ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลีอักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

                        ๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๗๖๑] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย "ปญฺจวิญฺญาณา น เหตุเมวา"ติอาทินา
นเยน อารทฺเธ นิทฺเทสวาเร น เหตุเมวาติ สาธารณเหตุปฏิกฺเขปนิทฺเทโส.
ตตฺถ "เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธ เหตู"ติอาทินา
นเยน ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ รูปกณฺเฑ "สพฺพํ รูปํ นเหตุเมวา"ติอาทีนํ
อตฺถวณฺณนายํ ๔- วุตฺตเมว. อเหตุกเมวาติอาทีสุ พฺยญฺชนสนฺธิวเสน มกาโร
เวทิตพฺโพ, อเหตุกาเอวาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อปิจ "เหตู ธมฺมา น
เหตู ธมฺมา"ติอาทีสุ ๕- ธมฺมโกฏฺฐาเสสุ ปญฺจวิญฺญาณานิ เหตู ธมฺมาติ วา สเหตุกา
ธมฺมาติ วา น โหนฺติ. เอกนฺเตน ปน น เหตุเยว, อเหตุกาเอวาติ อิมินาปิ นเยเนตฺถ
สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อพฺยากตเมวาติ ปทํ วิปากาพฺยากตวเสน วุตฺตํ.
สารมฺมณเมวาติ โอลุพฺภารมฺมณวเสน. ปจฺจยารมฺมณํ โอลุพฺภารมฺมณนฺติ หิ ทุวิธํ
อารมฺมณํ. อิมสฺมึ ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฌานาทิปริญฺญาเณน     ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ฉ.ม. ปุพฺพชาติภาวนํ
@ สงฺคณี.อ. ๑/๕๙๔/๓๖๒      อภิ. ๓๔/๑/๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๑.

ฐาเน โอลุพฺภารมฺมณเมว ธุรํ, ปจฺจยารมฺมณมฺปิ ลพฺภติเยว. อเจตสิกเมวาติ ปทํ จิตฺตํ, รูปํ, นิพฺพานนฺติ ตีสุ อเจตสิเกสุ จิตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ. โน อปริยาปนฺนเมวาติ คติปริยาปนฺนจุติปริยาปนฺนสํสารวฏฺฏภวปริยาปนฺนภาวโต ปริยาปนฺนาเอว, โน อปริยาปนฺนา. โลกโต วฏฺฏโต น นิยฺยนฺตีติ อนิยฺยานิกา. อุปฺปนฺนํ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวาติ รูปกณฺเฑ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปจฺจุปฺปนฺนาเนว รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต อตีตาทิวิสยํ มโนวิญฺญาณมฺปิ ปญฺจวิญฺญาณโสตปติตเมว กตฺวา "อุปฺปนฺนํ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิญฺเญยฺยนฺ"ติ ๑- วุตฺตํ. ปญฺจวิญฺญาณา ปน ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนาปิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อารมฺมณา น โหนฺติ, มโนวิญฺญาณสฺเสว โหนฺติ, ตสฺมา "มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยเมวา"ติ วุตฺตํ. อนิจฺจเมวาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาเอว. ชราภิภูตเมวาติ ชราย อภิภูตตฺตา ชราภิภูตาเอว. [๗๖๒] อุปฺปนฺนวตฺถุกา, อุปฺปนฺนารมฺมณาติ อนาคตปฏิกฺเขโป. น หิ เต อนาคเตสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ปุเรชาตวตฺถุกา, ปุเรชาตารมฺมณาติ สหุปฺปตฺติปฏิกฺเขโป. น หิ เต สหุปฺปนฺนํ วตฺถุํ วา อารมฺมณํ วา ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ, สยํ ปน ปจฺฉาชาตา หุตฺวา ปุเรชาเตสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติ. อชฺฌตฺติกวตฺถุกาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวเสน ๒- วุตฺตํ. ตานิ หิ อชฺฌตฺติเก ปญฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. พาหิรารมฺมณาติ พาหิรรูปาทิอารมฺมณา. ตตฺถ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ปญฺจวิญฺญาณา หิ ปสาทวตฺถุกตฺตา อชฺฌตฺติกา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา. มโนวิญฺญาณํ หทยรูปํ วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาเล อชฺฌตฺติกํ พาหิรวตฺถุกํ, ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, มโนวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา หทยรูปํ วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกาเล พาหิรา พาหิรวตฺถุกา. อสมฺภินฺนวตฺถุกาติ อนิรุทฺธวตฺถุกา. น หิ เต นิรุทฺธํ อตีตํ วตฺถุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ. อสมฺภินฺนารมฺมณตายปิ เอเสว นโย. @เชิงอรรถ: อภิ. ๓๔/๕๘๔/๑๖๘ ม. อชฺฌตฺตชฺฌตฺตมตฺตวเสน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๒.

อญฺญํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุ จ อารมฺมณญฺจาติอาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณสฺส หิ อญฺญํ วตฺถุ, อญฺญํ อารมฺมณํ. อญฺญํ โสตวิญฺญาณาทีนํ. จกฺขุวิญฺญาณํ โสตปสาทาทีสุ อญฺญตรํ วตฺถุํ สทฺทาทีสุ วา อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา กปฺปโต กปฺปํ คนฺตฺวาปิ น อุปฺปชฺชติ, จกฺขุปสาทเมว ปน วตฺถุํ กตฺวา รูปญฺจ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ. เอวมสฺส วตฺถุปิ ทฺวารมฺปิ อารมฺมณมฺปิ นิพทฺธํ, อญฺญํ วตฺถุํ วา ทฺวารํ วา อารมฺมณํ วา น สงฺกมติ. นิพทฺธวตฺถุ นิพทฺธทฺวารํ นิพทฺธารมฺมณเมว หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. โสตวิญฺญาณาทีสุปิ เอเสว นโย. [๗๖๓] น อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ เอตฺถ อญฺญมญฺญสฺส จกฺขุ โสตสฺส โสตํ วา จกฺขุสฺสาติ เอวํ เอกํ เอกสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺตีติ อตฺโถ. สเจ หิ นีลาทิเภทํ รูปารมฺมณํ สโมธาเนตฺวา โสตินฺทฺริยสฺส อุปเนยฺย "อิงฺฆ ตาว นํ ววตฺถาเปหิ วิภาเวหิ `กินฺนาเมตํ อารมฺมณนฺ"ติ, จกฺขุวิญฺญาณํ วินาปิ มุเขน อตฺตโน ธมฺมตาย เอวํ วเทยฺย "อเร อนฺธพาล วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปริธาวมาโน อญฺญตฺร มยา กุหึ เอตสฺส ชานนกํ ลภิสฺสสิ, อาหร นํ จกฺขุปสาเท อุปเนหิ, อหเมตํ อารมฺมณํ ชานิสฺสามิ ยทิ วา นีลํ ยทิ วา ปีตกํ. น หิ เอโส อญฺญสฺส วิสโย, มยฺหเมเวโส วิสโย"ติ. เสสวิญฺญาเณสุปิ เอเสว นโย. เอวเมเต อญฺญมญฺญสฺส โคจรวิสยํ น ปจฺจนุโภนฺติ นาม. [๗๖๔] สมนฺนาหรนฺตสฺสาติ อาวชฺชเนเนว สมนฺนาหรนฺตสฺส. มนสิกโรนฺตสฺสาติ อาวชฺชเนเนว มนสิกโรนฺตสฺส. เอตานิ หิ จิตฺตานิ อาวชฺชเนน สมนฺนาหตกาเล มนสิกตกาเลเยว จ อุปฺปชฺชนฺติ. น อพฺโพกิณฺณาติ อญฺเญน วิญฺญาเณน อพฺโพกิณฺณา นิรนฺตราว น อุปฺปชฺชนฺติ. เอเตน เตสํ อนนฺตรตา ปฏิกฺขิตฺตา. [๗๖๕] น อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอเตน สพฺเพสมฺปิ สหุปฺปตฺติ ปฏิกฺขิตฺตา. น อญฺญมญฺญสฺส สมนนฺตราติ เอเตน สมนนฺตรตา ปฏิกฺขิตฺตา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๓.

