อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                   ๓๔. นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘๓] นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทเส สมถพลนฺติ กามจฺฉนฺทาทโย ปจฺจนีก-
ธมฺเม สเมตีติ สมโถ, โสเยว อกมฺปนียฏฺเฐน พลํ. อนาคามิอรหนฺตานํเยว
สมาธิปฏิปกฺขสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหาเนน สมาธิสฺมึ ปริปูรการิภาวปฺปตฺตตฺตา
เตสํเยว สมาธิ พลปฺปตฺโตติ กตฺวา "สมถพลนฺ"ติ วุจฺจติ, น อญฺเญสํ. สมาธิ-
พลนฺติปิ ปาโฐ. วิปสฺสนาพลนฺติ อนิจฺจาทิวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ธมฺเม ปสฺสตีติ
วิปสฺสนา, สาเยว อกมฺปนียฏฺเฐน พลํ. เตสํเยว อุภินฺนํ พลปฺปตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ.
ตตฺถ สมถพลํ อนุปุพฺเพน จิตฺตสนฺตานวูปสมนตฺถํ นิโรเธ จ ปฏิปาทนตฺถํ,
วิปสฺสนาพลํ ปวตฺเต อาทีนวทสฺสนตฺถํ นิโรเธ จ อานิสํสทสฺสนตฺถํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๒๙.
     นิวรเณติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, นีวรณนิมิตฺตํ นีวรณปจฺจยาติ อตฺโถ.
กรณตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ, นีวรเณนาติ อตฺโถ. น กมฺปตีติ ฌานสมงฺคีปุคฺคโล.
อถ วา ฌานนฺติ ฌานงฺคานํ อธิปฺเปตตฺตา ปฐเมน ฌาเนน ตํสมฺปยุตฺตสมาธิ
นีวรเณ น กมฺปติ. อยเมว เจตฺถ โยชนา คเหตพฺพา. อุทฺธจฺเจ จาติ
อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาเท อุทฺธจฺเจ จ. อุทฺธจฺจนฺติ จ อุทฺธตภาโว, ตํ อวูปสม-
ลกฺขณํ. อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จาติ อุทฺธจฺเจน สหคเต เอกุปฺปาทาทิภาวํ คเต
อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต โมหอหิริกอโนตฺตปฺปกิเลเส จ. ขนฺเธ จาติ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺต-
จตุกฺขนฺเธ จ. น กมฺปติ จลติ น เวธตีติ อญฺญมญฺญเววจนานิ. อุทฺธจฺเจ น
กมฺปติ, อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส น จลติ, อุทฺธจฺจสหคตขนฺเธ น เวธตีติ โยเชตพฺพํ.
วิปสฺสนาพลํ สตฺตนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ วุตฺตตฺตา ตาสํเยว วเสน วิปสฺสนาพลํ
ปริปุณฺณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. อวิชฺชาย จาติ ทฺวาทสสุปิ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ
อวิชฺชาย จ. อวิชฺชาสหคตกิเลเส จาติ ยถาโยคํ อวิชฺชาย
สมฺปยุตฺตโลภโทสมานทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาถินอุทฺธจฺจอหิริกอโนตฺตปฺปกิเลเส จ.
     วจีสงฺขาราติ วิตกฺกวิจารา. "ปุพฺเพ โข อาวุโส วิสาข วิตกฺเกตฺวา
วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทติ, ตสฺมา วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขาโร"ติ ๑- วจนโต
วาจํ สงฺขโรนฺติ อุปฺปาเทนฺตีติ วจีสงฺขารา. กายสงฺขาราติ อสฺสาสปสฺสาสา.
"อสฺสาสปสฺสาสา โข อาวุโส วิสาข กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฺปฏิพทฺธา,
ตสฺมา อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขาโร"ติ วจนโต กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา.
สญฺญาเวทยิตนิโรธนฺติ สญฺญาย เวทนาย จ นิโรธํ. จิตฺตสงฺขาราติ สญฺญา
จ เวทนา จ. "เจตสิกา ๒- เอเต ธมฺมา จิตฺตปฺปฏิพทฺธา, ตสฺมา สญฺญา จ
เวทนา จ จิตฺตสงฺขาโร"ติ ๓- วจนโต จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓    ๒ ม. ยสฺมา โข อาวุโส วิสาข เจตสิกา
@๓ ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๐.
