อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๗.  จนฺทกุมารจริยาวณฺณนา
           [๔๕] ปุนาปรํ ยทา โหมิ       เอกราชสฺส อตฺรโช
                นคเร ปุปฺผวติยา        กุมาโร จนฺทสวฺหโย.
           [๔๖] ตทาหํ ยชนา มุตฺโต      นิกฺขนฺโต ยญฺญวาฏโต
                สํเวคํ ชนยิตฺวาน        มหาทานํ ปวตฺตยึ.
           [๔๗] นาหํ ปิวามิ ขาทามิ      นปิ ภุญฺชามิ โภชนํ
                ทกฺขิเณยฺเย อทตฺวาน     อปิ ฉปฺปญฺจ รตฺติโย.
           [๔๘] ยถาปิ วาณิโช นาม      กตฺวาน ภณฺฑสญฺจยํ
                ยตฺถ ลาโภ มหา โหติ    ตตฺถ ตํ หรติ ภณฺฑกํ.
           [๔๙] ตเถว สกภุตฺตาปิ ๒-     ปเร ทินฺนํ มหปฺผลํ
                ตสฺมา ปรสฺส ทาตพฺพํ     สตภาโค ภวิสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อวิมฺหยตา     ๒ ปาฬิ. สกภุตฺตํปิ
           [๕๐] เอตมตฺถวสํ ญตฺวา       เทมิ ทานํ ภวาภเว
                น ปฏิกฺกมามิ ทานโต     สมฺโพธิมนุปตฺติยาติ.
     #[๔๕]  สตฺตเม เอกราชสฺส อตฺรโชติ เอกราชสฺส นาม กาสิรญฺโญ โอรสปุตฺโต.
นคเร ปุปฺผวติยาติ ปุปฺผวตินามเก นคเร. จนฺทสวฺหโยติ จนฺทสทฺเทน อวฺหาตพฺโพ,
จนฺทนาโมติ อตฺโถ.
      อตีเต กิร อยํ พาราณสี ปุปฺผวตี นาม อโหสิ. ตตฺถ วสวตฺติรญฺโญ ปุตฺโต
เอกราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ. โพธิสตฺโต ตสฺส โคตมิยา นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ
ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ, "จนฺทกุมาโร"ติสฺส นามมกํสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล อปโรปิ
ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, ตสฺส "สูริยกุมาโร"ติ นามมกํสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล เอกา
ธีตา อุปฺปนฺนา, "เสลา"ติสฺสา นามมกํสุ. เวมาติกา จ เนสํ ภทฺทเสโน สูโร จาติ เทฺว
ภาตโร อเหสุํ. โพธิสตฺโต อนุปุพฺเพน วุทฺธิปฺปตฺโต สิปฺเปสุ จ วิชฺชาฏฺฐาเนสุ จ
ปารํ อคมาสิ. ตสฺส ราชา อนุจฺฉวิกํ จนฺทํ นาม ราชธีตรํ อาเนตฺวา อุปรชฺชํ
อทาสิ. โพธิสตฺตสฺส เอโก ปุตฺโต อุปฺปนฺโน, ตสฺส "วาสุโล"ติ ๑- นามมกํสุ. ตสฺส
ปน รญฺโญ ขณฺฑหาโล นาม ปุโรหิโต, ตํ ราชา วินิจฺฉเย ฐเปสิ. โส ลญฺชวิตกฺโก ๒-
หุตฺวา ลญฺชํ คเหตฺวา อสฺสามิเก สามิเก กโรติ. สามิเก จ อสฺสามิเก กโรติ.
อเถกทิวสํ อฏฺฏปราชิโต เอโก ปุริโส วินิจฺฉยฏฺฐาเน อุปกฺโกเสนฺโต นิกฺขมิตฺวา
ราชูปฏฺฐานํ คจฺฉนฺตํ โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา "สามิ ขณฺฑหาโล
วินิจฺฉเย วิโลปํ ขาทติ, อหํ เตน ลญฺชํ คเหตฺวา ปราชยํ ปาปิโต"ติ อฏฺฏสฺสรมกาสิ.
โพธิสตฺโต "มา ภายี"ติ ตํ อสฺสาเสตฺวา วินิจฺฉยํ เนตฺวา สามิกเมว สามิกํ อกาสิ.
