อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                        ๑๐. ปทุมพุทฺธวํสวณฺณนา
     อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต อปรภาเค วสฺสสตสหสฺสายุกา มนุสฺสา
อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา หุตฺวา ปุน อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา
อสงฺเขฺยยฺยายุกา หุตฺวา ปุน ปริหายมานา วสฺสสตสหสฺสายุกา อเหสุํ. ตทา
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. โสภติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๕๙.
ปทุโม นาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิ. โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร
นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา จมฺปกนคเร อสมสฺส นาม รญฺโ กุเล รูปาทีหิ
อสมาย อสมาย นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. โส ทสนฺนํ
มาสานํ อจฺจเยน จมฺปกุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ชาเต ปน กุมาเร
อากาสโต สกลชมฺพุทีเป สมุทฺทปริยนฺเต ปทุมวสฺสํ นิปติ. เตนสฺส
นามคฺคหณทิวเส นามํ คณฺหนฺตา เนมิตฺตกา จ าตกา จ "มหาปทุมกุมาโร "เตฺวว
นามมกํสุ. โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. นนฺทุตฺตรวสุตฺตร-
ยสุตฺตรานามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํ. อุตฺตราเทวิปฺปมุขานิ เตตฺตึส
อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺิตานิ อเหสุํ.
     อถ มหาสตฺโต อุตฺตราย นาม มหาเทวิยา รมฺมกุมาเร นาม อุปฺปนฺเน
จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา อาชญฺรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ. ตํ ปพฺพชนฺตํ
เอกา ปุริสโกฏิ อนุปพฺพชิ. โส เตหิ ปริวุโต อฏฺ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา
วิสาขปุณฺณมาย ธญฺวตีนคเร สุธญฺเสฏฺิสฺส ธีตาย ธญฺวติยา นาม ทินฺนํ
มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา มหาสาลวเน ๑- ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย
ติตฺถกาชีวเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา มหาโสณโพธึ อุปสงฺกมิตฺวา
อฏฺตฺตึสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรกํ ปญฺาเปตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ
อธิฏฺาย มารพลํ วิธมิตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตฺวา
"อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ
โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน อายาจนํ อธิวาเสตฺวา ธมฺมเทสนาย
ภาชนภูเต ปุคฺคเล อุปปริกฺขนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิเต โกฏิสงฺเข
ภิกฺขู ทิสฺวา ตงฺขเณเยว อนิลปเถน คนฺตฺวา ธญฺวตีนครสมีเป
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สหการวเน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๐.
ธนญฺชยุยฺยาเน โอตริตฺวา เตหิ ปริวุโต เตสํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. ตทา
โกฏิสตานํ อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑] "อโนมทสฺสิสฺส อปเรน      สมฺพุทฺโธ ทิปทุตฺตโม
           ปทุโม นาม นาเมน        อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล.
       [๒] ตสฺสาปิ อสมํ สีลํ          สมาธิปิ อนนฺตโก
           อสงฺเขฺยยฺยํ าณวรํ        วิมุตฺติปิ อนูปมา.
       [๓] ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส        ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน
           อภิสมยา ตโย อาสุํ        มหาตมปวาหนา"ติ.
     ตตฺถ อสมํ สีลนฺติ อญฺเสํ สีเลน อสทิสํ, อุตฺตมํ เสฏฺนฺติ อตฺโถ.
สมาธิปิ อนนฺตโกติ สมาธิปิ อปฺปเมยฺโย, ตสฺส อนนฺตภาโว โลกวิวรณยมก-
ปาฏิหาริยาทีสุ ทฏฺพฺโพ. าณวรนฺติ สพฺพญฺุตญฺาณํ, อสาธารณาณานิ วา.
วิมุตฺติปีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติปิ ภควโต. อนูปมาติ อุปมาวิรหิตา. อตุลเตชสฺสาติ
อตุลาณเตชสฺส. "อตุลาณเตชา"ติปิ ปาโ. ตสฺส "ตโย อภิสมยา"ติ อิมินา
อุตฺตรปเทน สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ. มหาตมปวาหนาติ มหาโมหวินาสกา,
โมหนฺธการวิทฺธํสกาติ อตฺโถ.
     อถาปเรน สมเยน ปทุโม ภควา อตฺตโน กนิฏฺภาตรํ สาลกุมารญฺจ
อุปสาลกุมารญฺจ าติสมาคเม สปริวาเร ปพฺพาเชตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต
นวุติ โกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยสิ. ยทา ปน รมฺมตฺเถรสฺส ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา
อสีติโกฏีนํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๔] "ปมาภิสมเย พุทฺโธ         โกฏิสตมโพธยิ
            ทุติยาภิสมเย ธีโร          นวุติโกฏิมโพธยิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๑.
       [๕] ยทา จ ปทุโม พุทฺโธ        โอวที สกมตฺรชํ
           ตทา อสีติโกฏีนํ            ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ยทา ปน สุภาวิตตฺโต นาม ราชา ปทุมสฺส พุทฺธสฺส พุทฺธปทุมวทนสฺส
สนฺติเก โกฏิสตสหสฺสปริวาโร เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิโต, ตสฺมึ สนฺนิปาเต
ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปน ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ.
     อถาปเรน สมเยน มหาปทุโม มุนิวสโภ อุสภสมคตี อุสภวตีนครํ
อุปนิสฺสาย วสฺสํ อุปคญฺฉิ. นครวาสิโน มนุสฺสา ภควนฺตํ ทสฺสนกามา
อุปสงฺกมึสุ. เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิ. ตตฺถ จ พหโว มนุสฺสา ปสนฺนจิตฺตา
ปพฺพชึสุ. ตโต ทสพโล เตหิ จ อญฺเหิ จ ตีหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ สทฺธึ
วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสิ. โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เย ปน ตตฺถ น
ปพฺพชึสุ, เต กินานิสํสํ สุตฺวา ปาฏิปเท ปญฺจสุ มาเสสุ ปญฺจานิสํสทายกํ
กินจีวรมทํสุ. ตโต ตํ ภิกฺขู ธมฺมเสนาปตึ อคฺคสาวกํ วิสาลมตึ สาลตฺเถรํ
กินตฺถารตฺถํ ยาจิตฺวา กินจีวรํ ตสฺสาทํสุ. เถรสฺส กินจีวเร กยิรมาเน
ภิกฺขู สิพฺพเน สหายกา อเหสุํ. ปทุโม ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ สูจิจฺฉิทฺเท
สุตฺตานิ อาวุนิตฺวา อทาสิ. นิฏฺิเต ปน จีวเร ภควา ตีหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ
จาริกํ ปกฺกามิ.
     อถาปเรน สมเยน สีหวิกฺกนฺตคามี ปุริสสีโห วิย พุทฺธสีโห
โคสิงฺคสาลวนสทิเส ปรมสุรภิกุสุมผลภารวินมิตสาขาวิฏเป วิมลกมลกุวลยสมลงฺกเต
สิสิรมธุรวาริวาเหน ปริปูริเต รุรุจมรสีหพฺยคฺฆคชหยควยมหึสาทิ-
วิวิธมิคคณวิจริเต สุรภิกุสุมคนฺธาวพทฺธหทยาหิ ภมรมธุกรยุวตีหิ อนุภูตปฺปจาราหิ
สมนฺตโต คุมฺพคุมฺพายมาเน ๑- ผลรสปมุทิตหทยาหิ กากลิสทิสมธุรวิรุตาหิ โกกิลวธูหิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. คุมุคุมายมาเน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๒.