     [๘๔] ญาณจริยาสุ อนุปสฺสนาวสาเน, ๑- วิวฏฺฏนานุปสฺสนาคหเณน วา
ตสฺสา อาทิภูตา จริยากถาย ญาณจริยาติ วุตฺตา เสสานุปสฺสนาปิ คหิตา โหนฺตีติ
เวทิตพฺพํ. โสฬสหิ ญาณจริยาหีติ จ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท, อนาคามิสฺส ปน
อรหตฺตมคฺคผลวชฺชาหิ จุทฺทสหิปิ โหติ ปริปุณฺณพลตฺตา.
     [๘๕] นวหิ สมาธิจริยาหีติ เอตฺถ ปฐมชฺฌานาทีนิ อฏฺฐ ปฐมชฺฌานาทีนํ
ปฏิลาภตฺถาย สพฺพตฺถ อุปจารชฺฌานวเสน เอกาติ นว สมาธิจริยา.
พลจริยานํ กึ นานตฺตํ? สมถพเลปิ หิ "เนกฺขมฺมวเสนา"ติอาทีหิ สตฺตหิ ปริยาเยหิ
อุปจารสมาธิ วุตฺโต, เปยฺยาลวิตฺถารโต "ปฐมชฺฌานวเสนา"ติอาทีหิ สมสตฺตติยา
วาเรหิ ยถาโยคํ อปฺปนูปจารสมาธิ วุตฺโต, สมาธิจริยายปิ "ปฐมํ ฌานนฺ"ติอาทีหิ
อฏฺฐหิ ปริยาเยหิ อุปจารสมาธิ วุตฺโตติ. ปฐมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถายาติอาทีหิ อฏฺฐหิ
ปริยาเยหิ อุปจารสมาธิ วุตฺโตติ. อุภยตฺถาปิ อปฺปนูปจารสมาธิเยว วุตฺโต. เอวํ
สนฺเตปิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ วสีภาวฏฺเฐน จริยาติ เวทิตพฺพา. วิปสฺสนาพเล
ปน สตฺต อนุปสฺสนาว "วิปสฺสนาพลนฺ"ติ วุตฺตา, ญาณจริยาย สตฺต จ อนุปสฺสนา
วุตฺตา, วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทโย นว จ วิเสเสตฺวา วุตฺตา. อิทํ เนสํ นานตฺตํ.
สตฺต อนุปสฺสนา ปน อกมฺปิยฏฺเฐน พลานิ วสีภาวฏฺเฐน จริยาติ เวทิตพฺพา.
     "วสีภาวตา ปญฺญา"ติ ๒- เอตฺถ วุตฺตวสิโย วิสฺสชฺเชตุํ วสีติ ปญฺจ
วสิโยติ อิตฺถิลิงฺคโวหาเรน วุตฺตํ. วโส เอว วสีติ วุตฺตํ โหติ. ปุน ปุคฺคลา-
ทิฏฺฐานาย เทสนาย ตา วสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อาวชฺชนวสีติอาทิมาห. อาวชฺชนาย วโส
อาวชฺชนวโส, โส อสฺส อตฺถีติ อาวชฺชนวสี. เอสว นโย เสเสสุ. ปฐมํ ฌานํ
ยตฺถิจฺฉกนฺติ ยตฺถ ยตฺถ ปเทเส อิจฺฉติ คาเม วา อรญฺเญ วา, ตตฺถ ตตฺถ
อาวชฺชติ. ยทิจฺฉกนฺติ ยทา ยทา กาเล สีตกาเล วา อุณฺหกาเล วา, ตทา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนุปสฺสนาวเสน ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๕/๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๑.
ตทา อาวชฺชติ. อถ วา ยํ ยํ ปฐมํ ฌานํ อิจฺฉติ ปฐวีกสิณารมฺมณํ วา
เสสารมฺมณํ วา, ตํ ตํ อาวชฺชติ. เอเกกกสิณารมฺมณสฺสาปิ ฌานสฺส วสิตานํ
วุตฺตตฺตา ปุริมโยชนาเยว สุนฺทรตรา. ยาวติจฺฉกนฺติ ยาวตกํ กาลํ อิจฺฉติ
อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตํ วา สตฺตาหํ วา, ตาวตกํ กาลํ อาวชฺชติ. อาวชฺชนายาติ
มโนทฺวาราวชฺชนาย. ทนฺธายิตตฺตนฺติ อวสวตฺติภาโว, อลสภาโว วา. สมาปชฺชตีติ
ปฏิปชฺชติ, อปฺเปตีติ อตฺโถ. อธิฏฺฐาตีติ อนฺโตสมาปตฺติยํ อธิกํ กตฺวา ติฏฺฐติ.
