บาลีพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ - พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๒๓

ยุคนทฺธวคฺเค สจฺจกถา ปริปุณฺณกถานิทานํ ^๙- [๕๔๔] จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ กตมานิ จตฺตาริ อิทํ ทุกฺขนฺติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. กมฺปติ ฯ ^๒ ยุ. สมฺโมหํ ฯ ^๓ ม. ยุ. วิกฺขิปติ ฯ ^๔ ยุ. วิกฺขิปเต ฯ @^๕ ยุ. ภาวนา ฯ ^๖ ยุ. จิตฺตสงฺเขปวิกฺเขปํ ฯ ม. จิตฺตสฺส สงฺเขปวิกฺเขปํ ฯ @^๗ ยุ. อวิกฺเขปํ ฯ ^๘ ยุ. ปชานาตีติ ฯ ^๙ ม. ปุริมนิทานํ ฯ อนญฺญถเมตํ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตํ อิมานิ โข ภิกฺขเว จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ ฯ [๕๔๕] กถํ ทุกฺขํ ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา เอวํ ทุกฺขํ ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๔๕.๑} กถํ สมุทโย ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา สมุทยสฺส อายุหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สงฺโยคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ อิเม จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา เอวํ สมุทโย ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๔๕.๒} กถํ นิโรโธ ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ อิเม จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา เอวํ นิโรโธ ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๔๕.๓} กถํ มคฺโค ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺฐา ตถา อวิตถา อนญฺญถา เอวํ มคฺโค ตถฏฺเฐน สจฺจํ ฯ [๕๔๖] กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ตถฏฺเฐน อนตฺตฏฺเฐน สจฺจฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน อิเมหิ จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ {๕๔๖.๑} กถํ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ จตูหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ตถฏฺโฐ สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ตถฏฺโฐ มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ตถฏฺโฐ อิเมหิ จตูหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ {๕๔๖.๒} กถํ อนตฺตฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ อนตฺตฏฺโฐ อิเมหิ จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ {๕๔๖.๓} กถํ สจฺจฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ สจฺจฏฺโฐ อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ {๕๔๖.๔} กถํ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ [๕๔๗] กติหากาเรหิ ^๑- จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ^[๒]- ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ ตํ อนตฺตา ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ อนตฺตา จ ตํ ตถํ ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ อนตฺตา จ ตถญฺจ ตํ สจฺจํ ยํ อนิจฺจญฺจ ทุกฺขญฺจ อนตฺตา จ ตถญฺจ สจฺจญฺจ ตํ เอกสงฺคหิตํ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. กถํ ... ฯ ^๒ ม. ยํ ทุกฺขํ ตํ อนิจฺจํ ฯ {๕๔๗.๑} กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ตถฏฺเฐน อนตฺตฏฺเฐน สจฺจฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน อภิญฺญฏฺเฐน ปริญฺญฏฺเฐน ปหานฏฺเฐน ภาวนฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน อิเมหิ นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ [๕๔๘] กถํ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ นวหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ตถฏฺโฐ สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ตถฏฺโฐ มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ตถฏฺโฐ อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺโฐ ตถฏฺโฐ ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺโฐ ตถฏฺโฐ ปหานสฺส ปหานฏฺโฐ ตถฏฺโฐ ภาวนาย ภาวนฏฺโฐ ตถฏฺโฐ สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ อิเมหิ นวหากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ {๕๔๘.๑} กถํ อนตฺตฏฺเฐน สจฺจฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ ปหานสฺส ปหานฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ ภาวนาย ภาวนฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโฐ ปฏิเวธฏฺโฐ อิเมหิ นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ [๕๔๙] กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ ทฺวาทสหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ตถฏฺเฐน อนตฺตฏฺเฐน สจฺจฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน อภิชานนฏฺเฐน ปริชานนฏฺเฐน ธมฺมฏฺเฐน ตถฏฺเฐน ญาตฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน อิเมหิ ทฺวาทสหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ {๕๔๙.๑} กถํ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ ตถฏฺโฐ สมุทยสฺส อายุหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สญฺโญคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ ตถฏฺโฐ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ ตถฏฺโฐ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ ตถฏฺโฐ อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ {๕๔๙.๒} กถํ อนตฺตฏฺเฐน ฯเปฯ สจฺจฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน อภิชานนฏฺเฐน ปริชานนฏฺเฐน ธมฺมฏฺเฐน ตถฏฺเฐน ญาตฏฺเฐน สจฺฉิกิริยฏฺเฐน ผสฺสนฏฺเฐน อภิสมยฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ สมุทยสฺส อายุหนฏฺโฐ นิทานฏฺโฐ สญฺโญคฏฺโฐ ปลิโพธฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ อสงฺขตฏฺโฐ อมตฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโฐ เหตฏฺโฐ ทสฺสนฏฺโฐ อาธิปเตยฺยฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเฐน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ เอกตฺตํ เอเกน ญาเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ ฯ [๕๕๐] สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ ฯ สจฺจานํ เทฺว ลกฺขณานิ สงฺขตลกฺขณญฺจ อสงฺขตลกฺขณญฺจ สจฺจานํ อิมานิ เทฺว ลกฺขณานิ ฯ {๕๕๐.๑} สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ ฯ สจฺจานํ ฉ ลกฺขณานิ สงฺขตานํ สจฺจานํ อุปฺปาโท ปญฺญายติ วโย ปญฺญายติ ฐิตานํ อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ น อสงฺขตสฺส สจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ น วโย ปญฺญายติ น ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ สจฺจานํ อิมานิ ฉ ลกฺขณานิ ฯ {๕๕๐.๒} สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ ฯ สจฺจานํ ทฺวาทส ลกฺขณานิ ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ วโย ปญฺญายติ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ สมุทยสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ วโย ปญฺญายติ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ วโย ปญฺญายติ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ น นิโรธสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปญฺญายติ น วโย ปญฺญายติ น ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ สจฺจานํ อิมานิ ทฺวาทส ลกฺขณานิ ฯ [๕๕๑] จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลา กติ อกุสลา กติ อพฺยากตา ฯ สมุทยสจฺจํ อกุสลํ มคฺคสจฺจํ กุสลํ นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ ^[๑]- ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ เอกํ สจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ วตฺถุวเสน ปริยาเยน ฯ {๕๕๑.