[๗๖๖] อาวชฺชนา ๑- วาติอาทีนิ จตฺตาริปิ อาวชฺชนสฺเสว นามานิ. ตญฺหิ ภวงฺคสฺส อาวชฺชนโต อาวชฺชนาติ, ตสฺเสว อาภุชนโต อาโภโคติ, ๒- รูปาทีนํ สมนฺนาหรณโต สมนฺนาหาโรติ, ๓- เตสํเยว มนสิกรณโต มนสิกาโรติ วุจฺจติ. เอวเมตฺถ สงฺเขปโต ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐตฺวา อาวชฺชนาทิกิจฺจํ กาตุํ สมตฺถภาโว ปฏิกฺขิตฺโต. น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ "มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา"ติ ๔- เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลํ วา อกุสลํ วา น ปฏิวิชานาติ. อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตาติ ฐเปตฺวา รูปาทีนํ อภินิปาตมตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สุปณฺฑิโตปิ ปุริโส ฐเปตฺวา อาปาถคตานิ รูปาทีนิ อญฺญํ กุสลากุสเลสุ เอกธมฺมมฺปิ ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น ปฏิวิชานาติ, จกฺขุวิญฺญาณํ ปเนตฺถ ทสฺสนมตฺตเมว โหติ. โสตวิญฺญาณาทีนิ สวนฆายนสายนผุสนมตฺตาเนว. ทสฺสนาทิมตฺตโต ปน มุตฺตา อญฺญา เอเตสํ กุสลาทิปฏิวิญฺญตฺติ นาม นตฺถิ. มโนธาตุยาปีติ สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุยาปิ. สมฺปิณฺฑนตฺโถ เจตฺถ ปิกาโร. ตสฺมา มโนธาตุยาปิ ตโต ปราหิ มโนวิญฺญาณธาตูหิปีติ สพฺเพหิปิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาเณหิ น กญฺจิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. น กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. น หิ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาเณหิ คมนาทีสุ กญฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปติ, น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, น สมาธึ สมาปชฺชติ โลกิยํ วา โลกุตฺตรํ วา, น สมาธิโต วุฏฺฐาติ โลกิยา วา โลกุตฺตรา วา, น ภวโต จวติ, น ภวนฺตเร อุปปชฺชติ. สพฺพมฺปิ เหตํ กุสลากุสลธมฺมปฏิวิชานนาทิ จวนปริโยสานํ กิจฺจํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว โหติ, น ปญฺจทฺวาริเกนาติ สพฺพสฺสาเปตสฺส กิจฺจสฺส กรเณ สหชวนกานิ วีถิจิตฺตานิ ปฏิกฺขิตฺตานิ. ยถา เจเตสํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อาวฏฺฏนา ฉ.ม. อาโภโค ฉ.ม. สมนฺนาหาโร @ ขุ.ธ. ๒๕/๑/๑๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๔.

เอตานิ กิจฺจานิ นตฺถิ, เอวํ นิยาโมกฺกมนาทีนิปิ. น หิ ปญฺจทฺวาริกชวเนน มิจฺฉตฺตนิยามํ โอกฺกมติ, น สมฺมตฺตนิยามํ. น เจตํ ชวนํ นามโคตฺตมารพฺภ ชวติ, น กสิณาทิปณฺณตฺตึ. น ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตติ, น วุฏฺฐานคามินีพลววิปสฺสนาวเสน. น รูปารูปธมฺเม อารพฺภ ชวติ, น นิพฺพานํ. น เจเตน สทฺธึ ปฏิสมฺภิทาญาณํ อุปฺปชฺชติ, น อภิญฺญาณํ, น สาวกปารมีญาณํ, น ปจฺเจกโพธิญาณํ, น สพฺพญฺญุตญฺญาณํ. สพฺโพปิ ปเนส ปเภโท มโนทฺวาริกชวเนเยว ลพฺภติ. น สุปติ น ปฏิพุชฺฌติ น สุปินํ ปสฺสตีติ สพฺเพนาปิ จ ปญฺจทฺวาริกจิตฺเตน เนว นิทฺทํ โอกฺกมติ, น นิทฺทายติ, น ปฏิพุชฺฌติ, น กิญฺจิ สุปินํ ปสฺสตีติ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ สห ชวเนน วีถิจิตฺตํ ปฏิกฺขิตฺตํ. นิทฺทายนฺตสฺส หิ มหาวฏฺฏึ ชาเลตฺวา ทีเป จกฺขุสมีเป อุปนีเต ปฐมํ จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติ. อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ทุติยวาเร จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ ปวตฺตติ. ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติ, เตน จิตฺเตน ญตฺวา "กึ อยํ อิมสฺมึ ฐาเน อาโลโก"ติ ชานาติ. ตถา นิทฺทายนฺตสฺส กณฺณสมีเป ตุริเยสุ ปคฺคหิเตสุ ฆานสมีเป สุคนฺเธสุ วา ทุคฺคนฺเธสุ วา ปุปฺเผสุ อุปนีเตสุ มุเข สปฺปิมฺหิ วา ผาณิเต วา ปกฺขิตฺเต ปิฏฺฐิยํ ปาณินา ปหาเร ทินฺเน ปฐมํ โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏนฺติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติ. อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ทุติยวาเร โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺติ, ตโต โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ ปวตฺตติ. ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติ. เตน จิตฺเตน ญตฺวา "กึ อยํ อิมสฺมึ ฐาเน สทฺโท, สงฺขสทฺโท เภรีสทฺโท"ติ วา "กึ อยํ อิมสฺมึ ฐาเน คนฺโธ, มูลคนฺโธ สารคนฺโธ"ติ วา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๕.