อุปคียมาเน ปรมรมณีเย วิวิตฺเต วิชเน โยคานุกูเล ปวเน วสฺสาวาสมุปคญฺฉิ. ตสฺมึ
วิหรนฺตํ สปริวารกํ ทสพลํ ตถาคตํ ธมฺมราชํ พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา
มนุสฺสา ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชึสุ. ตทา
ทฺวีหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ ปริวุโต ปวาเรสิ. โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
       [๖] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ       ปทุมสฺส มเหสิโน
           โกฏิสตสหสฺสานํ            ปโม อาสิ สมาคโม.
       [๗] กินตฺถารสมเย            อุปฺปนฺเน กินจีวเร
           ธมฺมเสนาปติตฺถาย          ภิกฺขู สิพฺพึสุ จีวรํ.
       [๘] ตทา เต วิมลา ภิกฺขู        ฉฬภิญฺา มหิทฺธิกา
           ตีณิ สตสหสฺสานิ            สมึสุ อปราชิตา.
       [๙] ปุนาปรํ โส นราสโภ        ปวเน วาสํ อุปาคมิ
           ตทา สมาคโม อาสิ         ทฺวินฺนํ สตสหสฺสินนฺ"ติ.
     ตตฺถ กินตฺถารสมเยติ กินจีวรตฺถรณสมเย. ธมฺมเสนาปติตฺถายาติ
ธมฺมเสนาปติสาลตฺเถรตฺถํ. อปราชิตาติ น ปราชิตา, วิภตฺติโลโป ทฏฺพฺโพ.
โสติ โส มหาปทุโม. ปวเนติ มหาวเน. วาสนฺติ วสฺสาวาสํ. อุปาคมีติ
อุปาคโต. ทฺวินฺนํ สตสหสฺสินนฺติ ทฺวินฺนํ สตสหสฺสานํ. "ตทา อาสิ สมาคโม"ติปิ
ปาโ ยทิ อตฺถิ สุนฺทโร ภเวยฺย.
     ตทา ตถาคเต ตสฺมึ วนสณฺเฑ วสนฺเต อมฺหากํ โพธิสตฺโต สีโห
หุตฺวา สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต
หุตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺโส ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา
สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๓.
ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺาสิ. อถ สตฺถา ตสฺส สตฺตาหสฺส
อจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโย วุฏฺาย นรสีโห สีหํ โอโลเกตฺวา "ภิกฺขุสํเฆปิสฺส
จิตฺตปฺปสาโท โหตูติ สํโฆ อาคจฺฉตู"ติ จินฺเตสิ. อเนกโกฏิภิกฺขู ตาวเทว
อาคญฺฉึสุ. สีโห สํเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทสิ. อถ สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ โอโลเกตฺวา
"อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๐] "อหนฺเตน สมเยน       สีโห อาสึ มิคาภิภู
            ปวิเวกมนุพฺรูหนฺตํ        ปวเน อทฺทสํ ชินํ.
       [๑๑] วนฺทิตฺวา สิรสา ปาเท    กตฺวาน ตํ ปทกฺขิณํ
            ติกฺขตฺตุํ อภินาทิตฺวา      สตฺตาหํ ชินมุปฏฺหํ.
       [๑๒] สตฺตาหํ วรสมาปตฺติยา    วุฏฺหิตฺวา ตถาคโต
            มนสา จินฺตยิตฺวาน       โกฏิภิกฺขู สมานยิ.
       [๑๓] ตทาปิ โส มหาวีโร      เตสํ มชฺเฌ วิยากริ
            อปริเมยฺยิโต กปฺเป      อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ
            ๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา  นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๑-
       [๑๔] ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ   เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
       [๑๕] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา      ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
            อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ       ทสปารมิปูริยา"ติ.
     ตตฺถ ปวิเวกมนุพฺรูหนฺตนฺติ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺนนฺติ อตฺโถ.
ปทกฺขิณนฺติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา. อภินาทิตฺวาติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา.
อุปฏฺหนฺติ อุปฏฺหึ. อยเมว วา ปาโ. วรสมาปตฺติยาติ นิโรธสมาปตฺติโต
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๔.
