หิ นาม นตฺถิภาวมฺปิ อารมฺมณํ มนสิกริตฺวา ๒- วสตี"ติ เอวํ สนฺตารมฺมณตาย นํ "สนฺตา"ติ มนสิ กโรติ. ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส ตาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย ฌานจิตฺตํ สุญฺญํ โหติ. โสตาปนฺนสฺสาติ โสตาปตฺติผลปฺปตฺตสฺส. สกฺกายทิฏฺฐิยาติ วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยา. วิจิกิจฺฉายาติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ กงฺขาย. สีลพฺพตปรามาสาติ "สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี"ติ ปรามสิตฺวา อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิ. ทิฏฺฐานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเฐน สนฺตาเน อนุสยกา ทิฏฺฐานุสยา. ตถา วิจิกิจฺฉานุสยา. ตเทกฏฺเฐหิ จาติ เตหิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีหิ เอกโต ฐิเตหิ จ. อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺติ จาติ กิเลสา, เตหิ สกฺกายทิฏฺฐิยาทิกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สุญฺญํ โหติ. เอตฺถ "ตเทกฏฺฐนฺ"ติ ทุวิธํ เอกฏฺฐํ ปหาเนกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐญฺจ. อปายคมนียา หิ กิเลสา ยาว โสตาปตฺติมคฺเคน น ปหียนฺติ, ตาว ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาหิ สห เอกสฺมึ ปุคฺคเล ฐิตาติ ปหาเนกฏฺฐา. ทสสุ หิ กิเลเสสุ อิธ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา เอว อาคตา. อนุสเยสุ ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา อาคตา. เสสา ปน อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อฏฺฐ กิเลสา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาหิ สห ปหาเนกฏฺฐา หุตฺวา @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๖๑๙/๓๑๙ ฉ.ม. กริตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙๙.

ทฺวีหิ อนุสเยหิ สทฺธึ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ. ราคโทสโมหปฺปมุเขสุ วา ทิยฑฺเฒสุ กิเลสสหสฺเสสุ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐิยา ปหียมานาย ทิฏฺฐิยา สห วิจิกิจฺฉา ปหีนา, ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสเยหิ สห อปายคมนียา สพฺพกิเลสา ปหาเนกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ. สหเชกฏฺฐา ปน ทิฏฺฐิยา สห วิจิกิจฺฉาย จ สห เอเกกสฺมึ จิตฺเต ฐิตา อวเสสกิเลสา. โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิสหคตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺจาติ ปญฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. ตตฺถ ทฺวีสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โทโส ๑- โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, ทฺวีสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โทโส ๑- โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ปหียมาเน เตน สหชาโต โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ. เตหิ ทุวิเธกฏฺเฐหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ มคฺคจิตฺตํ วิวิตฺตํ, ๒- ผลจิตฺตํ วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกํ ๓- สุญฺญํ โหตีติ อตฺโถ. สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนาติ โอฬาริกภูตา กายทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตา เมถุนราคสงฺขาตา สญฺโญชนา. โส หิ กามภเว สญฺโญเชตีติ "สญฺโญชนนฺ"ติ วุจฺจติ. ปฏิฆสญฺโญชนาติ พฺยาปาทสญฺโญชนา. โส หิ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ "ปฏิฆนฺ"ติ วุจฺจติ. เต เอว ถามคตฏฺเฐน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยา. อณุสหคตาติ ๔- อณุภูตา สุขุมภูตาติ อตฺโถ. ๔- กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเฐน สนฺตาเน อนุสยนวเสน สุขุมภูตา กามราคปฏิฆานุสยา. ตเทกฏฺเฐหิ จาติ วุตฺตตฺเถหิ ทุวิเธกฏฺเฐหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สุญฺญํ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม. วิวิจฺจติ สี.,ฉ.ม. อปสกฺกิตํ ๔-๔ ฉ.ม. @สุขุมภูตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.

อรหโตติ กิเลสารีนํ หตตฺตา "อรหา"ติ ลทฺธนามสฺส. รูปราคาติ รูปภเว ฉนฺทราคา. อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคา. มานาติ อรหตฺตมคฺควชฺฌกา ๑- มานา เอว. ตถา อุทฺธจฺจอวิชฺชามานานุสยาทโย อรหตฺตมคฺควชฺฌกา. เอเตสุ อุณฺณติลกฺขโณ มาโน. อวูปสมลกฺขณํ อุทฺธจฺจํ. อนฺธภาวลกฺขณา อวิชฺชา. รูปราคารูปราควเสน ปวตฺตา ภวราคานุสยา. ตเทกฏฺเฐหิ จาติ เตหิ เอกโต ฐิเตหิ จ กิเลเสหิ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ อชฺฌตฺตจิตฺตสนฺตาเน อกุสลกฺขนฺเธ อุปาทาย "พหิทฺธา"ติ สงฺขํ คเตหิ อชฺฌตฺตํ มุญฺจิตฺวา พหิทฺธา ปวตฺเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ มคฺคจิตฺตํ วิวิจฺจิตฺตํ วินา โหติ อปสกฺกติ, ผลจิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกํ ๒- โหติ. ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จาติ ทฺวิธา อนุสยานํ อภาโว เวทิตพฺโพ. กิเลสปฏิปาฏิยา หิ กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตติยมคฺเคน อภาโว โหติ, มานานุสยสฺส จตุตฺถมคฺเคน, ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปฐมมคฺเคน, ภวราคานุสยาวิชฺชานุสยานํ จตุตฺถมคฺเคเนว. มคฺคปฏิปาฏิยา ปน ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ อภาโว โหติ, ทุติยมคฺเคน กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ จ ตนุภาโว, ตติยมคฺเคน สพฺพโส อภาโว, จตุตฺถมคฺเคน มานานุสยภวราคานุสยอวิชฺชานุสยานํ อภาโว โหติ. จิตฺตวิเวโกติ มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานํ กิเลเสหิ สุญฺญภาโว, ตุจฺฉภาโวติ อตฺโถ. อุปธิวิเวโกติ กิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารสงฺขาตานํ อุปธีนํ สุญฺญภาโว. อุปธึ ตาว ทสฺเสตุํ "อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จา"ติอาทิมาห. ราคาทโย ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺตีติ กิเลสา จ. อุปาทานโคจรา รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา จ. อุปาทานสมฺภูตา ปุญฺญาปุญฺญอาเนญฺชาภิสงฺขารา จ. อมตนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ, กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ ๓- อมตํ. สํสารโยนิคติอุปปตฺติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สํสิพฺพติ วินตีติ ตณฺหา "วานนฺ"ติ วุจฺจติ, ตํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม....วชฺฌา. เอวมุปริปิ ฉ.ม. ผลจิตฺตํ วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกิตํ @ สี. อมรนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.

ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํ. วูปกฏฺฐกายานนฺติ ๑- คณสงฺคณิกาย อปคตสรีรานํ. เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ เนกฺขมฺเม กามาทิโต นิกฺขนฺเต ปฐมชฺฌานาทิเก อภิรตานํ ตนฺนินฺนานํ. ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ อุตฺตมปริสุทฺธภาวผลํ ปาปุณิตฺวา ฐิตานํ. "อุปกฺกิเลสาภาเวน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, กิเลเสหิ มุตฺตภาเวน ปรมโวทานปฺปตฺตานํ. วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺ"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. นิรูปธีนนฺติ วิคตูปธีนํ. วิสงฺขารคตานนฺติ สงฺขารารมฺมณํ ฉิตฺวา ๒- วิคตสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณวเสน อุปคตานํ. วิสงฺขารคตํ จิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ นิพฺพานเมว "วิสงฺขารนฺ"ติ วุตฺตํ. วิทูเรติ วิวิเธ ทูเร. สุวิทูเรติ สุฏฺฐุ วิทูเร. น สนฺติเกติ น สมีเป. น สามนฺตาติ น เอกปสฺเส. อนาสนฺเนติ น อจฺจนฺตสมีเป. วูปกฏฺเฐติ อติทูเร, วิคเตติ อตฺโถ. ตาทิโสติ ตํสทิโส. ตสฺสณฺฐิโตติ เตน อากาเรน ฐิโต. ตปฺปกาโรติ เตน ปกาเรน ฐิโต. ตปฺปฏิภาโคติ ตํโกฏฺฐาสิโก. อถ วา "อตฺตภาวคุหาย ลคฺคภาเวน ตาทิโส. กิเลเสหิ ฉนฺนภาเวน ตสฺสณฺฐิโต. โมหนสฺมึ ปคาฬฺหภาเวน ตปฺปกาโร. ตีหิ วิเวเกหิ ทูรภาเวน ตปฺปฏิภาโคติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ทุปฺปหายาติ สุเขน ปหาตพฺพา น โหนฺติ. ทุจฺจชาติ สุเขน ชหิตุํ น สกฺกา. ทุปฺปริจฺจชาติ สพฺพากาเรน ชหิตุํ น สกฺกา. ทุนฺนิมฺมทยาติ นิมฺมทํ อมทํ กาตุํ น สกฺกา. ทุพฺพินิเวฐยาติ วินิเวฐนํ โมจนํ กาตุํ น สกฺกา. ทุตฺตราติ อุตฺตริตฺวา อติกฺกนฺตุํ น สกฺกา. ทุปฺปตราติ วิเสเสตฺวา ตริตุํ น สกฺกา. ทุสฺสมติกฺกมาติ ทุกฺเขน อติกฺกมิตพฺพา. ทุพฺพินิวตฺตาติ นิวตฺเตตุํ ทุกฺขา. อถ วา "ปกติวเสน ทุปฺปริจฺจชา. โฆรวิสํ ๓- วิย ทุนฺนิมฺมทยา. นาคปาสํ วิย ทุพฺพินิเวฐยา. คิมฺหสมเย มรุกนฺตารํ วิย ทุตฺตรา ทุปฺปตรา. พฺยคฺฆปริคฺคหิตา อฏวี วิย ทุสฺสมติกฺกมา. สมุทฺทวีจิ วิย ทุพฺพินิวตฺตาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วิเวกฏฺฐกายานนฺติ สี.,ฉ.ม. จชิตฺวา ฉ.ม. โคณปตาสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.

[๘] เอวํ ปฐมคาถาย "ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ"ติ สาเธตฺวา ปุน ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิกโรนฺโต "อิจฺฉานิทานา"ติอาทิคาถมาห. ตตฺถ อิจฺฉานิทานาติ ตณฺหาเหตุกา. ภวสาตพนฺธาติ สุขเวทนาทิมฺหิ ภวสาเตน ๑- พนฺธา. เต ทุปฺปมุญฺจาติ เต ภวสาตวตฺถุภูตา ธมฺมา. เต วา ตตฺถ พนฺธา อิจฺฉานิทานา สตฺตา ทุปฺปโมจยา. น หิ อญฺญโมกฺขาติ อญฺเญ จ ปโมเจตุํ น สกฺโกนฺติ. การณวจนํ วา เอตํ. เต สตฺตา ทุปฺปมุญฺจา. กสฺมา? ยสฺมา อญฺเญน โมเจตพฺพา น โหนฺติ. ยทิ สตฺตา มุญฺเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน มุญฺเจยฺยุนฺติ อยมสฺส อตฺโถ. ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ อนาคเต อตีเต วา กาเม อเปกฺขมานา. อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปนฺติ อิเม วา ปจฺจุปฺปนฺเน กาเม ปุริเม วา ทุวิเธปิ อตีตานาคเต พลวตณฺหาย ปตฺถยมานา. อิเมสญฺจ ทฺวินฺนํ ปทานํ "เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา"ติ อิมินาว สห สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิตรถา อเปกฺขมานาปิ ชปฺปํ กึ กโรนฺติ, กึ วา กตาติ น ปญฺญาเยยฺยุํ. ภวสาตพนฺธาติ ภเว สาตํ ภวสาตํ, เตน ภวสาเตน สุขสฺสาเทน พนฺธา หุตฺวา ฐิตา. ตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ "เอกํ ภวสาตํ:- สุขา เวทนา"ติอาทิมาห. โยพฺพนสฺส ภาโว โยพฺพญฺญํ. โรคสฺส อภาโว อาโรคฺยํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺตภาโว ชีวิตํ. ลาโภติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาโภ. ยโสติ ปริวาโร. ปสํสาติ กิตฺติ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกํ สุขํ. มนาปิกา รูปาติ มนวฑฺฒนกา รูปา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. จกฺขุสมฺปทาติ จกฺขุสฺส สมฺปทา. "มยฺหํ จกฺขุสมฺปนฺนํ มณิวิมาเน อุคฺฆาฏิตสีหปญฺชรํ วิย ขายตี"ติ อุปฺปนฺนํ สุขสฺสาทํ สนฺธาย "จกฺขุสมฺปทา"ติ วุตฺตํ. โสตสมฺปทาทีสุปิ เอเสว นโย. สุขาย เวทนาย สาตพนฺธา ฯเปฯ วิพนฺธาติ มูลปทํ. วินิพนฺธาติ วิวิธากาเรน พนฺธา. อาพนฺธาติ วิเสเสน อาทิโต พนฺธา. @เชิงอรรถ: สี. ภวสาเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.

ลคฺคาติ อารมฺมเณน สทฺธึ อปฺปิตา. ลคฺคิตาติ นาคทนฺเต ผาณิตวารโก ๑- วิย ลคฺคิตา. ยเมตฺถ จ อวุตฺตํ, ตํ สตฺโต วิสตฺโตติอาทิมฺหิ วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. น หิ อญฺญโมกฺขาติ น ปเรหิ โมกฺขา. เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจาติ ภเว สุขสฺสาทวตฺถุภูตา ธมฺมา เต มุญฺจิตุํ ทุกฺขา. สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ สตฺตา เอว วา เอตสฺมา ภวสาตวตฺถุโต โมเจตุํ ทุกฺขา. ทุรุทฺธราติ ๒- อุทฺธริตุํ ทุกฺขา. ทุสฺสมุทฺธราติ สมนฺตโต ฉินฺนตเฏ นรกาวาเฏ ปติโต วิย อุทฺธํ กตฺวา อุทฺธริตุํ ทุกฺขา. ทุพฺพุฏฺฐาปนาติ ๓- อุฏฺฐาเปตุํ ทุกฺขา. ทุสฺสมุฏฺฐาปนาติ ๓- สุขุมอตฺตภาวํ ปฐวิยํ ปติฏฺฐาปนํ วิย อุสฺสาเปตุํ อติวิย ทุกฺขา. เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนาติ คมฺภีรกทฺทเม ยาว สีสโต นิมุคฺคา น สกฺโกนฺติ. ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุนฺติ อปรํ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกนฺติ. โส วต จุนฺทาติ โสติ วตฺตพฺพาการปุคฺคลนิทฺเทโส. ตสฺส "โย"ติ อิมํ อุทฺเทสวจนํ อาหริตฺวา โย อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน จ, โส วต จุนฺท ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ. เอวํ เสสปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปลิปปลิปนฺโนติ คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค วุจฺจติ. ยถา จุนฺท โกจิ ปุริโส ยาว สีสโต ๔- คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค, ปรมฺปิ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ. น หิ ตํ การณมตฺถิ, เยน โส ตํ อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปยฺยาติ. อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโตติ เอตฺถ ปน อนิพฺพิเสวนตาย อทนฺโต. อสิกฺขิตวินยตาย อวินีโต. อนิพฺพุตกิเลสตาย อปรินิพฺพุโตติ เวทิตพฺโพ. โส ตาทิโส ปรํ ทเมสฺสติ นิพฺพิเสวนํ กริสฺสติ, วิเนสฺสติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขาเปสฺสติ. ปรินิพฺพาเปสฺสติ ตสฺส กิเลเส นิพฺพาเปสฺสติ. @เชิงอรรถ: สี. ธาริตวารโก ม. ทุทฺธราติ ฉ.ม....ปยาติ @ สี. ตํ สุนฺทรํ. ตถาหิ ตาวนิมคฺโค ปุคฺคโล ชีวิตุํ สกฺโกติ ยา สีสโต ปน กถํ @ชีวิสฺสติ, นาสิกคฺคา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.

นตฺถญฺโญ โกจีติ อญฺโญ โกจิ ปุคฺคโล โมเจตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. สเกน ถาเมนาติ อตฺตโน ญาณถาเมน. พเลนาติ ญาณพเลน. วีริเยนาติ ญาณสมฺปยุตฺตเจตสิกวีริเยน. ปุริสปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมเนน มหนฺตวีริเยน. นาหํ สหิสฺสามีติ อหํ น สหิสฺสามิ น สกฺโกมิ, น วายมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ปโมจนายาติ ปโมเจตุํ. กถํกถินฺติ สกงฺขํ. โธตกาติ อาลปนํ. ตเรสีติ ตเรยฺยาสิ. "อตฺตนาว กตํ ปาปํ อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ อตฺตนา อกตํ ปาปํ อตฺตนาว วิสุชฺฌติ สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย"ติ ๑- เอตฺถายมตฺโถ:- เยน อตฺตนา อกุสลกมฺมํ กตํ โหติ, โส จตูสุ อปาเยสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต อตฺตนาว สงฺกิลิสฺสติ. เยน ปน อตฺตนา อกตํ ปาปํ, โส สุคติญฺเจว อคติญฺจ คจฺฉนฺโต อตฺตนาว วิสุชฺฌติ. กุสลกมฺมสงฺขาตา สุทฺธิ อกุสลกมฺมสงฺขาตา จ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ การกสตฺตานํ อตฺตนิเยว วิปจฺจติ. อญฺโญ ปุคฺคโล อญฺญํ ปุคฺคลํ น วิโสธเย เนว วิโสเธติ, น กิเลเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ติฏฺฐเตว นิพฺพานนฺติ อมตมหานิพฺพานํ ติฏฺฐติเยว. นิพฺพานคามิมคฺโคติ ปุพฺพภาควิปสฺสนาโต ปฏฺฐาย อริยมคฺโค. ติฏฺฐามหํ สมาทเปตาติ อหํ คณฺหาเปตา ปติฏฺฐาเปตา ปติฏฺฐามิ. เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานาติ มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา. เอตฺถ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ อนุสาสนฺโต "อยโสปิ เต ภวิสฺสตี"ติอาทิวเสน อนาคตํ ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตสาสนํ วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นาม. อปฺเปกจฺเจติ อปิ เอกจฺเจ, เอเกติ อตฺโถ. อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺตีติ ขยวยสงฺขาตํ @เชิงอรรถ: ขุ.ธ. ๒๕/๑๖๕/๔๖, อภิ.ก. ๓๗/๗๔๓/๔๓๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.

อนฺตํ อตีตนฺติ อจฺจนฺตํ, อจฺจนฺตญฺจ ตํ สพฺพสงฺขารานํ อปฺปวตฺติฏฺฐานตฺตา นิฏฺฐญฺจาติ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ, เอกนฺตนิฏฺฐนฺติ ๑- อตฺโถ. ตํ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ สมฺปาเทนฺติ. นาราเธนฺตีติ น สมฺปาเทนฺติ, น ปฏิลภนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ กฺยาหนฺติ เอเตสุ กึ อหํ, กึ กโรมีติ อตฺโถ. มคฺคกฺขายีติ ปฏิปทามคฺคกฺขายี. อาจิกฺขตีติ กเถติ. อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติ ปฏิปชฺชนฺตา สยํ ๒- มุญฺเจยฺยุํ. อตีตํ อุปาทายาติ อตีตํ ปฏิจฺจ. กถํ ปุเร ๓- อเปกฺขํ กโรตีติ เกน ปกาเรน อิกฺขํ โอโลกนํ กโรติ. เอวรูโป ๔- อโหสินฺติ ทีฆรสฺสอณุกถูลาทิวเสน เอวํชาติโก เอวํรูโป อภวึ. ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนตีติ ตสฺมึ รูปารมฺมเณ ตณฺหํ สมฺมา อานยติ อุปเนติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. "อิติ เม จกฺขู"ติอาทโย วตฺถุอารมฺมณวเสน ตณฺหุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห. อิติ รูปาติ ๕- เอวํรูปา อิติ. ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธนฺติ เตสุ จกฺขุรูเปสุ ทุพฺพลสงฺขาโต ฉนฺโท จ พลวสงฺขาโต ราโค จ, เตน ฉนฺทราเคน ปฏิพทฺธํ อลฺลีนํ. วิญฺญาณนฺติ ชวนจิตฺตํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺสาติ ตสฺส ชวนจิตฺตสฺส ๖- ฉนฺทราเคน พทฺธภาวา. ตทภินนฺทตีติ ตํ อารมฺมณํ ตณฺหาวเสน อภินนฺทติ. ๗- ตณฺหาวเสเนว ตํ อภินนฺทนฺโต. ๗- ยานิสฺส ตานีติ ยานิ อสฺส ตานิ. ปุพฺเพติ อตีเต. สทฺธินฺติ เอกโต. หสิตลปิตกีฬิตานีติ ทนฺตวิทํสาทิหสิตานิ จ, วจีเภทํ กตฺวา ลปิตานิ จ, กายขิฑฺฑาทิกีฬิตานิ จ. ตทสฺสาเทตีติ ตํ อสฺสาทยติ อสฺสาทํ วินฺทติ สาทิยติ. ตํ นิกาเมตีติ ตํ นิกามยติ ปจฺจาสึสติ. วิตฺตึ อาปชฺชตีติ ตุฏฺฐึ ปาปุณาติ. สิยนฺติ ภเวยฺยํ. อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภายาติ อปฺปตฺตสฺส ปาปุณนตฺถาย. จิตฺตํ ปณิทหตีติ จิตฺตํ ฐเปติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยาติ จิตฺตสฺส ฐปนการณา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอกนฺตนิฏฺฐํ, สตตนิฏฺฐนฺติ ฉ.ม. มยํ สี.,ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. เอวํรูโป. เอวมุปริปิ ฉ.ม. รูปาตีติ ฉ.ม. ชวนวิญฺญาณสฺส ๗-๗ ฉ.ม. @อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.

