บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๒

หน้าที่ ๑๖๙.

๖. รุรุมิคราชจริยาวณฺณนา [๔๘] ปุนาปรํ ยทา โหมิ สุตตฺตกนกสนฺนิโภ มิคราชา รุรุ นาม ปรมสีลสมาหิโตติ. #[๔๘] ฉฏฺเฐ สุตตฺตกนกสนฺนิโภติ ยถา สุฏฺฐุ อปคตสพฺพกาฬโก โหติ, เอวํ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา สุตตฺตกนกสนฺนิโภ. มิคราชา รุรุ นามาติ ชาติสิทฺเธน นาเมน รุรุ นาม มิคราชา, ชาติโต รุรุ, มิคานญฺจ ราชาติ อตฺโถ. ปรมสีลสมาหิโตติ อุตฺตมสีลสมาหิโต, วิสุทฺธสีโล เจว สมาหิตจิตฺโต จ, วิสุทฺธสีเล วา สมฺมา อาหิตจิตฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตทา โพธิสตฺโต รุรุมิคโยนิยํ นิพฺพตฺติ, ตสฺส สรีรจฺฉวิ สุฏฺฐุ ตาเปตฺวา มชฺชิตกญฺจนปฏฺฏวณฺโณ อโหสิ หตฺถปาทา สาขารสปริกมฺมกตา วิย นงฺคุฏฺฐํ จมรีนงฺคุฏฺฐํ วิย สิงฺคานิ รชตทามวณฺณานิ อกฺขีนิ สุมชฺชิตมณิคุฬิกา วิย มุขํ โอทหิตฺวา ^๑- ฐปิตรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกา วิย. โส ชนสํสคฺคํ ปหาย วิเวกวาสํ วสิตุกาโม ปริวารํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกโกว คงฺคานิวตฺตเน รมณีเย สาลมิสฺสเก สุปุปฺผิตปวเน วสติ. เตน วุตฺตํ:- [๔๙] "รมฺเม ปเทเส รมณีเย วิวิตฺเต อมนุสฺสเก ตตฺถ วาสํ อุปคญฺฉึ คงฺคากูเล มโนรเม"ติ. #[๔๙] ตตฺถ รมฺเม ปเทเสติ มุตฺตาตลสทิสวาลุกาจุณฺณปณฺฑเรหิ ภูมิภาเคหิ สินิทฺธหริตติณสญฺจริเตหิ วนตฺถเลหิ มณิกฺขนฺธนิมฺมลสลิเลหิ ชลาสเยหิ จ สมนฺนาคตตฺตา เยภุยฺเยน จ อินฺทโคปกวณฺณาย รตฺตาย สุขสมฺผสฺสาย ติณชาติยา สญฺฉนฺนตฺตา รมฺเม อรญฺญปฺปเทเส. รมณีเยติ ปุปฺผผลปลฺลวาลงฺกตวิปุลสาขาวินทฺเธหิ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. โอลมฺเพตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.