วุฏฺหิตฺวา. มนสา จินฺตยิตฺวานาติ "สพฺเพปิ ภิกฺขู อิธ อาคจฺฉนฺตู"ติ มนสาว
จินฺเตตฺวา. สมานยีติ สมาหริ.
     ตสฺส ปน ปทุมสฺส ภควโต จมฺปกํ นาม นครํ อโหสิ. อสโม นาม
ราชา ปิตา อโหสิ. มาตาปิ ตสฺส อสมา นาม, สาโล จ อุปสาโล จ เทฺว
อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, ราธา จ สุราธา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
มหาโสณรุกฺโข โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, อายุ วสฺสสตสหสฺสํ
อโหสิ, รูปาทีหิ คุเณหิ อนุตฺตรา อุตฺตรา นามสฺส อคฺคมเหสี, รมฺมกุมาโร
นามสฺส อติรมฺโม ตนโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๖] "จมฺปกํ นาม นครํ       อสโม นาม ขตฺติโย
            อสมา นาม ชนิกา       ปทุมสฺส มเหสิโน.
       [๒๑] สาโล จ อุปสาโล จ     อเหสุํ อคฺคสาวกา
            วรุโณ นามุปฏฺาโก      ปทุมสฺส มเหสิโน.
       [๒๒] ราธา เจว สุราธา จ    อเหสุํ  อคฺคสาวิกา
            โพธิ ตสฺส ภควโต       มหาโสโณติ วุจฺจติ.
       [๒๔] อฏฺปญฺาสรตนํ         อจฺจุคฺคโต มหามุนิ
            ปภา นิทฺธาวตี ตสฺส      อสมา สพฺพโต ทิสา.
       [๒๕] จนฺทปฺปภา สูริยปฺปภา     รตนคฺคิมณิปฺปภา
            สพฺพาปิ ตา หตา โหนฺติ   ปตฺวา ชินปภุตฺตมํ.
       [๒๖] วสฺสสตสหสฺสานิ         อายุ วิชฺชติ ตาวเท
            ตาวตา ติฏฺมาโน โส    ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
       [๒๗] ปริปกฺกมานเส สตฺเต     โพธยิตฺวา อเสสโต
            เสสเก อนุสาสิตฺวา      นิพฺพุโต โส สสาวโก.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. สพฺพโส      ๒ ปาฬิ. เสสญฺเ อนุสาเสตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๖๕.
       [๒๘] อุรโคว ตจํ ชิณฺณํ         วทฺธปตฺตํว ปาทโป
            ชหิตฺวา สพฺพสงฺขาเร      นิพฺพุโต โส ยถา สิขี"ติ.
     ตตฺถ รตนคฺคิมณิปฺปภาติ รตนปฺปภา จ อคฺคิปฺปภา จ มณิปฺปภา จ.
หตาติ อภิภูตา. ชินปภุตฺตมนฺติ ชินสฺส สรีรปฺปภํ อุตฺตมํ ปตฺวา หตาติ อตฺโถ.
ปริปกฺกมานเสติ ปริปกฺกินฺทฺริเย เวเนยฺยสตฺเต. วทฺธปตฺตนฺติ ปุราณปตฺตํ.
ปาทโปวาติ ปาทโป วิย. สพฺพสงฺขาเรติ สพฺเพปิ อชฺฌตฺติกพาหิเร สงฺขาเร.
"หิตฺวา สพฺพสงฺขารนฺ"ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. ยถา สิขีติ อคฺคิ วิย
นิรุปาทาโน นิพฺพุตึ สุคโต คโตติ. เสสเมตฺถ คาถาสุ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา
อุตฺตานเมวาติ.
                      ปทุมพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       นิฏฺิโต อฏฺโม พุทฺธวํโส.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๒๕๘-๒๖๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=51&A=5760&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=5760&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=189
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7605
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9599
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9599
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33