สีเลน วาติ ปญฺจสีลาทิสีเลน วา. วตฺเตน วาติ ธุตงฺคสมาทาเนน วา. ตเปน วาติ วีริยสมาทาเนน วา. พฺรหฺมจริเยน วาติ เมถุนวิรติยา วา. เทโว วาติ มหานุภาโว เทวราชา วา. เทวญฺญตโร วาติ เตสํ อญฺญตโร วา. ชปฺปนฺตาติ คุณวเสน กเถนฺตา. ปชปฺปนฺตาติ ปกาเรน กเถนฺตา. อภิชปฺปนฺตาติ วิเสเสน กเถนฺตา, อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตํ. [๙] เอวํ ปฐมคาถาย "ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ"ติ สาเธตฺวา ทุติยคาถาย จ ตถาวิธานํ ธมฺมตํ อาวิกตฺวา อิทานิ เตสํ ปาปกมฺมกรณํ ๑- อาวิกโรนฺโต "กาเมสุ คิทฺธา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- เต สตฺตา กาเมสุ ปริโภคตณฺหาย คิทฺธา, ปริเยสนาทิมนุยุตฺตตฺตา ปสุตา, สมฺโมหมาปนฺนตฺตา ปมูฬฺหา, อวคมนตาย มจฺฉริยตาย พุทฺธาทีนํ วจนํ อนาทิยนตาย ๒- จ อวทานิยา, กายวิสมาทิมฺหิ วิสเม นิวิฏฺฐา, อนฺตกาเล มรณทุกฺขูปนีตา, "กึสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส"ติ ปริเทวยนฺตีติ. คิทฺธาติ กามราเคน คิทฺธา. คธิตาติ สงฺกปฺปราเคน ปจฺจาสึสมานา หุตฺวา คธิตา. มุจฺฉิตาติ กามตณฺหาย มุจฺฉาปเรตา. อชฺโฌปนฺนาติ กามนนฺทิยา อธิโอปนฺนา ๓- อชฺโฌตฺถฏา. ลคฺคาติ กามสิเนเหน อลฺลีนา. ลคฺคิตาติ กามปริฬาเหน เอกีภูตา. ปลิพุทฺธาติ กามสญฺญาย อาวฏฺฏิตา. อถ วา "ทิฏฺฐิทสฺสเน คิทฺธา. อภิณฺหทสฺสเน คธิตา. สํสคฺคกิริยสฺมึ มุจฺฉิตา. วิสฺสาสกิริยสฺมึ อชฺโฌปนฺนา. สิเนหวลญฺชสฺมึ ลคฺคา. ทฺวยนฺทฺวยสมาปตฺติมฺหิ ลคฺคิตา. อปราปรํ อมุญฺจมานา หุตฺวาว ปลิพุทฺธา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. เอสนฺตีติ ปจฺจาสึสนฺติ. คเวสนฺตีติ มคฺคยนฺติ. ปริเยสนฺตีติ สพฺพากาเรน อิจฺฉนฺติ ปตฺเถนฺติ. อถ วา ทิฏฺฐารมฺมเณ สุภาสุภํ อตฺถิ, นตฺถีติ เอสนฺติ. @เชิงอรรถ: สี. ปาปการณํ, ม. ปาปกํ มรณํ, ฉ. ปาปกรณํ ฉ.ม. อนาทิยตาย ฉ.ม. @อธิโอสนฺนา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.

สุภาสุภารมฺมเณ ปจฺจกฺขํ กตฺวา วลญฺชนตฺถาย ปิยํ กโรนฺตา คเวสนฺติ. จิตฺตวเสน เอสนฺติ. สํโยควเสน ๑- คเวสนฺติ. กรณวเสน ปริเยสนฺติ. เต ทุวิเธ กาเม ปฏิจฺจ โอตริตฺวา จรนฺตีติ ตจฺจริตา. เตว กาเม พหุลํ เยภุยฺเยน วฑฺเฒนฺติ ปวตฺตยนฺตีติ ตพฺพหุลา. เตว กาเม ครุกตฺวา ทหนฺตีติ ๒- ตคฺครุกา. เตสุ กาเมสุ นินฺนา นมิตา หุตฺวา วสนฺตีติ ตนฺนินฺนา. เตสุ กาเมสุ ภตฺติมา ๓- หุตฺวา วสนฺตีติ ตปฺโปณา. เตสุ กาเมสุ อวลมฺพิตา หุตฺวา เตสุเยว นมิตา วสนฺตีติ ตปฺปพฺภารา. เตสุ กาเมสุ อวตฺถริตฺวา มุจฺฉาปเรตปฺปสงฺคา หุตฺวา จรนฺตีติ ๔- ตทธิมุตฺตา. เตว กาเม อธิปตึ เชฏฺฐํ กตฺวา จรนฺตีติ ๕- ตทาธิปเตยฺยา. อถ วา "อารมฺมณสฺส อิฏฺฐภาเวน ตจฺจริตา. อารมฺมณสฺส กนฺตภาเวน ตพฺพหุลา. อารมฺมณสฺส มนาปภาเวน ตคฺครุกา. อารมฺมณสฺส ปิยภาเวน ตนฺนินฺนา. อารมฺมณสฺส กามูปสญฺหิตภาเวน ตปฺโปณา. อารมฺมณสฺส รชนียภาเวน ตปฺปพฺภารา. อารมฺมณสฺส มุจฺฉนียภาเวน ตทธิมุตฺตา. อารมฺมณสฺส พนฺธนียภาเวน ตทาธิปเตยฺยา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. รูเป ปริเยสนฺตีติอาทีสุ ปริเยสนฺตีติ อลทฺธสฺส ลาภาย เอสนวเสน. ปฏิลภนฺตีติ หตฺถคตวเสน. ปริภุญฺชนฺตีติ วลญฺชนวเสน วุตฺตนฺติ ญาตพฺพํ. กลหํ วิวาทํ กโรตีติ กลหการโก. ตสฺมึ นิยุตฺโตติ กลหปฺปสุโต. กมฺมการกาทีสุปิ เอเสว นโย. โคจเร จรนฺโตติ เวสิยาทิโคจเร, สติปฏฺฐานาทิโคจเร วา จรมาโน. เตสุ นิยุตฺโต โคจรปฺปสุโต. อารมฺมณูปนิชฺฌานวเสน ฌานํ อสฺส อตฺถีติ ฌายี. ตสฺมึ นิยุตฺโต ฌานปฺปสุโต. อวคจฺฉนฺตีติ อปายํ คจฺฉนฺติ. มจฺฉริโนติ สกสมฺปตฺตินิคูหิโน. ๖- วจนนฺติ กถนํ. พฺยปถนฺติ วากฺยปถํ. เทสนนฺติ วิสฺสชฺชโนวาทํ. อนุสิฏฺฐินฺติ อนุสาสนึ. น อาทิยนฺตีติ น คณฺหนฺติ น ครุกโรนฺติ. "น อลฺลียนฺตี"ติปิ ปาโฐ, ๗- โสเยว อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปโยควเสน ฉ.ม. รหนฺตีติ ม. คตฺติมา, ฉ. สนฺนินฺนา ฉ.ม. วทนฺตีติ @ ม. วทนฺตีติ, ฉ. วสนฺตีติ ฉ.ม. สกสมฺปตฺตึ นิคุหนฺตา ฉ.ม. น @ปฏิสฺสนฺตีติ วา ปาโฐ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.

วตฺถุโต ๑- มจฺฉริยทสฺสนตฺถํ "ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาวาเส มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อาวาโส นาม สกลาราโมปิ ปริเวณมฺปิ เอโกวรโกปิ รตฺติฏฺฐานาทีนิปิ. ยตฺถ ๒- สุขํ วสนฺติ, ปจฺจเย ลภนฺติ. ๓- เอโส อาวาโสติ เวทิตพฺโพ. ๓- เอโก ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺนสฺเสว เปสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺถ อาคมนํ น อิจฺฉติ, อาคโตปิ "ขิปฺปํ คจฺฉตู"ติ จินฺเตติ, อิทํ อาวาสมจฺฉริยํ นาม. ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติ. กุลนฺติ อุปฏฺฐากกุลมฺปิ ญาติกุลมฺปิ. ตตฺถ อญฺญสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติ. ปาปปุคฺคลสฺส ปน อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโตปิ มจฺฉริยํ นาม น โหติ. โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชติ. ปสาทํ รกฺขิตุํ สมตฺถสฺเสว ปน ภิกฺขุโน ตตฺถ อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต มจฺฉริยํ นาม โหติ. ลาโภติ จตุปจฺจยลาโภว. ตํ อญฺญสฺมึ สีลวนฺเต ลภนฺเตเยว "มา ลภตู"ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติ. โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, อปริโภคทุปฺปริโภคาทิวเสน วินาเสติ, ปูติภาวํ คจฺฉนฺตมฺปิ อญฺญสฺส น เทติ, ตํ ทิสฺวา "สเจ อิมํ เอส น ลเภยฺย, อญฺโญ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา"ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิ. วณฺโณ นาม สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิ. ตตฺถ สรีรวณฺณมจฺฉรี "ปโร ปาสาทิโก รูปวา"ติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม โหติ. คุณวณฺณมจฺฉรี ปรสฺส สีเลน ธุตงฺเคน ปฏิปทาย อาจาเรน วณฺณํ น กเถตุกาโม โหติ. ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม จ ปฏิเวธธมฺโม จ. ตตฺถ อริยสาวกา ปฏิเวธธมฺมํ น มจฺฉรายนฺติ, อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺเม สเทวกสฺส โลกสฺส ปฏิเวธํ อิจฺฉนฺติ. @เชิงอรรถ: สี. อตฺถโต ฉ.ม. เตสุ วสนฺตา ๓-๓ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.

ตมฺปน ปฏิเวธํ "ปเร ชานนฺตู"ติ อิจฺฉนฺติ, ๑- ตนฺติธมฺเมเยว ปน ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติ. เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ยํ คุฬฺหํ คนฺถํ วา กถามคฺคํ วา ชานาติ, ตํ อญฺเญ น ชานาเปตุกาโม โหติ. โย ปน ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน ธมฺมํ วา อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม น โหติ. ตตฺถ เอกจฺโจ ปุคฺคโล โลโภ โหติ, กาเลน สมโณ โหติ, กาเลน พฺราหฺมโณ, กาเลน นิคณฺโฐ. โย หิ ภิกฺขุ "อยํ ปุคฺคโล ปเวณิอาคตํ ตนฺตึ สณฺหํ สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุเฬสฺสตี"ติ น เทติ, อยํ ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน น เทติ นาม. โย ปน "อยํ ธมฺโม สโณฺห สุขุโม, สจายํ ปุคฺคโล คณฺหิสฺสติ, อญฺญํ พฺยากริตฺวา อตฺตานํ อาวิกตฺวา นสฺสิสฺสตี"ติ น เทติ, อยํ ธมฺมํ อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ นาม. โย ปน "สจายํ อิมํ ธมฺมํ คณฺหิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตี"ติ น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรีเยว นาม. ๒- อิเมสุ ปญฺจสุ มจฺฉริเยสุ อาวาสมจฺฉริเยน ตาว ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติ. กุลมจฺฉริเยน ตสฺมึ กเล อญฺเญสํ ทานมานนาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา "ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา"ติ จินฺตยโต โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติ. ลาภมจฺฉริเยน สํฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภคํ วิย ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติ. สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉเรน ปน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ น วณฺเณติ ๓- "กึ วณฺโณ เอโส"ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติญฺจ ๔- กสฺสจิ กิญฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติ. @เชิงอรรถ: สี.,ม. ปเร น ชานนฺตูติ น อิจฺฉนฺติ ฉ.ม. ธมฺมมจฺฉรี นาม โหติ @ ฉ.ม. ปเรสํ วณฺเณ ฉ.ม. ปริยตฺติธมฺมญฺจ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.

อปิ จ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ, กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ, ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ, วณฺณมจฺฉริเยน ภเว ๑- นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติ, ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตติ. ๒- มจฺฉรายนกวเสน มจฺฉริยํ. มจฺฉรายนากาโร มจฺฉรายนา. มจฺเฉเรน อยิตสฺส มจฺเฉรสมงฺคิโน ภาโว มจฺฉรายิตตฺตํ. "มยฺหเมว โหนฺตุ, มา อญฺญสฺสา"ติ สพฺพาปิ อตฺตโน สมฺปตฺติโย พฺยาเปตุํ น อิจฺฉตีติ วิวิจฺโฉ, วิวิจฺฉสฺส ภาโว เววิจฺฉํ, มุทุมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. กทริโย วุจฺจติ อนาทโร, ตสฺส ภาโว กทริยํ, ถทฺธมจฺฉริยสฺเสตํ นามํ. เตน หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปรมฺปิ ปเรสํ ททมานํ นิวาเรติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "กทริโย ปาปสงฺกปฺโป มิจฺฉาทิฏฺฐิอนาทโร ททมานํ นิวาเรติ ยาจมานาน โภชนนฺ"ติ. ๓- ยาจเก ทิสฺวา กฏุกภาเวน จิตฺตํ อญฺจติ สงฺโกเจตีติ กฏุกญฺจุโก, ตสฺส ภาโว กฏุกญฺจุกตา. ๔- อปโร นโย:- กฏุกํ ๕- วุจฺจติ กฏจฺฉุคฺคาโห. สมติตฺติกปุณฺณาย หิ อุกฺขลิยา ภตฺตํ คณฺหนฺโต สพฺพโต ภาเคน สงฺกุฏิเกน ๖- ภตฺตกฏจฺฉุนา ๗- คณฺหาติ ปูเรตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ มจฺฉริปุคฺคลสฺส จิตฺตํ สงฺกุจติ, ตสฺมึ สงฺกุจิเต กาโยปิสฺส ๘- ตเถว สงฺกุจติ ปฏิกุฏติ ปฏินิวฏฺฏติ น สมฺปสารียตีติ มจฺเฉรํ "กฏุกญฺจุกตา"ติ วุตฺตํ. อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ ปเรสํ อุปการกรเณ ทานาทินา อากาเรน ยถา น สมฺปสารียติ, เอวํ อาวริตฺวา คหิตภาโว จิตฺตสฺส. ยสฺมา ปน มจฺฉรี ปุคฺคโล อตฺตโน สนฺตกํ ปเรสํ อทาตุกาโม โหติ, ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโม. ตสฺมา "อิทํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ภเว ภเว ฉ.ม. นิพฺพตฺตตีติ สํ.ส. ๑๕/๑๓๒/๑๑๕ ก. กฏุกญฺจกตา @ ฉ.ม. กฏุกญฺจุกตา สี. สงฺกุจิเตน, ฉ.ม. สงฺกุฏิเตน ฉ.ม. อคฺคกฏจฺฉุนา @ ฉ.ม. กาโยปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.

มจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺสา"ติ ปวตฺติวเสนสฺส อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณตา, ปรสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา จ เวทิตพฺพา. ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยนฺติ อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตํ อุปปตฺติภวํ อญฺเญหิ อสาธารณํ "มจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺสา"ติ ปวตฺตํ มจฺฉริยํ ขนฺธมจฺฉริยํ นาม. ธาตุอายตนมจฺฉริเยสุปิ เอเสว นโย. คาโหติ คาหนิจฺฉยวเสน คหณํ. อวทญฺญุตายาติ สพฺพญฺญุพุทฺธานมฺปิ กถิตํ อชานนภาเวน. ยาจกานํ อททมาโน หิ เตหิ กถิตํ น ชานาติ นาม. ชนา ปมตฺตาติ สติวิปฺปวาสา ชนา. วจนนฺติ สงฺเขปกถนํ. พฺยปถนฺติ ๑- วิตฺถารวจนํ. เทสนนฺติ อุปมํ ทสฺเสตฺวา อตฺถสนฺทสฺสนวจนํ. อนุสิฏฺฐินฺติ ปุนปฺปุนํ สลฺลกฺขาปนวจนํ. ๒- อถ วา ทสฺเสตฺวา กถนํ วจนํ นาม. คณฺหาเปตฺวา กถนํ พฺยปถํ นาม. อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ๓- กถนํ เทสนํ นาม. ปทโต ทสฺเสตฺวา ๔- กถนํ อนุสิฏฺฐิ นาม. ๕- อถ วา ปริตฺตาสทุกฺขํ ๖- นาเสตฺวา กถนํ วจนํ นาม. ปริฬาหทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ พฺยปถํ นาม. อปายทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ เทสนํ นาม. ภวทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ อนุสิฏฺฐิ นาม. อถ วา ทุกฺขสจฺจปริญฺญา- ปฏิเวธยุตฺตํ วจนํ. สมุทยสจฺจปหานปฏิเวธยุตฺตํ พฺยปถํ. นิโรธสจฺจสจฺฉิกิริย- ปฏิเวธยุตฺตํ เทสนํ. มคฺคสจฺจภาวนาปฏิเวธยุตฺตํ อนุสิฏฺฐีติ เอวมาทินา นเยน เอเก วณฺณยนฺติ. น สุสฺสุสนฺตีติ น สุณนฺติ. น โสตํ โอทหนฺตีติ สวนตฺถํ กณฺณโสตํ น ฐเปนฺติ. น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺตีติ ชานนตฺถํ จิตฺตํ น ปติฏฺฐเปนฺติ. อนสฺสวาติ โอวาทํ อสุณมานา. อวจนกราติ สุณมานาปิ วจนํ น กโรนฺตีติ อวจนกรา. ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปฏาณี ๗- หุตฺวา ปวตฺตนกา. อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ กโรนฺตาปิ มุขํ น เทนฺตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. พฺยปฺปถนฺติ. เอวมุปริปิ ฉ.ม. สํลกฺขาปนวจนํ ฉ.ม. โตเสตฺวา ฉ.ม. @ปทสฺเสตฺวา สี. โตเสตฺวา กถนํ เทสนํ นาม ฉ.ม. ปริตาปทุกฺขํ สี. @ปฏิโลมานิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.

วิสเมติ กายสุจริตาทิสมฺมตสฺส สมสฺส ปฏิปกฺขตฺตา วิสมํ, ตสฺมึ วิสเม. นิวิฏฺฐาติ ปวิฏฺฐา ทุนฺนีหรา. กายกมฺเมติ กายโต ปวตฺเต, กาเยน วา ปวตฺเต กายกมฺเม. วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ กายกมฺมวจีกมฺมมโนกมฺมานิ ทุจฺจริตวเสน วิภตฺตาติ ญาตพฺพํ. อยํ ตาเวตฺถ สาธารณปทวณฺณนา, อสาธารเณสุ ปน ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปาโณ ปาณสญฺญิตา วธกจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ. ฉปฺปโยคา:- สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ โหติ, ตสฺมา นํ น วิตฺถาเรสฺสาม. อญฺญญฺจ เอวรูปํ, อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกํ วินยฏฺฐกถํ ๑- โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํ. อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส หรณํ เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ปน ๒- ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก วตฺถุสฺมึ @เชิงอรรถ: ที.อ. ๑/๖๘ ตสฺมึ (ที.อ. ๑/๖๙)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.

อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ. ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปรปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา เถยฺยจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน หรณนฺติ. ฉปฺปโยคา สาหตฺถิกาทโยว. เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร กุสาวหาโรติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตาติ ๑- อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต. กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร. ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร. ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา ญาติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏา ๒- ทาสี จ ภริยา จ กมฺมการี จ ภริยา จ ธชาหฏา มุหุตฺติกาติ อิมา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน ทฺวินฺนํ สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเญ ปุริสา, อิทํ อคมนียฏฺฐานํ นาม. โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโช, สีลาทีคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา:- อคมนียวตฺถุ ตสฺมึ เสวนจิตฺตํ เสวนปฺปโยโค มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติ อธิวาสนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโก เอว. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปวตฺตนฺติ ฉ.ม. โอภตจุมฺพฏกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.

มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชนโก วจีปโยโค กายปฺปโยโค วา. วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท. อปโร นโย:- มุสาติ อภูตมตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิ จ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย "นตฺถี"ติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสฺสาธิปฺปาเยน ๑- "อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเญ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺฐํเยว ปน ทิฏฺฐนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- อตถํ วตฺถุ วิสํวาทนจิตฺตํ ตชฺโช วายาโม ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส จ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺฐพฺโพ. ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยาสมุฏฺฐาปกเจตนากฺขเณเยว ๒- มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติ. ปิสุณาวาจาติอาทีสุ ๓- ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ เปสุญฺญภาวํ ๔- กโรติ, สา ปิสุณาวาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยสุขา, ๕- อยํ ผรุสวาจา. ๖- เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตาปิ เจตนา ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว อิธ อธิปฺเปตาติ. ตตฺถ สงฺกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณาวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. หสาธิปฺปาเยน ฉ.ม. กิริยสมุฏฺฐาปิกา เจตนากฺขเณเยว ฉ.ม. ปิสุณวาจา. @เอวมุปริปิ สี. ปิยสุญฺญภาวํ, ฉ.ม. สุญฺญภาวํ ฉ.ม. หทยงฺคมา สี. ผรุสา @วาจา. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.

ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- ภินฺทิตพฺโพ ปโร "อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี"ติ เภทปุเรกฺขารตา วา, "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา. มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ ๑- กโรนฺตู"ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน"ติ. อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ สุขํ สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว, สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา. ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา:- อกฺโกสิตพฺโพ ปโร กุปิตจิตฺตํ อกฺโกสนนฺติ. อนตฺถวิญฺญาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. ๒- สมฺผํ นิรตฺถกํ ปลปติ เอเตนาติ กตฺวา. ๒- โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว สมฺภารา โหนฺติ:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิ- นิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา ตถารูปีกถากถนญฺจาติ. อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา. อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺสา เทฺว สมฺภารา โหนฺติ:- ปรภณฺฑํ อตฺตโน ปริณามนญฺจ. ๓- ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วติทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ. @เชิงอรรถ: ขณฺฑาขณฺฑํ (ที.อ. ๑/๗๓) ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ฉ.ม. @ปริณามนญฺจาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.

หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท, โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ. ผรุสวาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา โหนฺติ:- ปรสตฺโต จ ตสฺส จ วินาสจินฺตา. ๑- ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ น จินฺเตติ. ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. สา "นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา. สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. สญฺญี. อสญฺญี. เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสามาติ รูปาทิวเสน กงฺขนฺติ. ภวิสฺสาม นุ โข มยนฺติอาทินา อตฺตานํ กงฺขนฺติ. ตตฺถ ภวิสฺสาม นุ โข. น นุ โข ภวิสฺสามาติ ตสฺส สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตานํ วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขนฺติ. กึ นุ โข ภวิสฺสามาติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย "ขตฺติยา นุ โข ภวิสฺสาม. พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺฐปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อญฺญตรา"ติ กงฺขนฺติ. กถํ นุ โข ภวิสฺสามาติ สณฺฐานาการํ นิสฺสาย "ทีฆา นุ โข ภวิสฺสาม. รสฺสโอทาตกณฺหปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อญฺญตรา"ติ กงฺขนฺติ. เกจิ ปน "อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ นิสฺสาย `เกน นุ โข การเณน ภวิสฺสามา'ติ เหตุโต กงฺขนฺตี"ติ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสาม นุ โข มยนฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย "ขตฺติยา หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมณา ภวิสฺสาม ฯเปฯ เทวา หุตฺวา มนุสฺสา"ติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขนฺติ. สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํ. [๑๐] ยสฺมา เอตเทว ตสฺมา หิ สิกฺเขถ ฯเปฯ อาหุ ธีราติ. ตตฺถ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชยฺย. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว สาสเน. ตตฺถ จ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา. ติสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท. อธิสีลสิกฺขาติ อธิกํ อุตฺตมํ สีลนฺติ อธิสีลํ, อธิสีลญฺจ ตํ สิกฺขาตพฺพโต ๒- สิกฺขา จาติ อธิสีลสิกฺขา. เอเสว นโย อธิจิตฺตปญฺญาสุ. ๓- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วินาสจินฺตาติ ฉ.ม. สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน ฉ.ม. เอส นโย @อธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขาสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.