วนคหเนหิ อุปโสภิตตฺตา ตตฺถ ปวิฏฺฐสฺส ชนสฺส รติชนนฏฺเฐน รมณีเย. วุตฺตมฺปิ เจตํ รุรุมิคราชชาตเก:- "เอตสฺมึ วนสณฺฑสฺมึ อมฺพา สาลา จ ปุปฺผิตา อินฺทโคปกสญฺฉนฺนา เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค"ติ. ^๑- วิวิตฺเตติ ชนวาสวิรเหน สุญฺเญ. อมนุสฺสเกติ สญฺจรณมนุสฺสานมฺปิ ตตฺถ อภาเวน มนุสฺสรหิเต. มโนรเมติ ยถาวุตฺตคุณสมฺปตฺติยา วิเสสโต ปวิเวกกามานํ มโน รเมตีติ มโนรเม. [๕๐] อถ อุปริคงฺคายาติ เอตฺถ อถาติ อธิกาเร นิปาโต, เตน มยิ ตตฺถ ตถา วสนฺเต อิทํ อธิการนฺตรํ อุปฺปนฺนนฺติ ทีเปติ. อุปริคงฺคายาติ คงฺคาย นทิยา อุปริโสเต. ธนิเกหิ ปริปีฬิโตติ อิณํ คเหตฺวา ตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต อิณายิเกหิ โพธิยมาโน. เอโก กิร พาราณสิเสฏฺฐิ ^๒- อตฺตโน ปุตฺตํ "อยํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต กิลมิสฺสตี"ติ กิญฺจิ สิปฺปํ น อุคฺคณฺหาเปสิ. คีตวาทิตนจฺจขาทนโภชนโต อุทฺธํ น กิญฺจิ อญฺญาสิ. ตํ วยปฺปตฺตํ ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชตฺวา มนํ นิยฺยาเตตฺวา มาตาปิตโร กาลมกํสุ. โส เตสํ อจฺจเยน อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทิปริวุโต นานาพฺยสนมุเขหิ สพฺพํ ธนํ วิทฺธํเสตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อิณํ อาทาย ตมฺปิ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต ธนิเกหิ โจทิยมาโน "กึ มยฺหํ ชีวิเตน, เตเนวมฺหิ อตฺตภาเวน อญฺโญ วิย ชาโต, มรณํ เม เสยฺโย"ติ จินฺเตตฺวา อิณายิเก อาห "ตุมฺหากํ อิณปณฺณานิ คเหตฺวา อาคจฺฉถ, คงฺคาตีเร เม นิหิตํ กุลสนฺตกํ ธนํ อตฺถิ, ตํ โว ทสฺสามี"ติ. เต เตน สทฺธึ อคมํสุ. โส "อิธ ธนํ, เอตฺถ ธนนฺ"ติ นิธิฏฺฐานํ อาจิกฺขนฺโต วิย "เอวํ เม อิณโมกฺโข ภวิสฺสตี"ติ ปลายิตฺวา คงฺคายํ ปติ. โส จณฺฑโสเตน วุยฺหนฺโต การุญฺญรวํ รวิ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๑๙/๒๘๕ ^๒ ม. พาราณสีเสฏฺฐิพฺราหฺมโณ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.

#[๕๐] "อถ อุปริ คงฺคาย ธนิเกหิ ปริปีฬิโต ปุริโส คงฺคาย ปตติ ชีวามิ วา มรามิ วา. [๕๑] รตฺตินฺทิวํ โส คงฺคาย วุยฺหมาโน มโหทเก รวนฺโต กรุณํ รวํ มชฺเฌ คงฺคาย คจฺฉตี"ติ. ตตฺถ ชีวามิ วา มรามิ วาติ อิมสฺมึ คงฺคาโสเต ปติโต ชีวามิ วา มรามิ วา, ชีวิตํ วา เม เอตฺถ โหตุ มรณํ วา, อุภยถาปิ อิณายิกปีฬา น โหตีติ อธิปฺปาโย. #[๕๑] มชฺเฌ คงฺคาย คจฺฉตีติ โส ปุริโส รตฺตินฺทิวํ คงฺคาย วุยฺหมาโน ชีวิตเปมสฺส ^๑- วิชฺชมานตฺตา มรณํ อปฺปมตฺโต มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา กรุณํ รวํ รวนฺโต คงฺคาย มชฺเฌ มโหทเกน คจฺฉติ. [๕๒] อถ มหาปุริโส อฑฺฒรตฺตสมเย ตสฺส ตํ กรุณํ ปริเทวนฺตสฺส ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา "มนุสฺสสทฺโท สูยติ, มา มยิ อิธ ธรนฺเต มรตุ, ชีวิตมสฺส ทสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา สยนคุมฺพา วุฏฺฐาย นทีตีรํ คนฺตฺวา "อมฺโภ ปุริส มา ภายิ, ชีวิตํ เต ทสฺสามี"ติ วตฺวา อสฺสาเสตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต คนฺตฺวา ตํ ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา ตีรํ ปาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา ผลาผลานิ ทตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน ตํ อาห "อมฺโภ ปุริส อหํ ตํ พาราณสิคามิมคฺคํ ปาเปสฺสามิ, ตฺวํ `อสุกฏฺฐาเน นาม กญฺจนมิโค วสตี'ติ มา กสฺสจิ อาโรเจหี"ติ. โส "สาธุ สามี"ติ สมฺปฏิจฺฉิ. มหาสตฺโต ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐึ อาโรเปตฺวา พาราณสิมคฺเค โอตาเรตฺวา นิวตฺติ. เตน วุตฺตํ:- #[๕๒] ตสฺสาหํ สทฺทํ สุตฺวาน กรุณํ ปริเทวโต คงฺคาย ตีเร ฐตฺวาน อปุจฺฉึ โกสิ ตฺวํ นโร. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. ชีวิตคเวสสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.