วุฏฺฐานวสิยํ ปฐมํ ฌานนฺติ นิสฺสกฺกตฺเถ อุปโยควจนํ, ปฐมชฺฌานาติ อตฺโถ.
ปจฺจเวกฺขตีติ ปจฺจเวกฺขณชวเนหิ นิวตฺติตฺวา ปสฺสติ. อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
     อยํ ปน อตฺถปฺปกาสนา:- ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐาย วิตกฺกํ อาวชฺชนโต
ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ ปญฺจ
ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต เทฺว ภวงฺคานิ, ตโต ปุน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ
วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปญฺจสุ ฌานงฺเคสุ ยทา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ
สกฺโกติ, อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธาว โหติ. อยํ ปน มตฺถกปฺปตฺตา วสี ภควโต
ยมกปาฏิหาริเยว ลพฺภติ. อิโต ปรํ สีฆตรา อาวชฺชนวสี นาม นตฺถิ. อญฺเญสํ
ปน อนนฺตรา ภวงฺควาเร คณนา นตฺถิ. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส นนฺโทปนนฺททมเน
วิย สีฆํ สมาปตฺติสมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นาม. อจฺฉรามตฺตํ
วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ สมาปตฺตึ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี นาม.
ตเถว ตโต ลหุํ วุฏฺฐานสมตฺถตา วุฏฺฐานวสี นาม. ปจฺจเวกฺขณาวสี ปน
อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตา. ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานีติ.
อิติ อาวชฺชนาวสิยา สิทฺธาย ปจฺจเวกฺขณวสี สิทฺธา โหติ, อธิฏฺฐานวสิยา จ
สิทฺธาย วุฏฺฐานวสี สิทฺธา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ "อยํ ปน มตฺถกปฺปตฺตา วสี
ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภตี"ติ วุตฺตตฺตา ปาฏิหาริยกาเล ฌานงฺคปจฺจเวกฺขณานํ
อภาวโต นานาวิธวณฺณาทินิมฺมานสฺส นานากสิณวเสน อิชฺฌนฺโต ตํตํกสิณารมฺมณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๒.
ฌานํ สมาปชฺชิตุกามสฺส ยถารุจิ ลหุํ ตสฺมึ กสิเณ วุตฺตนเยน อาวชฺชนปวตฺตน-
สมตฺถตา อาวชฺชนวสี, ตทาวชฺชนวีถิยํเยว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อปฺปนาสมตฺถตา-
สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนาวสี. เอวํ หิ วุจฺจมาเน ยุตฺติ จ น วิรุชฺฌติ,
วสีปฏิปาฏิ จ ยถากฺกเมเนว ยุชฺชติ. ฌานงฺคปจฺจเวกฺขณายํ ปน "มตฺถกปฺปตฺตาเยว
ปญฺจ ชวนานี"ติ วุตฺตตฺตา วุตฺตนเยน สตฺตสุปิ ชวเนสุ ชวนฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณาวสีเยว
โหติ. เอวํ สนฺเต "ปฐมชฺฌานํ อาวชฺชตี"ติ วจนํ น ยุชฺชตีติ เจ?  ยถา กสิเณ
ปวตฺตํ ฌานํ การโณปจาเรน กสิณนฺติ วุตฺตํ, ตถา ฌานปจฺจยํ กสิณํ "สุโข
พุทฺธานํ อุปฺปาโท"ติอาทีสุ ๑- วิย ผโลปจาเรน ฌานนฺติ วุตฺตํ. ยถาปริจฺฉินฺเน
กาเล ฐตฺวา วุฏฺฐิตสฺส นิทฺทาย ปพุทฺธสฺส ปุน นิทฺโทกฺกมเน วิย ปุน ฌาโนกฺกมเน
สติปิ อธิฏฺฐานวสีเยว นาม, ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐิตสฺส ปน วุฏฺฐาเน สติปิ
วุฏฺฐานวสี นาม โหตีติ อยํ เตสํ วิเสโส.
     นิโรธสมาปตฺติยา วิภาวนตฺถํ ปน อิทํ ปญฺหากมฺมํ:- กา นิโรธสมาปตฺติ,
เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺติ, กตฺถ สมาปชฺชนฺติ, กสฺมา
สมาปชฺชนฺติ, กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ, กถํ ฐานํ กถํ วุฏฺฐานํ, วุฏฺฐิตสฺส
กึ นินฺนํ จิตฺตํ โหติ, มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโส, นิโรธสมาปตฺติ
กึ สงฺขตา อสงฺขตา โลกิยา โลกุตฺตรา นิปฺผนฺนา อนิปฺผนฺนาติ?