๑} สิยาติ กถญฺจ สิยา ฯ ยํ ทุกฺขสจฺจํ อกุสลํ สมุทยสจฺจํ อกุสลํ เอวํ อกุสลฏฺเฐน เทฺว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ เอกํ สจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ ยํ ทุกฺขสจฺจํ กุสลํ มคฺคสจฺจํ กุสลํ เอวํ กุสลฏฺเฐน เทฺว สจฺจานิ เอกสจฺเจน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สิยา ฯ สงฺคหิตานิ เอกํ สจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ ยํ ทุกฺขสจฺจํ อพฺยากตํ นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ เอวํ อพฺยากตฏฺเฐน เทฺว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ เอกํ สจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ เอวํ สิยา ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ เอกํ สจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ วตฺถุวเสน ปริยาเยนาติ ฯ [๕๕๒] ปุพฺเพ เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ โก นุ โข รูปสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ โก เวทนาย อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ โก สญฺญาย อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ โก สงฺขารานํ อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ โก วิญฺญาณสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณนฺติ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเว เอตทโหสิ ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ รูปสฺส อสฺสาโท ยํ รูปํ อนิจฺจํ ^[๑]- ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ รูปสฺส อาทีนโว โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ ยํ สญฺญํ ปฏิจฺจ ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ วิญฺญาณสฺส อสฺสาโท ยํ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ^[๑]- ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ วิญฺญาณสฺส อาทีนโว โย วิญฺญาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตํ ฯ เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ ฯ [๕๕๓] ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นพฺภญฺญาสึ เนว ตาวาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ^๑- ปจฺจญฺญาสึ ยโต จ ขฺวาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสึ อถาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ^๑- ปจฺจญฺญาสึ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ ^๒- อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ฯ [๕๕๔] ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ ปหานปฺปฏิเวโธ สมุทยสจฺจํ ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ รูปสฺส อาทีนโวติ ปริญฺญาปฏิเวโธ ทุกฺขสจฺจํ โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณนฺติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ นิโรธสจฺจํ ยา อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจํ ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ ยํ สญฺญํ ปฏิจฺจ ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ ยํ วิญฺญาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อิติสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. วิมุตฺติ ฯ วิญฺญาณสฺส อสฺสาโทติ ปหานปฺปฏิเวโธ สมุทยสจฺจํ ยํ วิญฺญาณํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ วิญฺญาณสฺส อาทีนโว ปริญฺญาปฏิเวโธ ทุกฺขสจฺจํ โย วิญฺญาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสรณนฺติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ นิโรธสจฺจํ ยา อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ ทิฏฺฐิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจนฺติ ^๑- ฯ [๕๕๕] ^[๒]- กติหากาเรหิ สจฺจํ ฯ ตีหากาเรหิ สจฺจํ เอสนฏฺเฐน ปริคฺคหฏฺเฐน ปฏิเวธฏฺเฐน ฯ {๕๕๕.๑} กถํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ ฯ ชรามรณํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวนฺติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ ชรามรณํ ชาตินิทานํ ชาติ สมุทยํ ชาติชาติกํ ชาติปฺปภวนฺติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ ชรามรณญฺจ ปชานาติ ชรามรณสมุทยญฺจ ปชานาติ ชรามรณนิโรธญฺจ ปชานาติ ชรามรณนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๒} ชาติ กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ ชาติ ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวาติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ ชาติญฺจ ปชานาติ ชาติสมุทยญฺจ ปชานาติ ชาตินิโรธญฺจ ปชานาติ ชาตินิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๓} ภโว กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโวติ เอวํ เอสนฏฺเฐน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๒ ม. ยุ. สจฺจนฺติ ฯ สจฺจํ ภโว อุปาทานนิทาโน อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโวติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ ภวญฺจ ปชานาติ ภวสมุทยญฺจ ปชานาติ ภวนิโรธญฺจ ปชานาติ ภวนิโรธคามินี- ปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๔} อุปาทานํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวนฺติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ อุปาทานํ ตณฺหานิทานํ ตณฺหาสมุทยํ ตณฺหาชาติกํ ตณฺหาปภวนฺติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ อุปาทานญฺจ ปชานาติ อุปาทานสมุทยญฺจ ปชานาติ อุปาทานนิโรธญฺจ ปชานาติ อุปาทานนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๕} ตณฺหา กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ ตณฺหา เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา เวทนาปภวาติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ ตณฺหญฺจ ปชานาติ ตณฺหาสมุทยญฺจ ปชานาติ ตณฺหานิโรธญฺจ ปชานาติ ตณฺหานิโรธ- คามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๖} เวทนา กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ เวทนา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปฺปภวาติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ เวทนญฺจ ปชานาติ เวทนาสมุทยญฺจ ปชานาติ เวทนานิโรธญฺจ ปชานาติ เวทนานิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๗} ผสฺโส กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโวติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ ผสฺโส สฬายตนนิทาโน สฬายตนสมุทโย สฬายตนชาติโก สฬายตนปฺปภโวติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ ผสฺสญฺจ ปชานาติ ผสฺสสมุทยญฺจ ปชานาติ ผสฺสนิโรธญฺจ ปชานาติ ผสฺสนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๘} สฬายตนํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวนฺติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ สฬายตนํ นามรูปนิทานํ นามรูปสมุทยํ นามรูปชาติกํ นามรูปปฺปภวนฺติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ สฬายตนญฺจ ปชานาติ สฬายตนสมุทยญฺจ ปชานาติ สฬายตนนิโรธญฺจ ปชานาติ สฬายตนนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๙} นามรูปํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวนฺติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ นามรูปํ วิญฺญาณนิทานํ วิญฺญาณสมุทยํ วิญฺญาณชาติกํ วิญฺญาณปฺปภวนฺติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ นามรูปญฺจ ปชานาติ นามรูปสมุทยญฺจ ปชานาติ นามรูปนิโรธญฺจ ปชานาติ นามรูปนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๑๐} วิญฺญาณํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวนฺติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ วิญฺญาณํ สงฺขารนิทานํ สงฺขารสมุทยํ สงฺขารชาติกํ สงฺขารปฺปภวนฺติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ วิญฺญาณญฺจ ปชานาติ วิญฺญาณสมุทยญฺจ ปชานาติ วิญฺญาณนิโรธญฺจ ปชานาติ วิญฺญาณนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ {๕๕๕.๑๑} สงฺขารา กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ เอวํ เอสนฏฺเฐน สจฺจํ สงฺขารา อวิชฺชานิทานา อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวาติ เอวํ ปริคฺคหฏฺเฐน สจฺจํ สงฺขาเร จ ปชานาติ สงฺขารสมุทยญฺจ ปชานาติ สงฺขารนิโรธญฺจ ปชานาติ สงฺขารนิโรธคามินีปฏิปทญฺจ ปชานาติ เอวํ ปฏิเวธฏฺเฐน สจฺจํ ฯ [๕๕๖] ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ ชาติ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ ชาติ ทุกฺขสจฺจํ ภโว สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ ภโว ทุกฺขสจฺจํ อุปาทานํ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ อุปาทานํ ทุกฺขสจฺจํ ตณฺหา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ ตณฺหา ทุกฺขสจฺจํ เวทนา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ เวทนา ทุกฺขสจฺจํ ผสฺโส สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ ผสฺโส ทุกฺขสจฺจํ สฬายตนํ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ สฬายตนํ ทุกฺขสจฺจํ นามรูปํ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ นามรูปํ ทุกฺขสจฺจํ วิญฺญาณํ สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ วิญฺญาณํ ทุกฺขสจฺจํ สงฺขารา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ สงฺขารา ทุกฺขสจฺจํ อวิชฺชา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ ชรามรณํ ^[๑]- ทุกฺขสจฺจํ ^[๒]- ชาติ สิยา ทุกฺขสจฺจํ ^๓- สิยา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ ชาติ ^[๔]- ทุกฺขสจฺจํ ^[๕]- ภโว สิยา ทุกฺขสจฺจํ สิยา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ ฯเปฯ สงฺขารา ทุกฺขสจฺจํ อวิชฺชา สิยา ทุกฺขสจฺจํ สิยา สมุทยสจฺจํ อุภินฺนํปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจนฺติ ฯ สจฺจกถา ฯ ภาณวารํ ฯ -------- ยุคนทฺธวคฺเค โพชฺฌงฺคกถา สาวตฺถีนิทานํ [๕๕๗] สตฺติเม ภิกฺขเว โพชฺฌงฺคา กตเม สตฺต สติสมฺโพชฺฌงฺโค @เชิงอรรถ: ^๑-๔ ม. สิยา ฯ ^๒-๕ ม. สิยา สมุทยสจฺจํ ฯ ^๓ ม. ชาติ สิยา ทุกฺขสจฺจนฺติ @อิเม ตโย ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ฯ สมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิเม โข ภิกฺขเว สตฺต โพชฺฌงฺคา ฯ {๕๕๗.