มหาชโน มหาสทฺเทน สาธุการมทาสิ.
      ราชา "โพธิสตฺเตน กิร อฏฺโฏ สุวินิจฺฉิโต"ติ สุตฺวา ตํ อามนฺเตตฺวา "ตาต
อิโต ปฏฺฐาย ตฺวเมว อฏฺฏกรเณ วินิจฺฉยํ วินิจฺฉินาหี"ติ วินิจฺฉยํ โพธิสตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วสุโล                        ๒ ฉ.ม. ลญฺชวิตฺตโก
อทาสิ. ขณฺฑหาลสฺส อาโย ปจฺฉิชฺชิ. โส ตโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺเต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา
โอตาราเปกฺโข วิจริ. โส ปน ราชา มุทฺธปฺปสนฺโน, โส เอกทิวสํ สุปินนฺเตน
เทวโลกํ ปสฺสิตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม หุตฺวา "ปุโรหิตํ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคํ
อาจิกฺขา"ติ อาห. โส "อติทานํ ททนฺโต สพฺพจตุกฺเกน ยญฺญํ ยชสฺสู"ติ วตฺวา
รญฺญา "กึ อติทานนฺ"ติ ปุฏฺโฐ "อตฺตโน ปิยปุตฺตา ปิยภริยา ปิยธีตโร
มหาวิภวเสฏฺฐิโน มงฺคลหตฺถิอสฺสาทโยติ เอเต จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา ทฺวิปทจตุปฺปเท
ยญฺญตฺถาย ปริจฺจชิตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ยชนํ อติทานํ นามา"ติ สญฺญาเปสิ.
อิติ โส "สคฺคมคฺคํ อาจิกฺขิสฺสามี"ติ นิรยมคฺคํ อาจิกฺขิ.
      ราชาปิ ตสฺมึ ปณฺฑิตสญฺญี หุตฺวา "เตน วุตฺตวิธิ สคฺคมคฺโค"ติ สญฺญาย ตํ
ปฏิปชฺชิตุกาโม มหนฺตํ ยญฺญาวาฏํ การาเปตฺวา ตตฺถ โพธิสตฺตาทิเก จตฺตาโร
ราชกุมาเร อาทึ กตฺวา ขณฺฑหาเลน วุตฺตํ สพฺพํ ทฺวิปทจตุปฺปทํ ยญฺญปสุตฏฺฐาเน
เนถาติ อาณาเปสิ. สพฺพญฺจ ยญฺญสมฺภารํ อุปกฺขฏํ อโหสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน
มหนฺตํ โกลาหลํ อกาสิ. ราชา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ขณฺฑหาเลน อุปตฺถมฺภิโต ปุนปิ
ตถา ตํ อาณาเปสิ. โพธิสตฺโต "ขณฺฑหาเลน วินิจฺฉยฏฺฐานํ อลภนฺเตน มยิ อาฆาตํ
พนฺธิตฺวา มเมว มรณํ อิจฺฉนฺเตน มหาชนสฺส อนยพฺยสนํ อุปฺปาทิตนฺ"ติ ชานิตฺวา
นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ราชานํ ตโต ทุคฺคหิตคฺคาหโต วิเวเจตุํ วายมิตฺวาปิ นาสกฺขิ.
มหาชโน ปริเทวิ, มหนฺตํ การุญฺญมกาสิ. มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว ยญฺญาวาเฏ
สพฺพกมฺมานิ นิฏฺฐาเปสิ. ราชปุตฺตํ เนตฺวา คีวาย นาเมตฺวา นิสีทาเปสุํ. ขณฺฑหาโล
สุวณฺณปาตึ อุปนาเมตฺวา ขคฺคํ อาทาย "ตสฺส คีวํ ฉินฺทิสฺสามี"ติ อฏฺฐาสิ. ตํ
ทิสฺวา จนฺทา นาม ราชปุตฺตสฺส เทวี "อญฺญํ เม ปฏิสรณํ นตฺถิ, อตฺตโน
สจฺจพเลน สามิกสฺส โสตฺถึ กริสฺสามี"ติ อญฺชลึ ปคฺคยฺห ปริสาย อนฺตเร วิจรนฺตี
"อิทํ เอกนฺเตเนว ปาปกมฺมํ, ยํ ขณฺฑหาโล สคฺคมคฺโคติ กโรติ. อิมินา มยฺหํ
สจฺจวจเนน มม สาธิกสฺส โสตฺถิ โหตุ.