กตมํ ปเนตฺถ สีลํ, กตมํ อธิสีลํ, กตมํ จิตฺตํ, กตมํ อธิจิตฺตํ, กตมา ปญฺญา, กตมา อธิปญฺญาติ? วุจฺจเต:- ปญฺจงฺคทสงฺคสีลํ ตาว สีลเมว. ตํ หิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติ. อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺมึ สีเล พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา จ กมฺมวาทิโน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺติ จ มหาราชา ๑- มหาโพธิสตฺตา จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา สมาทิยนฺติ. เต ตํ กุสลธมฺมํ ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตึ อนุโภนฺติ. ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปน "อธิสีลนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ สูริโย วิย ปชฺโชตานํ สิเนรุ วิย ปพฺพตานํ สพฺพโลกิยสีลานํ อธิกญฺเจว อุตฺตมญฺจ, พุทฺธุปฺปาเท เอว ปวตฺตติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา. น หิ ตํ ปญฺญตฺตึ อุทฺธริตฺวา อญฺโญ สตฺโต ฐเปตุํ สกฺโกติ. พุทฺธา เอว ปน สพฺพโส กายวจีทฺวารอชฺฌาจารโสตํ ฉินฺทิตฺวา ตสฺส ตสฺส วีติกฺกมสฺส อนุจฺฉวิกํ ตํ สีลสํวรํ ปญฺญเปนฺตีติ. ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํ. กามาวจรานิ ปน อฏฺฐกุสลจิตฺตานิ โลกิยานิ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตานิ จ เอกชฺฌํ กตฺวา จิตฺตเมวาติ เวทิตพฺพานิ. พุทฺธุปฺปาทานุปฺปาเท จสฺส ปวตฺติ, สมาทปนํ สมาทานญฺจ สีเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ ปน "อธิจิตฺตนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ อธิสีลํ วิย สีลานํ, สพฺพโลกิยจิตฺตานํ อธิกญฺเจว อุตฺตมญฺจ, พุทฺธุปฺปาเท เอว จ โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา. ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ. "อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺฐนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตํ ๒- ปน กมฺมสฺสกตาญาณํ ปญฺญา. สา หิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติ. อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺสา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มหาราชาโน. เอวมุปริปิ ม.ม. ๑๓/๙๔/๗๐-๗๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

ปญฺญาย พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา จ กมฺมวาทิโน จ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺติ จ มหาราชา มหาโพธิสตฺตา จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สตฺตา สมาทิยนฺติ. ตถา หิ องฺกุโร ทสวสฺสสหสฺสานิ มหาทานํ อทาสิ. เวลาโม เวสฺสนฺตโร อญฺเญ จ พหู ปณฺฑิตมนุสฺสา มหาทานานิ อทํสุ. เต ตํ กุสลธมฺมํ ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺตึ อนุภวึสุ. ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาญาณํ "อธิปญฺญา"ติ วุจฺจติ. สา หิ อธิสีลอธิจิตฺตานิ วิย สีลจิตฺตานํ, สพฺพโลกิยปญฺญานํ อธิกา เจว อุตฺตมา จ, น จ วินา พุทฺธุปฺปาทา โลเก ปวตฺตติ. ตโตปิ จ มคฺคผลปญฺญาว อธิปญฺญา. อิทานิ เอเกกํ ทสฺเสนฺโต "กตมา อธิสีลสิกฺขา:- อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตีติอาทิมาห. อิธาติ วจนํ ปุพฺพภาคกรณียสมฺปทาย สมฺปนฺนสฺส สพฺพปฺปการสีลปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปนํ, อญฺญสาสนสฺส จ ตถาภาวปฏิเสธนํ. วุตฺตเญฺหตํ "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี"ติ. ๑- ภิกฺขูติ ตสฺส สีลสฺส ปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส ปริทีปนํ. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวเร ปติฏฺฐิตภาวปริทีปนํ. วิหรตีติ อิทมสฺส ตทนุรูปวิหารสมงฺคีภาวปริทีปนํ. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวรสฺส อุปการกธมฺมปริทีปนํ. อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํ. สมาทายาติ อิทมสฺส สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต อาทานปริทีปนํ. สิกฺขตีติ อิทมสฺส สิกฺขาย สมงฺคีภาวปริทีปนํ. สิกฺขาปเทสูติ อิทมสฺส สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํ. ตตฺถ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุ. สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวา. กึ เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํ. กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาทานํ ๒- วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ วา, กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาวเสน @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘ ฉ.ม. สมาธานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

อาธารภาโวติ อตฺโถ. เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติ. อญฺเญ ปน "อธิเสวนฏฺเฐน อาจารฏฺเฐน สีลนฏฺเฐน สิรฏฺเฐน สีตลฏฺเฐน สิวฏฺเฐน สีลนฺ"ติ วณฺณยนฺติ. สีลนํ ลกฺขณํ ตสฺส ภินฺนสฺสาปิ อเนกธา สนิทสฺสนตฺตํ รูปสฺส ยถา ภินฺนสฺสเนกธา. ยถา หิ นีลปีตาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ รูปายตนสฺส สนิทสฺสนตฺตํ ลกฺขณํ นีลาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สนิทสฺสนภาวานติกฺกมนโต. ตถา สีลสฺส เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ ยเทตํ กายกมฺมาทีนํ สมาทานวเสน, ๑- กุสลานญฺจ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาวเสน วุตฺตํ สีลนํ, ตเทว ลกฺขณํ เจตนาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สมาทานปติฏฺฐาภาวานติกฺกมนโต. ๒- เอวํ ลกฺขณสฺส ปนสฺส:- ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนตา อนวชฺชคุโณ ตถา กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจติ. ตสฺมา อิทํ สีลํ นาม กิจฺจฏฺเฐน รเสน ปน ๓- ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน อนวชฺชคุณรสนฺติ ๔- เวทิตพฺพํ. โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ ตยิทํ ตสฺส วิญฺญุภิ โอตฺตปฺปญฺจ หิรี เจว ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํ. ตญฺหิทํ สีลํ "กายโสเจฺยยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยนฺ"ติ เอวํ วุตฺตโสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, โสเจยฺยภาเวน ปจฺจุปฏฺฐาติ คณนภาวํ คจฺฉติ. หิโรตฺตปฺปญฺจ ปน ตสฺส วิญฺญูหิ ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ. หิโรตฺตปฺเป หิ สติ สีลํ อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺฐติ จ, อสติ เนว อุปฺปชฺชติ เจว น ติฏฺฐติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมาธานวเสน ฉ.ม. สมาธาน... ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. @อนวชฺชรสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

จาติ เอวํวิเธน สีเลน สีลวา โหติ. เอตํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส, วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา เวทิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ๑- "กึ สีลนฺติ, เจตนา สีลํ เจตสิกํ สีลํ สํวโร สีลํ อวีติกฺกโม สีลนฺ"ติ. ตตฺถ เจตนาสีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนา. เจตสิกสีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติ. อปิ จ เจตนาสีลํ นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺตกมฺมปถเจตนา. เจตสิกสีลํ นาม "อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี"ติอาทินา ๒- นเยน สํยุตฺตมหาวคฺเค ๓- วุตฺตา อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิธมฺมา. สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจวิเธน สํวโร เวทิตพฺโพ. ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ. ตสฺส นานากรณํ อุปริ อาวิภวิสฺสติ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. เอตฺถ จ สํวรสีลํ, อวีติกฺกมสีลนฺติ อิทเมว นิปฺปริยายโต สีลํ. เจตนาสีลํ, เจตสิกสีลนฺติ ปริยายโต สีลนฺติ เวทิตพฺพํ. ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา "ปาติโมกฺขนฺ"ติ วุตฺตํ. ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน ๔- สมนฺนาคโต. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน จ ๕- โคจเรน จ สมฺปนฺโน. อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุ. วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสี. สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวา. สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ. อปิ จ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํ กิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขาโกฏฺฐาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา เจตสิกํ วา, ตํ สพฺพํ สมาทาย สิกฺขติ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธติ สงฺฆาทิเสสาทิสาวเสโส สีลกฺขนฺโธ. มหนฺโตติ ปาราชิกาทินิรวเสโส. ยสฺมา ปน ปาติโมกฺขสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺฐาติ นาม, @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๙/๔๖ ที.สี. ๙/๒๑๗/๗๒ สํ.มหา. ๑๙/๘/๗ @ ฉ.ม. ปาติโมกฺขลํวรสีเลน ฉ.ม. เจว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

ตสฺมา ตํ "ปติฏฺฐา"ติ วุตฺตํ. ปติฏฺฐหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลธมฺมา เอว วา เอตฺถ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐา. อยมตฺโถ "สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ"ติ ๑- จ, "ปติฏฺฐา ๒- มหาราช สีลํ สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺ"ติ จ, "สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ๓- โข มหาราช ฯเปฯ สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺตี"ติ จ อาทิสุตฺตวเสน เวทิตพฺโพ. ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "ตสฺมาติห ตฺวํ อุตฺติย อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา"ติ. ๔- ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปฐมํ นครฏฺฐานํ โสเธติ, ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวาว นครํ มาเปติ. เอวเมว โยคาวจโร อาทิโต สีลํ วิโสเธติ, ตโต อปรภาเค สมาธิวิปสฺสนา มคฺคผลนิพฺพานานิ สจฺฉิกโรติ. ยถา วา ปน รชโก ปฐมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ วตฺเถ ยทิจฺฉกํ รงฺคชาตํ อุปเนติ, ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ ลิขิตุกาโม อาทิโตว ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺฐาเปติ. เอวเมว โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย ธมฺเม สจฺฉิกโรติ. ตสฺมา สีลํ "อาที"ติ วุตฺตํ. ตเทตํ จรณสริกฺขตาย จรณํ. จรณาติ หิ ปาทา วุจฺจนฺติ. ยถา หิ ฉินฺนจรณสฺส ปุริสสฺส ทิสงฺคมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว ชายติ, เอวเมว ยสฺส สีลํ ภินฺนํ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย ญาณคมนํ น สมฺปชฺชติ. ยสฺส ปน ตํ อภินฺนํ โหติ อขณฺฑํ ปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย ญาณคมนํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา สีลํ "จรณนฺ"ติ วุตฺตํ. ตเทว ๕- สํยมนวเสน สํยโม. สํวรณวเสน สํวโรติ อุภเยนาปิ สีลสํยโม เจว สีลสํวโร จ กถิโต. วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ, ปุคฺคลํ วา @เชิงอรรถ: สํ.ส. ๑๕/๒๓,๑๙๒/๑๖,๑๙๘ ฉ.ม. ปติฏฺฐานลกฺขณํ ฉ.ม. ปติฏฺฐิโต @ สํ.มหา. ๑๙/๓๘๒/๑๔๔ ฉ.ม. ตเทตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

สํยเมติ วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สํยโม. วีติกฺกมสํยมวเสน ทฺวารํ ๑- สํวรติ ปิทหตีติ สํวโร. โมกฺขนฺติ อุตฺตมํ มุขภูตํ วา. ยถา หิ สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ จตุภูมกกุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา อตฺถสิทฺธึ สมฺปาเทติ. เตน "โมกฺขนฺ"ติ. ปมุเข สาธูติ ปาโมกฺขํ, ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ อตฺโถ. กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จตุภูมกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย ปาโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํ. วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา. ๒- โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร, โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา จ นิยมตฺโถ, ตสฺมา ตสฺมึ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ. กถํ? "วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ เอวํ หิ นิยเม กริยมาเน อิทํ ปญฺญายติ, นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา, เยสุ สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโป ๓- วิย, เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสว. ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ. ตตฺถ สิยา "กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต, น อุตฺตรปเท, กึ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา"ติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ. ตนฺนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอว เอส วุตฺโต. กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ. ยถาห "กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺ"ติ. ๔- อุตฺตรปเทปิ ปน ยถา "อิเธว ภิกฺขเว ปฐโม สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ ๕- เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ, เอวํ วตฺตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วีติกฺกมสฺส ปเวสนทฺวารํ ฉ.ม. อปกฺกมิตฺวา ฉ.ม. ปทีโปภาโส @ ขุ.อิติ. ๒๕/๗๒/๒๘๖ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

น หิ สกฺกา อิโต อญฺเญหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺฐพฺโพ. ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ๑- ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา จิตฺตกายอุปธิวิเวกา จ ๑- สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตถาปิ ปุพฺพภาเค กายวิเวกจิตฺตวิเวกวิกฺขมฺภนวิเวกา ทฏฺฐพฺพา. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ กายวิเวกจิตฺตวิเวกสมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสรณวิเวกา ทฏฺฐพฺพา. ๒- กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ อิธ "กตเม วตฺถุกามา มนาปิกา รูปา"ติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา, เย จ อิเธว วิภงฺเค "ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม"ติ เอวํ กิเลสกามา วุตฺตา, เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺฐพฺพา. เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติ. วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ. ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโต เอว กามสุขปริจฺจาโค, ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ. เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปฐเมน สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ, ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ. ปฐเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค, ทุติเยน พาลภาวสฺส. ปฐเมน จ ปโยคสุทฺธิ, ทุติเยน อาสยโปสนํ ๓- วิภาวิตํ โหตีติ วิญฺญาตพฺพํ. ๔- เอส ตาว นโย "กาเมหี"ติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข. กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกฺเภโท กามจฺฉนฺโทว "กาโม"ติ อธิปฺเปโต. โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน "ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท, กาโม"ติอาทินา ๕- นเยน วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต. @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น @ทิสฺสติ สี. อาสยโสธนํ ฉ.ม. ญาตพฺพํ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต, อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท. อเนกเภทโต จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ. อญฺเญสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน "ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา, กามจฺฉนฺโท"ติอาทินา นเยน วิภงฺเค ๑- อุปริชฺฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต ๒- นีวรณาเนว วุตฺตานิ. นีวรณานิ หิ ฌานงฺคานํ ปจฺจนีกานิ, เตสํ ฌานงฺคาเนว ปฏิปกฺขานิ, วิทฺธํสกานิ วิฆาตกานีติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ "สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก ถีนมิทฺธสฺส, สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉายา"ติ ปิฏเก วุตฺตํ. เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปฐเมน กามจฺฉนฺทสฺส, ทุติเยน เสสนีวรณานํ. ตถา ปฐเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส, ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ. โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปฐเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามุปาทานอภิชฺฌากายคนฺถ- กามราคสญฺโญชนานํ, ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคนฺถสญฺโญชนานํ. ปฐเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ, ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ. อปิ จ ปฐเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺฐจิตฺตุปฺปาทานํ, ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ "สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโร. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, สุขุมฏฺเฐน อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฑานุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร. วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปฐมุปฺปตฺติกาเล ปริปฺผนฺทนภูโต จิตฺตสฺส, อากาเส @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐ อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต (อภิ.อ. ๑/๒๑๗)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส. สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทนภูโต ๑- จิตฺตสฺส, อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค. ทุกนิปาตฏฺฐกถายํ ปน "อากาเสน ๒- คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร"ติ วุตฺตํ. ตํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติ. โส ปน เนสํ วิเสโส ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ. อปิ จ มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ เอเกน หตฺเถน ทฬฺหํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลวาลณฺฑุปเกน ๓- ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหคฺคหณหตฺโถ วิย วิตกฺโก. ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโร. ตถา กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน จกฺกํ ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ วิย วิตกฺโก. อิโต จิโต จ สํสรณหตฺโถ ๔- วิย วิจาโร. ตถา มณฺฑลํ กโรนฺตสฺส มชฺเฌ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ๕- ฐิตกณฺฏโก วิย อภินิโรปโน วิตกฺโก. พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก วิย อนุมชฺชมาโน วิจาโร. อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ "สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติ วุจฺจติ. วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถ. วิวิตฺโตติ วา วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ. ตสฺมา วิเวกา, ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ. ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีณยตีติ ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา. สา ปเนสา ขุทฺทกาปีติ ๖- ขณิกาปีติ โอกฺกนฺติกาปีติ อุพฺเพงฺคาปีติ ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม....ภาโว ฉ.ม. อากาเส สี. จุณฺณเตลณฺฑุปเกน @ สี.,ฉ.ม. สญฺจรณหตฺโถ ม. สนฺนิรุชฺฌิตฺวา ฉ.ม. ขุทฺทิกาปีติ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

ตตฺถ ขุทฺทกาปีติ สรีเร โลมหํสนมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติ. ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติ. โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย, กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติ. อุพฺเพงฺคาปีติ พลวตี โหติ, กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปฺปตฺตา. ผรณาปีติ อติพลวตี โหติ. ตาย หิ อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ผริตฺวา ๑- ปูริตวุฏฺฐิ ๒- วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริผุฏํ โหติ. สา ปเนสา ปญฺจวิธา ปีติ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธํ ปสฺสทฺธึ ปริปูเรติ กายปสฺสทฺธิญฺจ จิตฺตปสฺสทฺธิญฺจ, ปสฺสทฺธิ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธมฺปิ สุขํ ปริปูเรติ กายิกญฺจ เจตสิกญฺจ, สุขํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ติวิธํ สมาธึ ปริปูเรติ ขณิกสมาธึ อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธินฺติ. ๓- ตาสุ ยา อปฺปนาสมาธิสฺส มูลํ หุตฺวา วฑฺฒมานา สมาธิสมฺปโยคํ คตา ผรณาปีติ, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา ปีตีติ. อิตรํ ปน สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุขนํ วา สุขํ, สุฏฺฐุ วา ขาทติ ขณติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ, โสมนสฺสเวทนาเยตํ นามํ. ตํ สาตลกฺขณํ. สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺฐารมฺมณปฏิลาภตุฏฺฐิ ปีติ, ปฏิลทฺธารมฺมณรสานุภวนํ ๔- สุขํ. ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ, ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติ. สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ. กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายาปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ "ปีติสุขนฺ"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: สี.,ฉ.ม. ธมิตฺวา สี.,ฉ.ม. ปูริตวตฺถิ @ ฉ.ม. อปฺปนาสมาธิญฺจาติ ฉ.ม. ปฏิลทฺธรสานุภวนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

อถ วา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย. วิเวกชํ ปีติสุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวํ วิเวกชํ ปีติสุขํ. ยเถว หิ ฌานํ, เอวํ ปีติสุขํ เจตฺถ วิเวกชเมว โหติ, ตญฺจสฺส อตฺถีติ, ๑- ตสฺมา อโลปสมาสํ กตฺวา เอกปฺปเทเนว "วิเวกชํ ปีติสุขนฺ"ติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ปฐมนฺติ คณนานุปุพฺพตา ปฐมํ, อิทํ ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ปฐมํ. ฌานนฺติ ทุวิธํ ฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติ. ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติโย ปฐวีกสิณาทิอารมฺมณํ อุปนิชฺฌายนฺตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สงฺขฺยํ คตา. วิปสฺสนามคฺคผลานิ ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม. ตตฺถ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํ. วิปสฺสนาย กตกิจฺจสฺส มคฺเคน อิชฺฌนโต มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ ปน นิโรธสจฺจํ ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ. เตสุ อิธ ปุพฺพภาเค อารมฺมณูปนิชฺฌานํ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. ตสฺมา อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ ปจฺจนีกชฺฌาปนโต จ ฌานนฺติ เวทิตพฺพํ. อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา, ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อุปสมฺปาทยิตฺวา วา, นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิหรตีติ ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน อิริยติ, วุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺตึ อภินิปฺผาเทติ. ตมฺปเนตํ ปฐมํ ฌานํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถีนมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ ปหานวเสน ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา เวทิตพฺพา. น หิ เอเตสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ อุปฺปชฺชติ. เตนสฺเสตานิ ปหานงฺคานีติ วุจฺจนฺติ. กิญฺจาปิ หิ ฌานกฺขเณ อญฺเญปิ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, ตถาปิ เอตาเนว วิเสเสน ฌานนฺตรายกรานิ. กามจฺฉนฺเทน หิ นานาวิสยปฺปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อตฺถิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

สมาธิยติ กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา, ตํ น กามธาตุปฺปหานาย ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ. พฺยาปาเทน วา อารมฺมเณ ปฏิหญฺญมานํ น นิรนฺตรํ ปวตฺตติ. ถีนมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมญฺญํ โหติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ. วิจิกิจฺฉาย อุปหตํ ฌานาธิคมสาธิกํ ปฏิปทํ น อาโรหติ. อิติ วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตา เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิ. ยสฺมา ปน วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุพนฺธติ, เตหิ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตสํโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ปีติ ปีณนํ สุขญฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ. อถสฺส เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา ๑- เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตารมฺมเณ สมํ สมฺมา จ อาธิยนฺติ. ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปฺปตฺติวเสน ปญฺจงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพา. อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปญฺจสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ. เตนสฺส เอตานิ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตานีติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อญฺญเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํ. ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว จตุรงฺคินี เสนา. ปญฺจงฺคิกํ ตุริยํ. อฏฺฐงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ. เอวมิทมฺปิ องฺคมตฺตวเสเนว ปญฺจงฺคิกนฺติ วา ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ วา วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ. เอตานิ จ ปญฺจ องฺคานิ กิญฺจาปิ อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ, อถ โข อุปจาเร ปกติจิตฺตโต พลวตรานิ. อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรลกฺขณปฺปตฺตานิ นิปฺผนฺนานิ. เอตฺถ หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน อุปฺปชฺชติ. วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโน. ปีติสุขํ สภาวนฺตมฺปิ กายํ ผรมานํ. เตนาห "นาสฺส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหตี"ติ. ๒- จิตฺเตกคฺคตาปิ เหฏฺฐิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย อารมฺมเณสุ ผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, อยเมเตสํ อิตเรหิ วิเสโส. ตตฺถ จิตฺเตกคฺคตา กิญฺจาปิ @เชิงอรรถ: อถ นํ สเสสสมฺปยุตฺตธมฺมํ (วิสุทฺธิ. ๑/๑๘๖) ที.สี. ๙/๒๒๗/๗๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