๑} โพชฺฌงฺคาติ เกนตฺเถน โพชฺฌงฺคา ฯ โพธิยํ ^๑- สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา พุชฺฌนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนุพุชฺฌนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปฏิพุชฺฌนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา สมฺพุชฺฌนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โพเธนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนุโพเธนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปฏิโพเธนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมฺโพเธนฺตีติ โพชฺฌงฺคา โพธนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนุโพธนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปฏิโพธนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา สมฺโพธนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โพธิปกฺขิยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนุโพธิปกฺขิยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา สมฺโพธิปกฺขิยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา พุทฺธิปฏิลาภฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา พุทฺธิโรปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา พุทฺธิอภิโรปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา พุทฺธิปาปนฏฺเฐน ^๒- โพชฺฌงฺคา พุทฺธิสมฺปาปนฏฺเฐน ^๓- โพชฺฌงฺคา ฯ [๕๕๘] มูลฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มูลจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มูลปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มูลปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มูลปริปูรฏฺเฐน ^๔- โพชฺฌงฺคา มูลปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มูลปฏิสมฺภิทฏฺเฐน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. โพธาย ฯ ^๒ สี. พุทฺธิปาปฏฺเฐน ฯ ^๓ สี. พุทฺธิสมฺปาปฏฺเฐน ฯ @^๔ ม. มูลปริปูรณฏฺเฐน ฯ เอวมุปริปิ ฯ โพชฺฌงฺคา มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา เหตฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปฏิสมฺภิทา- ปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เหตุปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา ปจฺจยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปริปูรฏฺเฐน {๕๕๘.๑} โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ปจฺจยปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา อนวชฺชฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนวชฺชปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทฏฺเฐน {๕๕๘.๒} โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา วิมุตฺตฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปฏิสมฺภิทา- ปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา อนาสวฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปฏิสมฺภิทา- ปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา อนาสวปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา วิเวกฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิเวกปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคจริยฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปริคฺคหฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปริวารฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปริปูรฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปริปากฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปฏิสมฺภิทฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา ฯ [๕๕๙] มูลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เหตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปจฺจยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนวชฺชฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิมุตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนาสวฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิเวกฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เหตุจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปจฺจยจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิสุทฺธิจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนวชฺชจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนาสวจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิเวกจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลปริคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ โวสฺสคฺคปริคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลปริวารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ โวสฺสคฺคปริวารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลปริปูรฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ โวสฺสคฺคปริปูรฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลปริปากฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ โวสฺสคฺคปริปากฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลปฏิสมฺภิทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ โวสฺสคฺคปฏิสมฺภิทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลปฏิสมฺภิทา- ปาปนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ โวสฺสคฺคปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ โวสฺสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ ฯ [๕๖๐] ปริคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปริวารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ ปริปูรฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกคฺคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อวิกฺเขปฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อวิสารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนาวิลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนิญฺชนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺตุปฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส ฐิตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อารมฺมณฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา โคจรฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปหานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปริจฺจาคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วุฏฺฐานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิวฏฺฏนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สนฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปณีตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิมุตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนาสวฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ตรณฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนิมิตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อปฺปณิหิตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^๑- สุญฺญตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกรสฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนติวตฺตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ยุคนทฺธฏฺฐํ ^๒- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา นิยฺยานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เหตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ทสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อาธิปเตยฺยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ [๕๖๑] สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิปสฺสนาย อนุปสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมถวิปสฺสนานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อปฺปณิหิตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ อิเม ตโย ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ฯ @^๒ สี. ยุ. ยุคนนฺธฏฺฐํ ฯ เอกรสฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ยุคนทฺธสฺส ^๑- อนติวตฺตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สิกฺขาย สมาทานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อารมฺมณสฺส โคจรฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อุทฺธจฺจสฺส จิตฺตสฺส วินิคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อุโภวิสุทฺธานํ อชฺฌุเปกฺขนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิเสสาธิคมฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อุตฺตริปฏิเวธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สจฺจาภิสมยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ [๕๖๒] สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา พลานํ อกมฺปิยฏฺฐํ พุชฺฌนตีติ โพชฺฌงฺคา โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มคฺคสฺส เหตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐานฏฺฐํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ยุ. ยุคนนฺธสฺส ฯ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมฺมปฺปธานานํ ปทหนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สจฺจานํ ตถฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปโยคานํ ^๑- ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิตกฺกสฺส อภิโรปนฏฺฐํ ^๒- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิจารสฺส อุปวิจารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปีติยา ผรณฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สุขสฺส อภิสนฺทนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ [๕๖๓] อาวชฺชนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สญฺชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอโกทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อภิญฺเญยฺยฏฺฐํ ^๓- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปริญฺญาย ตีรณฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ภาวนาย เอกรสฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สจฺฉิกิริยาย ผสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ธาตูนํ ธาตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อายตนานํ อายตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ [๕๖๔] จิตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตานนฺตริกฏฺฐํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มคฺคานํ ฯ ^๒ ม. สพฺพตฺถ อภินิโรปนฏฺฐํ ฯ ^๓ ม. ยุ. อภิญฺญาย ญาตฏฺฐํ ฯ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส วุฏฺฐานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺฐํ ^๑- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส เหตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส วตฺถฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส ภุมฺมฏฺฐํ ^๒- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตวตฺถุสฺส ^๓- โคจรฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส จริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส คตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๔]- ฯ [๕๖๕] เอกตฺเต ^๕- อาวชฺชนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต วิชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สญฺชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต เอโกทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๖]- เอกตฺเต ปกฺขนฺทนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปสีทนฏฺฐํ ^๗- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สนฺติฏฺฐนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต วิมุตฺตฏฺฐํ ^๘- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ยานีกตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต วตฺถุกตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อนุฏฺฐิตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปริจิตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สุสมารทฺธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. วิชานนฏฺฐํ ฯ ^๒ ม. ภูมฏฺฐํ ฯ ยุ. สมฺฏฺฐํ ฯ ^๓ ม. ยุ. จิตฺตสฺส ฯ @^๔ ม. ยุ. จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺฐํ @พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ ^๕ สี. @อิมสฺมิญฺเจว อุปริ จ เอกฏฺเฐติ ลิขิตํ ฯ ^๖ ม. อุปนิพนฺธนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ @โพชฺฌงฺคา ฯ ^๗ สี. ปสฺสาทนฏฺฐํ ฯ ^๘ ม. วิมุจฺจนฏฺฐํ ฯ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปริคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปริวารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปริปูรฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สโมธานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อธิฏฺฐานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อาเสวนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ภาวนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต พหุลีกมฺมฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สุสมุคฺคตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สุวิมุตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ {๕๖๕.๑} โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต พุชฺฌนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อนุพุชฺฌนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปฏิพุชฺฌนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต โพธนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อนุโพธนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปฏิโพธนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สมฺโพธนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต โพธิปกฺขิยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อนุโพธิปกฺขิยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สมฺโพธิปกฺขิยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต โชตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อุชฺโชตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต อนุโชตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต ปฏิโชตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกตฺเต สญฺโชตนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ [๕๖๖] วีมํสาย ^๑- ปาทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา นิโรธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปตาปนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^๒- วิโรจนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา กิเลสานํ สนฺตาปนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อมลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิมลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา นิมฺมลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิเวกฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิเวกจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิราคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิราคจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ {๕๖๖.๑} โพชฺฌงฺคา นิโรธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา นิโรธจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา โวสฺสคฺคจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิมุตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติจริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส มูลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส ปาทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส ปธานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส อิชฺฌนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส อธิโมกฺขฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส ปคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส อุปฏฺฐานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทสฺส อวิกฺเขปฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ จิตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. วีมํสาย ปาทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ อิเม ปาฐา ทิสฺสนฺติ ฯ @^๒ ม. วีมํสาย ปาทฏฺฐํ ฯเปฯ ปตาปนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ อิเม @ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ฯ เอตฺถ ปน ม. ยุ. ปหานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ อิเม @ปาฐา ทิสฺสนฺติ ฯ มูลฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย ปาทฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย ปธานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย อิชฺฌนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย อธิโมกฺขฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย ปคฺคหฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย อุปฏฺฐานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วีมํสาย อวิกฺเขปฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๑]- ฯ [๕๖๗] ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๒]- ทุกฺขสฺส สงฺขตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ทุกฺขสฺส สนฺตาปฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ทุกฺขสฺส วิปริณามฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๓]- สมุทยสฺส อายุหนฏฺฐํ นิทานฏฺฐํ สญฺโญคฏฺฐํ ปลิโพธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๔]- ทุกฺขนิโรธสฺส ^๕- นิสฺสรณฏฺฐํ วิเวกฏฺฐํ อสงฺขตฏฺฐํ อมตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๖]- มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺฐํ เหตฏฺฐํ ทสฺสนฏฺฐํ อาธิปเตยฺยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ตถฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนตฺตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สจฺจฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปฏิเวธฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อภิชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปริชานนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ธมฺมฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ธาตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ญาตฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สจฺฉิกิริยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ผสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อภิสมยฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เนกฺขมฺมํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วีมํสาย ทสฺสนฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ ^๒ ม. ทุกฺขฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ @โพชฺฌงฺคา ฯ ^๓ ม. สมุทยฏฺฐํ พฺชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ ^๔ ม. นิโรธฏฺฐํ @พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ ^๕ ม. นิโรธสฺส ฯ ^๖ ม. มคฺคฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ อพฺยาปาทํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อาโลกสญฺญํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อวิกฺเขปํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ธมฺมววตฺถานํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ญาณํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปามุชฺชํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปฐมชฺฌานํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ^[๑]- ฯ [๕๖๘] อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ ปฏิสงฺขานฏฺเฐน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐึ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯเปฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธึ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อกมฺปิยฏฺเฐน พลํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา นิยฺยานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เหตฏฺเฐน มคฺคํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ตถฏฺเฐน สจฺจํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อรหตฺตผลสมาปตฺตึ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺขํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺตึ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฉนฺทํ มูลฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา มนสิการํ สมุฏฺฐานฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ผสฺสํ สโมธานฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา เวทนํ สโมสรณฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สมาธึ ปมุขฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา สตึ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ปญฺญํ ตทุตฺตรฏฺเฐน ^๑- พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา วิมุตฺตึ สารฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา ฯ สาวตฺถีนิทานํ ฯ [๕๖๙] ตตฺร โข อายสฺมา สารีปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ อาวุโสติ ^๒- ฯ อาวุโสติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ ฯ อายสฺมา สารีปุตฺโต เอตทโวจ สตฺติเม อาวุโส @เชิงอรรถ: ^๑ ตตุตฺตรฏฺเฐนาติปิ ปาโฐ ฯ ^๒ ม. อาวุโส ภิกฺขโวติ ฯ โพชฺฌงฺคา กตเม สตฺต สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิเม โข อาวุโส สตฺต โพชฺฌงฺคา อิเมสํ สฺวาหํ ^๑- อาวุโส สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺติกสมยํ ฯเปฯ สายณฺหสมยํ วิหริตุํ เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายณฺหสมยํ วิหรามิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม อาวุโส โหติ อปฺปมาโณติ เม โหติ สุสมารทฺโธติ เม โหติ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ^๒- ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ เม จวติ อิทปฺปจฺจยา เม จวตีติ ปชานามิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ฯเปฯ {๕๖๙.๑} อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม อาวุโส โหติ อปฺปมาโณติ เม โหติ สุสมารทฺโธติ เม โหติ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ เม จวติ อิทปฺปจฺจยา เม จวตีติ ปชานามิ เสยฺยถาปิ อาวุโส รญฺโญ วา ราชมหามตฺตสฺส วา นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก ปูโร อสฺส โส ยญฺญเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย ปุพฺพณฺหสมเย ปารุปิตุํ ตนฺตเทว ทุสฺสยุคํ ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุเปยฺย ยญฺญเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย มชฺฌนฺติกสมยํ สายณฺหสมยํ ปารุปิตุํ ตนฺตเทว ทุสฺสยุคํ สายณฺหสมยํ ปารุเปยฺย เอวเมว โข อหํ อาวุโส อิเมสํ ^๓- สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ขฺวาหํ ฯ ^๒ ม. จ นํ ฯ ยุ. วจนํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ยุ. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺติกสมยํ สายณฺหสมยํ วิหริตุํ เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายณฺหสมยํ วิหรามิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม อาวุโส โหติ อปฺปมาโณติ เม โหติ สุสมารทฺโธติ เม โหติ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ เม จวติ อิทปฺปจฺจยา เม จวตีติ ปชานามิ ฯเปฯ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม อาวุโส โหติ อปฺปมาโณติ เม โหติ สุสมารทฺโธติ เม โหติ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ เม จวติ อิทปฺปจฺจยา เม จวตีติ ปชานามิ ฯ [๕๗๐] กถํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ ยาวตา นิโรธุปฏฺฐาติ ตาวตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยาวตา อจฺฉิ ^๑- ตาวตา วณฺโณ ยาวตา วณฺโณ ตาวตา อจฺฉิ เอวํ ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ {๕๗๐.๑} กถํ อปฺปมาโณ อิติ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ ปมาณวนฺตา ^๒- กิเลสา สพฺเพว ^๓- ปริยุฏฺฐานา เยว ^๔- สงฺขารา โปโนพฺภวิกา อปฺปมาโน นิโรโธ ^[๕]- อสงฺขตฏฺเฐน ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา อปฺปมาโณ อิติ ^[๖]- เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ {๕๗๐.๒} กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ วิสมา กิเลสา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อจฺจิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. ปมาณพทฺธา ฯ ยุ. ปมาณพนฺธา ฯ ^๓ ม. @ยุ. สพฺเพ จ ฯ ^๔ ม. ยุ. เย จ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๕ ม. อจลฏฺเฐน ฯ ^๖ ม. @เจ ฯ เอวมุปริปิ ฯ สพฺเพว ปริยุฏฺฐานา เยว สงฺขารา โปโนพฺภวิกา สมธมฺโม นิโรโธ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา สุสมารทฺโธ อิติ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ [๕๗๑] กถํ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ^๑- ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ จวติ อิทปฺปจฺจยา เม ^๒- จวตีติ ปชานามิ กติหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ กติหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ฯ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ฯ {๕๗๑.๑} กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ ฯ อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อปฺปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ ปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ นิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ นิโรธํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ ฯ {๕๗๑.