           ยา เทวตา อิธ โลเก        สพฺพา ตา สรณํ คตา
           อนาถํ ตายถ มมํ            ยถาหํ ปติมา สิยนฺ"ติ ๑-
สจฺจกิริยมกาสิ. สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริเทวนสทฺทํ สุตฺวา ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา
ชลิตํ อโยกูฏํ อาทาย อาคนฺตฺวา ราชานํ ตาเสตฺวา สพฺเพ วิสฺสชฺชาเปสิ. สกฺโกปิ
ตทา อตฺตโน ทิพฺพรูปํ ทสฺเสตฺวา สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ วชิรํ ปริพฺภมนฺโต "อเร
ปาปราช กาฬกณฺณิ กทา ตยา ปาณาติปาเตน สุคติคมนํ ทิฏฺฐปุพฺพํ, จนฺทกุมารํ
สพฺพญฺจ อิมํ ชนํ พนฺธนโต โมเจหิ, โน เจ โมเจสฺสสิ, เอตฺเถว เต อิมสฺส จ
ทุฏฺฐพฺราหฺมณสฺส สีสํ ผาเลสฺสามี"ติ อากาเส อฏฺฐาสิ. ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ราชา
พฺราหฺมโณ จ สีฆํ สพฺเพ พนฺธนา โมเจสุํ.
       อถ มหาชโน เอกโกลาหลํ กตฺวา สหสา ยญฺญาวาฏํ อชฺโฌตฺถริตฺวา
ขณฺฑหาลสฺส เอเกกํ เลฑฺฑุปฺปหารํ เทนฺโต ตตฺเถว นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา
ราชานมฺปิ มาเรตุํ อารภิ. โพธิสตฺโต ปุเรตรเมว ปิตรํ ปลิสฺสชิตฺวา ฐิโต มาเรตุํ
น อทาสิ. มหาชโน "ชีวิตํ ตาวสฺส ปาปรญฺโญ เทม, ฉตฺตํ ปนสฺส น ทสฺสาม,
นคเร วาสํ วา น ทสฺสาม, ตํ ขณฺฑหาลํ กตฺวา พหินคเร วาสาเปสฺสามา"ติ
ราชเวสํ หาเรตฺวา กาสาวํ นิวาสาเปตฺวา หลิทฺทิปิโลติกาย สีสํ เวเฐตฺวา จณฺฑาลํ
กตฺวา จณฺฑาลคามํ ปหิณึสุ. เย ปน ตํ ปสุฆาตยญฺญํ ยชึสุ เจว ยชาเปสุํ จ
อนุโมทึสุ จ, สพฺเพ เต นิรยปรายนา อเหสุํ. เตนาห ภควา:-
            "สพฺเพ ปวิฏฺฐา นิรยํ       ยถา ตํ ปาปกํ กริตฺวาน
             น หิ ปาปกมฺมํ กตฺวา      ลพฺภา สุคตึ อิโต คนฺตุนฺ"ติ. ๒-
      อถ สพฺพาปิ ราชปริสา นาครา เจว ชานปทา จ สมาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ
รชฺเช อภิสิญฺจึสุ. โส ธมฺเมน รชฺชํ อนุสาสนฺโต ตํ อตฺตโน มหาชนสฺส จ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๑๓๗/๒๔๔                ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๑๑๔๓/๒๔๕
อการเณเนว อุปฺปนฺนํ อนยพฺยสนํ อนุสฺสริตฺวา สํเวคชาโต ปุญฺญกิริยาสุ ภิยฺโยโส
มตฺตาย อุสฺสาหชาโต มหาทานํ ปวตฺเตสิ, สีลานิ รกฺขิ, อุโปสถกมฺมํ สมาทิยิ.
เตน วุตฺตํ:-
       #[๔๖] "ตทาหํ ยชนา มุตฺโต      นิกฺขนฺโต ยญฺญวาฏโต
              สํเวคํ ชนยิตฺวาน        มหาทานํ ปวตฺตยินฺ"ติ-
อาทิ.