"สวิตกฺกํ สวิจารนฺ"ติ อิมสฺมึ ปาเฐ น นิทฺทิฏฺฐา, ตถาปิ วิภงฺเค ๑- "ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตา"ติ เอวํ วุตฺตตฺตา องฺคเมว. เยน หิ อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต, โสเยว เตน วิภงฺเค ปกาสิโตติ. ติวิธกลฺยาณ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธกลฺยาณตา. เตสํเยว จ อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา เวทิตพฺพา. ตตฺรายํ ปาฬิ:- ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ, โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ "ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา"ติ. ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ, วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถ- ปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๖/๓๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ "ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา"ติ. ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา, ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ, ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกราสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยาวหนฏฺเฐน ๑- สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนา. ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ "ปฐมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ จตุลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา"ติ. ๒- "ตตฺร ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร. อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา. สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา"ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. ยสฺมา ปน "เอกคฺคจิตฺตํ ๓- ปฏิปทาวิสุทฺธิลกฺขณญฺเจว ๔- โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ ญาเณน จ สมฺปหํสิตนฺ"ติ ๒- ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา จ เวทิตพฺพา. กถํ? ยสฺมึ หิ วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ โย นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ. วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ. มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยว. ตทนนฺตรํ ปน ปุริมํ จิตฺตํ เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม, เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม. เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกา ปฐมชฺฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: สี.,ฉ.ม. ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๘/๑๗๙ @ สี.,ฉ.ม. เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ฉ.ม. ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถภาวูปคมเนน สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพา. เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิตา ๑- ตตฺถ ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ, ยญฺเจตํ สรูปคํ ๒- เตสํ อนติวตฺตนํ เอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ๓- ยา จสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา ญาเณน สงฺกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนาว ตสฺมา "ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพา"ติ วุตฺตํ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ, อญฺเญเยว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย, อญฺเญ อิธ. โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ "วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา"ติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, วิภงฺเค ปน "อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺ"ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. ยสฺมา นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ฉ.ม. ยญฺเจส ตทุปคํ สี.วตฺตติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา. สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ, นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ "สมฺปสาทนนฺ"ติ วุตฺตํ. อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ. ตตฺรายํ อตฺถโยชนา:- เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ. เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ. วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อิติปิ วตฺตติ. ๑- อถ วา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทายตีติ อุทิ, อุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถ. เสฏฺฐฏฺเฐน เอโก จ โส อุทิ จาติ เอโกทิ, สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อิทํ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ. โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส, น ชีวสฺส. ตสฺมา เอตํ "เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติ วุตฺตํ. นนุ จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ กสฺมา อิทเมว "สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวนฺ"ติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต:- อทุํ หิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ. น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ สมาธิปิ น สุฏฺฐุ ปากโฏ, ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว จ สมาธิปิ ปากโฏ. ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ, เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํ. อิมินาว นเยน อวิจารํ. เอตฺถาห "นนุ จ `วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา'ติ อิมินาปิ อยมตฺโถ สิทฺโธ, อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ `อวิตกฺกํ อวิจารนฺ'ติ " @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วตฺตุํ วฏฺฏติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.

วุจฺจเต:- เอวเมว, ๑- สิทฺโธวายมตฺโถ. น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ, นนุ อโวจุมฺหา ๒- "โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ `วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา'ติ เอวํ วุตฺตนฺ"ติ. อปิ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ, น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส. ๓- วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา เอโกทิภาวํ, น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา, น ปฐมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ วจนํ. ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ. น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ. วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปุน ๔- "อวิตกฺกํ อวิจารนฺ"ติ อิทํ วจนํ. ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ ปุน วตฺตพฺพเมวาติ. สมาธิชนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิโต, สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ปฐมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ, อถ โข อยเมว สมาธิชนฺติ ๕- วตฺตพฺพตํ อรหติ, วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ. ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว "สมาธิชนฺ"ติ วุตฺตํ. ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว. ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ๖- ทุติยํ. อิทํ ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติยํ. ปีติยา จ วิราคาติ วิราโค นาม วุตฺตปฺปการาย ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา. อุภินฺนํ ปน อนฺตรา จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา. ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา วิราคา จ, กิญฺจิ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ สมติกฺกมา จาติ ๗- อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอวเมตํ ฉ.ม. อโวจุมฺห ม. กิเลสกาลุสิยสฺส ฉ.ม. ปน @ ฉ.ม. สมาธิ "สมาธี"ติ ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา ม. วูปสมา จาติ (อภิ.อ. ๑/๒๒๓)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.

จ วิราคา, กิญฺจิ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา, อิมสฺส ปน ฌานสฺส มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํ. "วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา"ติ หิ วุตฺเต อิทํ ปญฺญายติ "นนุ ๑- วิตกฺกวิจารวูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสา"ติ. ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ "ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโญชนานํ ปหานายา"ติ ๒- เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ ๓- วณฺณภณนํ โหติ, ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ, ๔- เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม วุจฺจมาโน ๕- วณฺณภณนํ โหติ, เตนายมตฺโถ วุตฺโต "ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา"ติ. อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ ปสฺสติ, อปกฺขปติตาว หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี "อุเปกฺขโก"ติ วุจฺจติ. อุเปกฺขา ปน ทฺสวิธา โหติ ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา วีริยุเปกฺขา สงฺขารุเปกฺขา เวทนุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาติ. ตตฺถ ยา "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน"ติ ๖- เอวมาคตา ขีณาสวสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ ฉฬงฺคุเปกฺขา นาม. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. นูน ม.ม. ๑๓/๑๓๒/๑๐๖ ม. ปหาเน วุจฺจมาเน, สี. อิทํ ลกฺขณวนฺตวเสน @กตํ ฉ.ม. อุสฺสาหชนกํ ม. วูปสเม วุจฺจมาเน องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๒๗๒/๓๑๑ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.

ยา ปน "อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี"ติ ๑- เอวมาคตา สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา นาม. ยา ปน "อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตนฺ"ติ ๒- เอวมาคตา สหชาตานํ ธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา นาม. ยา ปน "กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกโรตี"ติ ๓- เอวมาคตา อนจฺจารทฺธนาติสิถิลวีริยสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ วีริยุเปกฺขา นาม. ยา ปน "กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, กติ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ๔- เอวมาคตา นีวรณาทิปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนาคหเณ ๕- มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นาม. ยา ปน "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตนฺ"ติ ๖- เอวมาคตา อทุกฺขมสุขสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ เวทนุเปกฺขา นาม. ยา ปน "ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหติ, อุเปกฺขํ ปฏิลภตี"ติ ๗- เอวมาคตา วิจินเน มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นาม. ยา ปน ฉนฺทาทีสุ เยวาปนเกสุ อาคตา สหชาตานํ สมวาหิตภูตา อุเปกฺขา, อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา นาม. ยา ปน "อุเปกฺขโก จ วิหรตี"ติ ๘- เอวมาคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมึ อปกฺขปาตชนนี อุเปกฺขา, อยํ ฌานุเปกฺขา นาม. ยา ปน "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานนฺ"ติ ๘- เอวมาคตา สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธา ปจฺจนีกวูปสมเนปิ อพฺยาปารภูตา อุเปกฺขา, อยํ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา นาม. @เชิงอรรถ: ที.สี. ๙/๕๕๖/๒๔๖, ม.มู. ๑๒/๗๗/๕๑ ม.ม. ๑๓/๒๔๗/๒๒๓ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๓/๒๕๐ @ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗/๖๖ สี.,ม. สนฺนิฏฺฐานคหเณ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๕๐/๔๖ @ ม.อุ. ๑๔/๗๑/๕๒, องฺ.สตฺตก. ๒๓/๕๕/๗๘ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖๓/๕๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.

ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา จ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ. เตน เตน อวตฺถาเภเทน ปนสฺสา อยํ เภโท. เอกสฺสาปิ สโต สตฺตสฺส กุมารยุวตฺเถรเสนาปติราชาทิวเสน ๑- เภโท วิย, ตสฺมา ตาสุ ยตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ โพชฺฌงฺคุเปกฺขาทโย. ยตฺถ วา ปน โพชฺฌงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาทโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา เจตาสํ อตฺถโต เอกีภาโว, เอวํ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ. ปญฺญา เอว หิ เอสา, กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา, ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ เคหํ ปวิฏฺฐํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺฐาเส ๒- นิปนฺนํ ทิสฺวา "สปฺโป นุ โข โน"ติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺติกตฺตยํ ๓- ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส "สปฺโป น สปฺโป"ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา. ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อชปเทน ทณฺเฑน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา "กินฺตาหํ อิมํ สปฺปํ อวิเหเฐนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺยนฺ"ติ มุญฺจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติ, เอวเมว ยา ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา. อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติ. อิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตตาสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา ภินฺนาติ. วีริยุเปกฺขา ปน เวทนุเปกฺขา จ อญฺญมญฺญญฺจ อวเสสาหิ จ อตฺถโต ภินฺนา เอวาติ. อาห เจตฺถ:- "มชฺฌตฺตพฺรหฺมโพชฺฌงฺค- ฉฬงฺคชฺฌานสุทฺธิโย วิปสฺสนา จ สงฺขาร- เวทนาวีริยํ อิติ @เชิงอรรถ: สี. กุมารยุวราช... ฉ.ม. ถุสโกฏฺฐเก ฉ.ม. โสวตฺถิกตฺตยํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.

วิตฺถารโต ทโสเปกฺขา ฉมชฺฌตฺตาทิโต ตโต ทุเว ปญฺญา ตโต ทฺวีหิ จตสฺโสว ภวนฺติมา"ติ. อิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธ อธิปฺเปตา. สา มชฺฌตฺตลกฺขณา, อนาโภครสา, อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานา, ปีติวิราคปทฏฺฐานาติ. เอตฺถาห:- "นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ. ตสฺมา ตตฺราปิ `อุเปกฺขโก จ วิหรตี'ติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา, สา กสฺมา น วุตฺตา"ติ. อปริพฺยตฺตกิจฺจโยคโต. ๑- อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ, วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา. อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติ. สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต. สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโน. อิติ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํ. ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ, อสมฺมุสฺสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา. อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺญํ, ตีรณรสํ, ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ. มุฏฺฐสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตมฺปิ น สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนา. โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ, อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺญกิจฺจํ. โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺญกิจฺจปริคฺคหิตา เอว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํ. กิญฺจิ ภิยฺโย:- ยถา เธนุปโค วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเทว เธนุํ อุปคจฺฉติ, เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ ตํ สติสมฺปชญฺเญน ๒- อรกฺขิยมานํ ปุนเทว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย, ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา, สุเข วาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ. อิทญฺจ อติมธุรํ สุขํ, ตโต ปรํ สุขาภาวา. สติสมฺปชญฺญานุภาเวน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อปริพฺยตฺตกิจฺจโต ม. อปนีตํ, ตํ สติสมฺปชญฺญารกฺเขน, ฉ. อปนีตมฺปิ @สติสมฺปชญฺญารกฺเขน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.

ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ, โน อญฺญถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ. ยํ วา ตํ วา นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตํสมุฏฺฐาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโฐ, ๑- กายสฺส ๒- ผุฏฺฐตฺตา ฌานา วุฏฺฐิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต "สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี"ติ อาห. อิทานิ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคีปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺญเปนฺติ ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ, ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย. กินฺติ? อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ. ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ? ปสํสารหโต. อยํ หิ ยสฺมา อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก, น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒิยติ. ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย สติมา. ยสฺมา ปน อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว จ อสงฺกิลิฏฺฐํ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา ปสํสารโห โหติ. ๓- อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต ๔- คุเณ ปกาเสนฺโต "อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี"ติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ตติยํ, อิทํ ตติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ตติยํ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา. ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ. โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส จ เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา, ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ผุโฏ. เอวมุปริปิ ฉ.ม. ยสฺส ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. ปสํสาเหตุภูเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.

กทา ปน เนสํ ปหานํ โหติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ. โสมนสฺสํ หิ จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ, ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปฐมทุติยตติยานํ อุปจารกฺขเณสุ. เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ, อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํ. ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ, อถ กสฺมา "กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ. กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ. สุขินฺทฺริยํ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติ ๑- เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ วุตฺโตติ. อติสยนิโรธตฺตา. อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว. นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธ. ตถา หิ นานาวชฺชเน ปฐมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, นตฺเถว ๒- อนฺโตอปฺปนายํ. อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ, ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา. อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา. นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ ๓- โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตุปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเว จ เนว อุปฺปชฺชติ. ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว. อปฺปหีนาเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, อปฺปหีนปจฺจยตฺตา. ๔- น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน, ปหีนปจฺจยตฺตา. ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว ตติยชฺฌาเน. ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส @เชิงอรรถ: สํ.มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘ ฉ.ม. น เตฺวว ม. ปหีนสฺส ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.

ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติ. ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อาสนฺนตฺตา, อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ, น เตฺวว จตุตฺถชฺฌาเน. ตสฺมา เอว จ "เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ. เอตฺถาห:- "อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสุปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ กสฺมา สมาหรี"ติ ๑-? สุขคฺคหณตฺถํ. ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา, สา สุขุมา ทุพฺพิญฺเญยฺยา, น สกฺกา สุเขน คเหตุํ, ตสฺมา ยถา นาม ทุฏฺฐสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส คหณตฺถํ ๒- โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา ๓- คาโว สมาหรติ, อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ "อยํ โส คณฺหถ นนฺ"ติ ตมฺปิ คาหาเปติ, เอวเมว ภควา สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพา เอตา สมาหรีติ. เอวํ หิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา "ยํ เนว สุขํ, น ทุกฺขํ, น โสมนสฺสํ, น โทมนสฺสํ, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา"ติ สกฺกา โหติ เอสา คาหยิตุํ. อปิ จ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. สุขทุกฺขปฺปหานาทโย ๔- หิ ตสฺสา ปจฺจยา. ยถาห:- "จตฺตาโร โข อาวุโส ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา. อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม โข อาวุโส จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา"ติ. ๕- ยถา วา อญฺญตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ "ตตฺถ ปหีนา"ติ วุตฺตา, เอวํ วณฺณภณนตฺถเมว ตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติปิ เวทิตพฺพา. ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุํปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอตาสุ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมาหฏาติ ฉ.ม. สุขคหณตฺถํ ม. สพฺเพ ฉ.ม. ทุกฺขปฺปหานาทโย, @สุขปฺปหานาทโย (สมนฺต. ๑/๑๗๑), สุขทุกฺขปฺปหานาทโย (อภิ.อ. ๑/๒๓๐) @ ม.มู. ๑๒/๔๕๘/๔๐๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.

หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสํ โทสสฺส. สุขาทิฆาเตน จ เต สปฺปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ. อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ, สุขาภาเวน อสุขํ. เอเตเนตฺถ ทุกฺขสุขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ, น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ. ตติยเวทนา นาม อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติ. สา อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวนลกฺขณา, มชฺฌตฺตรสา, อวิภูตปจฺจุปฏฺฐานา, สุขทุกฺขนิโรธปทฏฺฐานาติ ๑- เวทิตพฺพา. อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธึ. อิมสฺมึ หิ ฌาเน สุปริสุทฺธา สติ, ยา จ ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ, สา อุเปกฺขาย กตา, น อญฺเญน. ตสฺมา เอตํ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ วุจฺจติ. ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติ ปาริสุทฺธิ โหติ, สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา. น เกวลญฺเจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา, อปิ จ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตา. ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺฐาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ, ยถา ปน ทิวา สูริยปฺปภาภิภวา โสมภาเวน วา ๒- อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา, เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อลาภา ๓- วิชฺชมานาปิ ปฐมชฺฌานาทิเภเทสุ อปริสุทฺธา โหติ. ตสฺสา จ อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย อปริสุทฺธาว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ น วุตฺตํ. อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา, ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา ปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สุขนิโรธ... ฉ.ม. จ ฉ.ม. อปฏิลาภา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.

ปริโยทาตา. ตสฺมา อิทเมว "อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธี"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพโต ๑- จตุตฺถํ. อิทํ จตุตฺถํ อุปฺปนฺนนฺติปิ จตุตฺถํ. ปญฺญวา โหตีติ ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺญวา. อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยคามินิยา เจว อตฺถคามินิยา จ. สมนฺนาคโตติ ปริปุณฺโณ. อริยายาติ นิทฺโทสาย. นิพฺเพธิกายาติ นิพฺเพธปกฺขิกาย. ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ นิพฺพานคามินิยา. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ "เอตฺตกํ ทุกฺขํ น อิโต ภิยฺโย ทุกฺขนฺ"ติ ๒- สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติ. ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ. ตทุภยมฺปิ ยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ. ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา"ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต "อิเม อาสวา"ติอาทิมาห. เต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เอวํ ติสฺโส สิกฺขาโย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตาสํ ปาริปูริกฺกมํ ทสฺเสตุํ "อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺยา"ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- ปจฺเจกํ ปริปูเรตุํ อาวชฺชนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, อาวชฺชิตฺวาปิ "อยํ นาม สิกฺขา"ติ ชานนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ชานิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ปสฺสิตฺวา ยถาทิฏฺฐํ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตตฺเถว จิตฺตํ อจลํ กตฺวา อธิฏฺฐหนฺโตปิ ๓- สิกฺเขยฺย, ตํตํสิกฺขาสมฺปยุตฺตํ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญาหิ สกสกกิจฺจํ กโรนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยาภิชานนกาเลปิ ตํ ตํ กิจฺจํ กโรนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺยาติ, ๔- อธิสีลํ อาจเรยฺย, อธิจิตฺตํ สมาจเรยฺย, อธิปญฺญํ สมาทาย วตฺเตยฺย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. คณนานุปุพฺพตา ฉ.ม. อยํ ทุกฺขนฺติ ปาโฐ น ทิสฺสติ @ ฉ.ม. ปติฏฺฐเปนฺโตปิ ฉ.ม. สิกฺเขยฺย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.

อิธาติ มูลปทํ. อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพญฺญุพุทฺธสาสนเมว กถิตํ. ตํ หิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐีติ วุจฺจติ. ตํเยว ๑- ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโย, สภาวฏฺเฐน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน วินโย, ตทุภเยนปิ ธมฺมวินโย, ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺฐจริยฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺฐิทานวเสน สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา "อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา"ติอาทีสุ อิมิสฺสา พุทฺธทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา อิมสฺมึ พุทฺธอาทาเย อิมสฺมึ พุทฺธธมฺเม อิมสฺมึ พุทฺธวินเย. เย โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ "อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิราคาย, สํโยคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิสํโยคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ, โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ, โน สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ, โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ, โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน สุภรตายา"ติ. เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ "อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย ฯเปฯ สุภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน ทุพฺภรตายา"ติ. เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ "เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๒- เอวํ วุตฺเต อิมสฺมึ พุทฺธธมฺมวินเย อิมสฺมึ พุทฺธปาวจเน อิมสฺมึ พุทฺธพฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ พุทฺธสตฺถุสาสเนติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิ เจตํ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สกลํ สาสนํ พุทฺเธน ๓- ภควตา ทิฏฺฐตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺฐิ. ภควโต ขมนวเสน ขนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตสฺเสว องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๕๓/๒๓๓, วิ.จูฬ. ๗/๔๐๖/๒๓๙ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น @ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.

รุจฺจนวเสน รุจิ. คหณวเสน อาทาโย. อตฺตโน การกํ อปาเยสุ อปตมานํ กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม. ตสฺเสว ๑- สงฺกิเลสปกฺขํ วิเนตีติ วินโย. ธมฺโม จ โส วินโย จาติ ธมฺมวินโย. กุสลธมฺเมหิ วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ ธมฺมวินโย. เตเนว วุตฺตํ:- "เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย ฯเปฯ เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๒- ธมฺเมน วา วินโย, น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโย. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ องฺกุเสหิ กสาหิ จ อทณฺเฑน อสตฺเถน นาโค ทนฺโต มเหสินา"ติ. ๓- ตถา:- "ธมฺเมน นียมานาน กา อุสูยา วิชานตนฺ"ติ. ๔- ธมฺโม ๕- วินโย ธมฺมวินโย. อนวชฺชธมฺมตฺถํ เหส วินโย, น ภวโภคาทิอตฺถํ. ๖- เตนาห ภควา "นยิทํ ภิกฺขเว พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถนฺ"ติ ๗- วิตฺถาโร. ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห "อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ. ๘- วิสิฏฺฐํ วา นยตีติ วินโย. ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโย. สํสาราทิธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส วิสิฏฺฐํ นิพฺพานํ นยติ. ธมฺมสฺส วา วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย. ธมฺมภูโต หิ ภควา, ตสฺเสว วินโย. ยสฺมา วา ธมฺมา เอว อภิญฺเญยฺยา ปริญฺเญยฺยา ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอว ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ น ชีเวสุ จาติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โสว องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๕๓/๒๓๓, วิ.จูฬ. ๗/๔๐๖/๒๓๙ @ วิ.จูฬ. ๗/๓๔๒/๑๓๔, ม.ม. ๑๓/๓๕๒/๓๓๗ วิ.มหา. ๔/๖๓/๕๖ สี.,ฉ.ม. ธมฺมาย วา @ สี. น หิ วญฺจนตฺถํ, ฉ.ม. ภวโภคามิสตฺถํ @ อง.จตุกฺก. ๒๑/๒๕/๓๐ ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.