๒} กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ฯ อุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ อนุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ อปฺปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ นิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ อนิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. จ นํ ฯ ยุ. วจนํ ฯ ^๒ ม. ยุ. เมสทฺโท นตฺถิ ฯ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ สงฺขาเร อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ นิโรธํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ เอวํ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ จวติ อิทปฺปจฺจยา เม จวตีติ ปชานามิ ฯเปฯ ฯ [๕๗๒] กถํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยาวตา อจฺฉิ ตาวตา วณฺโณ ยาวตา วณฺโณ ตาวตา อจฺฉิ เอวเมว ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม ^๑- โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ {๕๗๒.๑} กถํ อปฺปมาโณ อิติ เม ^๒- โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ ปมาณวนฺตา กิเลสา สพฺเพว ปริยุฏฺฐานา เยว สงฺขารา โปโนพฺภวิกา อปฺปมาโณ นิโรโธ อสงฺขตฏฺเฐน ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา อปฺปมาโณ อิติ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ {๕๗๒.๒} กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ วิสมา กิเลสา สพฺเพว ปริยุฏฺฐานา เยว สงฺขารา โปโนพฺภวิกา สมธมฺโม นิโรโธ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน ยาวตา นิโรธูปฏฺฐาติ ตาวตา สุสมารทฺโธ อิติ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค ฯ {๕๗๒.๓} กถํ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ จวติ อิทปฺปจฺจยา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เมสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๒ ม. เจ ฯ เอวมุปริปิ ฯ เม จวตีติ ปชานามิ กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ฯ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ฯ [๕๗๓] กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ ฯ อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา โพชฺฌงฺคา ^๑- จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺฐํ พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺฐํ ^๑- อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อปฺปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ ปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ นิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ นิโรธํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ ฯ {๕๗๓.๑} กตเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ฯ อุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ อนุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ อปฺปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขา- สมฺโพชฺฌงฺโค จวติ นิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. โพชฺฌงคา จิตฺตสฺส ... จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺฐนฺติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ฯ จวติ อนิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ สงฺขาเร อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ นิโรธํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ เอวํ ติฏฺฐนฺตํ จรํ ติฏฺฐตีติ ปชานามิ สเจปิ จวติ อิทปฺปจฺจยา เม จวตีติ ปชานามีติ ^๑- ฯ โพชฺฌงฺคกถา ฯ ------- ยุคนทฺธวคฺเค เมตฺตากถา สาวตฺถีนิทานํ [๕๗๔] เมตฺตาย ภิกฺขเว เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺฐิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา กตเม เอกาทส สุขํ สุปติ สุขํ ปฏิพุชฺฌติ น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ เทวตา รกฺขนฺติ นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมติ ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยติ มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ อสมฺมูโฬฺห กาลํ กโรติ อุตฺตรึ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต พฺรหฺมโลกูปโค โหติ เมตฺตาย ภิกฺขเว เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺฐิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย อิเม เอกาทสานิสํสา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ ปาฏิกงฺขา ฯ [๕๗๕] อตฺถิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อตฺถิ โอธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อตฺถิ ทิสา ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ กติหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ กติหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ กติหากาเรหิ ทิสา ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ทสหากาเรหิ ทิสา ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ {๕๗๕.๑} กตเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ สพฺเพ สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ สพฺเพ ปาณา ฯเปฯ สพฺเพ ภูตา สพฺเพ ปุคฺคลา สพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺนา อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ อิเมหิ ปญฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ {๕๗๕.๒} กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ สพฺพา อิตฺถิโย อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ สพฺเพ ปุริสา ฯเปฯ สพฺเพ อริยา สพฺเพ อนริยา สพฺเพ เทวา สพฺเพ มนุสฺสา สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ [๕๗๖] กตเมหิ ทสหากาเรหิ ทิสา ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯ สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา ฯเปฯ สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา สพฺเพ เหฏฺฐิมาย ทิสาย สตฺตา สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณา ฯเปฯ {๕๗๖.๑} ภูตา ปุคฺคลา อตฺตภาวปริยาปนฺนา สพฺพา อิตฺถิโย สพฺเพ ปุริสา สพฺเพ อริยา สพฺเพ อนริยา สพฺเพ เทวา สพฺเพ มนุสฺสา สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย วินิปาติกา ฯเปฯ สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย วินิปาติกา สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย วินิปาติกา สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย วินิปาติกา สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย วินิปาติกา สพฺเพ เหฏฺฐิมาย ทิสาย วินิปาติกา สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺฌา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ อิเมหิ ทสหากาเรหิ ทิสา ผรณา เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สพฺเพ สตฺเต เมตฺตายตีติ เมตฺตา ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ เจโต สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ มุจฺจตีติ ^๑- วิมุตฺติ เมตฺตา จ เจโตวิมุตฺติ ^๒- จาติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ฯ [๕๗๗] สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สทฺธาย อธิมุจฺจติ สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ วิริยํ ปคฺคณฺหาติ วิริยินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สตึ อุปฏฺฐาเปติ สตินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ จิตฺตํ สมาทหติ สมาธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ ปญฺญาย ปชานาติ ปญฺญินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. วิมุจฺจตีติ ฯ ^๒ ม. ยุ. เจโต จ วิมุตฺติ จาติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ภาวิยติ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกมฺมา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ พหุลีกริยติ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ {๕๗๗.๑} อิเมหิ ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ ภาวนา โหนฺติ พหุลีกมฺมา ^๑- โหนฺติ อลงฺการา โหนฺติ ปริกฺขารา โหนฺติ ปริวารา โหนฺติ ปาริปูรี โหนฺติ สหคตา โหนฺติ สหชาตา โหนฺติ สํสฏฺฐา โหนฺติ สมฺปยุตฺตา โหนฺติ ปกฺขนฺทนา โหนฺติ ปสีทนา โหนฺติ สนฺติฏฺฐนา โหนฺติ วิมุจฺจนา โหนฺติ เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนา ^๒- โหนฺติ ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา โหนฺติ อนุฏฺฐิตา โหนฺติ ปริจิตา โหนฺติ สุสมารทฺธา โหนฺติ สุภาวิตา โหนฺติ สฺวาธิฏฺฐิตา โหนฺติ สุสมุคฺคตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พหุลีกตา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. ผสฺสนา ฯ เอวมุปริปิ ฯ โหนฺติ สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ^๑- ฯ [๕๗๘] สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ อสฺสทฺธิเย น กมฺปติ สทฺธาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ โกสชฺเช น กมฺปติ วิริยพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ ปมาเท น กมฺปติ สติพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ สมาธิพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ อวิชฺชาย น กมฺปติ ปญฺญาพล- ปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ พเลหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ {๕๗๘.