      ตตฺถ ยชนา มุตฺโตติ ขณฺฑหาเลน วิหิตยญฺญวิธิโต วุตฺตนเยน ฆาเตตพฺพโต
มุตฺโต. นิกฺขนฺโต ยญฺญวาฏโตติ อภิเสกกรณตฺถาย อุสฺสาหชาเตน มหาชเนน สทฺธึ
ตโต ยญฺญภูมิโต นิคฺคโต. สํเวคํ ชนยิตฺวานาติ เอวํ "พหุอนฺตราโย โลกสนฺนิวาโส"ติ
อติวิย สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา. มหาทานํ ปวตฺตยินฺติ ฉ ทานสาลาโย การาเปตฺวา
มหตา ธนปริจฺจาเคน เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานมทาสึ. เอเตน อภิเสกกรณโต
ปฏฺฐาย ตสฺส มหาทานสฺส ปวตฺติตภาวํ ทสฺเสติ.
     #[๔๗]  ทกฺขิเณยฺเย อทตฺวานาติ ทกฺขิณารเห ปุคฺคเล เทยฺยธมฺมํ อปริจฺจชิตฺวา.
อปิ ฉปฺปญฺจ รตฺติโยติ อปฺเปกทา ฉปิ ปญฺจปิ รตฺติโย อตฺตโน ปิวนขาทนภุญฺชนานิ
น กโรมีติ ทสฺเสติ.
      ตทา กิร โพธิสตฺโต สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา มหาเมโฆ วิย อภิวสฺสนฺโต
มหาทานํ ปวตฺเตสิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ทานสาลาสุ อนฺนปานาทิอุฬารุฬารปณีตปณีตเมว
ยาจกานํ ยถารุจิตํ ทิวเส ทิวเส ทียติ, ตถาปิ อตฺตโน สชฺชิตํ อาหารํ
ราชารหโภชนมฺปิ ยาจกานํ อทตฺวา น ภุญฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "นาหํ ปิวามี"ติอาทิ.
     #[๔๘]  อิทานิ ตถา ยาจกานํ ทาเน การณํ ทสฺเสนฺโต อุปมํ ตาว อาหรติ
"ยถาปิ วาณิโช นามา"ติอาทินา. ตสฺสตฺโถ:- ยถา นาม วาณิโช ภณฺฑฏฺฐานํ
คนฺตฺวา อปฺเปน ปาภเตน พหุํ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา วิปุลํ ภณฺฑสนฺนิจยํ กตฺวา
เทสกาลํ ชานนฺโต ยตฺถสฺส ลาโภ อุทโย มหา โหติ, ตตฺถ เทเส กาเล วา ตํ
ภณฺฑํ หรติ อุปเนติ วิกฺกิณาติ.
     #[๔๙]  สกภุตฺตาปีติ สกภุตฺตโตปิ อตฺตนา ปริภุตฺตโตปิ. "สกปริภุตฺตาปี"ติปิ
ปาโฐ. ปเรติ ปรสฺมึ ปฏิคฺคาหกปุคฺคเล. สตภาโคติ อเนกสตภาโค อายตึ ภวิสฺสติ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ:-  ยถา วาณิเชน กีตภณฺฑํ ตตฺเถว อวิกฺกิณิตฺวา ตถารูเป เทเส
กาเล จ วิกฺกิณิยมานํ พหุํ อุทยํ วิปุลํ ผลํ โหติ, ตเถว อตฺตโน สนฺตกํ อตฺตนา
อนุปภุญฺชิตฺวา ปรสฺมึ ปฏิคฺคาหกปุคฺคเล ทินฺนํ มหปฺผลํ อเนกสตภาโค ภวิสฺสติ,
ตสฺมา อตฺตนา อภุญฺชิตฺวาปิ ปรสฺส ทาตพฺพเมวาติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "ติรจฺฉานคเต
ทานํ ทตฺวา สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา. ปุถุชฺชนทุสฺสีเล ทานํ ทตฺวา
สหสฺสคุณา"ติ วิตฺถาโร. ๑- อปรมฺปิ วุตฺตํ "เอวํ เจ ภิกฺขเว สตฺตา ชาเนยฺยุํ
ทานสํวิภาคสฺส วิปากํ, ยถาหํ ชานามิ, น อทตฺวา ภุญฺเชยฺยุํ, น จ เนสํ มจฺเฉรมลํ
จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเฐยฺย, โยปิ เนสํ อสฺส จริโม อาโลโป จริมํ กพฬํ, ตโตปิ น
อสํวิภชิตฺวา ภุญฺเชยฺยุนฺ"ติอาทิ. ๒-
     #[๕๐]  เอตมตฺถวสํ ญตฺวาติ เอตํ ทานสฺส มหปฺผลภาวสงฺขาตญฺเจว สมฺมาสมฺโพธิยา
ปจฺจยภาวสงฺขาตญฺจ อตฺถวสํ การณํ ชานิตฺวา. น ปฏิกฺกมามิ ทานโตติ
ทานปารมิโต อีสกมฺปิ น นิวตฺตามิ อภิกฺกมามิ เอว. กิมตฺถํ? สมฺโพธิมนุปตฺติยาติ
สมฺโพธึ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อนุปฺปตฺติยา อนุปฺปตฺติยตฺถํ, อธิคนฺตุนฺติ อตฺโถ.