[๕๓] โส เม ปุฏฺโฐ พฺยากาสิ อตฺตโน กรณํ ตทา ธนิเกหิ ภีโต ตสิโต ปกฺขนฺโตหํ มหานทึ. [๕๔] ตสฺส กตฺวาน การุญฺญํ จชิตฺวา มม ชีวิตํ ปวิสิตฺวา นีหรึ ตสฺส อนฺธการมฺหิ รตฺติยา. [๕๕] อสฺสตฺถกาลมญฺญาย ตสฺสาหํ อิทมพฺรวึ เอกํ ตํ วรํ ยาจามิ มา มํ กสฺสจิ ปาวทา"ติ. ตตฺถ โกสิ ตฺวํ นโรติ ตฺวํ โก มนุสฺโส อสิ, กุโต อิธ วุยฺหมาโน อาคโตสีติ อตฺโถ. #[๕๓] อตฺตโน กรณนฺติ อตฺตโน กิริยํ. ธนิเกหิ ภีโตติ อิณายิเกหิ อุพฺพิคฺโค. ตสิโตติ อุตฺรโสฺต. #[๕๔] ตสฺส กตฺวาน การุญฺญํ, จชิตฺวา มม ชีวิตนฺติ การุญฺญํ กตฺวา มหากรุณาย สมุสฺสาหิโต มม ชีวิตํ ตสฺส ปุริสสฺส ปริจฺจชิตฺวา. ปวิสิตฺวา นีหรึ ตสฺสาติ นทึ ปวิสิตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต อุชุกเมว คนฺตฺวา มม ปิฏฺฐึ อาโรเปตฺวา ตโต ตํ นีหรึ. ตสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. "ตตฺถา"ติปิ ปาฬิ, ตตฺถ นทิยนฺติ อตฺโถ. อนฺธการมฺหิ รตฺติยาติ รตฺติยา อนฺธการสมเย, กาฬปกฺขรตฺติยนฺติ อตฺโถ. #[๕๕] อสฺสตฺถกาลมญฺญายาติ ปริสฺสมํ อปเนตฺวา ผลาผลานิ ทตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน กิลมถสฺส วิคตกาลํ ชานิตฺวา. เอกํ ตํ วรํ ยาจามีติ อหํ ตํ เอกํ วรํ ยาจามิ, มยฺหํ เอกํ วรํ เทหีติ อตฺโถ. กึ ตํ วรนฺติ เจ? อาห:- มา มํ กสฺสจิ ปาวทาติ "อสุกฏฺฐาเน สุวณฺณมิโค วสตี"ติ กสฺสจิ รญฺโญ วา ราชมหามตฺตสฺส วา มํ มา ปาวท. อถ ตสฺมึ ปุริเส พาราณสึ ปวิฏฺฐทิวเสเยว โส ราชา "อหํ เทว สุวณฺณวณฺณํ มิคํ มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สุปิเนน อทฺทสํ. อหํ หิ สจฺจสุปินา, อทฺธา โส วิชฺชติ, ตสฺมา กญฺจนมิคสฺส ธมฺมํ โสตุกามา ลภิสฺสามิ เจ ชีวิสฺสามิ, โน เจ เม ชีวิตํ นตฺถี"ติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.