ธมฺมวินโย. สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเญสํ วจนโต ปธานํ วจนนฺติ ปวจนํ, ปวจนเมว ปาวจนํ. สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺฐจริยภาเวน พฺรหฺมจริยํ. เทวมนุสฺสานํ สตฺถุภูตสฺส ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ. สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ สตฺถุสาสนํ. "โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ ๑- หิ ธมฺมวินโยว สตฺถา"ติ วุตฺโตติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน อิมสฺมึเยว สาสเน สพฺพปฺปการสิกฺขตฺตยปริปูรโก ๒- ภิกฺขุ ทิสฺสติ, น อญฺญตฺถ, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ "อิมิสฺสา"ติ จ "อิมสฺมินฺ"ติ จ อยํ นิยโม กโตติ เวทิตพฺโพ. ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาติ ชีวิตํ. อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ. ชีวิตเมว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํ โหติ. ลกฺขณาทีหิ ปน อตฺตนา อวินิภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานํ. สนฺเตปิ จ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยเวตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ, อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ. ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ, ธาติ ๓- วิย กุมารํ, สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ, นิยามโก วิย นาวํ. น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานญฺจ อภาวา. น ภงฺคกฺขเณ ฐเปติ, สยํ ภิชฺชมานตฺตา, ขยมาโน ๔- วิย วฏฺฏิสิเนโห ปทีปสิขํ, น จ ปวตฺตนฏฺฐปนานุภาววิรหิตํ, ๕- ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺฐพฺพํ. ฐิติปริตฺตตาย วาติ ฐิติกฺขณสฺส มนฺทตาย โถกตาย. อปฺปกนฺติ มนฺทํ ลามกํ. สรสปริตฺตตาย วาติ อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ กิจฺจานํ สมฺปตฺตีนํ วา อปฺปตาย ทุพฺพลตาย. เตสํ ทฺวินฺนํ การณํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ "กถํ ฐิติปริตฺตตายา"ติอาทิมาห. ตตฺถ `อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถาติ เอวมาทิ ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํ จิตฺตสฺส นิรุชฺฌนกาเล @เชิงอรรถ: ที.มหา. ๑๐/๒๑๖/๑๓๔ ฉ.ม. สพฺพปฺปการชฺฌานนิพฺพตฺตโก ม. ธาตี @ ฉ.ม. ขียมาโน ฉ.ม. อนุปาลนปวตฺตนฏฺฐปนานุภาววิรหิตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.

สพฺพสฺมึ รูปารูปธมฺเม อนิรุชฺฌนฺเตปิ รูปโต อรูปสฺส ปฏฺฐานภาเวน อรูปชีวิตํ สนฺธาย, จุติจิตฺเตน วา สทฺธึ สพฺเพสํ รูปารูปานํ นิรุชฺฌนภาเวน ปญฺจโวการภเว จุติจิตฺตํ สนฺธาย, จตุโวการภเว วา ๑- รูปสฺส อภาเวน จตุโวการภวํ สนฺธาย กถิตนฺ'ติ เวทิตพฺพํ. อตีเต จิตฺตกฺขเณติ อตีตจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคีกาเล ตํสมงฺคีปุคฺคโล "ชีวิตฺถ"อิติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวตีติ วตฺตมาเน ๒- "ชีวตี"ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิสฺสตีติ อนาคเต ๒- "ชีวิสฺสตี"ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสตีติ อนาคตจิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนกฺขณสมงฺคีกาเล "ชีวิสฺสตี"ติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวตีติ "ชีวตี"ติ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิตฺถาติ อตีเต ๒- "ชีวิตฺถ "อิติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวตีติ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตกฺขณสมงฺคีกาเล. ชีวตีติ "อิทานิ ชีวตี"ติ วตฺตุํ ลพฺภติ. น ชีวิตฺถาติ อตีเต ๒- "ชีวิตฺถ "อิติ วตฺตุํ น ลพฺภติ. น ชีวิสฺสตีติ อนาคเต ๒- "ชีวิสฺสตี"ติ วตฺตุํปิ น ลพฺภติ. ชีวิตํ อตฺตภาโว จ สุขทุกฺขา จาติ อยํ คาถา ปญฺจโวการภวํ อมุญฺจิตฺวา ลพฺภมานาย ทุกฺขเวทนาย คหิตตฺตา ปญฺจโวการภวเมว สนฺธาย วุตฺตา. ๓- กถํ? ชีวิตนฺติ ชีวิตสีเสน สงฺขารกฺขนฺโธ. อตฺตภาโวติ รูปกฺขนฺโธ. "อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ ๔- วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนํ อนฺโตกริตฺวา สุขทุกฺขา จาติ เวทนากฺขนฺโธ, จิตฺตํ อิติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ วุตฺโต. อิเมสํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ กถิตตฺตาเยว ขนฺธลกฺขเณน เอกลกฺขณภาเวน ลกฺขณาการวเสน สญฺญากฺขนฺโธปิ กถิโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ วุตฺเตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อรูปธมฺมํ มุญฺจิตฺวา กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูปสฺส อปฺปวตฺตนภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ อรูปปฺปธานภาโว กถิโต โหติ. กถํ? อสญฺญีสตฺเต ๕- รูปมฺปิ อิธูปจิตกมฺมพลํ อมุญฺจิตฺวาว ปวตฺตติ, นิโรธสมาปนฺนานํ รูปมฺปิ ปฐมสมาปตฺตพลํ ๖- อมุญฺจิตฺวาว ปวตฺตติ. เอวํ อตฺตโน อปฺปวตฺติฏฺฐาเนปิ รูปปฺปวตฺตึ อตฺตโน สนฺตกเมว กตฺวา ปวตฺตนสภาวสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม. วุตฺตาติ @เวทิตพฺพา อภิ.อ. ๒/๑๙๔ ฉ.ม. อสญฺญสตฺเต @ สี.,ฉ.ม. ปฐมสมาปนฺนสมาปตฺติพลํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.

อรูปธมฺมสฺส อตฺตโน ปวตฺติฏฺฐาเน รูปปวตฺติยา ปธานการณภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ จิตฺตปฺปธานภาโว กถิโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํ รูปปฺปวตฺติปฺปธานภูตจิตฺตนิโรเธน รูเป ธรมาเนเยว สตฺตานํ ๑- นิโรโธ นาม โหตีติ อรูปธมฺมวเสน เอว "ลหุโส วตฺตเต ขโณ"ติ วุตฺตํ. อถ วา ปญฺจโวการภเว จุติจิตฺตํ สนฺธาย กถิตาติ เวทิตพฺพา. เอวํ กถิยมาเน สุขทุกฺขา จาติ กายิกเจตสิกสุขเวทนา จ กายิกเจตสิกทุกฺขเวทนา จ จุติจิตฺตกฺขเณ อโหนฺตีปิ เอกสนฺตติวเสน จุติจิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌตีติ กถิตา. จตุโวการภวํ วา สนฺธาย กถิตาติปิ เวทิตพฺพา. กถํ? อญฺญสฺมึ ฐาเน อตฺตภาโวติ สญฺญากฺขนฺธสฺส วุตฺตภาเวน อตฺตภาโวติ สญฺญากฺขนฺโธว คหิโต. พฺรหฺมโลเก กายิกสุขทุกฺขโทมนสฺสํ ๒- อโหนฺตมฺปิ สุขทุกฺขา จาติ เวทนาสามญฺญโต ลพฺภมาโน เวทนากฺขนฺโธ คหิโตติ เวทิตพฺพํ. เสสํ วุตฺตสทิสเมว. อิเมสุ จ ตีสุ วิกปฺเปสุ เกวลาติ ธุวสุขสุภอตฺตา นตฺถิ, เกวลํ เตหิ ๓- อโวมิสฺสา. ลหุโส วตฺตติ ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติปริตฺโต ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ. เอกโต ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต "จุลฺลาสีติสหสฺสานี"ติ คาถมาห. จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรูติ เย เทวคณา จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุํ คเหตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตเน ติฏฺฐนฺติ. "เย นรา"ติปิ ปาฬิ. น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตาติ ๔- เตปิ เทวา ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตา เอกโต หุตฺวา ยุคนทฺเธน จิตฺเตน น ตุ เอว ชีวนฺติ, เอเกเนเกน จิตฺเตน ชีวนฺตีติ อตฺโถ. อิทานิ มรณกาลํ ทสฺเสนฺโต "เย นิรุทฺธา"ติ คาถมาห. ตตฺถ เย นิรุทฺธาติ เย ขนฺธา นิรุทฺธา อตฺถงฺคตา. มรนฺตสฺสาติ มตสฺส. ติฏฺฐมานสฺส วาติ ธรมานสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปวตฺตานํ สี. กายิกสุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสํ ม. เหเต ฉ.ม. ทฺวีหิ @จิตฺตสโมหิตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.

วา. สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธาติ จุติโต อุทฺธํ นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปวตฺเต นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปุน ฆเฏตุมสกฺกุเณยฺยฏฺเฐน สพฺเพปิ ขนฺธา สทิสา. คตา อปฺปฏิสนฺธิกาติ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน คตา อปฺปฏิสนฺธิกาติ วุจฺจนฺติ. อิทานิ ตีสุ กาเลสุ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ นานตฺตํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ "อนนฺตรา"ติ คาถมาห. ตตฺถ อนนฺตรา จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตาติ เย ขนฺธา อนนฺตราตีตา หุตฺวา ภินฺนา นิรุทฺธา, เย จ อนาคตา ขนฺธา ภิชฺชิสฺสนฺติ. ตทนฺตเรติ เตสํ อนฺตเร นิรุทฺธานํ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธานํ. เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณติ วิสมสฺส ภาโว เวสมํ, ตํ เวสมํ นตฺถิ, เตหิ นานตฺตํ นตฺถีติ อตฺโถ. ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, ตสฺมึ ลกฺขเณ. อิทานิ อนาคตกฺขนฺธานํ วตฺตมานกฺขนฺเธหิ อสมฺมิสฺสภาวํ กเถนฺโต "อนิพฺพตฺเตน น ชาโต"ติ คาถมาห. อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อชาเตน อปาตุภูเตน อนาคตกฺขนฺเธน น ชาโต น นิพฺพตฺโต. เอเตน อนาคตกฺขนฺธสฺส วตฺตมานกฺขนฺเธน อสมฺมิสฺสภาวํ กเถสิ. ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวตีติ ขณปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมานกฺขนฺเธน ชีวติ. เอเตน เอกกฺขเณ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ น ชีวตีติ กถิตํ. จิตฺตภคฺคา มโตติ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ เอกกฺขเณ อชีวนภาเวน จิตฺตภงฺเคน มโต. "อุปริโต จิตฺตภงฺคา"ติปิ ปาฬิ, ตํ อุชุกเมว. ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาติ "รูปํ ชีรติ มจฺจานํ, นามโคตฺตํ น ชีรตี"ติ ๑- วจนกฺกเมน ปณฺณตฺติมตฺตํ ๒- น ชีรณสภาเวน ปรมา ฐิติ เอติสฺสาติ ปรมตฺถิยา, ๓- สภาวฏฺฐิติกาติ อตฺโถ. "ทตฺโต มโต, มิตฺโต มโต"ติ ปณฺณตฺติมตฺตเมว หิ ติฏฺฐติ. อถ วา ปรมตฺถิยาติ ปรมตฺถิกา. ปรโม อตฺโถ เอติสฺสาติ ปรมตฺถิกา. อชฏากาโสติ ปญฺญตฺติยา นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ กถนํ วิย มโตติ ปญฺญตฺติ นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ น กถิยติ, ชีวิตินฺทฺริยภงฺคสงฺขาตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กถิยติ. @เชิงอรรถ: สํ.ส. ๑๕/๗๖/๔๙ สี. ปณฺณตฺติมตฺตสฺส สี. ปรมฏฺฐิติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.

อนิธานคตา ภคฺคาติ เย ขนฺธา ภินฺนา, เต นิธานํ นิหิตํ นิจยํ นิคจฺฉนฺตีติ ๑- อนิธานคตา. ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเตติ อนาคเตปิ เนสํ ปุญฺชภาโว ราสิภาโว นตฺถิ. นิพฺพตฺตาเยว ติฏฺฐนฺตีติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อุปฺปนฺนา ฐิติกฺขเณ จสฺส ๒- วยธมฺมาว หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ. กิมิว? อารคฺเค สาสปูปมาติ สูจิมุเข สาสโป วิย. อิทานิ ขนฺธานํ ทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต "นิพฺพตฺตานนฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ. ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโตติ เอเตสํ เภโท ปุรโต กตฺวา ฐปิโต. ปโลกธมฺมาติ นสฺสนสภาวา. ปุราเณหิ อมิสฺสิตาติ ปุเร อุปฺปนฺเนหิ ขนฺเธหิ น มิสฺสิตา น สํสคฺคา. อิทานิ ขนฺธานํ อทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต "อทสฺสนโต อายนฺตี"ติ คาถมาห. ตตฺถ อทสฺสนโต อายนฺตีติ อทิสฺสมานาเยว อาคจฺฉนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนนฺติ เภทา ภงฺคโต อุทฺธํ อทสฺสนภาวํ คจฺฉนฺติ. วิชฺชุปฺปาโทว อากาเสติ วิวฏากาเส วิชฺชุลตานิจฺฉรณํ วิย. อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปชฺชนฺติ จ ภิชฺชนฺติ จ, นสฺสนฺตีติ อตฺโถ. "อุเทติ อาปูรติ ขียติ ๓- จนฺโท"ติ ๔- เอวมาทีสุ วิย. เอวํ ฐิติปริตฺตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรสปริตฺตตํ ทสฺเสนฺโต "กถํ สรสปริตฺตตายา"ติอาทิมาห. ตตฺถ อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตนฺติ อพฺภนฺตรปวิสนนาสิกวาต- ปฏิพทฺธํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. อสฺสาสปสฺสาสาติ ตทุภยํ. มหาภูตูปนิพทฺธนฺติ จตุสมุฏฺฐานิกานํ ปฐวีอาปเตชวายานํ มหาภูตานํ ปฏิพทฺธํ ชีวิตํ. กวฬิงฺการาหารูปนิพทฺธนฺติ อสิตปีตาทิกวฬิงฺการาหาเรน อุปนิพทฺธํ. อุสฺมูปนิพทฺธนฺติ กมฺมชเตโชธาตูปนิพทฺธํ. วิญฺญาณูปนิพทฺธนฺติ ภวงฺควิญฺญาณูปนิพทฺธํ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมนฺ"ติ. ๕- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. น คจฺฉนฺตีติ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม. เวติ @ ขุ.ชา. ๒๗/๓๕๑/๑๒๔ สํ.ขนฺธ. ๑๗/๙๕/๑๑๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.

อิทานิ เนสํ ทุพฺพลการณํ ทสฺเสนฺโต "มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ มูลมฺปีติ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลภูตมฺปิ. อสฺสาสปสฺสาสานํ หิ กรชกาโย มูลํ. มหาภูตานํ ๑- อวิชฺชากมฺมตณฺหาหารา. อิเมสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ อสฺสาสาทีนํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธการณวเสน ๒- วุตฺตานํ. เอเตสุ หิ เอเกกสฺมึ อสติ ชีวิตินฺทฺริยํ น ติฏฺฐติ. ทุพฺพลนฺติ อปฺปถามํ. ปุพฺพเหตูปีติ อตีตชาติยํ อิมสฺส วิปากวฏฺฏสฺส เหตุภูตา การณสงฺขาตา อวิชฺชาสงฺขารตณฺหุปาทานภวาปิ. อิเมสํ ทุพฺพลา เยปิ ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลาติ เย อารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยา. ปภวิกาติ ๓- ปธานํ หุตฺวา อุปฺปาทิกา ตณฺหา. ๔- สหภูปีติ ๕- สหภวิกาปิ รูปารูปธมฺมา. สมฺปโยคาปีติ เอกโต ยุตฺตาปิ อรูปธมฺมา. สหชาปีติ สทฺธึ เอกจิตฺเต อุปฺปนฺนาปิ. ยาปิ ปโยชิกาติ จุติปฏิสนฺธิวเสน โยเชตุํ นิยุตฺตาติ ปโยชิกา, วฏฺฏมูลกา ตณฺหา. วุตฺตเญฺหตํ "ตณฺหาทุติโย ปุริโส"ติ. ๖- นิจฺจทุพฺพลาติ นิรนฺตเรน ทุพฺพลา. อนวฏฺฐิตาติ น อวฏฺฐิตา, โอนมิตฺวา ๗- น ฐิตา. ปริปาตยนฺติ อิเมติ อิเม อญฺญมญฺญํ ปาตยนฺติ ขิปนฺติ. ๘- อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺส, เอโก เอกสฺสาติ อตฺโถ. หิอิติ การณตฺเถ นิปาโต. นตฺถิ ตายิตาติ ตายโน รกฺขโก นตฺถิ. น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญนฺติ อญฺเญ อญฺญํ ฐเปตุํ น สกฺโกนฺติ. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชตีติ โยปิ อิเมสํ อุปฺปาทโก ธมฺโม, โส อิทานิ นตฺถิ. น จ เกนจิ โกจิ หายตีติ โกจิ เอโกปิ กสฺสจิ วเสน น ปริหายติ. ภงฺคพฺยา ๙- จ อิเม หิ สพฺพโสติ สพฺเพปิ หิ อิเม ขนฺธา สพฺพากาเรน ภงฺคํ ปาปุณิตุํ ยุตฺตา. ปุริเมหิ ปภาวิตาติ อิเมหิ ๑๐- ปุพฺพเหตุปจฺจเยหิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทิกา. เยปิ ปภวกาติ ๑๑- เยปิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทกา ปุพฺพเหตุปจฺจยา. เต ปุเร มตาติ เต วุตฺตปฺปการปจฺจยา วตฺตมานํ อปาปุณิตฺวา ปฐมเมว มรณํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มหาภูตาทีนํ ฉ.ม. ชีวิตินฺทฺริยปวตฺติการณวเสน ฉ.ม. ปภาวิกาติ @ ฉ.ม. ภวตณฺหา ฉ.ม. สหภูมีติ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๕/๒๔๑ ฉ.ม. โอตริตฺวา @ ฉ.ม.,สี. เขปยนฺติ ฉ.ม. คนฺธพฺพา ๑๐ ฉ.ม. ปภาวิตา อิเมติ ๑๑ ฉ.ม. ปภาวิกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.

ปตฺตา. ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จาติ ปุริมา ปุพฺพเหตุปจฺจยาปิ จ ปจฺฉิมา วตฺตมาเน ปจฺจยสมุปฺปนฺนาปิ จ. อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสูติ อญฺญมญฺญํ กิสฺมิญฺจิ กาเล น ทิฏฺฐปุพฺพา. มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานนฺติ ธตรฏฺฐวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมฺมหาราชา อิสฺสรา เอเตสนฺติ จาตุมฺมหาราชิกา. รูปาทีหิ ทิพฺพนฺตีติ เทวา. ๑- เต สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติ. เตสุ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกาปิ, อตฺถิ อากาสฏฺฐกาปิ. เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ขิฑฺฑาปโทสิกา มโนปโทสิกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ จาตุมฺมหาราชิกเทวโลกฏฺฐา เอว เตสํ จาตุมฺมหาราชิกานํ ชีวิตํ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. ปริตฺตกนฺติ วุฑฺฒิปฏิเสโธ. ๒- ปริปกฺโก วโย มยฺหํ ปริตฺตํ มม ชีวิตนฺติอาทีสุ วิย. โถกนฺติ มนฺทกาลํ, ทีฆทิวสปฏิเสโธ. ขณิกนฺติ มนฺทกาลํ, กาลนฺตรปฏิเสโธ. ขณิกมรณํ ขณิกชฺฌานนฺติอาทีสุ วิย. ลหุกนฺติ สลฺลหุกํ, อลสปฏิเสโธ. เอวํ ลหุปริวตฺตนฺติอาทีสุ วิย. อิตฺตรนฺติ สีฆํ พลวปฏิเสโธ. อิตฺตรภตฺติ อิตฺตรสทฺธาติอาทีสุ วิย. อนทฺธนียนฺติ กาลวเสน น อทฺธานกฺขมํ. จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติอาทีสุ วิย. นจิรฏฺฐิติกนฺติ ทิวเส ทิวเส ๓- จิรํ น ติฏฺฐตีติ นจิรฏฺฐิติกํ, ทิวสปฏิเสโธ. สทฺธมฺโม นจิรฏฺฐิติกนฺติอาทีสุ วิย. ๒- ตาวตึสานนฺติ เตตฺตึสชนา ตตฺถ อุปปนฺนาติ ตาวตึสา. อปิ จ ตาวตึสาติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํ. เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา, อตฺถิ อากาสฏฺฐกา, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ตถา ยามาทีนํ. เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิ. ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามา. ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ ตุสิตา. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามกาเล ๔- ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตี. จิตฺตวารํ ญตฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวา ๒-๒ ฉ.ม. เอตฺถนฺตเร ปาฐา โถกํ วิสทิสา @ ฉ.ม. ทิวเสน ฉ.ม. นิมฺมิตุกามกาเล

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.

ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรหฺมกาเย พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกา. สพฺเพปิ ปญฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตา. คมนีโยติ คนฺตพฺโพ. ๑- สมฺปราโยติ ปรโลโก. โย ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตนฺติ โย จิรํ ติฏฺฐมาโน, โส วสฺสสตมตฺตํ ติฏฺฐติ. อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต อุปริ ๒- ติฏฺฐมาโน เทฺว วสฺสสตานิ ติฏฺฐมาโน นาม นตฺถิ. หีเฬยฺย นนฺติ นํ ชีวิตํ อวญฺญาตํ กเรยฺย, ลามกโต จินฺเตยฺย. "หีเฬยฺยานนฺ"ติ วา ๓- ปฐนฺติ. อจฺจยนฺตีติ อติกฺกมนฺติ. อโหรตฺตาติ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทา. อุปรุชฺฌตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ, อภาวํ อุปคจฺฉติ. อายุ ขียติ มจฺจานนฺติ สตฺตานํ อายุสงฺขาโร ขยํ ยาติ. กุนฺนทีนํว โอทกนฺติ ยถา อุทกจฺฉินฺนาย กุนฺนทิยา อุทกํ, เอวํ มจฺจานํ อายุ ขียติ. ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ เอกจิตฺตกฺขณิกมตฺโตเยว. ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ เอเกเนว เนมิปฺปเทเสน ปวตฺตติ, ติฏฺฐมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺฐติ, เอวเมตํ ๔- เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตํ ตสฺมึ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติ. ธีราติ ธีรา อิติ. ปุน ธีราติ ปณฺฑิตา. ธิติมาติ ธิติ อสฺส อตฺถีติ ธิติมา. ธิติสมฺปนฺนาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. ธิกฺกิตปาปาติ ๕- ครหิตปาปา. ตสฺเสว ๖- ปริยายํ ทสฺเสตุํ "ธี วุจฺจติ ปญฺญา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปชานาตีติ ปญฺญา. กึ ปชานาติ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิ. อฏฺฐกถายํ ปน "ปญฺญาปนวเสน ปญฺญา"ติ วุตฺตา. กินฺติ ปญฺญาเปติ? "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ ปญฺญาเปติ. สา จ อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปญฺญาว อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํ. สา ปเนสา โอภาสนลกฺขณา จ ๗- ปชานนลกฺขณา จ, ยถา หิ จตุพฺภิตฺติเก เคเห รตฺติภาเค ทีเป ชาลิเต ๘- อนฺธการํ นิรุชฺฌติ, อาโลโก ปาตุภวติ, เอวเมว โอภาสนลกฺขณา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. คนฺธพฺโพ สี. อุตฺตรึ ฉ.ม. จ ฉ.ม. เอวเมว @ ฉ.ม. ธีกตปาปา สี.,ฉ.ม. ตํเยว ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. ชลิเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.