      ตทา โพธิสตฺโต มหาชเนน ปิตริ จณฺฑาลคามํ ปเวสิเต ทาตพฺพยุตฺตกํ
ปริพฺพยํ ทาเปสิ นิวาสนานิ ปารุปนานิ จ, โสปิ นครํ ปวิสิตุํ อลภนฺโต โพธิสตฺเต
อุยฺยานกีฬาทิอตฺถํ พหิคเต อุปสงฺกมติ, ปุตฺตสญฺญาย ปน น วนฺทติ, น อญฺชลิกมฺมํ
กโรติ, "จิรํ ชีว สามี"ติ วทติ. โพธิสตฺโตปิ ทิฏฺฐทิวเส อติเรกสมฺมานํ กโรติ. โส
เอวํ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน สปริโส เทวโลกํ ปูเรสิ. ตทา ขณฺฑหาโล
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๓๗๙/๓๒๔          ๒ ขุ.อิติ. ๒๕/๒๖/๒๔๙
เทวทตฺโต อโหสิ. โคตมี เทวี มหามายา, จนฺทา ราชธีตา ราหุลมาตา, วาสุโล ราหุโล,
เสลา อุปฺปลวณฺณา, สูโร มหากสฺสโป, ภทฺทเสโน มหาโมคฺคลฺลาโน, สูริยกุมาโร
สาริปุตฺโต, จนฺทราชา โลกนาโถ.
      ตสฺส อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพา. ตทา ๑-
ขณฺฑหาลสฺส กกฺขฬผรุสภาวํ ชานนฺโตปิ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ธมฺเมน สเมน อฏฺฏสฺส
วินิจฺฉโย, อตฺตานํ มาเรตุกามสฺเสว ขณฺฑหาลสฺส ตถา ยญฺญวิธานํ ชานิตฺวาปิ ตสฺส
อุปริ จิตฺตปฺปโกปาภาโว. อตฺตโน ปริสํ คเหตฺวา ปิตุ สตฺตุ ภวิตุํ สมตฺโถปิ
"มาทิสสฺส นาม ครูหิ วิโรโธ น ยุตฺโต"ติ อตฺตานํ ปุริสปสุํ กตฺวา ฆาตาเปตุกามสฺส
ปิตุ อาณายํ อวฏฺฐานํ, โกสิยา อสึ คเหตฺวา สีสํ ฉินฺทิตุํ อุปกฺกมนฺเต ปุโรหิเต
อตฺตโน ปิตริ ปุตฺเต สพฺพสตฺเตสุ จ เมตฺตาผรเณน สมจิตฺตตา, มหาชเน ปิตรํ มาเรตุํ
อุปกฺกมนฺเต สยํ ปลิสฺสชิตฺวา ตสฺส ชีวิตทานญฺจ, ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ
มหาทานํ ททโตปิ ทาเนน อติตฺตภาโว, มหาชเนน จณฺฑาเลสุ วาสาปิตสฺส ปิตุ
ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา โปสนํ, มหาชนํ ปุญฺญกิริยาสุ ปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทโย
คุณานุภาวา นิทฺธาเรตพฺพาติ. ๒-
                     จนฺทกุมารจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๗๑-๗๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=52&A=1543&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=1543&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=215
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8747
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11453
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11453
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33