     ตตฺถ กา นิโรธสมาปตฺตีติ? ยา อนุปุพฺพนิโรธวเสน จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ
อปฺปวตฺติ.
     เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ? สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา โสตา
ปนฺนา สกทาคามิโน สุกฺขวิปสฺสกา จ อนาคามี อรหนฺโต น สมาปชฺชนฺติ,
อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปน อนาคามิโน จ ขีณาสวา จ สมาปชฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๑
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๓.
     กตฺถ สมาปชฺชนฺตีติ? ปญฺจโวการภเว. กสฺมา? อนุปุพฺพสมาปตฺติ-
สพฺภาวโต. จตุโวการภเว ปน ปฐมชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติเยว นตฺถิ, ตสฺมา น
สกฺกา ตตฺถ สมาปชฺชิตุํ.
     กสฺมา สมาปชฺชนฺตีติ? สงฺขารานํ ปวตฺติเภเท อุกฺกณฺฐิตฺวา ทิฏฺเญว ธมฺเม
อจิตฺตกา หุตฺวา "นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามา"ติ สมาปชฺชนฺติ.
     กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา กตปุพฺพ-
กิจฺจสฺส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรธยโต เอวมสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ. โย
หิ สมถวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตึ ปตฺวา ติฏฺฐติ.
โย วิปสฺสนาวเสเนว อุสฺสกฺกติ, โส ผลสมาปตฺตึ ปตฺวา ติฏฺฐติ. โย ปน
อุภยวเสน อุสฺสกฺกิตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิโรเธติ, โส ตํ สมาปชฺชตีติ
อยเมตฺถ สงฺเขโป.
     อยํ ปน วิตฺถาโร:- อิธ ภิกฺขุ นิโรธํ สมาปชฺชิตุกาโม กตภตฺตกิจฺโจ
สุโธตหตฺถปาโท วิวิตฺเต โอกาเส สุปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา
อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา, โส ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. วิปสฺสนา
ปเนสา ติวิธา โหติ สงฺขารปริคฺคณฺหนกวิปสฺสนา ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา
นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนาติ. ตตฺถ สงฺขารปริคฺคณฺหนกวิปสฺสนา มนฺทา วา โหตุ
ติกฺขา วา, มคฺคสฺส ปทฏฺฐานํ โหติเยว. ผลสมาปตฺติวิปสฺสนา ติกฺขาว วฏฺฏติ
มคฺคภาวนาสทิสา. นิโรธสมาปตฺติวิปสฺสนา ปน นาติมนฺทา นาติติกฺขาว วฏฺฏติ.
ตสฺมา เอส นาติมนฺทาย นาติติกฺขาย วิปสฺสนาย เตสํ สงฺขาเร วิปสฺสติ, ตโต
ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติ. ตโต ตติยํ
ฌานํ ฯเปฯ ตโต วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สงฺขาเร ตเถว
วิปสฺสติ. อถ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ
นานาพทฺธอวิโกปนํ สํฆปฏิมานนํ สตฺถุปกฺโกสนํ อทฺธานปริจฺเฉทนฺติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๔.
     ตตฺถ นานาพทฺธอวิโกปนนฺติ ยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกาพทฺธํ น โหติ,
นานาพทฺธํ หุตฺวา ฐิตํ ปตฺตจีวรํ วา มญฺจปีฐํ วา นิวาสนเคหํ วา อญฺญํ
วา ปน กิญฺจิ ปริกฺขารชาตํ, ตํ ยถา น กุปฺปติ, อคฺคิอุทกวาตโจรอุนฺทูราทีนํ
วเสน น วินสฺสติ, เอวํ อธิฏฺฐานวิธานํ:- อิทญฺจ อิมสฺมึ สตฺตาหพฺภนฺตเร มา
อคฺคินา ฌายตุ, มา อุทเกน วุยฺหตุ, มา วาเตน วิทฺธํสตุ, มา โจเรหิ
หรียตุ, มา อุนฺทูราทีหิ ขชฺชตู"ติ. เอวํ อธิฏฺฐิเต ตํ สตฺตาหํ ตสฺส น โกจิ
ปริสฺสโย โหติ, อนธิฏฺฐหโต ปน อคฺคิอาทีหิ วินสฺสติ. อิทํ นานาพทฺธอวิโกปนํ
นาม. ยํ ปน เอกพทฺธํ โหติ นิวาสนปารุปนํ วา นิสินฺนาสนํ วา, ตตฺถ
วิสุํ อธิฏฺฐานกิจฺจํ นตฺถิ, สมาปตฺติเยว ๑- นํ รกฺขติ.