ปญฺญา. ปญฺโญภาสสโม โอภาโส นาม นตฺถิ. ปญฺญวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา โหติ. เตนาห เถโร:- "ยถา มหาราช ปุริโส อนฺธกาเร เคเห เตลปฺปทีปํ ปเวเสยฺย, ปวิฏฺโฐ ปทีโป อนฺธการํ วิธเมติ, ๑- โอภาสํ ชเนติ, อาโลกํ วิทสฺเสติ, ๒- ปากฏานิ จ รูปานิ กโรติ, เอวเมว โข มหาราช ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา อวิชฺชนฺธการํ วิธเมติ, วิชฺโชภาสํ ชเนติ, ญาณาโลกํ วิทสฺเสติ, ปากฏานิ อริยสจฺจานิ กโรติ. เอวเมว โข มหาราช โอภาสนลกฺขณา ปญฺญา"ติ. ยถา วา ๓- ปน เฉโก ภิสกฺโก อาตุรานํ สปฺปายาสปฺปายานิ โภชนาทีนิ ชานาติ, เอวํ ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลเสวิตพฺพาเสวิตพฺพหีนปฺปณีต- กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคอปฺปฏิภาเค ธมฺเม ปชานาติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา "ปชานาติ ปชานาตีติ โข อาวุโส ตสฺมา ปญฺญวาติ วุจฺจติ. กิญฺจ ปชานาติ? อิทํ ทุกฺขนฺติ ปชานาตี"ติ ๔- วิตฺถาเรตพฺพํ. เอวมสฺสา ปชานนลกฺขณตา เวทิตพฺพา. อปโร นโย:- ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา, กุสลิสฺสาสกฺขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย. วิสโยภาสรสา, ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา, อรญฺญคตสุเทสโก วิย. ขนฺธธีราติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺเตนฺตีติ ขนฺธธีรา. อฏฺฐารสสุ ธาตูสุ ญาณํ ปวตฺเตนฺตีติ ธาตุธีรา. เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เนตพฺโพ. เต ธีรา เอวมาหํสูติ เอเต ปณฺฑิตา เอวํ กถยึสุ. กเถนฺตีติ "อปฺปกํ ปริตฺตกนฺ"ติ กถยนฺติ. ภณนฺตีติ "โถกํ ขณิกนฺ"ติ ภาสนฺติ. ทีปยนฺตีติ "ลหุกํ อิตฺตรนฺ"ติ ปฏฺฐเปนฺติ. ๕- โวหรนฺตีติ "อนทฺธนิกํ นจิรฏฺฐิติกนฺ"ติ นานาวิเธน พฺยาหรนฺติ. ๖- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วิทฺธํเสติ. เอวมุปริปิ ฉ.ม. วิทํเสติ. เอวมุปริปิ ฉ.ม. อยํ สทฺโท @น ทิสฺสติ ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑ ฉ.ม. ปติฏฺฐเปนฺติ ฉ.ม. พฺยวหรนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.

[๑๑] อิทานิ เย ตถา น กโรนฺติ, เตสํ พฺยสนุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต "ปสฺสามี"ติ คาถมาห. ตตฺถ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุอาทีหิ เปกฺขามิ. โลเกติ อปายาทิมฺหิ. ปริผนฺทมานนฺติ อิโต จิโต จ ผนฺทมานํ. ปชํ อิมนฺติ อิมํ สตฺตนิกายํ. ๑- ตณฺหาคตนฺติ ตณฺหาย คตํ อภิภูตํ นิปาติตนฺติ อธิปฺปาโย. ภเวสูติ กามภวาทีสุ. หีนา นราติ หีนกมฺมนฺตา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ อนฺตกาเล สมฺปตฺเต มรณมุเข ปริเทวนฺติ. อวีตตณฺหา เสติ อวิคตตณฺหา. ภวาติ กามภวาทิกา. ภเวสูติ กามภวาทิเกสุ. อถ วา ภวาภเวสูติ ภวาภเวสุ, ปุนปฺปุนํ ภเวสูติ วุตฺตํ โหติ. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามีติ ทุวิธํ มํสจกฺขุ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ. ตตฺถ โยยํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺฐิโต เหฏฺฐา อกฺขิกูปกฏฺฐิเกน อุปริ ภมุกฏฺฐิเกน อุภโต อกฺขิกูเฏหิ พหิทฺธา อกฺขิกูเปหิ ๒- ปริจฺฉินฺโน อกฺขิกูปมชฺเฌ ๓- นิกฺขนฺเตน นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเคน ๔- อาพทฺโธ เสตกณฺหาติกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต ๕- มํสปิณฺโฑ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม. โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม. อิทมธิปฺเปตํ. ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุขฏฺฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐมณฺฑเล สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ ๖- จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ. ตํ จกฺขตีติ จกฺขุ, เตน มํสจกฺขุนา ปสฺสามิ. ทิพฺพจกฺขุนาติ "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา"ติ ๗- เอวํวิเธน ทิพฺเพน จกฺขุนา. ปญฺญาจกฺขุนาติ "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๘- เอวํ อาคเตน ปญฺญาจกฺขุนา. พุทฺธจกฺขุนาติ "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต"ติ ๙- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สตฺตกายํ ฉ.ม. อกฺขิโลเมหิ, อกฺขิปขุเมหิ (ปฏิสํ.อ. ๑/๘๗) @ ฉ.ม. อกฺขิกูปกมชฺฌา ฉ.ม. มตฺถลุงฺเค ฉ.ม. เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต @ ม. มุคฺคปฏลมตฺตํ อูกาสีสมตฺตํ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕ ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘, @วิ.มหา. ๔/๑๙/๑๖ ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.

เอวมาคเตน พุทฺธจกฺขุนา. สมนฺตจกฺขุนาติ "สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณนฺ"ติ ๑- เอวมาคเตน สมนฺตจกฺขุนา. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา หตฺถตเล ฐปิตามลกํ วิย รูปคตํ มํสจกฺขุนา. ทกฺขามีติ สญฺชานามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตูปปาตํ. โอโลเกมีติ อวโลเกมิ ปญฺญาจกฺขุนา จตุสจฺจํ. นิชฺฌายามีติ จินฺเตมิ พุทฺธจกฺขุนา สทฺธาปญฺจมกานิ อินฺทฺริยานิ. อุปปริกฺขามีติ สมนฺตโต อิกฺขามิ ปริเยสามิ สมนฺตจกฺขุนา ปญฺจ เนยฺยปเถ. ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาจลนาย จลมานํ. อิโต ปรํ ทิฏฺฐิผนฺทนาทิ ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานปริโยสานํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว. สมฺผนฺทมานนฺติ ปุนปฺปุนํ ผนฺทมานํ. วิปฺผนฺทมานนฺติ นานาวิเธน จลมานํ. เวธมานนฺติ กมฺปมานํ. ปเวธมานนฺติ ปธาเนน กมฺปมานํ. สมฺปเวธมานนฺติ ปุนปฺปุนํ กมฺปมานํ. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ตณฺหานุคตนฺติ ตณฺหาย อนุปวิฏฺฐํ. ตณฺหายานุสฏนฺติ ตณฺหาย อนุปตฺถฏํ. ตณฺหายาปนฺนนฺติ ๒- ตณฺหาย นิมุคฺคํ. ตณฺหาย ปาติตนฺติ ตณฺหาย ขิตฺตํ. "ปริปาติตนฺ"ติ วา ปาโฐ. อภิภูตนฺติ ตณฺหาย มทฺทิตํ อชฺโฌตฺถฏํ. ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เขเปตฺวา คหิตจิตฺตํ. อถ วา โอเฆน คตํ วิย ตณฺหาคตํ. อุปาทินฺนกรูปปจฺจเยหิ ปติตฺวา คตํ วิย ตณฺหานุคตํ. อุทกปิฏฺฐึ ฉาเทตฺวา ปตฺถฏนีลิกา อุทกปิฏฺฐิ วิย ตณฺหานุสฏํ. วจฺจกูเป นิมุคฺคํ วิย ตณฺหายาปนฺนํ. รุกฺขคฺคโต ปติตฺวา นรเก ปติตํ วิย ตณฺหาย ปาติตํ. อุปาทินฺนกรูปสํโยคํ วิย ตณฺหาย อภิภูตํ. อุปาทินฺนกรูปปริคฺคาหกสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนํ วิย ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตํ. อถ วา กามจฺฉนฺเทน ตณฺหาคตํ. กามปิปาสาย ตณฺหานุคตํ. กามาสเวน ตณฺหานุสฏํ. กามปริฬาเหน ตณฺหายาปนฺนํ. กามชฺโฌสาเนน ตณฺหาย ปาติตํ. กาโมเฆน ตณฺหาย อภิภูตํ. กามุปาทาเนน ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เอวเมเก @เชิงอรรถ: ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๑๖/๑๑๓ (สฺยา) สี. ตณฺหาธิปนฺนนฺติ, @ฉ.ม. ตณฺหายาสนฺนนฺติ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.

วณฺณยนฺติ. กามภเวติ กามาวจเร. รูปภเวติ รูปาวจเร. อรูปภเวติ อรูปาวจเร. เตสํ นานตฺตํ เหฏฺฐา ปกาสิตํเยว. ภวาภเวสูติ ภวาภเวติ ภโวติ กามธาตุ. อภโวติ รูปารูปธาตุ. อถ วา ภโวติ กามธาตุ รูปธาตุ. อภโวติ อรูปธาตุ. เตสุ ภวาภเวสุ. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ. ปุนพฺภเวติ โปโนพฺภวิเก วิปากวฏฺเฏ. กามภเวติ กามธาตุยา. กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏ. ตตฺถ กมฺมภโว ภาวยตีติ ภโว. กามภเว ปุนพฺภเวติ กามธาตุยา อุปปตฺติภเว วิปากวฏฺเฏ. วิปากภโว ภวตีติ ภโว. รูปภวาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ "กามภเว รูปภเว อรูปภเว"ติ โอกาสภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตีสุปิ "กมฺมภเว"ติ กมฺมภวํ, ตถา "ปุนพฺภเว"ติ อุปปตฺติภวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุนปฺปุนํ ภเวติ อปราปรํ อุปฺปตฺติยํ. คติยาติ ปญฺจคติยา อญฺญตราย. อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาติ อตฺตภาวานํ อภินิพฺพตฺติยํ. อวีตตณฺหาติ มูลปทํ. อวิคตตณฺหาติ ขณิกสมาธิ วิย ขณิกปฺปหานาภาเวน น วิคตา ตณฺหา เอเตสนฺติ อวิคตตณฺหา. อจฺจตฺตตณฺหาติ ตทงฺคปฺปหานาภาเวน อปริจฺจตฺตา ตณฺหาติ อจฺจตฺตตณฺหา. อวนฺตตณฺหาติ วิกฺขมฺภนปฺปหานาภาเวน น วมิตา ตณฺหาติ ๑- อวนฺตตณฺหา. อมุตฺตตณฺหาติ อจฺจนฺตสมุจฺเฉทปฺปหานาภาเวน ๒- น มุตฺตา ตณฺหาติ อมุตฺตตณฺหา. ๒- อปฺปหีนตณฺหาติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานาภาเวน ๓- น ปหีนา ตณฺหาติ อปฺปหีนตณฺหา. ๓- อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ นิสฺสรณปฺปหานาภาเวน ภเว ปติฏฺฐิตํ อจฺจนฺตสงฺกิเลสํ ๔- อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ฐิตตฺตา อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ. [๑๒] อิทานิ ยสฺมา อวิคตตณฺหาเอว ๕- ผนฺทนฺติ จ ลปนฺติ จ, ตสฺมา ตณฺหาวินเย สมาทเปนฺโต "มมายิเต"ติ คาถมาห. ตตฺถ มมายิเตติ ตณฺหาทิฏฺฐิมมตฺเตหิ "มมนฺ"ติ ปริคฺคหิเต วตฺถุสฺมึ. ปสฺสถาติ โสตาเร อาลปนฺโต อาห. เอตมฺปีติ เอตมฺปิ อาทีนวํ. เสสํ ปากฏเมว. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. น วนฺตตณฺหาติ ๒-๒ ฉ.ม. น มุตฺตตณฺหา ๓-๓ ฉ.ม. น ปหีนตณฺหา @ ฉ.ม. อนุสยกิเลสํ ฉ.ม....เอวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.

เทฺว มมตฺตาติ เทฺว อาลยา. ยาวตาติ ปริจฺเฉทนิยมนตฺเถ ๑- นิปาโต. ตณฺหาสงฺขาเตนาติ ตณฺหาโกฏฺฐาเสน, สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกํ "สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติอาทีสุ ๒- วิย. สีมกตนฺติ อปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ มริยาทกตํ "ติโยชนปรมํ สีมํ สมฺมนฺนิตุนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. โอธิกตนฺติ วจนปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ ปริจฺเฉทกตสีมนฺตริกรุกฺโข วิย. ปริยนฺตกตนฺติ ปริจฺเฉทกตํ. สีมนฺตริกรุกฺโข ปน ทฺวินฺนํ สาธารณํ, อยํ ปน เอกาพทฺธตาลปนฺติ วิย กตนฺติ ปริยนฺตกตํ. ปริคฺคหิตนฺติ กาลนฺตเรปิ ปรายตฺตํ มุญฺจิตฺวา ๔- สพฺพากาเรน คหิตํ. มมายิตนฺติ อาลยกตํ วสฺสูปคตํ เสนาสนํ วิย. อิทํ มมนฺติ สมีเป ฐิตํ. เอตํ มมนฺติ ทูเร ฐิตํ. เอตฺตกนฺติ ปริกฺขารนิยมนํ "เอตฺตกมฺปิ นปฺปฏิภาเสยฺยา"ติ วิย. เอตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทตฺเถปิ นิปาตนิยมนํ "เอตฺตาวตา โข มหานามา"ติ วิย. เกวลมฺปิ มหาปฐวินฺติ สกลมฺปิ มหาปฐวึ. อฏฺฐสตตณฺหาวิปรีตนฺติ ๕- อฏฺฐุตฺตรสตํ ตณฺหาคมนวิตฺถารํ. อฏฺฐุตฺตรสตํ กถํ โหตีติ เจ? รูปตณฺหา ฯเปฯ ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยา ปวตฺตา ตณฺหา "เสฏฺฐิปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต"ติ เอวมาทีสุ ปิติโต ลทฺธนามา วิย ปิตุสทิสารมฺมณภูตา. เอตฺถ จ รูปารมฺมณา ตณฺหา รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหา. สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหา. สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคภาเวน "รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตนฺ"ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคภาเวน "รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ เปจฺจ น ภวิสฺสตี"ติ ๖- เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติ. ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิปรีตานิ ๗- โหนฺติ. ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺตึส, อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ อฏฺฐสตํ. อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปริจฺเฉทนิยมตฺเถ @ ขุ.สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖ วิ.มหา. ๔/๑๔๐/๑๕๑ สี. ปริยนฺตํ อมุญฺจิตฺวา @ ฉ.ม. อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตนฺติ ฉ.ม. ปจฺเฉทํ ภวิสฺสตีติ @ ฉ.ม. ตณฺหาวิจริตานิ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.

"อสฺมี"ติ สติ, ๑- "อิตฺถสฺมี"ติ โหตีติ วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารส, พาหิรสฺส อุปาทาย อิมินา "อสฺมี"ติ สติ, ๑- อิมินา "อิตฺถสฺมี"ติ โหตีติ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารสาติ ฉตฺตึส. อิติ อตีตานิ ฉตฺตึส, อนาคตานิ ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึสาติ เอวมฺปิ อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิปรีตานิ โหนฺติ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐีติ รูปาทีนํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอเกกสฺมึ ๒- "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติอาทินา ๓- นเยน จตุธา คาหวเสน ปวตฺตานิ วตฺถูนิ กตฺวา อุปฺปนฺนา วิชฺชมานฏฺเฐน สติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย ตสฺมึ กาเย ๔- ทิฏฺฐีติ สกฺกายทิฏฺฐิ. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ "นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิ อยาถาวทิฏฺฐิ, วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ทิฏฺฐีติปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานมทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา, ปรมวชฺชาติ ทฏฺฐพฺพา. ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐีติ "สสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโก, อนฺตฺวา โลโก"ติอาทินยปฺปวตฺตา เอเกกํ โกฏฺฐาสํ ปติฏฺฐํ กตฺวา คหณวเสน เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺฐีติ ยา เอวํชาติกา ทิฏฺฐิ. ทิฏฺฐิคตนฺติ ทิฏฺฐีสุ คตํ. อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเฐน คหนํ ทิฏฺฐิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิย. สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐน ทิฏฺฐิกนฺตารํ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมนฏฺเฐน จ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ. มิจฺฉาทสฺสนํ หิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺฐิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺฐิคติโก หิ เอกสฺมึ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ. กทาจิ สสฺสตํ อนุคจฺฉติ, ๕- กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺฐิเยว พนฺธนฏฺเฐน สญฺโญชนนฺติ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ. สุํสุมาราทโย วิย ปุริสํ อารมฺมณํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ คาโห. ปติฏฺฐหนโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โหติ ฉ.ม. เอเกกมฺปิ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๓๐/๑๔๗ @ ฉ.ม. ตสฺมึ กาเยติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ สี. อนุวตฺตติ, ฉ.ม. อนุสฺสรติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.

ปติฏฺฐา โหติ. ๑- อยํ หิ พลวปฺปวตฺตภาเวน ๒- ปติฏฺฐหิตฺวา คณฺหาติ. นิจฺจาทิวเสน อภินิวิสตีติ อภินิเวโส. ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ ปรามาโส. อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ กุมฺมคฺโค. อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. ยถา หิ ทิสามูเฬฺหน "อยํ อสุกคามสฺส นาม ปโถ"ติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ, เอวํ ทิฏฺฐิคติเกน "สุคติปโถ"ติ คหิตาปิ ทิฏฺฐิ สุคตึ น ปาเปตีติ อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถ. มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํ. ตตฺเถว ปริพฺภมนโต ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํ, ติตฺถญฺจ ตํ อนตฺถานญฺจ อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, ติตฺถิยานํ วา สญฺชาติเทสฏฺเฐน นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน จ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํ. วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโห. อสภาวคฺคาโหติ วิปรีตคฺคาโห. "อนิจฺเจ นิจฺจนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตวเสน ปริวตฺเตตฺวา คาโห วิปลฺลาสคฺคาโห. อนุปายคฺคาโห มิจฺฉาคาโห. น ยาถาวกสฺมึ ๓- วตฺถุสฺมึ น สภาวสฺมึ วตฺถุสฺมึ ตถํ ยาถาวกํ สภาวนฺติ คาโห "อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺ"ติ คาโห. ยาวตาติ ยตฺตกา. ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานีติ พฺรหฺมชาเล ๔- อาคตานิ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ. อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ผนฺทนฺตีติ อจฺฉินฺทิตฺวา ปสยฺห พลกฺกาเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ อุปฺปนฺนสงฺกิโนปิ จลนฺติ. อจฺฉิชฺชนฺเตปีติ ๕- วุตฺตนเยน อจฺฉิชฺชนฺเตปิ. อจฺฉินฺเนปีติ วุตฺตนเยน อจฺฉินฺทิตฺวา คหิเตปิ. วิปริณามสงฺกิโนปีติ ปริวตฺเตตฺวา อญฺญถาภาเวน อาสงฺกิโนปิ. วิปริณามนฺเตปีติ ปริวตฺตนกาเลปิ. วิปริณเตปีติ วิปริวตฺติเตปิ. ผนฺทนฺตีติ จลนฺติ. สมฺผนฺทนฺตีติ สพฺพากาเรน จลนฺติ. วิปฺผนฺทนฺตีติ วิวิธากาเรน ๖- ผนฺทนฺติ. เวธนฺตีติ ภยํ ทิสฺวา กมฺปนฺติ. ปเวธนฺตีติ ฉมฺภิตตฺตภเยน วิเสเสน กมฺปนฺติ. สมฺปเวธนฺตีติ โลมหํสนภเยน สพฺพากาเรน กมฺปนฺติ. ผนฺทมาเนติ อุปโยคพหุวจนํ. อปฺโปทเกติ มนฺโททเก. ปริตฺโตทเกติ ลุฬิโตทเก. อุทกปริยาทาเนติ ขีโณทเก. พลากาหิ วาติ วุตฺตาวเสสาหิ ปกฺขิชาตีหิ. ปริปาติยมานาติ วิหึสิยมานา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปติฏฺฐาโห ฉ.ม....ปวตฺติภาเวน ฉ.ม. อยาถาวกสฺมึ @ ที.สี. ๙/๓๐/๑๓ ฉ.ม. อจฺฉินฺทนฺเตปีติ ม. วิวิธา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.