"กึ อิทํ มยฺหํ มุเข ปกฺขิตฺตรสํ, สปฺปีติ วา ผาณิตนฺ"ติ วา "เกนมฺหิ ปิฏฺฐิยํ ปหโต, อติถทฺโธ เม ปหาโร"ติ วา วตฺตา โหติ. ๑- เอวํ มโนทฺวาริกชวเนเนว ปฏิพุชฺฌติ, น ปญฺจทฺวาริเกน. สุปินมฺปิ เตเนว ปสฺสติ, น ปญฺจทฺวาริเกน. ตญฺจ ปเนตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติ. ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ โขภกรณปจฺจยโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติ, ปพฺพตา ปตนฺโต วิย อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย วาฬมิคหตฺถิโจราทีหิ อนุพทฺโธ วิย จ โหติ. อนุภูตปุพฺพโต ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ปสฺสติ. เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺตสฺส เทวตา อตฺถกามตาย วา อนตฺถกามตาย วา อตฺถาย วา อนตฺถาย วา นานาวิธานิ อารมฺมณานิ อุปสํหรนฺติ, โส ตาสํ เทวตานํ อานุภาเวน ตานิ อารมฺมณานิ ปสฺสติ. ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสนฺโต ปุญฺญาปุญฺญวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ โพธิสตฺตมาตา วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตํ โพธิสตฺโต วิย ปญฺจ มหาสุปิเน, ๒- โกสลราชา วิย จ โสฬส สุปิเนติ. ๓- ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ตตฺริทํ วตฺถุ:- โรหเณ กิร นาคมหาวิหาเร มหาเถโร ภิกฺขุสํฆํ อนปโลเกตฺวาว เอกํ นาครุกฺขํ ฉินฺทาเปสิ. รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เถรสฺส กุทฺธา ปฐมเมว นํ ปโลเภตฺวา ปจฺฉา "อิโต เต สตฺตทิวสสฺส มตฺถเก อุปฏฺฐาโก ราชา มริสฺสตี"ติ สุปิเน อาโรเจสิ. เถโร ตํ กถํ อาหริตฺวา ราโชโรธานํ อาจิกฺขิ. ตา เอกปปหาเรเนว @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วตฺตาโร โหนฺติ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา) @ ขุ.ชา. ๒๗/๗๗/๒๔ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๖.

มหาวิรวํ วิรวึสุ. ราชา "กึ เอตนฺ"ติ ปุจฺฉิ. ตา "เอวํ เถเรน วุตฺตนฺ"ติ อาโรจยึสุ. ราชา ทิวเส คณาเปตฺวา สตฺตาเห วีติวตฺเต กุชฌิตฺวา เถรสฺส หตฺถปาเท ฉินฺทาเปสิ. ยมฺปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหติ. เอเตสญฺจ จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยว. ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธมฺปิ สุปินํ เสกฺขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา. อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตา. กึ ปเนตํ ๑- ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต ปสฺสติ น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ, ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติ. ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตญฺจ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติ, สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ยญฺหิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติ, สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน ปน กเต วีติกฺกเม เอกนฺตํ อนาปตฺติเอว. อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, น สุปินํ นาม ปสฺสติ. เอวญฺหิ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ. น อภาโว. กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติ. วุตฺตเญฺหตํ "กปิมิทฺธปเรโต โข มหาราช สุปินํ ปสฺสตี"ติ. กปิมิทฺธปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโต. ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ. เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ. ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ ๒- มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพ. สุปิเนเนว "ทิฏฺฐํ วิย เม, สุตํ วิย เม"ติ กถนกาเลปิ อพฺยากโตเยว. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปน ตํ ฉ.ม. อนฺเตหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๗.

กึ ปน สุปิเน กตํ กุสลากุสลกมฺมํ สวิปากํ อวิปากนฺติ. สวิปากํ, ทุพฺพลตฺตา ปน ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ. ทินฺนาย อญฺเญน กมฺเมน ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต เวทนียํ โหติ. เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ น เหตฺวฏฺโฐ ยาถาวฏฺโฐ, ตํ ยาถาววตฺถุํ ๑- วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา. ตถา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อเหตุกฏฺโฐ ชราภิภูตฏฺโฐ น สุปินํ ปสฺสนฏฺโฐ ยาถาวฏฺโฐ ตํ ๒- ยาถาววตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา. อิติ ยา เหฏฺฐา "ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา"ติ มาติกาย นิกฺขิตฺตา. สา เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ เวทิตพฺพา. ตสฺสาเอว จ วเสน เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถูติ เอวํ เอเกกโกฏฺฐาเสน ญาณคณนา เอเกน วา อากาเรน ญาณปริจฺเฉโท โหตีติ. ๓- เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------- ๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา [๗๖๗] ทุวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ กุสเลติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ จตุภูมิกกุสลปญฺญา. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค วุตฺเตสุ ปญฺจสุ อตฺเถสุ อตฺตโน อตฺตโน ภูมิปริยาปนฺนํ วิปากสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา. อรหโต อภิญฺญํ อุปฺปาเทนฺตสฺส สมาปตฺตึ อุปฺปาเทนฺตสฺส กิริยาพฺยากเตติ อภิญฺญาย เจว สมาปตฺติยา จ ปริกมฺมสมเย กามาวจรกิริยาปญฺญา. สา หิ อภิญฺญาสมาปตฺติปฺปเภทํ กิริยาสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา ปญฺญาติ วุตฺตา. อยํ ปน อปโรปิ ปาลิมุตฺตโก อฏฺฐกถานโย:- ยาปิ หิ ปุริมา กามาวจรกิริยา ปจฺฉิมาย กามาวจรกิริยาย อนนฺตราทิวเสน ปจฺจโย โหติ, สาปิ ตํ กิริยตฺถํ ชาเปตีติ อตฺถชาปิกา ปญฺญา นาม. รูปาวจรารูปาวจเรสุปิ เอเสว นโย. @เชิงอรรถ: ม. ยถาวฏฺฐํ, ฉ. ยาถาวฏฺฐํ วตฺถุํ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม. โหติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๘.

ทุติยปทนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ วิปาเกติ กามาวจรวิปาเก ปญฺญา สหชาตาทิปจฺจยวเสน กามาวจรวิปากตฺถํ ชาเปตฺวา ฐิตาติ ชาปิตตฺถา. รูปาวจราทิวิปากปญฺญาสุปิ เอเสว นโย. สพฺพาปิ วา เอสา อตฺตโน อตฺตโน การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยมฺปิ อตฺถภูตาติปิ ชาปิตตฺถา. อรหโต อุปฺปนฺนาย อภิญฺญาย อุปฺปนฺนาย สมาปตฺติยาติ วุตฺตกิริยาปญฺญายปิ เอเสว นโย. อยํ ปน อปโรปิ ปาลิมุตฺตโก อฏฺฐกถานโย:- กามาวจรกิริยาปญฺญาปิ หิ สหชาตาทิวเสน กามาวจรกิริยาสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปตฺวา ฐิตาติ ชาปิตตฺถา. รูปาวจรารูปาวจรกิริยาปญฺญาสุปิ เอเสว นโย. สพฺพาปิ วาเอสา อตฺตโน อตฺตโน การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยญฺจ อตฺถภูตาติปิ ชาปิตตฺถา. เสสเมตฺถ สพฺพํ ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๑- วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวาติ. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ---------- ๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา [๗๖๘] ติวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส โยควิหิเตสูติ โยโคติ ๒- วุจฺจติ ปญฺญา, ปญฺญาวิหิเตสุ ปญฺญาปริณามิเตสูติ อตฺโถ. กมฺมายตเนสูติ เอตฺถ กมฺมเมว กมฺมายตนํ. อถวา กมฺมญฺจ ตํ อายตนญฺจ อาชีวาทีนนฺติปิ กมฺมายตนํ. สิปฺปายตเนสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ทุวิธํ กมฺมํ หีนญฺจ อุกฺกฏฺฐญฺจ. ตตฺถ หีนํ นาม วฑฺฒกีกมฺมํ ปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมนฺติ เอวมาทิ. อุกฺกฏฺฐํ นาม กสิ วณิชฺชา โครกฺขนฺติ เอวมาทิ. สิปฺปมฺปิ ทุวิธํ หีนญฺจ อุกฺกฏฺฐญฺจ. ตตฺถ หีนํ สิปฺปํ นาม นฬการสิปฺปํ เปสการสิปฺปํ กุมฺภการสิปฺปํ จมฺมการสิปฺปํ นฺหาปิตสิปฺปนฺติ เอวมาทิ. อุกฺกฏฺฐํ นาม สิปฺปํ มุทฺธา คณนา เลขญฺจาติ เอวมาทิ. วิชฺชาว วิชฺชาฏฺฐานํ, ตํ ธมฺมิกเมว คหิตํ. นาคมณฺฑลปริตฺตสทิสํ, ผุธมนกมนฺตสทิสํ @เชิงอรรถ: สงฺคณี.อ. ๑/๑-๖/๙๔ ฉ.ม. โยโค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓๙.

สาลากิยํ สลฺลกตฺติยนฺติอาทีนิ ปน เวชฺชสตฺถานิ "อิจฺฉามหํ อาจริย สิปฺปํ สิกฺขิตุนฺ"ติ ๑- สิปฺปายตนเมว ๒- ปวิฏฺฐตฺตา น คหิตานิ. ตตฺถ เอโก ปณฺฑิโต มนุสฺสานํ ผาสุวิหารตฺถาย อตฺตโนว ธมฺมตาย เคหปาสาทยานนาวาทีนิ อุปฺปาเทติ. โส หิ "อิเม มนุสฺสา วสนฏฺฐาเนน วินา ทุกฺขิตา"ติ หิตกิริยาย ฐตฺวา ทีฆจตุรสฺสาทิเภทํ เคหํ อุปฺปาเทติ. สีตุณฺหปฏิฆาตตฺถาย เอกภูมิกทฺวิภูมิกาทิเภเท ปาสาเท กโรติ. "ยาเน อสติ อนุสญฺจรณํ นาม ทุกฺขน"ติ ชงฺฆาทิกิลมถปฏิวิโนทนตฺถาย วยฺหสกฏสนฺทมานิกาทีนิ อุปฺปาเทติ. "นาวาย อสติ สมุทฺทาทีสุ สญฺจาโร ๓- นาม นตฺถี"ติ นานปฺปการํ นาวํ อุปฺปาเทติ. โส สพฺพมฺเปตํ เนว อญฺเญหิ กริยมานํ ปสฺสติ, น กตํ อุคฺคณฺหาติ, น กเถนฺตานํ สุณาติ, อตฺตโน ปน ธมฺมตาย จินฺตาย กโรติ. ปญฺญวตา หิ อตฺตโน ธมฺมตาย กตมฺปิ อญฺเญหิ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสทิสเมว โหติ. อยํ ตาว หีนกมฺเม นโย. อุกฺกฏฺฐกมฺเมปิ "กสิกมฺเม อสติ มนุสฺสานํ ชีวิตํ น ปวตฺตตี"ติ เอโก ปณฺฑิโต มนุสฺสานํ ผาสุวิหารตฺถาย ยุคนงฺคลาทีนิ กสิภณฺฑานิ อุปฺปาเทติ. ตถา นานปฺปการํ วาณิชฺชกมฺมํ โครกฺขญฺจ อุปฺปาเทติ. โส สพฺพมฺเปตํ เนว อญฺเญหิ กริยมานํ ปสฺสติ ฯเปฯ กตสทิสเมว โหติ. อยํ อุกฺกฏฺฐกมฺเม นโย. ทุวิเธปิ ปน สิปฺปายตเน เอโก ปณฺฑิโต มนุสฺสานํ ผาสุวิหารตฺถาย นฬการสิปฺปาทีนิ หีนสิปฺปานิ หตฺถมุทฺธาย ๔- คณนสงฺขาตํ มุทฺธํ อจฺฉินฺนกสงฺขาตํ คณนํ มาติกาปเภทกาทิเภทญฺจ ๕- เลขํ อุปฺปาเทติ. โส สพฺพมฺเปตํ เนว อญฺเญหิ กริยมานํ ปสฺสติ ฯเปฯ กตสทิสเมว โหติ. อยํ สิปฺปายตเน นโย. เอกจฺโจ ปน ปณฺฑิโต อมนุสฺสสิรึสปาทีหิ ๖- อุปทฺทุตานํ มนุสฺสานํ ติกิจฺฉนตฺถาย ธมฺมิกานิ นาคมณฺฑลมนฺตาทีนิ วิชฺชาฏฺฐานานิ อุปฺปาเทติ. ตานิ @เชิงอรรถ: วินย. ๕/๓๒๙/๑๒๕ ฉ.ม. สิปฺปายตเน ม. สมุทฺทาทิสญฺจาโร @ ฉ.ม. หตฺถมุทฺทาย ฉ.ม. มาติกปฺปเภทญฺจ ฉ.ม. อมนุสฺสสรีสปาทีหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๐.