     สํฆปฏิมานนนฺติ ภิกฺขุสํฆปฏิมานนํ อุทิกฺขนํ. ยาว โส ภิกฺขุ อาคจฺฉติ,
ตาว สํฆกมฺมสฺส อกรณนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ น ปฏิมานนํ เอตสฺส ปุพฺพกิจฺจํ,
ปฏิมานนาวชฺชนํ ปน ปุพฺพกิจฺจํ. ตสฺมา เอวํ อาวชฺชิตพฺพํ:- "สเจ มยํ
สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน สํโฆ อปโลกนกมฺมาทีสุ ๒- กิญฺจิเทว
กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ, ยาว มํ โกจิ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา น ปกฺโกสติ, ตาวเทว
วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ. เอวํ กตฺวา สมาปนฺโน หิ ตสฺมึ สมเย วุฏฺฐาติเยว. โย ปน
เอวํ น กโรติ, สํโฆ จ สนฺนิปติตฺวา ตํ อปสฺสนฺโต "อสุโก ภิกฺขุ กุหินฺ"ติ
ปุจฺฉิตฺวา "นิโรธํ สมาปนฺโน"ติ วุตฺเต กิญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสติ "คจฺฉ ตํ สํฆสฺส
วจเนน ปกฺโกสา"ติ. อถสฺส เตน ภิกฺขุนา สวนูปจาเร ฐตฺวา "สํโฆ ตํ อาวุโส
ปฏิมาเนตี"ติ วุตฺตมตฺเตเยว วุฏฺฐานํ โหติ. เอวํ ครุกา หิ สํฆสฺส อาณา นาม.
ตสฺมา ตํ อาวชฺชิตฺวา ยถา สยเมว วุฏฺฐาติ, เอวํ สมาปชฺชิตพฺพํ.
     สตฺถุปกฺโกสนนฺติ อิธาปิ สตฺถุ ปกฺโกสนาวชฺชนเมว อิมสฺส ปุพฺพกิจฺจํ.
ตสฺมา ตมฺปิ เอวํ อาวชฺชิตพฺพํ:- "สเจ มยํ สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สมาปตฺติวเสเนว, วิสุทฺธิ. ๓/๓๖๖-๗ (สฺยา)
@๒ ญตฺติกมฺมาทีสุ, วิสุทฺธิ. ๓/๓๖๗ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๕.
นิสินฺเน สตฺถา โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปติ. ตถารูปาย วา
อฏฺฐุปฺปตฺติยา ธมฺมํ เทเสติ. ยาว มํ โกจิ อาคนฺตฺวา น ปกฺโกสติ, ตาวเทว
วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ. เอวํ กตฺวา นิสินฺโน หิ ตสฺมึ สมเย วุฏฺฐาติเยว. โย ปน
เอวํ น กโรติ, สตฺถา จ สํเฆ สนฺนิปติเต ตํ อปสฺสนฺโต "อสุโก ภิกฺขุ
กุหินฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "นิโรธํ สมาปนฺโน"ติ วุตฺเต กิญฺจิ ภิกฺขุํ เปเสติ "คจฺฉ
ตํ มม วจเนน ปกฺโกสา"ติ. อถสฺส เตน ภิกฺขุนา สวนูปจาเร ฐตฺวา "สตฺถา
อายสฺมนฺตํ อามนฺเตตี"ติ วุตฺตมตฺเตเยว วุฏฺฐานํ โหติ. เอวํ ครุกํ หิ สตฺถุ
ปกฺโกสนํ. ตสฺมา ตํ อาวชฺชิตฺวา ยถา ปฐมเมว วุฏฺฐาติ, เอวํ สมาปชฺชิตพฺพํ.