ฆฏฺฏิยมานา. อุกฺขิปิยมานาติ กทฺทมนฺตรโต นีหริยมานา คิลิยมานา วา. ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา. ผนฺทนฺติ กาเกหิ. สมฺผนฺทนฺติ กุลเลหิ. วิปฺผนฺทนฺติ พลากาหิ. เวธนฺติ ตุณฺเฑน คหิตกาเล มรณวเสน. ปเวธนฺติ วิชฺฌนกาเล. สมฺปเวธนฺติ มรณสมีเป. ปสฺสิตฺวาติ อคุณํ ปสฺสิตฺวา. ตุลยิตฺวาติ คุณาคุณํ ตุลยิตฺวา. ตีรยิตฺวาติ คุณาคุณํ วิตฺถาเรตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ วตฺถุหานภาคึ ๑- มุญฺจิตฺวา วชฺเชตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ นิปฺผตฺตึ ปาเปตฺวา อาเวณิกํ กตฺวา. อถ วา สงฺกิณฺณโทสํ โมเจตฺวา วตฺถุวิภาคกรเณน ปสฺสิตฺวา. อปริจฺเฉทโทสํ โมเจตฺวา ปมาณกรณวเสน ตุลยิตฺวา. วตฺถุโทสํ โมเจตฺวา วิภาคกรณวเสน ตีรยิตฺวา. สมฺโมหโทสํ โมจยิตฺวา อคฺควิภาคกรณวเสน วิภาวยิตฺวา. ฆนโทสํ โมเจตฺวา ปกติวิภาคกรณวเสน วิภูตํ กตฺวา. ปหายาติ ปชหิตฺวา. ปฏินิสฺสชฺชิตฺวาติ นิสฺสชฺชิตฺวา. อมมายนฺโตติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อาลยํ อกโรนฺโต. อคณฺหนฺโตติ ทิฏฺฐิยา ปุพฺพภาเค ปญฺญาย ตํ น คณฺหนฺโต. อปรามสนฺโตติ วิตกฺเกน โอหนํ ๒- อกโรนฺโต. อนภินิวิสนฺโตติ ๓- นิยาโมกฺกนฺติทิฏฺฐิวเสน นปฺปวิสนฺโต. อกุพฺพมาโนติ ปริคฺคาหตณฺหาวเสน อกโรนฺโต. อชนยมาโนติ โปโนพฺภวิกตณฺหาวเสน น ชนยมาโน. ๔- อสญฺชนยมาโนติ วิเสเสน อสญฺชนยมาโน. อนิพฺพตฺตยมาโนติ ปตฺถนาตณฺหาวเสน น นิพฺพตฺตยมาโน. อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ สพฺพากาเรน น อภินิพฺพตฺตยมาโน. อุปสคฺควเสน วา เอตานิ ปทานิ วฑฺฒิตานิ. เอวเมตฺถ ปฐมคาถาย อสฺสาทํ. [๑๓] ตโต ปราหิ จตูหิ คาถาหิ อาทีนวญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายํ นิสฺสรณํ นิสฺสรณานิสํสญฺจ ทสฺเสตุํ, สพฺพาหิ วา เอตาหิ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทสฺเสตุํ "อุโภสุ อนฺเตสู"ติ @เชิงอรรถ: สี. วตฺถุหีนตาหิ ฉ. อูหนํ ฉ.ม. อนภินิเวสนฺโตติ ฉ.ม. อชนยมาโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.

คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุโภสุ อนฺเตสูติ ผสฺสผสฺสสมุทยาทีสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปริจฺเฉเทสุ. วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ วิเนตฺวา. ผสฺสํ ปริญฺญายาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิผสฺสํ, ผสฺสานุสาเรน วา ตํสมฺปยุตฺเต สพฺเพปิ อรูปธมฺเม, เตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน รูปธมฺเม จาติ สกลมฺปิ นามรูปํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธติ รูปาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อคิทฺโธ. ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ ยํ อตฺตนา ครหติ, ตํ อกุรุมาโน. น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติ โส เอวรูโป ธิติสมฺปนฺโน ธีโร ทิฏฺเฐสุ จ สุเตสุ จ ธมฺเมสุ ทฺวินฺนํ เลปานํ เอเกนปิ เลเปน น ลิมฺปติ, อากาสมิว นิรุปลิตฺโต อจฺจนฺตโวทานปฺปตฺโต โหติ. ผสฺโส เอโก อนฺโตติ ผสฺโส เอกปริจฺเฉโท. ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโน. อยํ หิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณ. เอกเทเสน จ ๑- อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ ๒- อารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ สงฺฆฏฺฏนรโส, วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ รเสน "สงฺฆฏฺฏนรโส"ติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ อฏฺฐกถาย ๓-:- "จตุภูมกผสฺโส โน ผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิ, สงฺฆฏฺฏนรโส ปน ปญฺจทฺวาริโกว โหติ. ปญฺจทฺวาริกสฺส หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏฺฏน- รโสติปิ นาม. มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณเตฺวว นามํ, น สงฺฆฏฺฏน- รโส"ติ. อิทญฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ อาภตํ:- "ยถา มหาราช เทฺว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, ยถา เอโก เมณฺโฑ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอกเทเสเนว สี. วตฺถุํ อภิ.อ. ๑/๑๕๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.

สงฺฆฏฺฏนรโส จ. ยถา มหาราช เทฺว สมฺมา วชฺเชยฺยุํ, เทฺวปิ ปาณี วชฺเชยฺยุํ. ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา ทุติโย ปาณิ, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํ. ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จา"ติ วิตฺถาโร. ยถา วา "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา"ติอาทีสุ ๑- จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมน จ ๒- วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตสฺมา "เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพนฺ"ติอาทีสุ เอวํ จกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต กิจฺจฏฺเฐเนว รเสน "สงฺฆฏฺฏนรโส"ติ สิทฺโธ โหติ. ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ๓- ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน. อยํ หิ ตตฺถ ตตฺถ "ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส"ติ เอวํ การณโยควเสน ๔- ปเวทิโตติ. อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ, น สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโส. เอวํ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ "สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน"ติ วุตฺโต. ผลฏฺเฐน ปน ปจฺจุปฏฺฐาเนนปิ ๕- เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโน นาม โหติ. เวทนํ เหส ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. อุปฺปาทยมาโน จ ยถา พหิทฺธา อุณฺหปจฺจโยปิ สมาโน ๖- ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตอุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺฉิตงฺคารสงฺขาเต ๗- อุณฺหภาเว. เอวํ วตฺถารมฺมณสงฺขาตอญฺญปจฺจโยปิ สมาโน จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูตํ จิตฺตํ เอว ๘- เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณวาติ เวทิตพฺโพ. ตชฺเชน สมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต เอส "อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโน"ติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๓๕๒/๓๐๒ ฉ.ม. จกฺขุอาทินาเมเนว ฉ.ม. ติณฺณํ สนฺนิ... @ ฉ.ม. การณสฺเสว วเสน ฉ.ม. ปจฺจุปฏฺฐาเนเนส ฉ.ม. อุณฺหปจฺจยาปิ สมานา @ ฉ.ม. วีตจฺจิ... ฉ.ม. นิสฺสยภูเต จิตฺเต เอว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.

ผสฺโส ยโต สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, โส "ผสฺสสมุทโย"ติ วุจฺจติ, วุตฺตเญฺหตํ "สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส"ติ. ๑- อตีตทุโก กาลวเสน วุตฺโต. เวทนาทุโก "อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ ๒- วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนํ สุขเมว กตฺวา สุขทุกฺขวเสน, นามรูปทุโก รูปารูปวเสน, อายตนทุโก สํสารปฺปวตฺติวเสน, สกฺกายทุโก ปญฺจกฺขนฺธวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สุขยตีติ สุขา. เวทยตีติ เวทนา. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขา. นมนลกฺขณํ นามํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ. จกฺขฺวายตนาทีนิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ. รูปายตนาทีนิ ฉ พาหิรานิ. รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา วิชฺชมานฏฺเฐน สกฺกาโย. อวิชฺชากมฺมตณฺหาอาหารผสฺสนามรูปา สกฺกายสมุทโย. จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส. โส ปน อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ. สุณาตีติ โสตํ. ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวฐกสณฺฐาเน ปเทเส โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ. โสตโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส. ฆานสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย. ฆายตีติ ฆานํ. ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ. ชีวิตมวฺหยตีติ ๓- ชิวฺหา, สายนฏฺเฐน วา ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กายปฺปสาโท กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺฐติ. มุนาตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. มโนติ สหาวชฺชนํ ภวงฺคํ. มนโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส. @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๑/๑, อภิ.วิ. ๓๕/๒๒๕/๑๖๑ อภิ.อ. ๒/๑๙๔ ฉ.ม. ชีวิตมวฺหายตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.

ฉพฺพิธมฺปิ ผสฺสํ ทุวิธเมว โหตีติ ทสฺเสตุํ "อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส"ติ อาห. มโนทฺวาริโก อธิวจนสมฺผสฺโส. ปญฺจทฺวาริโก วตฺถารมฺมณาทิปฏิเฆน อุปฺปชฺชนโต ปฏิฆสมฺผสฺโส. สุขเวทนาย อารมฺมโณ ๑- สุขเวทนีโย. ทุกฺขเวทนาย อารมฺมโณ ทุกฺขเวทนีโย. อทุกฺขมสุขเวทนาย อารมฺมโณ อทุกฺขมสุขเวทนีโย. ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺฐุ วา ขนติ, ขาทติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ, มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. กุสโลติอาทโย ชาติวเสน วุตฺตา. ตตฺถ กุสโลติ เอกวีสติกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต. อกุสโลติ ทฺวาทสากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโต. อพฺยากโตติ อวเสสวิปากกิริยาพฺยากตจิตฺต- สมฺปยุตฺโต. ปุนพฺภวปฺปเภทวเสน นิทฺทิสนฺโต "กามาวจโร"ติอาทิมาห. จตุปญฺญาส- กามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต กามาวจโร. กามํ ปหาย รูเป อวจรตีติ รูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ปญฺจทสรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต. กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเป อวจรตีติ อรูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต. อิทานิ อภินิเวสวเสน ทสฺเสนฺโต "สุญฺญโต"ติอาทิมาห. ตตฺถ สุญฺญโตติ ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญโต. ราคโทสโมหนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตตฺตา อนิมิตฺโต. ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ. อิทานิ วฏฺฏปริยาปนฺนอปริยาปนฺนวเสน ทสฺเสนฺโต "โลกิโย"ติอาทิมาห. โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย. อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโร. ผุสนาติ ผุสนากาโร. สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. @เชิงอรรถ: ฉ. อารมฺมเณ. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.

เอวํ ญาตํ กตฺวาติ เอวํ ปากฏํ กตฺวา ชานนฺโต ตีเรติ ทิสฺสติ, ๑- อุปริ วตฺตพฺพากาเรน จินฺเตติ. อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ อนิจฺจโต ตีเรติ. อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโต. ทุกฺขโตสูลโยคิตาย ๒- กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโต. ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลโต. วิครหณียตาย ๓- อวุฑฺฒิอาวหนตาย ๔- อฆวตฺถุตาย จ อฆโต. อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺฐานตาย จ อาพาธโต. อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโต. พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย จ ปโลกโต. อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโต. อวิทิตานญฺจ ๕- วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโต. สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส จ ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย ภยโต. อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพนฺธตาย โทสูปสณฺฐิตตาย, ๖- อุปสคฺโค วิย อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโต. พฺยาธิชรามรเณหิ เจว ลาภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ จญฺจลิตตาย ๗- จลโต. อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโต. สพฺพาวตฺถาวินิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อธุวโต. อตายนตาย เจว อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโต. อลฺลียิตุํ อนรหตาย, อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย อเลณโต. นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโต. ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ ริตฺตตาย ริตฺตโต. ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วา. อปฺปกมฺปิ หิ โลเก "ตุจฺฉนฺ"ติ วุจฺจติ. สามินิวาสิกเวทกการกาธิฏฺฐายกวิรหิตตาย สุญฺญโต. สยญฺจ อสฺสามิกภาวาทิกตาย ๘- อนตฺตโต. ปวตฺติทุกฺขตาย, ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตาย อาทีนวโต. อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตีรยติ ฉ.ม. ทุกฺขตาสูลโยคิตาย สี. วิสหรณียตาย @ ฉ.ม. อวฑฺฒิอาวหนตาย สี. อวิปริตานญฺจ, ฉ.ม. อวิทิตานํเยว @ สี. โทสสูลสณฺฐิตตาย, ฉ.โทสูปสฏฺฐตาย ฉ.ม. ปจลิตตาย @ ฉ.ม. อสามิกภาวาทิตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.

กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ. ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโต. ชราย เจว มรเณน จาติ เทฺวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต. ทุพฺพลตาย, เผคฺคุ วิย สุขภญฺชนียตาย จ อสารกโต. อฆเหตุตาย อฆมูลโต. มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโต. วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโต. อาสวปทฏฺฐานตาย สาสวโต. เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโต. มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโต. ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต. โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโต. ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสงฺกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สงฺกิเลสธมฺมโต. อวิชฺชากมฺมตณฺหาสฬายตนวเสน อุปฺปตฺติโต สมุทยโต. เตสํ อภาเวน อตฺถงฺคมโต. ผสฺเส ฉนฺทราควเสน มธุรสฺสาเทน อสฺสาทโต. ผสฺสสฺส วิปริณาเมน อาทีนวโต. อุภินฺนํ นิสฺสรเณน นิสฺสรณโต ตีเรตีติ สพฺเพสุ จ อิเมสุ "ตีเรตี"ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพ. ปชหตีติ สกสนฺตานโต นีหรติ. วิโนเทตีติ ตุทติ. พฺยนฺตีกโรตีติ ๑- วิคตนฺตํ กโรติ. อนภาวงฺคเมตีติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติ. อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ ตณฺหาวิชฺชามยํ ๒- มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา. ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตา. ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปญฺญายติ, เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูลรูปาทิรเส อุทฺธริตฺวา เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ เต "ตาลาวตฺถุกตา"ติ วุจฺจนฺติ. ยสฺเสโสติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอโส เคโธ. สมุจฺฉินฺโนติ สมฺมาอุจฺฉินฺโน. ๓- วูปสนฺโตติ ผเลน วูปสนฺโต. ปฏิปสฺสทฺโธติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเนน ปฏิปสฺสมฺภิโต. อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. อภพฺพุปฺปตฺติโกติ ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อภพฺโพ. ญาณคฺคินา ทฑฺโฒติ มคฺคญาณคฺคินา ฌาปิโต. อถ วา วิสนิกฺขิตฺตํ ภาชเนน สห ฉฑฺฑิตํ วิย วตฺถุนา สห ปหีโน. มูลจฺฉินฺนวิสวลฺลิ วิย สมูลจฺฉินฺโนติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. พฺยนฺตึ กโรตีติ ฉ.ม. ตณฺหาอวิชฺชามยํ ฉ.ม. อุจฺฉินฺโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.

สมุจฺฉินฺโน. อุทฺธเน อุทกํ สิญฺจิตฺวา นิพฺพาปิตองฺคารํ วิย วูปสนฺโต. นิพฺพาปิตองฺคาเร ปติตอุทกผุสิตํ วิย ปฏิปสฺสทฺโธ. องฺกุรุปฺปตฺติยา เหตุจฺฉินฺนํ พีชํ วิย อภพฺพุปฺปตฺติโก. อสนิปาตวิสรุกฺโข วิย หิ ๑- ญาณคฺคินา ๒- ทฑฺโฒติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. วีตเคโธติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํ. วิคตเคโธติ อิทํ อารมฺมเณ สาลยภาวปริจฺจชนวเสน. จตฺตเคโธติ ๓- อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสน. มุตฺตเคโธติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสน. ปหีนเคโธติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กฺวจิ อนวฏฺฐานทสฺสนวเสน. ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธติ อิทํ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสน วุตฺตํ. วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโคติ ๔- วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ. ตตฺถ คิชฺฌนวเสน เคโธ. รญฺชนวเสน ราโค. นิจฺฉาโตติ นิตฺตโณฺห. "นิจฺฉโท"ติปิ ปาโฐ, ตณฺหาฉทนวิรหิโตติ อตฺโถ. นิพฺพุโตติ นิพฺพุตสภาโว. สีติภูโตติ สีตสภาโว. สุขปฏิสํเวทีติ กายิกเจตสิกสุขํ อนุภวนสภาโว. พฺรหฺมภูเตนาติ อุตฺตมสภาเวน. อตฺตนาติ จิตฺเตน. กตตฺตา จาติ ปาปกมฺมานํ กตภาเวน จ. อกตตฺตา จาติ กุสลานํ อกตภาเวน จ. กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติอาทโย ทฺวารวเสน อวิรติวิรติวเสน กมฺมปถวเสน จ วุตฺตา. สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติอาทโย จตุปาริสุทฺธิสีลวเสน. ชาคริยมนนุยุตฺโตติ ปญฺจชาครณวเสน. สติสมฺปชญฺเญนาติ สาตฺถกาทิสมฺปชญฺญวเสน. จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรวเสน. ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺติอาทโย จตฺตาโร อริยสจฺจวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เต อตฺถโต ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏาเยว. ธีโร ปณฺฑิโตติ สตฺต ปทา วุตฺตตฺถาเยว. อปิ จ ทุกฺเข อกมฺปิยฏฺเฐน ธีโร. สุเข อนุปฺปิลวนฏฺเฐน ๕- ปณฺฑิโต. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ กตปริจยฏฺเฐน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ม. ปริญฺญาคฺคินา ก. วนฺตเคโธติ @ ฉ.ม. วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโคติ ฉ.ม. อนุปฺปิลวฏฺเฐน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.

ปญฺญวา. อตฺตตฺถปรตฺเถ นิจฺจลฏฺเฐน พุทฺธิมา. คมฺภีรอุตฺตานตฺเถ อปจฺโจสกฺกนฏฺเฐน ญาณี. คุฬฺหปฏิจฺฉนฺนตฺเถ โอภาสนฏฺเฐน วิภาวี. นิกฺกิเลสพฺยาวธานฏฺเฐน ๑- ตุลาสทิโสติ เมธาวี. น ลิมฺปตีติ สชาติยา น ลิมฺปติ อากาเส เลขา วิย. น สํลิมฺปตีติ ๒- วิเสเสน น ลิมฺปติ. น อุปลิมฺปตีติ สญฺโญโค หุตฺวาปิ น ลิมฺปติ หตฺถตเล เลขา วิย. อลิตฺโตติ สญฺโญโค หุตฺวาปิ น กิลิสฺสติ กาสิกวตฺเถ ฐปิตมณิรตนํ วิย. อสํลิตฺโตติ ๓- วิเสเสน น ๔- กิลิสฺสติ มณิรตเน ปลิเวฐิตกาสิกวตฺถํ วิย. อนุปลิตฺโตติ อุปคนฺตฺวาปิ น อลฺลียติ โปกฺขรปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย. นิกฺขนฺโตติ พหิ นิกฺขนฺโต พนฺธนาคารโต ปลาโต วิย. นิสฺสฏฺโฐติ วิปฺปหีโน ๕- อมิตฺตสฺส ปฏิจฺฉาทิตกิลิฏฺฐวตฺถํ วิย. ๖- วิปฺปมุตฺโตติ สุฏฺฐุ มุตฺโต คยฺหูปเค วตฺถุมฺหิ รตึ นาเสตฺวา ปุน นาคมนํ วิย. วิสญฺญุตฺโตติ ๗- กิเลเสหิ เอกโต น ยุตฺโต พฺยาธินา มุตฺตคิลาโน วิย. วิมริยาทิกเตน เจตสาติ วิคตมริยาทกเตน จิตฺเตน, สพฺพภเวน สพฺพารมฺมเณน สพฺพกิเลเสหิ ๘- มุตฺตจิตฺเตนาติ อตฺโถ. [๑๔] สญฺญํ ปริญฺญาติ คาถาย ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ:- น เกวลญฺจ ผสฺสเมว, อปิ จ โข ปน กามสญฺญาทิเภทํ สญฺญํ, สญฺญานุสาเรน วา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นามรูปํปิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา อิมาย ปฏิปทาย จตุพฺพิธมฺปิ วิตเรยฺย โอฆํ, ตโต โส ติณฺโณโฆ ตณฺหาทิฏฺฐิปริคฺคเหสุ ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลสปฺปหาเนน ๙- อนุปลิตฺโต ขีณาสวมุนิ ราคาทิสลฺลานํ อพฺพูฬฺหตฺตา อพฺพูฬฺหสลฺโล สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา อปฺปมตฺโต จรํ ปุพฺพภาเค วา อปฺปมตฺโต จรนฺโต เตน อปฺปมาทจาเรน อพฺพูฬฺหสลฺโล หุตฺวา สกปรตฺตภาวาทิเภทํ นาสึสติ โลกมิมํ ปรญฺจ, อญฺญทตฺถุ จริมจิตฺตนิโรธา นิรุปาทาโนว ชาตเวโท ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ ธมฺมเนตฺติฐปนเมว กโรนฺโต, น ตุ อิมาย เทสนาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทสิ ขีณาสวสฺส เทสิตตฺตาติ. @เชิงอรรถ: สี. นิกฺกิเลสปทานฏฺเฐน, ฉ.ม. นิกฺกิเลสพฺยวทานฏฺเฐน ฉ.ม.,ก. น ปลิมฺปตีติ @ ฉ.ม. อปลิตฺโตติ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. นิสฺสโฏติ ปาปปหีโน @ ฉ.ม. ปฏิจฺฉาปิตกิลิฏฺฐวตฺถุ วิย ก. วิสํยุตฺโตติ สี. สพฺพกิเลเสน เอกโต @น ยุตฺเตน ม. ตณฺหาทิฏฺฐิเลปปฺปหาเนน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.

นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺญา. สา สญฺชานนลกฺขณา, ปจฺจาภิญฺญาณรสา. จตุภูมกสญฺญา หิ โน สญฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา สญฺชานนลกฺขณาว. ยา ปเนตฺถ อภิญฺญาเณน สญฺชานาติ, สา ปจฺจาภิญฺญาณรสา นาม โหติ. ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน ตสฺส ๑- ปจฺจาภิชานนกาเล, ปุริสสฺส กาฬติลกาทิอภิญฺญาณํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน "อสุโก นาม เอโส"ติ ตสฺส ปจฺจาภิชานนกาเล, รญฺโญ ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส ตสฺมึ ตสฺมึ ปิฬนฺธเน นามปณฺณกํ พนฺธิตฺวา "อสุกํ ปิฬนฺธนํ นาม อาหรา"ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา สารคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปณฺณํ วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิฬนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อปโร นโย:- สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สญฺชานนลกฺขณา สญฺญา, ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริโสติ ๒- อุปฺปนฺนสญฺญา วิย. ยา ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตา โหติ, สา ญาณเมว อนุวตฺตติ สสมฺภารปฐวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปฐวีอาทีนิ วิยาติ เวทิตพฺพา. กามปฏิสํยุตฺตา สญฺญา กามสญฺญา. พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺญา พฺยาปาทสญฺญา. วิหึสาปฏิสํยุตฺตา สญฺญา วิหึสาสญฺญา. เตสุ เทฺว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติ. กามสญฺญา หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ. พฺยาปาทสญฺญา อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติ. วิหึสาสญฺญา สงฺขาเรสุ น @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตํ ฉ.ม. ปุริสาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.