เนว อญฺเญหิ กริยมานานิ ปสฺสติ, น กตานิ อุคฺคณฺหาติ, น กเถนฺตานํ สุณาติ, อตฺตโน ปน ธมฺมตาย จินฺตาย กโรติ. ปญฺญวตา หิ อตฺตโน ธมฺมตาย กตมฺปิ อญฺเญหิ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสทิสเมว โหติ. กมฺมสฺสกตํ วาติ "อิทํ กมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อิทํ โน สกนฺ"ติ เอวํ ชานนญาณํ. สจฺจานุโลมิกํ วาติ วิปสฺสนาญาณํ. ตญฺหิ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ วุจฺจติ. อิทานิสฺส ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ รูปํ อนิจฺจนฺติ วาติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อนิจฺจลกฺขณเมว อาคตํ, น ทุกฺขลกฺขณอนตฺตลกฺขณานิ, อตฺถวเสน ปน อาคตาเนวาติ ทฏฺฐพฺพานิ:- ยญฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตํ อนตฺตาติ. ๑- ยํ เอวรูปินฺติ ยํ เอวํ เหฏฺฐา นิทฺทิฏฺฐสภาวํ อนุโลมิกํ. ขนฺตินฺติอาทีนิ สพฺพานิ ปญฺญาเววจนาเนว. สา หิ เหฏฺฐา วุตฺตานํ กมฺมายตนาทีนํ ปญฺจนฺนํ การณานํ อปจฺจนีกทสฺสเนน อนุโลเมตีติ อนุโลมิกา. ตถา สตฺตานํ หิตจริยาย อนุโลเมตีติ, ๒- มคฺคสจฺจสฺส อนุโลเมตีติ, ๒- ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส อนุโลมนโต อนุโลเมตีติปิ อนุโลมิกา. สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ ขมติ สหติ ทฏฺฐุํ สกฺโกตีติ ขนฺติ. ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิ. โรเจตีติ รุจิ. มุจตีติ มุติ. ๓- มุทตีติ มุทีติปิ ปาโฐ. เปกฺขตีติ เปกฺขา. สพฺเพปิสฺสา เต กมฺมายตนาทโย ธมฺมา นิชฺฌานํ ขมนฺติ. วิเสสโต จ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตา ธมฺมา ปุนปฺปุนํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสน นิชฺฌายมานา ตํ นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ธมฺมนิชฺฌานขนฺติ. ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภตีติ อญฺญสฺส อุปเทสวจนํ อสฺสุตฺวา สยเมว จินฺเตนฺโต ปฏิลภติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ จินฺตามยา ปญฺญา นาม วุจฺจติ. สา ปเนสา น เยสํ เกสญฺจิ อุปฺปชฺชติ, อภิญฺญาตานํ ปน มหาสตฺตานเมว อุปฺปชฺชติ. ตตฺถาปิ สจฺจานุโลมิกญาณํ ทฺวินฺนํเยว โพธิสตฺตานํ อุปฺปชฺชติ. เสสปญฺญา สพฺเพสมฺปิ ปูริตปารมีนํ มหาปญฺญานํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตทนตฺตาติ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. มุทตีติ มุทิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๑.

ปรโต สุตฺวา ปฏิลภตีติ เอตฺถ กมฺมายตนาทีนิ ปเรน กริยมานานิ วา กตานิ วา ทิสฺวาปิ ยสฺส กสฺสจิ กถยมานสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อาจริยสนฺติเก อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิลทฺธา สพฺพา ปรโต สุตฺวาเยว ปฏิลทฺธา นามาติ เวทิตพฺพา. สมาปนฺนสฺสาติ สมาปตฺติสมงฺคิสฺส, อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺตา ปญฺญา ภาวนามยา นามาตฺยตฺโถ. [๗๖๙] ทานํ อารพฺภาติ ทานํ ปฏิจฺจ, ทานเจตนาปจฺจยาตฺยตฺโถ. ทานาธิคจฺฉาติ ทานํ อธิคจฺฉนฺตสฺส, ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ยา อุปฺปชฺชตีติ ยา เอวํ ทานเจตนาสมฺปยุตฺตา ปญฺญา อุปฺปชฺชติ, อยํ ทานมยา ปญฺญา นาม. สา ปเนสา "ทานํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตนฺตสฺส, ทานํ ททนฺตสฺส, ทานํ ทตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปุพฺพเจตนา มุญฺจนเจตนา อปรเจตนาติ ติวิเธน อุปฺปชฺชติ. สีลํ อารพฺภ สีลาธิคจฺฉาติ อิธาปิ สีลเจตนาสมฺปยุตฺตาว สีลมยา ปญฺญาติ อธิปฺเปตา. อยมฺปิ "สีลํ ปูเรสฺสามี"ติ จินฺเตนฺตสฺส สีลํ ปูเรนฺตสฺส สีลํ ปูเรตฺวา ตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปุพฺพเจตนา มุญฺจนเจตนา อปรเจตนาติ ติวิเธเนว อุปฺปชฺชติ. ภาวนามยา เหฏฺฐา วุตฺตาเยว. [๗๗๐] อธิสีลปญฺญาทีสุ สีลาทีนิ ทุพฺพิเธน ๑- เวทิตพฺพานิ สีลํ อธิสีลํ, จิตฺตํ อธิจิตฺตํ, ปญฺญา อธิปญฺญาติ. ตตฺถ "อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา"ติ ๒- อิมาย ตนฺติยา สงฺคหิตวเสน ปญฺจปิ สีลานิ ทสปิ สีลานิ สีลํ นาม. ตญฺหิ ตถาคเต อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โหติ. อนุปฺปนฺเน เก ปญฺญาเปนฺตีติ. ตาปสปริพฺพาชกา สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา จกฺกวตฺติราชาโน จ ปญฺญาเปนฺติ. อุปฺปนฺเน สมฺมาสมฺพุทฺเธ ภิกฺขุสํโฆ ภิกฺขุนีสํโฆ อุปาสกา อุปาสิกาโย จ ปญฺญาเปนฺติ. ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ ปน สพฺพสีเลหิ อธิกํ, อุปฺปนฺเนเยว ตถาคเต อุปฺปชฺชติ, โน อนุปฺปนฺเน. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทุวิเธน สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๕, องฺ.ติก. ๒๐/๑๓๗/๒๗๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๒.