อคฺคมเหสิยา วุตฺโต ตํ อสฺสาเสตฺวา "สเจ มนุสฺสโลเก อตฺถิ, ลภิสฺสสี"ติ วตฺวา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา "สุวณฺณมิคา นาม โหนฺตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อาม เทว โหนฺตี"ติ สุตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ สุวณฺณจงฺโกฏเก ฐเปตฺวา ตํ หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา นคเร เภรึ จราเปสิ "โย สุวณฺณมิคํ อาจิกฺขิสฺสติ, ตสฺส หตฺถินา สทฺธึ อิมํ ทสฺสามี"ติ. ตโต อุตฺตริมฺปิ ทาตุกาโม หุตฺวา:- "ตสฺส คามวรํ ทมฺมิ นาริโย จ อลงฺกตา โย ^๑- เมตํ มิคมกฺขาติ มิคานํ มิคมุตฺตมนฺ"ติ ^๒- คามํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา สกลนคเร วาจาเปสิ. อถ โส เสฏฺฐิปุตฺโต ตํ คาถํ สุตฺวา ราชปุริสานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา "รญฺโญ เอวรูปํ มิคํ อาจิกฺขิสฺสามิ, มํ ราชานํ ทสฺเสถา"ติ อาห. ราชปุริสา ตํ รญฺโญ สนฺติกํ เนตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา "สจฺจํ โภ อทฺทสา"ติ ปุจฺฉิ. โส "สจฺจํ เทว มยา สทฺธึ อาคจฺฉตุ, อหํ ตํ ทสฺเสสฺสามี"ติ อาห. ราชา ตเมว ปุริสํ มคฺคเทสกํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ ฐานํ คนฺตฺวา เตน มิตฺตทุพฺภินา ปุริเสน ทสฺสิตํ ปเทสํ อาวุธหตฺเถ ปุริเส สมนฺตโตว ปริวาเรตฺวา "อุกฺกุฏฺฐึ กโรถา"ติ วตฺวา สยํ กติปเยหิ ชเนหิ สทฺธึ เอกมนฺเต อฏฺฐาสิ. โสปิ ปุริโส อวิทูเร อฏฺฐาสิ. มหาสตฺโต สทฺทํ สุตฺวา "มหโต พลกายสฺส สทฺโท, อทฺธา ตมฺหา เม ปุริสา ภเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺ"ติ ญตฺวา อุฏฺฐาย สกลปริสํ โอโลเกตฺวา "รญฺโญ ฐิตฏฺฐาเนเยว เม โสตฺถิ ภวิสฺสตี"ติ ราชาภิมุโข ปายาสิ. ราชา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "นาคพโล อวตฺถรนฺโต อาคจฺเฉยฺยา"ติ สรํ สนฺนยฺหิตฺวา "อิมํ มิคํ สนฺตาเสตฺวา สเจ ปลายติ, วิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา คณฺหิสฺสามี"ติ โพธิสตฺตาภิมุโข อโหสิ. มหาสตฺโต:- "อาคเมหิ มหาราช มา มํ วิชฺฌิ รเถสภ โก นุ เม อิทมกฺขาสิ เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค"ติ ^๓- @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม.,ก. โก ^๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๑๗/๒๘๔ ^๓ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๑/๒๘๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.

คาถํ อภาสิ. ราชา ตสฺส มธุรกถาย พชฺฌิตฺวา สรํ ปฏิสํหริตฺวา คารเวน อฏฺฐาสิ. มหาสตฺโตปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ อกาสิ. มหาชโนปิ สพฺพาวุธานิ อปเนตฺวา อาคนฺตฺวา ราชานํ ปริวาเรสิ. เตน วุตฺตํ:- [๕๖] "นครํ คนฺตฺวาน อาจิกฺขิ ปุจฺฉิโต ธนเหตุโก ราชานํ โส คเหตฺวาน อุปคญฺฉิ มมนฺติกนฺ"ติ. ตสฺสตฺโถ:- โย มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริโส ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตถา มยา ปาณสํสยโต โมจิโต พาราณสินครํ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธพฺพธนนิมิตฺตํ รญฺโญ มํ อาจิกฺขิ, อาจิกฺขิตฺวา โส รญฺโญ คาหาเปตุํ มคฺคเทสโก หุตฺวา ราชานํ คเหตฺวา มม สนฺติกมุปาคมีติ. มหาสตฺโต สุวณฺณกิงฺกิณิกํ จาเลนฺโต วิย มธุรสฺสเรน ราชานํ ปุน ปุจฺฉิ "โก นุ เต อิทมกฺขาสิ, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค"ติ. ตสฺมึ ขเณ โส ปาปปุริโส โถกํ ปฏิกฺกมิตฺวา โสตปเถ อฏฺฐาสิ. ราชา "อิมินา เม ตฺวํ ทสฺสิโต"ติ ตํ ปุริสํ นิทฺทิสิ. ตโต โพธิสตฺโต:- "สจฺจํ กิเรว มาหํสุ นรา เอกจฺจิยา อิธ กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย น เตฺวเวกจฺจิโย นโร"ติ ^๑- คาถมาห. ตํ สุตฺวา ราชา สํเวคชาโต:- "กึ นุ รุรุ ครหสิ มิคานํ กึ ปกฺขีนํ กึ ปน มานุสานํ ภยํ หิ มํ วินฺทตินปฺปรูปํ สุตฺวาน ตํ มานุสึ ภาสมานนฺ"ติ ^๑- คาถมาห. ตโต มหาปุริโส "มหาราช น มิคํ น ปกฺขึ ครหามิ, มนุสฺสํ ปน ครหามี"ติ ทสฺเสนฺโต:- @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๓-๔/๒๘๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.