อุปฺปชฺชติ. สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถิ. "อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา, อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, วินสฺสนฺตุ วา, มา วา อเหสุนฺ"ติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺตา สญฺญา เนกฺขมฺมสญฺญา, สา อสุภปุพฺพภาเค กามาวจรา โหติ, อสุภฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตรา. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา, สา เมตฺตาปุพฺพภาเค กามาวจรา โหติ, เมตฺตาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตรา. อวิหึสาปฏิสํยุตฺตา สญฺญา อวิหึสาสญฺญา, สา กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจรา, กรุณาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตรา. ยทา อโลโภ สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺติ. ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร เทฺว ตทนฺวายิกา ภวนฺตีติ. รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สญฺญา รูปสญฺญา. สทฺทสญฺญาทีสุปิ เอเสว นโย. อิทํ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํ. อารมฺมณานํ วุตฺตตฺตา จกฺขุสมฺผสฺสชาทิวตฺถูนิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ. ยา เอวรูปา สญฺญาติ อญฺญาปิ "ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา"ติ เอวมาทิกา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ปริยาเยน ฉทฺวาริกาเยว. ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตโน ๑- สหชาตสญฺญาย "อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา"ติ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม ปญฺจทฺวาริกา สญฺญา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม มโนทฺวาริกา สญฺญา. เอตา อติเรกา สญฺญา ปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. สญฺญาติ สภาวนามํ. สญฺชานนาติ สญฺชานนากาโร. สญฺชานิตตฺตนฺติ สญฺชานิตภาโว. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อตฺตนา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

อวิชฺโชฆนฺติ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. ขนฺธานํ ราสฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฏฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺฐํ, สจฺจานํ ตถฏฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา. ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ ๑- อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา. อนฺตวิรหิเต สํสาเร โยนิคติภววิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา. อปิ จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนานญฺจ ๒- ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา, ตํ อวิชฺโชฆํ. กาโมฆวเสน อุตฺตเรยฺย. ภโวฆวเสน ปตเรยฺย. ทิฏฺโฐฆวเสน สมติกฺกเมยฺย. อวิชฺโชฆวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหานวเสน อุตฺตเรยฺย. สกทาคามิมคฺเคน ปหานวเสน ปตเรยฺย. อนาคามิมคฺเคน ปหานวเสน สมติกฺกเมยฺย. อรหตฺตมคฺเคน ปหานวเสน วีติวตฺเตยฺย. อถ วา "ตเรยฺยาทิปญฺจปทํ ตทงฺคาทิปญฺจปฺปหาเนน โยเชตพฺพนฺ"ติ เกจิ วทนฺติ. "โมนํ วุจฺจติ ญาณนฺ"ติ วตฺวา ตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ "ยา ปญฺญา ปชานนา"ติอาทิมาห. ตํ วุตฺตนยเมว ฐเปตฺวา "อโมโห ธมฺมวิจโย"ติ ปทํ. อโมโห กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนาย ปฏิปกฺโข ภาวนาเหตุ. อโมเหน อวิปรีตํ คณฺหาติ มูฬฺหสฺส วิปรีตคฺคหณโต. อโมเหน ยาถาวํ ยาถาวโต ธาเรนฺโต ยถาสภาเว ปวตฺตติ. มูโฬฺห หิ "ตจฺฉํ อตจฺฉํ, อตจฺฉญฺจ ตจฺฉนฺ"ติ คณฺหาติ, ตถา อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ โหติ. ๓- อมูฬฺหสฺส "ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา"ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสมฺภวโต มรณทุกฺขํ น โหติ. สมฺโมหมรณํ หิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมูฬฺหสฺส โหติ, ปพฺพชิตานํ สุขสํวาโส โหติ, ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ. โมเหน หิ นิจฺจสมฺมูฬฺหา ติรจฺฉานโยนึ อุปปชฺชนฺติ. โมหปฏิปกฺโข จ อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺส @เชิงอรรถ: จตุพฺพิธํ จตุพฺพิธํ (ปฏิสํ.อ. ๑/๙๘-๙๙) ฉ.ม. วตฺถารมฺมณานํ @ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ ฉ.ม. น โหติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

อภาวกโร. อโมเหน อวิหึสาสญฺญา ธาตุสญฺญา มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ, ปจฺฉิมคนฺถทฺวยสฺส ๑- ปเภทนญฺจ โหติ. ปจฺฉิมานิ เทฺว สติปฏฺฐานานิ ตสฺเสว อานุภาเวน อิชฺฌนฺติ. อโมโห ทีฆายุกตาย ปจฺจโย โหติ. อสมฺมูโฬฺห หิ หิตาหิตํ ญตฺวา อหิตํ ปริวชฺเชนฺโต หิตญฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติ, อตฺตสมฺปตฺติยา อปริหีโน โหติ. อมูโฬฺห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติ, อริยวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อุทาสินปกฺเขสุ นิพฺพุโต โหติ อมูฬฺหสฺส สพฺพาภิสงฺกิตาย ๒- อภาวโต. อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ โหติ. อมูโฬฺห หิ ยาถาวคหณกุสโล อปริณายกํ ขนฺธปญฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติ. ยถา จ เอเตน อนตฺตทสฺสนํ, เอวํ อนตฺตทสฺสเนน อโมโห. ๓- โก หิ นาม อตฺตสุญฺญตํ พุชฺฌิตฺวา ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ. เตน ญาเณน สมนฺนาคโตติ เอเตน วุตฺตปฺปกาเรน ญาเณน สมงฺคีภูโต เสกฺขาทโย มุนิ. โมนปฺปตฺโตติ ปฏิลทฺธญาเณน ๔- มุนิภาวํ ปตฺโต. ตีณีติ คณนปริจฺเฉโท. โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยกรา ปฏิปทา ธมฺมา. กายโมเนยฺยนฺติอาทีสุ วิญฺญตฺติกายรูปกายวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ กายโมเนยฺยํ. วิญฺญตฺติวาจาสทฺทวาจาวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ วจีโมเนยฺยํ. มโนทฺวาริกจิตฺตาทิวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ มโนโมเนยฺยํ. ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานนฺติ ปาณาติปาตาทิติวิธานํ กายโต ปวตฺตานํ ทุฏฺฐุ จริตานํ ปชหนํ. กายสุจริตนฺติ กายโต ปวตฺตํ สุฏฺฐุ จริตํ. กายารมฺมเณ ญาณนฺติ กายํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตํ กายารมฺมเณ ญาณํ. กายปริญฺญาติ กายํ ญาตตีรณปฺปหานปริญฺญาหิ ชานนวเสน ปวตฺตํ ญาณํ. ปริญฺญาสหคโต มคฺโคติ อชฺฌตฺติกํ กายํ สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปริญฺญาสหคโต. กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานนฺติ กาเย ตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํ. ๕- กายสงฺขารนิโรโธติ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรโธ อาวรโณ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. วจีสงฺขารนิโรโธติ วิตกฺกวิจารานํ นิโรโธ อาวรโณ, @เชิงอรรถ: ก. ปจฺฉิมคณฺฐทฺวยสฺส ฉ.ม. สพฺพาภิสงฺคตาย ฉ.ม. เอวํ อตฺตทสฺสนํ โมเหน @ ฉ.ม. ปฏิลทฺธญาโณ สี.,ม. กายฉนฺทราคสฺส ปหานนฺติ กายตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

ทุติยชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธติ สญฺญาเวทนานํ นิโรโธ อาวรโณ, สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํ. ปฐมคาถาย กายมุนินฺติอาทีสุ กายทุจฺจริตปฺปหานวเสน กายมุนิ. วจีทุจฺจริตปฺ- ปหานวเสน วาจามุนิ. มโนทุจฺจริตปฺปหานวเสน มโนมุนิ. สพฺพากุสลปฺปหานวเสน อนาสวมุนิ. โมเนยฺยสมฺปนฺนนฺติ ชานิตพฺพํ ชานิตฺวา ผเล ฐิตตฺตา โมเนยฺยสมฺปนฺนํ. อาหุ สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺพกิเลเส ปชหิตฺวา ฐิตตฺตา สพฺพปฺปหายินํ กถยนฺติ. ทุติยคาถาย นินฺหาตปาปกนฺติ โย อชฺฌตฺตพหิทฺธสงฺขาเต สพฺพสฺมิมฺปิ อายตเน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน อุปฺปตฺติรหานิ สพฺพปาปกานิ มคฺคญาเณน นินฺหาย โธวิตฺวา ฐิตตฺตา นินฺหาตปาปกํ อาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. อคารมชฺเฌ วสนฺตา อาคารมุนโย ๑- ปพฺพชฺชุปคตา อนาคารมุนโย. สตฺต ๒- เสกฺขา เสกฺขมุนโย. อรหนฺโต อเสกฺขมุนโย. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย. สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนโย. ปุน กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน "กตเม อาคารมุนโย"ติ อาห. อาคาริกาติ กสิโครกฺขาทิ- อคาริกกมฺเม นิยุตฺตา. ทิฏฺฐปทาติ ทิฏฺฐนิพฺพานา. วิญฺญาตสาสนาติ วิญฺญาตํ สิกฺขตฺตยสาสนํ เอเตสนฺติ วิญฺญาตสาสนา. อนาคาราติ กสิโครกฺขาทิอคาริยกมฺมํ เอเตสํ นตฺถีติ ปพฺพชิตา "อนาคารา"ติ วุจฺจนฺติ. สตฺต เสกฺขาติ โสตาปนฺนาทโย สตฺต. ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. อรหนฺโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขา. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ เอกกาว อนาจริยกาว จตุสจฺจํ พุชฺฌิตวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย. มุนิมุนโย วุจฺจนฺติ ตถาคตาติ เอตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ๓- ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อคารมุนิโน. เอวมุปริปิ ฉ.ม. ตตฺถ ฉ.ม. ตถวาทิตาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.

กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา. กึ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจาธิฏฺฐานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคนยนธน- รชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพ- จริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยมฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. ยถา จ ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. (๑) กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตา. กถญฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา. ยถาห:- สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑- @เชิงอรรถ: ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.

ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ หิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐาติ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺต- ปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ ๑- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมทนสฺส. ๒- เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติ- วรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺส. อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:- "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู. คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต"ติ. ๓- เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน ๔- กามจฺฉนฺทํ ฯเปฯ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ ฯเปฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปหาย คโต, เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒) @เชิงอรรถ: ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐ สี.,ม. สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส @ ปฏิสํ.อ. ๑/๒๒๓ ก. นิกฺขเมน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.

กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปฐวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ. รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ. วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ, สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, ๑- สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปชานนลกฺขณํ. สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส มุฏฺฐสฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ. สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย ปริคฺคหณลกฺขณํ, ๒- สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ, สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. อวิชฺชาย อญฺญาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ, นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปคฺคหลกฺขณํ. เอวมุปริปิ ฉ.ม. ปริคฺคหลกฺขณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.

ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ, มรณสฺส จุติลกฺขณํ. ธาตูนํ สุญฺญตลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ. สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ, สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ. สีลวิสุทฺธิยา สํวรณลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํ, ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ, ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ. มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺญาย ตตุตฺตริยลกฺขณํ, วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, เอตํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓) กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตนฺ"ติ. ๑- วิตฺถาโร. @เชิงอรรถ: สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๘.

ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺโพธตฺโถ ๑- หิ เอตฺถ คตสทฺโท. อปิ จ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ ฯเปฯ ชาติยา ชราย มรณสฺส ๒- ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔) กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานโต ปสฺสโต ๓- จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๔- นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา:- "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ ฯเปฯ ตมหํ อพฺภญฺญาสึ. ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๕- น อุปฏฺฐาสี"ติ. ๖- เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕) @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อภิสมฺพุทฺธตฺโถ ฉ.ม. ชรามรณสฺส ฉ.ม. เอวํ ชานตา ปสฺสตา @ อภิ.สงฺ. ๓๔/๖๑๖/๑๘๘ ฉ.ม. ตถาคโต องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๙.

กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตุนฺนํ ๑- มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ. สพฺพนฺตํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺจิตํ วิย, ๒- เอกนาฬิยา มินิตํ วิย, ๓- เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตถํ อนญฺญถํ. เตนาห ๔-:- "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ. สพฺพนฺตํ ตเถว โหติ โน อญฺญถา, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕- คทตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต. อปิ จ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖) กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสาปิ วาจา. ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. ๖- เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี, @เชิงอรรถ: สุ.วิ. ๑/๖๔, ป.สู. ๑/๕๕, มโน.ปู. ๑/๙๙ ฉ.ม. ลญฺฉิตํ วิย ฉ.ม. มิตํ วิย @ ฉ.ม. ยถาห ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗ ก. ตถา คตาติ ตถาคโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๐.

ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. `ตสฺมา ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗) กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา. เตนาห:- "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ปชาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตตฺเถวํ ๒- ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภเว ๓- ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺญมโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต. (๘) อปิ จ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต, อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินีปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา:- "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. @เชิงอรรถ: องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๘ สี.,ม. ตเตฺรวํ ฉ.ม....โลกาภิภวเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๑.

โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตสฺส เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตกเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน "ตถาคโต"ติ อาห. อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา ตถาคโต อรหํ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํ. โส ตโต อารกา นาม ยสฺส เยนาสมงฺคิตา อสมงฺคี จ โทเสหิ นาโถ เตนารหํ มโต. เต จ เตน ๒- กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ. ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา สพฺเพปิ อรโย หตา ปญฺญาสตฺเถน นาเถน ตสฺมาปิ อรหํ มโต. ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภึ ๓- ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมึ ๔- อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปฐวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ ญาณผรสุํ คเหตวา สพฺเพ อรา หตาติ อรหํ. @เชิงอรรถ: องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘ ฉ.ม. เต จาเนน ก....ตณฺหามยนาภิ @ ก.ชรามรณเนมิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๒.

อรา สํสารจกฺกสฺส หตา ญาณาสินา ยโต โลกนาเถน เตเนส "อรหนฺ"ติ ปวุจฺจติ. อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจ, เตเนว จ อุปฺปนฺเน ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อญฺญตฺถ ปูชํ กโรนฺติ. ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ, ยถาพลญฺจ อญฺเญ เทวา จ มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺฐาเปสิ. โก ปน วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ. ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมตํ. ยถา จ โลเก เย เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ กโรนฺติ, เอวเมส น กทาจิ ปาปํ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํ. ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน รหาภาเวน เตเนส อรหํ อิติ วิสฺสุโต. เอวํ สพฺพถาปิ:- อารกตฺตา หตตฺตา จ กิเลสารีน โส มุนิ หตสํสารจกฺกาโร ปจฺจยาทีนมารโห ๑- น รโห กโรติ ปาปานิ อรหํ เตน ปวุจฺจตีติ. ๒- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปจฺจยาทีน จารโห ฉ.ม. วุจฺจตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๓.

ยสฺมา ปน สพฺเพ พุทฺธา อรหตฺตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน "อรหนฺโต"ติ อาห. สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตถา เหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต, ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต. เตเนวาห:- "อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา"ติ. ๑- อถ วา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ. เอส นโย โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ. เอเตเนว จ นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ, จกฺขุวิญฺญาณาทโย ฉ วิญฺญาณกายา, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ เวทนา, รูปสญฺญาทโย ฉ สญฺญา, รูปสญฺเจตนาทโย ฉ เจตนา, รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา, รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา, รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา, รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา, ทส กสิณานิ, ทส อนุสฺสติโย, อุทฺธุมาตกสญฺญาทิวเสน ทส สญฺญา, เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, กามภวาทโย นว ภวา, ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ, เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ, อนุโลมโต อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ. ตตฺรายํ เอกปทโยชนา:- ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน @เชิงอรรถ: ขุ.สุตฺต. ๒๕/๕๗๔/๔๔๘, ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๔.

สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ. ยํ วา ปน กิญฺจิ อตฺถิ เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกญาณวเสน สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เตสมฺปน วิภาโค อุปริ อาวิภวิสฺสตีติ. ๑- ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน "สมฺมาสมฺพุทฺธา"ติ อาห. โมเนนาติ กามํ หิ โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาเตน มคฺคญาณโมเนน มุนิ นาม โหติ, อิธ ปน ตุณฺหีภาวํ สนฺธาย "น โมเนนา"ติ ๒- วุตฺตํ. มูฬฺหรูโปติ ตุจฺฉรูโป. อวิทฺทสูติ อวิญฺญู. เอวรูโป หิ ตุณฺหีภูโตปิ มุนิ นาม น โหติ. อถ วา โมเนยฺยมุนิ นาม น โหติ, ตุจฺฉภาโว จ ปน อญาณีว ๓- โหตีติ อตฺโถ. โย จ ตุลํว ปคฺคยฺหาติ ยถา หิ ตุลํ คเหตฺวา ฐิโต อติเรกํ เจ โหติ, หรติ, อูนํ เจ โหติ, ปกฺขิปติ, เอวเมว โส อติเรกํ หรนฺโต วิย ปาปํ หรติ ปริวชฺเชติ, อูนเก ปกฺขิปนฺโต วิย กุสลํ ปริปูเรติ. เอวญฺจ ปน กโรนฺโต สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสงฺขาตํ วรํ อุตฺตมเมว อาทาย ปาปานิ อกุสลกมฺมานิ ปริวชฺเชติ ส มุนิ นามาติ อตฺโถ. เตน โส มุนีติ กสฺมา ปน โส มุนีติ เจ? ยํ เหฏฺฐา วุตฺตการณํ, เตน โส มุนีติ อตฺโถ. โย มุนาติ อุโภ โลเกติ โย ปุคฺคโล อิมสฺมึ ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย "อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา"ติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาติ. มุนิ เตน ปวุจฺจตีติ เตน ปน การเณน "มุนี"ติ วุจฺจติเยวาติ อตฺโถ. อสตญฺจาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ อกุสลกุสลปฺปเภโท, อสตญฺจ สตญฺจ ธมฺโม, ตํ "อชฺฌตฺตพหิทฺธา"ติ อิมสฺมึ สพฺพโลเก ปวิจยญาเณน อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ. ตสฺส ญาตตฺตา เอว, ราคาทิเภทโต สตฺตวิธํ สงฺคํ ตณฺหาทิฏฺฐิเภทโต ทุวิธํ ชาลญฺจ อติจฺจ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต, โส เตน โมนสงฺขาเตน ปวิจยญาเณน สมนฺนาคตตฺตา มุนิ. เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโตติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนํ. โส หิ ขีณาสวมุนิตฺตา เทวมนุสฺสานํ ปูชารโห โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโตติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อาวิ ภวิสฺสติ ก. โมเนนาติ ฉ.ม. อญฺญาณี จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๕.

สลฺลนฺติ มูลปทํ. สตฺต สลฺลานีติ คณนปริจฺเฉโท. ราคสลฺลนฺติ รญฺชนฏฺเฐน ราโค จ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณตาย สลฺลญฺจาติ ราคสลฺลํ. โทสสลฺลาทีสุปิ เอเสว นโย. อพฺพูฬฺหสลฺโลติ มูลปทํ. อพฺพูหิตสลฺโลติ ๑- นีหฏสลฺโล. อุทฺธฏสลฺโลติ ๒- อุทฺธํ หตสลฺโล อุทฺธริตสลฺโล. สมุทฺธฏสลฺโลติ ๓- อุปสคฺควเสน วุตฺโต. อุปฺปาฏิตสลฺโลติ ลุญฺจิตสลฺโล. สมุปฺปาฏิตสลฺโลติ อุปสคฺควเสน. ๔- สกฺกจฺจการีติ ทานาทิกุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส วา สกฺกจฺจกรณวเสน สกฺกจฺจการี. สตตภาวกรเณน สาตจฺจการี. อฏฺฐิตกรเณน อฏฺฐิตการี. ยถา นาม กกณฺฏโก ๕- โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺฐติ, น นิรนฺตรํ คจฺฉติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติ. โส "อสาตจฺจการี, อนฏฺฐิตการี"ติ วุจฺจติ. อยํ เอวํ น กโรตีติ อฏฺฐิตการี. อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺส ภาเวน น ลีนวุตฺติโกติ อโนลีนวุตฺติโก. อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกรเณ วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท. อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส อโนโรปเนน อนิกฺขิตฺตธุโร, อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถ. โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จาติ โย เตสุ กุสลธมฺเมสุ กตฺตุกมฺยตาธมฺมจฺฉนฺโท จ ปยุตฺตสงฺขาโต ๖- วายาโม จ. อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโห จ. อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี จ. วายาโม เจโส ปารํ คมนฏฺเฐน. อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมนฏฺเฐน. อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐน. อปฺปฏิวานิ จาติ อนิวตฺตนา จ. สติ จ สมฺปชญฺญญฺจาติ สรตีติ สติ. สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺญํ, สมนฺตโต ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถ. สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ อิมสฺส สมฺปชานสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพ. อาตปฺปนฺติ กิเลสตาปนวีริยํ. ปธานนฺติ อุตฺตมวีริยํ. อธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺฐาภาโว. อนุโยโคติ อนุยุญฺชนํ. อปฺปมาโทติ นปฺปมชฺชนํ, สติยา อวิปฺปวาโส. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อพฺพหิตสลฺโลติ ฉ.ม. อุทฺธตสลฺโลติ ก. สมุทฺธริตสฺสลฺโลติ, @ฉ.ม. สมุทฺธตสลฺโลติ ฉ.ม. อุปสคฺควเสเนว สี. กุกณฺฏโก @ ฉ.ม. ปยตฺตสงฺขาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.

อิมํ โลกํ นาสึสตีติ มูลปทํ. สกตฺตภาวนฺติ อตฺตโน อตฺตภาวํ. ปรตฺตภาวนฺติ ปรโลเก อตฺตภาวํ. สกรูปเวทนาทโย อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺเธ, ปรรูปเวทนาทโย จ ปรโลเก ปญฺจกฺขนฺเธ. กามธาตุนฺติ กามภวํ. รูปธาตุนฺติ รูปภวํ. อรูปธาตุนฺติ อรูปภวํ. ปุน รูปารูปวเสน ทุกํ ๑- ทสฺเสตุํ กามธาตุํ รูปธาตุํ เอกํ กตฺวา, อรูปธาตุํ เอกํ กตฺวา วุตฺตํ. คตึ วาติ ปติฏฺฐานวเสน ปญฺจคติ วุตฺตา. อุปปตฺตึ วาติ นิพฺพตฺติวเสน จตุโยนิ วุตฺตา. ปฏิสนฺธึ วาติ ติณฺณํ ภวานํ ฆฏนวเสน ปฏิสนฺธิ วุตฺตา. ภวํ วาติ กมฺมภววเสน. สํสารํ วาติ ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนวเสน. วฏฺฏํ วาติ เตภูมกวฏฺฏํ นาสึสตีติ. สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------------- @เชิงอรรถ: ก. ทุกฺขํ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๙๐-๑๘๖. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=45&A=2055&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=2055&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=30              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=487              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=498              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=498              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]