สพฺพญฺญุพุทฺธาเยว จ นํ ปญฺญาเปนฺติ. "อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ วีติกฺกเม อิทํ นาม โหตี"ติ ปญฺญาปนญฺหิ อญฺเญสํ อวิสโย, พุทฺธานํเยว เอส วิสโย, พุทฺธานํ พลํ. อิติ ยสฺมา ปาฏิโมกฺขสํวโร อธิสีลํ, ตสฺมา ตํ อธิสีลปญฺญํ ทสฺเสตุํ ปาฏิโมกฺขสํวรํ สํวรนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. เหฏฺฐา วุตฺตายเอว ปน ตนฺติยา สงฺคหิตวเสน วฏฺฏปาทิกา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตํ นาม. ตญฺหิ ตถาคเต อุปฺปนฺเนปิ โหติ อนุปฺปนฺเนปิ. อนุปฺปนฺเน เก นิพฺพตฺเตนฺตีติ. ตาปสปริพฺพาชกา เจว สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา จ จกฺกวตฺติราชาโน จ. อุปฺปนฺเน ภควติ วิเสสตฺถิกา ภิกฺขุอาทโยปิ นิพฺพตฺเตนฺติเยว. วิปสฺสนาปาทิกา ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย สพฺพจิตฺเตหิ อธิกา, อุปฺปนฺเนเยว ตถาคเต อุปฺปชฺชนฺติ, โน อนุปฺปนฺเน. สพฺพญฺญุพุทฺธาเอว จ เอตา ปญฺญาเปนฺติ. อิติ ยสฺมา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อธิจิตฺตํ, ตสฺมา อธิจิตฺตปฺปตฺตํ ปญฺญํ ๑- ทสฺเสตุํ รูปาวจรารูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. เหฏฺฐา วุตฺตายเอว ปน ตนฺติยา สงฺคหิตวเสน กมฺมสฺสกตญฺญาณํ ปญฺญา นาม. ตญฺหิ ตถาคเต อุปฺปนฺเนปิ โหติ อนุปฺปนฺเนปิ. อนุปฺปนฺเน เวลามพฺราหฺมณเวสฺสนฺตรทานาทิวเสน ๒- อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺเน เตน ญาเณน มหาทานํ ปวตฺเตนฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ. มคฺคผลปญฺญา ปน สพฺพปญฺญาหิ อธิกา, อุปฺปนฺเนเยว ตถาคเต วิตฺถาริกา หุตฺวา ปวตฺตติ, โน อนุปฺปนฺเน. อิติ ยสฺมา มคฺคผลปญฺญา อธิปญฺญา, ตสฺมา อธิปญฺญาย ๓- ปญฺญํ ทสฺเสตุํ จตูสุ มคฺเคสูติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สิยา:- "สีลํ, อธิสีลํ, จิตฺตํ, อธิจิตฺตํ, ปญฺญา, อธิปญฺญา"ติ อิเมสุ ฉสุ โกฏฺฐาเสสุ วิปสฺสนาปญฺญา กตรสนฺนิสฺสิตาติ. อธิปญฺญาสนฺนิสฺสิตา. ตสฺมา ยถา โอมกตรปฺปมาณํ ฉตฺตํ วา ธชํ วา อุปาทาย อติปฺปมาณํ ๔- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อธิจิตฺตปญฺญํ ฉ.ม. เวลามทาน..... @ ฉ.ม. อติเรกปญฺญาย ฉ.ม. อติเรกปฺปมาณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๓.

อติฉตฺตํ อติธโชติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ ปญฺจสีลํ ทสสีลมุปาทาย ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ อธิสีลํ นาม. วฏฺฏปาทิกา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อุปาทาย วิปสฺสนาปาทิกา อฏฺฐ สมาปตฺติโย อธิจิตฺตํ นาม. กมฺมสฺสกตปญฺญํ อุปาทาย วิปสฺสนาปญฺญา จ มคฺคผลปญฺญา จ ๑- อธิปญฺญา นามาติ เวทิตพฺพา. [๗๗๑] อายโกสลฺลาทินิทฺเทเส ยสฺมา อาโยติ วุฑฺฒิ, สา อนตฺถหานิโต อตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อปาโยติ อวุฑฺฒิ, สาปิ อตฺถหานิโต จ อนตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อิเม ธมฺเม มนสิกโรโตติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปฺปหาเนสุ กุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา, อิทํ อายโกสลฺลํ นาม วุจฺจติ. ยา จ ๒- ปเนสา กุสลธมฺมานํ อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ อกุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา, อิทํ อปายโกสลฺลํ นามาติ อตฺโถ. อายโกสลฺลํ ตาว ปญฺญา โหตุ, อปายโกสลฺลํ กถํ ปญฺญา นาม ชาตาติ? ปญฺญวาเยว หิ "มยฺหํ เอวํ มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ นิรุชฺฌนฺติ. อนุปฺปนฺนา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วฑฺฒนฺตี"ติ ปชานาติ. โส เอวํ ญตฺวา อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ น เทติ, อุปฺปนฺเน ปชหติ. อนุปฺปนฺเน กุสเล อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺเน ภาวนาปาริปูรึ ปาเปติ. เอวํ อปายโกสลฺลมฺปิ ปญฺญาเอวาติ เวทิตพฺพํ. สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปญฺญา อุปายโกสลฺลนฺติ อิทมฺปน อจฺจายิกกิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ฐานุปฺปตฺติยการณชานนวเสเนว เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มคฺคปญฺญา จ ผลปญฺญา จ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๔.

๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา [๗๙๓] จตุพฺพิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุจฺจตีติ ยํ ญาณํ "อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สกนฺ"ติ ชานาติ, อิทํ กมฺมสฺสกตญฺญาณํ นาม วุจฺจตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ อิทํ น สกกมฺมํ นาม, ตีสุ ทฺวาเรสุ ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นาม. อตฺตโน วาปิ โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ นาม. กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต จ อนตฺถชนนโต จ. อตฺตโน วา โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ กุสลํ สกกมฺมํ นาม. กสฺมา? อนตฺถภญฺชนโต จ อตฺถชนนโต จ. เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมึ กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ฐตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิ. ยถา หิ สธโน ปุริโส ปญฺจสุ สกฏสเตสุ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ เจว โลณติลตณฺฑุลาทีนิ จ อาโรเปตฺวา กนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺโน เกนจิเทว กรณีเยน อตฺเถ อุปฺปนฺเน สพฺเพสํ อุปกรณานํ คหิตตฺตา น จินฺเตติ, น ปริตสฺสติ, สุเขเนว เขมนฺตํ ปาปุณาติ, เอวเมว อิมสฺมิมฺปิ กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ฐตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา ฯเปฯ นิพฺพานํ ปตฺตานํ คณนปโถ นตฺถิ. ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ ญาณนฺติ มคฺคสจฺจสฺส จ ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ ลทฺธนามํ วิปสฺสนาญาณํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตญฺญาณเมวาติ อตฺโถ. [๗๙๔] มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณนฺติ เอตฺถ เอกเมว มคฺคญาณํ จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน จตูสุ ฐาเนสุ คหิตํ. ๑- [๗๙๖] ธมฺเม ญาณนฺติ เอตฺถ มคฺคปญฺญา ตาว จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธวเสน ธมฺเม ญาณํ นาม โหตุ, ผลปญฺญา กถํ ธมฺเม ญาณํ นามาติ? @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สงฺคหิตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๕.