     อทฺธานปริจฺเฉโทติ ชีวิตทฺธานสฺส ปริจฺเฉโท. อิมินา หิ ภิกฺขุนา อทฺธาน-
ปริจฺเฉเทสุ กุสเลน ภวิตพฺพํ. "อตฺตโน อายุสงฺขารา สตฺตาหํ ปวตฺติสฺสนฺติ, น
ปวตฺติสฺสนฺตี"ติ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํ. สเจ หิ สตฺตาหพฺภนฺตเร
นิรุชฺฌนเก อายุสงฺขาเร อนาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชติ, ตสฺส นิโรธสมาปตฺติ มรณํ
ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ. อนฺโตนิโรเธ มรณสฺส นตฺถิตาย อนฺตราว สมาปตฺติโต
วุฏฺฐาติ, ตสฺมา เอตํ อาวชฺชิตฺวาว สมาปชฺชิตพฺพํ. อวเสสํ หิ อนาวชฺชิตุมฺปิ
วฏฺฏติ, อิทํ ปน อาวชฺชิตพฺพเมวาติ วุตฺตํ. โส เอวํ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺฐาย อิมํ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา เนวสญฺญายตนํ สมาปชฺชติ. อเถกํ วา เทฺว
วา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ, นิโรธํ ผุสติ. กสฺมา ปนสฺส ทฺวินฺนํ
จิตฺตานํ อุปริ จิตฺตานิ นปฺปวตฺตนฺตีติ? นิโรธสฺส ปโยคตฺตา. อิทํ หิ อิมสฺส
ภิกฺขุโน เทฺว สมถวิปสฺสนาธมฺเม ยุคนทฺเธ กตฺวา อฏฺฐสมาปตฺติอาโรหนํ อนุปุพฺพ-
นิโรธสฺส ปโยโค, น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาติ นิโรธสฺส ปโยคตฺตา
ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปริ นปฺปวตฺตนฺติ.
     กถํ ฐานนฺติ? เอวํ สมาปนฺนาย ปนสฺสา กาลปริจฺเฉทวเสน เจว อนฺตรา
อายุกฺขยสํฆปฏิมานนสตฺถุปกฺโกสนาภาเวน จ ฐานํ โหติ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๓๖.
     กถํ วุฏฺฐานนฺติ? อนาคามิสฺส อนาคามิผลสมาปตฺติยา อรหโต
อรหตฺตผลสมาปตฺติยาติ เอวํ เทฺวธา วุฏฺฐานํ โหติ.
     วุฏฺฐิตสฺส กินฺนินฺนํ จิตฺตํ โหตีติ? นิพฺพานนินฺนํ. วุตฺตเญฺหตํ "สญฺญา-
เวทยิตนิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส โข อาวุโส วิสาข ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ
โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารนฺ"ติ. ๑-
     มตสฺส จ สมาปนฺนสฺส จ โก วิเสโสติ? อยมฺปิ อตฺโถ สุตฺเต
วุตฺโตเยว. ยถาห "ยฺวายํ อาวุโส มโต กาลงฺกโต, ตสฺส กายสงฺขารา นิรุทฺธา
ปฏิปฺปสฺสทฺธา, วจีสงฺขารา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ
ปริกฺขีโณ, อุสฺมา วูปสนฺตา อินฺทฺริยานิ ปริภินฺนานิ. ยฺวายํ ภิกฺขุ
สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปนฺโน, ตสฺสปิ กายสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา,
วจีสงฺขารา, จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา ปฏิปฺปสฺสทฺธา, อายุ อปริกฺขีโณ, อุสฺมา
อวูปสนฺตา อินฺทฺริยานิ อปริภินฺนานี"ติ. ๒-
     กึ นิโรธสมาปตฺติ สงฺขตา อสงฺขตาติอาทิปุจฺฉายํ ปน "สงฺขตา"ติปิ
"อสงฺขตา"ติปิ "โลกุตฺตรา"ติปิ น วตฺตพฺพา. กสฺมา? สภาวโต นตฺถิตาย. ยสฺมา
ปน สมาปชฺชนฺตสฺส วเสน สมาปนฺโน นาม โหติ, ตสฺมา นิปฺผนฺนาติ วตฺตุํ
วฏฺฏติ, น อนิปฺผนฺนาติ.
          อิติ สนฺตา สมาปตฺติ          อยํ อริยนิเสวิตา.
          ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพาน-       มิติ สงฺขมุปาคตาติ.
                 นิโรธสมาปตฺติญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒๓/๔๖๔/๔๑๔ ๒ วิปฺปสนฺนานิ, ม.มู. ๑๒/๔๕๗/๔๐๖


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๓๒๘-๓๓๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=47&A=7334&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=7334&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=217
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=2431
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=2855
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=2855
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31