"ยมุทฺธรึ วาหเน วุยฺหมานํ มโหทเก สลิเล สีฆโสเต ตโตนิทานํ ภยมาคตํ มม ทุกฺโข หเว ราช อสพฺภิสงฺคโม"ติ ^๑- อาห. ตตฺถ นิปฺลวิตนฺติ อุทฺธริตํ. เอกจฺจิโยติ เอกจฺโจ มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริโส อุทเก ปตนฺโตปิ ^๒- อุตฺตาริโต นเตฺวว เสยฺโย. กฏฺฐํ หิ นานปฺปกาเรน อุปการาย สํวตฺตติ, มิตฺตทุพฺภี ปน วินาสาย, ตสฺมา ตโต กฏฺฐเมว วรตรนฺติ. มิคานนฺติ รุรุมิคราช มิคานํ กึ อญฺญตรํ ครหสิ, อุทาหุ ปกฺขีนํ มนุสฺสานนฺติ ปุจฺฉติ. ภยํ หิ มํ วินฺทตินปฺปรูปนฺติ มหนฺตํ ภยํ มํ ปฏิลภติ, อตฺตโน สนฺตกํ วิย กโรตีติ อตฺโถ. วาหเนติ ปติตปติเต วหิตุํ สมตฺเถ คงฺคาวเห. มโหทเก สลิเลติ มโหทกีภูเต สลิเล. อุภเยนาปิ คงฺคาวหสฺส พหูทกตํ ทสฺเสติ. ตโตนิทานนฺติ มหาราช โย มยฺหํ ตยา ทสฺสิโต ปุริโส, เอโส มยา คงฺคาย ^๓- วุยฺหมาโน อฑฺฒรตฺตสมเย กรุณํ ปริเทวนฺโต ตโต อุตฺตาริโต, ตโตนิทานํ อิทํ มยฺหํ ภยมาคตํ, อสปฺปุริเสหิ สมาคโม นาม ทุกฺโขติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กุชฺฌิตฺวา "เอวํ พหูปการสฺส นาม คุณํ น ชานาติ, ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, วิชฺฌิตฺวา นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี"ติ สรํ สนฺนยฺหิ. เตน วุตฺตํ:- [๕๗] "ยาวตา กรณํ สพฺพํ รญฺโญ อาโรจิตํ มยา ราชา สุตฺวาน วจนํ อุสุํ ตสฺส ปกปฺปยิ อิเธว ฆาตยิสฺสามิ มิตฺตทุพฺภึ อนริยนฺ"ติ. #[๕๗] ตตฺถ ยาวตา กรณนฺติ ยํ ตสฺส มยา กตํ อุปการกรณํ, ตํ สพฺพํ. ปกปฺปยีติ สนฺนยฺหิ. มิตฺตทุพฺภินฺติ อตฺตโน มิตฺเตสุ อุปการีสุ ทุพฺภนสีลํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๕/๒๘๕ ^๒ สี.,ม. มรนฺโตปิ ^๓ สี. คงฺคาวเห

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.