นิโรธสจฺจวเสน. ทุพฺพิธาปิ เหสา ปญฺญา อปรปฺปจฺจเย อตฺตปจฺจกฺเข อริยสจฺจธมฺเม กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ ปวตฺตตฺตา ธมฺเม ญาณนฺติ เวทิตพฺพา. โส อิมินา ธมฺเมนาติ เอตฺถ มคฺคญาณํ ธมฺมโคจรตฺตา โคจรโวหาเรน ธมฺโมติ วุตฺตํ, อุปโยคตฺเถ วา กรณวจนํ, อิมํ ธมฺมํ ญาเตนาติ อตฺโถ, จตุสจฺจธมฺมํ ชานิตฺวา ฐิเตน มคฺคญาเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ทิฏฺเฐนาติ ทสฺสเนน, ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา ฐิเตนาติ อตฺโถ. ปตฺเตนาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ฐิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตน. วิทิเตนาติ มคฺคญาเณน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กตานิ, ตสฺมา ตํ ธมฺมํ วิทิตํ นาม โหติ, เตน วิทิตธมฺเมน. ปริโยคาเฬฺหนาติ จตุสจฺจธมฺมํ ปริโยคาเหตฺวา ฐิเตน. นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติ. อิทมฺปน น มคฺคญาณสฺส กิจฺจํ, ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส กิจฺจํ. สตฺถารา ปน มคฺคญาณํ อตีตานาคเต นยํ นยนสทิสํ กตํ. กสฺมา? มคฺคมูลกตฺตา. ภาวิตมคฺคสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณา นาม โหติ. ตสฺมา สตฺถา มคฺคญาณเมว นยํ นยนสทิสํ อกาสิ. อปิจ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ:- ยเทตํ อิมินา จตุสจฺจโคจรํ มคฺคญาณํ อธิคตํ, เตน ญาเณน การณภูเตน อตีตานาคเต ปจฺจเวกฺขณญาณสงฺขาตํ นยํ เนติ. อิทานิ ยถา เตน นยํ เนติ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานนฺติ- อาทิมาห. ตตฺถ อพฺภญฺญึสูติ ๑- ชานึสุ ปฏิวิชฺฌึสุ. อิมญฺเญวาติ ยํ ทุกฺขํ อตีเต อพฺภญฺญึสุ, ยญฺจ อนาคเต อภิชานิสฺสนฺติ, น ตญฺเญว อิมํ, สริกฺขฏฺเฐน ปน เอวํ วุตฺตํ. อตีเตปิ หิ ฐเปตฺวา ตณฺหํ เตภูมิกขนฺเธเยว ทุกฺขสจฺจนฺติ ปฏิวิชฺฌึสุ, ตณฺหํเยว สมุทยสจฺจนฺติ, นิพฺพานเมว นิโรธสจฺจนฺติ, อริยมคฺคเมว มคฺคสจฺจนฺติ ปฏิวิชฺฌึสุ, อนาคเตปิ เอวเมว ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ, เอตรหิปิ เอวเมว ปฏิวิชฺฌนฺตีติ สริกฺขฏฺเฐน "อิมญฺเญวา"ติ วุตฺตํ. อิทํ วุจฺจติ อนฺวเย ญาณนฺติ อิทํ อนุคมนญาณํ นยนญาณํ การณญาณนฺติ วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อพฺภญฺญํสูติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๖.

ปริจฺเจ ๑- ญาณนฺติ จิตฺตปริจฺเฉทญาณํ. ปรสตฺตานนฺติ ฐเปตฺวา อตฺตานํ เสสสตฺตานํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาตีติ อตฺตโน จิตฺเตน เตสํ จิตฺตํ สราคาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา นานปฺปการโต ชานาติ. สราคํ วาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา สติปฏฺฐานวิภงฺเค วุตฺตเมว. อยํ ปน วิเสโส:- อิธ "อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ, วิมุตฺตํ วา จิตฺตนฺ"ติ เอตฺถ โลกุตฺตรมฺปิ ลพฺภติ. อวิปสฺสนูปคมฺปิ หิ ปรจิตฺตญาณสฺส วิสโย โหติเยว. อวเสสา ปญฺญาติ ธมฺเม ญาณาทิกา ติสฺโส ปญฺญา ฐเปตฺวา เสสา สพฺพาปิ ปญฺญา ญาณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมติญาณํ นาม โหติ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ สมฺมติมฺหิ ญาณนฺติ สมฺมติญาณํ. [๗๙๗] กามาวจรกุสเลติ ปญฺญาติ อยญฺหิ เอกนฺเตน วฏฺฏสฺมึ จุติปฏิสนฺธึ อาจินเตว, ตสฺมา "อาจยาย โน อปจยายา"ติ วุตฺตา. โลกุตฺตรมคฺคปญฺญา ปน ยสฺมา จุติปฏิสนฺธึ อปจินเตว, ตสฺมา "อปจยาย โน อาจยายา"ติ วุตฺตา. รูปาวจรารูปาวจรปญฺญา จุติปฏิสนฺธิมฺปิ อาจินติ, วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส เจว กิเลสมูลเก จ ธมฺเม อปจินติ, ตสฺมา "อาจยาย เจว อปจยาย จา"ติ วุตฺตา. เสสา เนว จุติปฏิสนฺธึ อาจินติ น อปจินติ, ตสฺมา "เนว อาจยาย โน อปจยายา"ติ วุตฺตา. [๗๙๘] น จ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ อิทํ ปฐมชฺฌานปญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ. สา หิสฺส กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย สํวตฺตติ, ตาย เจส กาเมสุ วีตราโค โหติ, อภิญฺญาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนว ปญฺจ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌติ, นิมิตฺตารมฺมณตฺตา น สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, เอวมยํ ปญฺญา นิพฺพิทาย โหติ โน ปฏิเวธาย. เสฺววาติ ปฐมชฺฌานํ ปตฺวา ฐิโต. กาเมสุ วีตราโค สมาโนติ ตถา วิกฺขมฺภิตานํเยว กามานํ วเสน วีตราโค. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปริเย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๗.

อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ ปญฺจ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ. ๑- อิทํ จตุตฺถชฺฌานปญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานปญฺญา หิ อภิญฺญาปาทกภาเวนาปิ ปญฺจ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌติ, อภิญฺญาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิวิชฺฌติเอว, ตสฺมา สา ปฏีเวธาย โหติ, ปฐมชฺฌานปญฺญายเอว ปน กิเลเสสุปิ นิพฺพินฺทตฺตา โน นิพฺพิทาย. ยา ปนายํ ทุติยตติยชฺฌานปญฺญา, สา กตรํ โกฏฺฐาสํ ภชตีติ? โสมนสฺสวเสน ปฐมชฺฌานมฺปิ ภชติ, อวิตกฺกวเสน จตุตฺถชฺฌานมฺปิ. เอวเมสา ปฐมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพา. นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จาติ มคฺคปญฺญา สพฺพสฺมิมฺปิ วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาย ฉฏฺฐํ อภิญฺญํ ปฏิวิชฺฌนโต ปฏิเวธาย จ โหติ. [๗๙๙] ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินฺติอาทีสุ ๒- ยฺวายํ อปฺปคุณสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ลาภึ, ตํ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ ตุทนฺติ โจเทนฺติ. ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา หายติ ปริหายติ, ตสฺมา หานภาคินีติ วุตฺตา. ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปสภาวา. สติ สนฺติฏฺฐตีติ อิทํ มิจฺฉาสตึ สนฺธาย วุตฺตํ, น สมฺมาสตึ. ยสฺส หิ ปฐมชฺฌานานุรูปสภาวา ปฐมชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา อภินนฺทมานา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส นิกนฺติวเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา เนว หายติ, น วฑฺฒติ, ฐิติโกฏฺฐาสิกา โหติ. เตน วุตฺตํ ฐิติภาคินี ปญฺญาติ. อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิกโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา. สมุทาจรนฺตีติ ปคุณโต ปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมนตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ, ตสฺส อุปริ ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย วิเสสภาคินีติ วุตฺตา. นิพฺพิทาสหคตาติ ตเมว ปฐมชฺฌานลาภึ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. ลาภีติ.....

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๘.

ฌานโต ๑- วุฏฺฐิตํ นิพฺพิทาสงฺขาเตน วิปสฺสนาญาเณน สหคตา. วิปสฺสนาญาณญฺหิ ฌานงฺคเภเท วตฺตนฺเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ. ตสฺมา นิพฺพิทาติ วุจฺจติ. สมุทาจรนฺตีติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย ตุทนฺติ โจเทนฺติ. วิราคูปสญฺหีตาติ วิราคสงฺขาเตน นิพฺพาเนน อุปสํหิตา. วิปสฺสนาญาณญฺหิ สกฺกา อิมินา มคฺเคน วิราคํ นิพฺพานํ สจฺฉิกาตุนฺติ ปวตฺติโต "วิราคูปสญฺหิตนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญามนสิการาปิ วิราคูปสญฺหิตาเอว นาม. ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา อริยมคฺคปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย นิพฺเพธภาคินีติ วุตฺตา. เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ ปฐมชฺฌานปญฺญาว กถิตา. ทุติยชฺฌานปญฺญาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๘๐๑] กิจฺเฉน กสิเรน สมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ โลกุตฺตรสมาธึ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อาคตสฺส. ทนฺธํ ตณฺฐานํ อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ ฐานํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส, ปาปุณนฺตสฺสาตฺยตฺโถ. อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา วิปสฺสนาปริวาสปญฺญาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺญา อาคมนวเสน ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นามาติ วุจฺจติ. อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๘๐๒] สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺสาติ โย สมาธิสฺส น นิกามลาภี โหติ, โส ตสฺส น นิกามลาภี นาม. ยสฺส สมาธิ อุปรูปริ สมาปชฺชนตฺถาย อุสฺสกฺกิตุํ ปจฺจโย น โหติ, ตสฺส อปฺปคุณชฺฌานลาภิสฺสาติ อตฺโถ. อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺสาติ ปริตฺเต สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา อารมฺมเณ ปริกมฺมํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฐมชฺฌานโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๙.

กตฺวา ตตฺเถว อปฺปนํ ปตฺวา ตํ อวฑฺฒิตํ โถกเมว อารมฺมณํ ผรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. นนิกามลาภีปฏิปกฺขโต หิ ปคุณชฺฌานลาภี เอตฺถ นิกามลาภีติ วุตฺโต, อวฑฺฒิตารมฺมณปฏิปกฺขโต จ วฑฺฒิตารมฺมณํ วิปุลนฺติ วุตฺตํ. เสสํ ตาทิสเมว. ชรามรเณเปตํ ญาณนฺติ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธวเสน เอตํ วุตฺตํ. ชรามรณํ อารพฺภาติอาทีนิ ปน เอเกกํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปุพฺพภาเค สจฺจววตฺถาปนวเสน วุตฺตานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------- ๕. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา [๘๐๔] ปญฺจวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส ปีติผรณตาทีสุ ปีติ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา นาม. อาโลกํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ นาม. เตเนว วุตฺตํ "ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา"ติอาทิ. ตตฺถ จ ปีติผรณตา สุขผรณตา เทฺว ปาทา วิย, เจโตผรณตา อาโลกผรณตา เทฺว หตฺวา วิย, อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ สีสํ วิย, อิติ ภควา ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธีติ อยํ หตฺถปาทสีสสทิเสหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺโต สมฺมาสมาธีติ ปาทกชฺฌานสมาธึ กเถสิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทสฺเสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๐.

อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโต. โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข. ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก. สนฺตํ สุขุมํ ผลจิตฺตํ ปณีตํ มธุรรูปํ สมุฏฺฐาเปติ. ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส หิ สพฺพกายานุคตํ สุขสมฺผสฺสํ โผฏฺฐพฺพํ ปฏิจฺจ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ. อิมินาปิ ปริยาเยน อายตึ สุขวิปาโก. กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย. กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต. องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต. อตปฺปนียฏฺเฐน ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวสฺส วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธลทฺโธ. เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ตญฺจ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺฐหติ. ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติ. ตสฺมา ยเทตฺถ "อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก"ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอกมงฺคํ. เอส นโย เสเสสุปิ. เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อยํ สมาธิ ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ นาม วุตฺโตติ. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้า ๔๓๐-๔๕๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=54&A=10166&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=10166&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=801              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=10829              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=8672              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=8672              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]