ตโต มหาสตฺโต "เอส พาโล มํ นิสฺสาย มา นสฺสี"ติ จินฺเตตฺวา "มหาราช วโธ นาเมส พาลสฺส วา ปณฺฑิตสฺส วา น สาธูหิ ปสํสิโต, อญฺญทตฺถุ ครหิโต เอว, ตสฺมา มา อิมํ ฆาเตหิ, อยํ ยถารุจิ คจฺฉตุ, ยญฺเจว ตสฺส `ทสฺสามี'ติ ตยา ปฏิญฺญาตํ, ตมฺปิ อหาเปตฺวาว เทหี"ติ อาห. "อหญฺจ เต ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ กริสฺสามิ, อตฺตานํ ตุยฺหํ ทมฺมี"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:- [๕๘] "ตมหํ อนุรกฺขนฺโต นิมฺมินึ มม อตฺตนา ติฏฺฐเตโส มหาราช กามกาโร ภวามิ เต"ติ. #[๕๘] ตตฺถ นิมฺมินินฺติ ตํ มิตฺตทุพฺภึ ปาปปุคฺคลํ อนุรกฺขนฺโต มม อตฺตโน อตฺตภาเวน ตํ ปริวตฺเตสึ, อตฺตานํ รญฺโญ นิยฺยาเตตฺวา ราชหตฺถโต ปตฺตํ ตสฺส มรณํ นิวาเรสินฺติ อตฺโถ. ติฏฺฐเตโสติอาทิ วินิมยาการทสฺสนํ. [๕๙] อิทานิ ยทตฺถํ โส อตฺตวินิมโย กโต, ตํ ทสฺเสตุํ โอสานคาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ตทา มํ นิสฺสาย ตํ มิตฺตทุพฺภึ ปุริสํ ตสฺมึ รญฺเญ ชีวิตา โวโรเปตุกาเม อหํ อตฺตานํ รญฺโญ ปริจฺจชนฺโต มม สีลเมว อนุรกฺขึ, ชีวิตํ ปน นารกฺขึ. ยํ ปนาหเมว อตฺตโน ชีวิตนิรเปกฺขํ สีลวา อาสึ, ตํ สมฺมาสมฺโพธิยา เอว การณาติ. อถ ราชา โพธิสตฺเตน อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส มรเณ นิวาเรนฺเต ตุฏฺฐมานโส "คจฺฉ โภ มิคราชสฺส อนุคฺคเหน มม หตฺถโต มรณา มุตฺโต"ติ วตฺวา ยถาปฏิญฺญาย ตญฺจสฺส ธนํ ทาเปสิ. มหาสตฺตสฺส ยถารุจิยาว ^๑- อนุชานิตฺวา ตํ นครํ เนตฺวา นครญฺจ โพธิสตฺตญฺจ อลงฺการาเปตฺวา เทวิยา ธมฺมํ เทสาเปสิ. มหาสตฺโต เทวึ อาทึ กตฺวา รญฺโญ จ ราชปริสาย จ มธุราย มนุสฺสภาสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ราชานํ ทสหิ ราชธมฺเมหิ โอวทิตฺวา มหาชนํ อนุสาสิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ยถารุจิยา วรํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.

มิคคณปริวุโต วาสํ กปฺเปสิ. ราชาปิ มหาสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคติปรายโน อโหสิ. ตทา เสฏฺฐิปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ราชา อานนฺโท, รุรุมิคราชา โลกนาโถ. ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพา. ตถา อิธาปิ ปวิเวการามตาย ชนสํสคฺคํ อนิจฺฉโต ยูถํ ปหาย เอกกวิหาโร, อฑฺฒรตฺตสมเย นทิยา วุยฺหมานสฺส กรุณํ ปริเทวนฺตสฺส ปุริสสฺส อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา สยิตฏฺฐานโต วุฏฺฐาย นทีตีรํ คนฺตฺวา มหาคงฺคาย มหติ อุทโกเฆ วตฺตมาเน อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา โอตริตฺวา โสตํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตํ ปุริสํ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา ตีรํ ปาเปตฺวา สมสฺสาเสตฺวา ผลาผลาทีนิ ทตฺวา ปริสฺสมวิโนทนํ, ปุน ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐึ อาโรเปตฺวา อรญฺญโต นีหริตฺวา มหามคฺเค โอตารณํ, สรํ สนฺนยฺหิตฺวา วิชฺฌิสฺสามีติ อภิมุเข ฐิตสฺส รญฺโญ นิพฺภเยน หุตฺวา ปฏิมุขเมว คนฺตฺวา ปฐมตรํ มนุสฺสภาสาย อาลปิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารกรณํ, มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริสํ หนฺตุกามํ ราชานํ ธมฺมกถํ กตฺวา ปุนปิ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา มรณโต ปโมจนํ, ตสฺส จ รญฺโญ ยถาปฏิญฺญํ ธนทาปนํ, รญฺญา อตฺตโน วเร ทียมาเน เตน สพฺพสตฺตานํ อภยทาปนํ, ราชานญฺจ เทวิญฺจ ปมุขํ กตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีสุ ปุญฺเญสุ เตสํ ปติฏฺฐาปนํ, ลทฺธาภยานํ มิคานํ โอวาทํ ทตฺวา มนุสฺสานํ สสฺสขาทนโต นิวารณํ, ปณฺณสญฺญาย จ ตสฺส ยาวชฺชกาลา ถาวรกรณนฺติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติ. รุรุมิคราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -----------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๑๖๙-๑๗๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=52&A=3719&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=3719&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=224 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=9051 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11805 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11805 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33