๑} อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ พเลหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ภาวิยติ อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกมฺมา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ พเลหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ พหุลีกริยติ อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ยุ. สพฺพวาเรสุ ปภาเสนฺตีติ ปาโฐ ฯ โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ พเลหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ พเลหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ พเลหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ ภาวนา โหนฺติ พหุลีกมฺมา โหนฺติ อลงฺการา โหนฺติ ปริกฺขารา โหนฺติ ปริวารา โหนฺติ ปาริปูรี โหนฺติ สหคตา โหนฺติ สหชาตา โหนฺติ สํสฏฺฐา โหนฺติ สมฺปยุตฺตา โหนฺติ ปกฺขนฺทนา โหนฺติ ปสีทนา โหนฺติ สนฺติฏฺฐนา โหนฺติ วิมุจฺจนา โหนฺติ เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนา โหนฺติ ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา โหนฺติ อนุฏฺฐิตา โหนฺติ ปริจิตา โหนฺติ สุสมารทฺธา โหนฺติ สุภาวิตา โหนฺติ สฺวาธิฏฺฐิตา โหนฺติ สุสมุคฺคตา โหนฺติ สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๗๙] สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สตึ อุปฏฺฐาเปติ สติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา ฯเปฯ ปญฺญาย ปวิจินาติ ^๑- ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา ฯเปฯ วิริยํ ปคฺคณฺหาติ วิริยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ปริจินาติ ฯ โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา ฯเปฯ ปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา ฯเปฯ ทุฏฺฐุลฺลํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ จิตฺตํ สมาทหติ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ ญาเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺค- ปริภาวิตา โหติ {๕๗๙.๑} เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ภาวิยติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกมฺมา โหนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ พหุลีกริยติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ ภาวนา โหนฺติ พหุลีกมฺมา โหนฺติ อลงฺการา โหนฺติ ปริกฺขารา โหนฺติ ปริวารา โหนฺติ ปาริปูรี โหนฺติ สหคตา โหนฺติ สหชาตา โหนฺติ สํสฏฺฐา โหนฺติ สมฺปยุตฺตา โหนฺติ ปกฺขนฺทนา โหนฺติ ปสีทนา โหนฺติ สนฺติฏฺฐนา โหนฺติ วิมุจฺจนา โหนฺติ เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนา โหนฺติ ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา โหนฺติ อนุฏฺฐิตา โหนฺติ ปริจิตา โหนฺติ สุสมารทฺธา โหนฺติ สุภาวิตา โหนฺติ สฺวาธิฏฺฐิตา โหนฺติ สุสมุคฺคตา โหนฺติ สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๘๐] สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา ปสฺสติ สมฺมาทิฏฺฐิปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา อภินิโรเปติ สมฺมาสงฺกปฺปปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ สมฺมาวาจาปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา สมุฏฺฐาเปติ สมฺมากมฺมนฺตปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา โวทาเปติ สมฺมาอาชีวปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา ปคฺคณฺหาติ สมฺมาวายามปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา อุปฏฺฐาเปติ สมฺมาสติปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา สมาทหติ สมฺมาสมาธิปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ภาวิยติ {๕๘๐.๑} อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกมฺมา โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ พหุลีกริยติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ ภาวนา โหนฺติ พหุลีกมฺมา โหนฺติ อลงฺการา โหนฺติ ปริกฺขารา โหนฺติ ปริวารา โหนฺติ ปาริปูรี โหนฺติ สหคตา โหนฺติ สหชาตา โหนฺติ สํสฏฺฐา โหนฺติ สมฺปยุตฺตา โหนฺติ ปกฺขนฺทนา โหนฺติ ปสีทนา โหนฺติ สนฺติฏฺฐนา โหนฺติ วิมุจฺจนา โหนฺติ เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนา โหนฺติ ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา โหนฺติ อนุฏฺฐิตา โหนฺติ ปริจิตา โหนฺติ สุสมารทฺธา โหนฺติ สุภาวิตา โหนฺติ สฺวาธิฏฺฐิตา โหนฺติ สุสมุคฺคตา โหนฺติ สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๘๑] สพฺเพสํ ปาณานํ สพฺเพสํ ภูตานํ สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ สพฺเพสํ อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ สพฺพาสํ อิตฺถีนํ สพฺเพสํ ปุริสานํ สพฺเพสํ อริยานํ สพฺเพสํ อนริยานํ สพฺเพสํ เทวานํ สพฺเพสํ มนุสฺสานํ สพฺเพสํ วินิปาติกานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย สพฺเพ วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สพฺเพ วินิปาติเก เมตฺตายตีติ เมตฺตา ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ เจโต สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ มุจฺจตีติ ^๑- วิมุตฺติ เมตฺตา จ เจโตวิมุตฺติ จาติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. วิมุจฺจตีติ ฯ สทฺธาย อธิมุจฺจติ สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๘๒] สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ อุตฺตราย ทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ เหฏฺฐิมาย ทิสาย สตฺตานํ สพฺเพสํ อุปริมาย ทิสาย สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺเต เมตฺตายตีติ เมตฺตา ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ เจโต สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ มุจฺจตีติ วิมุตฺติ เมตฺตา จ เจโตวิมุตฺติ จาติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สทฺธาย อธิมุจฺจติ สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๘๓] สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณานํ ภูตานํ ปุคฺคลานํ อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ สพฺพาสํ อิตฺถีนํ สพฺเพสํ ปุริสานํ สพฺเพสํ อริยานํ สพฺเพสํ อนริยานํ สพฺเพสํ เทวานํ สพฺเพสํ มนุสฺสานํ สพฺเพสํ วินิปาติกานํ สพฺพสํ ปจฺฉิมาย ทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ อุตฺตราย ทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ ทกฺขิณาย ทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ อุตฺตราย อนุทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ ทกฺขิณาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ เหฏฺฐิมาย ทิสาย วินิปาติกานํ สพฺเพสํ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติเก เมตฺตายตีติ เมตฺตา ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ เจโต สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺฐาเนหิ มุจฺจตีติ วิมุตฺติ เมตฺตา จ เจโตวิมุตฺติ จาติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ฯ [๕๘๔] สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สทฺธาย อธิมุจฺจติ สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ วิริยํ ปคฺคณฺหาติ วิริยินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สตึ อุปฏฺฐาเปติ สตินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ จิตฺตํ สมาทหติ สมาธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ ปญฺญาย ปชานาติ ปญฺญินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหินฺทฺริเยหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ ฯเปฯ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๘๕] สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ อสฺสทฺธิเย น กมฺปติ สทฺธาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ โกสชฺเช น กมฺปติ วิริยพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ ปมาเท น กมฺปติ สติพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ สมาธิพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ อวิชฺชาย น กมฺปติ ปญฺญาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อิมานิ ปญฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ พเลหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ ฯเปฯ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๘๖] สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สตึ อุปฏฺฐาเปติ สติสมฺโพชฺฌงฺค- ปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ ปญฺญาย ปวิจินาติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ วิริยํ ปคฺคณฺหาติ วิริยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ ปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ ทุฏฺฐุลฺลํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ จิตฺตํ สมาทหติ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ ญาเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺค- ปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ ฯเปฯ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ ฯ [๕๘๗] สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ เขมิโน โหนฺตุ สุขิโน โหนฺตูติ สมฺมา ปสฺสติ สมฺมาทิฏฺฐิปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สมฺมา อภินิโรเปติ สมฺมาสงฺกปฺปปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ สมฺมาวาจาปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สมฺมา สมุฏฺฐาเปติ สมฺมากมฺมนฺตปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สมฺมา โวทาเปติ สมฺมาอาชีวปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สมฺมา ปคฺคณฺหาติ สมฺมาวายามปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สมฺมา อุปฏฺฐาเปติ สมฺมาสติปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ ฯเปฯ สมฺมา สมาธิยติ สมฺมาสมาธิปริภาวิตา โหติ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ อาเสวิยติ ฯเปฯ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา ^๑- โหนฺติ อิเมหิ อฏฺฐหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตา เจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ อิเม อฏฺฐ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ ภาวนา โหนฺติ พหุลีกมฺมา โหนฺติ อลงฺการา โหนฺติ ปริกฺขารา โหนฺติ ปริวารา โหนฺติ ปาริปูรี โหนฺติ สหคตา โหนฺติ สหชาตา โหนฺติ สํสฏฺฐา โหนฺติ สมฺปยุตฺตา โหนฺติ ปกฺขนฺทนา โหนฺติ ปสีทนา โหนฺติ สนฺติฏฺฐนา โหนฺติ วิมุจฺจนา โหนฺติ เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนา โหนฺติ ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา โหนฺติ อนุฏฺฐิตา โหนฺติ ปริจิตา โหนฺติ สุสมารทฺธา โหนฺติ สุภาวิตา โหนฺติ สฺวาธิฏฺฐิตา โหนฺติ สุสมุคฺคตา โหนฺติ สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺตีติ ฯ เมตฺตากถา ฯ ---------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปริภาวิตา ฯ ยุคนทฺธวคฺเค วิราคกถา [๕๘๘] วิราโค มคฺโค วิมุตฺติ ผลํ ฯ กถํ วิราโค มคฺโค ฯ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิรชฺชติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุปาคโต ^๑- วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโต ฯ วิราโคติ เทฺว วิราคา นิพฺพานญฺจ วิราโค เย จ ^๒- นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ ^๓- วิราคา โหนฺตีติ วิราโค ^๔- สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ วิราโค มคฺโค เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิโมกฺโข ^๕- จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ ฯ {๕๘๘.๑} อภิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิรชฺชติ ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิรชฺชติ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิรชฺชติ โวทานฏฺเฐน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิรชฺชติ ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิรชฺชติ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ยุ. สมุทาคโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ เกสุจิ โปตฺถเกสุ เยว อิติ ลิขิตํ ฯ @^๓ ม. ยุ. จสทฺโท นตฺถิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๔ ม. วิราคา ฯ เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ ฯ @^๕ สี. ม. ยุ. สพฺพวาเรสุ ปาโมกฺโขติ ลิขิตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิรชฺชติ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิรชฺชติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุปาคโต วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโต ฯ วิราโคติ เทฺว วิราคา นิพฺพานญฺจ วิราโค เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิราคา โหนฺตีติ วิราโค สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ วิราโค มคฺโค เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก มคโค ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ ฯ [๕๘๙] สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุปาคโต วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโต ฯ วิราโคติ เทฺว วิราคา นิพฺพานญฺจ วิราโค เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิราคา โหนฺตีติ วิราโค สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ วิราโค มคฺโค เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ ฯ [๕๙๐] อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อณุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ ฯเปฯ มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ ฯ [๕๙๑] อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิรชฺชติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุปาคโต วิราเค ฐิโต วิราเค ปติฏฺฐิโต ฯ วิราโคติ เทฺว วิราคา นิพฺพานญฺจ วิราโค เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิราคา โหนฺตีติ วิราโค สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ วิราโค มคฺโค เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ มคฺคานํ อฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ ฯ [๕๙๒] ทสฺสนวิราโค สมฺมาทิฏฺฐิ อภิโรปนวิราโค สมฺมาสงฺกปฺโป ปริคฺคหวิราโค สมฺมาวาจา สมุฏฺฐานวิราโค สมฺมากมฺมนฺโต โวทานวิราโค สมฺมาอาชีโว ปคฺคหวิราโค สมฺมาวายาโม อุปฏฺฐานวิราโค สมฺมาสติ อวิกฺเขปวิราโค สมฺมาสมาธิ อุปฏฺฐานวิราโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปวิจยวิราโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ปคฺคหวิราโค วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค ผรณวิราโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปสมวิราโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อวิกฺเขปวิราโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ปฏิสงฺขานวิราโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค {๕๙๒.๑} อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยวิราโค สทฺธาพลํ โกสชฺเช อกมฺปิยวิราโค วิริยพลํ ปมาเท อกมฺปิยวิราโค สติพลํ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยวิราโค สมาธิพลํ อวิชฺชาย อกมฺปิยวิราโค ปญฺญาพลํ อธิโมกฺขวิราโค สทฺธินฺทฺริยํ ปคฺคหวิราโค วิริยินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานวิราโค สตินฺทฺริยํ อวิกฺเขปวิราโค สมาธินฺทฺริยํ ทสฺสนวิราโค ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา วิราโค อกมฺปิยฏฺเฐน พลา วิราโค นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิราโค เหตฏฺเฐน มคฺโค วิราโค อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา วิราโค ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา วิราโค อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา วิราโค ตถฏฺเฐน สจฺจา วิราโค อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ วิราโค อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา วิราโค เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา วิราโค อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ วิราโค สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ วิราโค อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ วิราโค ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ วิราโค วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข วิราโค ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา วิราโค ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ วิราโค สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ วิราโค ฉนฺโท มูลฏฺเฐน วิราโค มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน วิราโค ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน วิราโค เวทนา สโมสรณฏฺเฐน วิราโค สมาธิ ปมุขฏฺเฐน วิราโค สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน วิราโค ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน วิราโค วิมุตฺติ สารฏฺเฐน วิราโค ^[๑]- ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺฐิ อภิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน มคฺโค เอวํ วิราโค มคฺโค ฯ [๕๙๓] กถํ วิมุตฺติ ผลํ ฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วิมุตฺตา โหติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺตา โหติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺตา โหติ วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุปาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตา ฯ วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อมโตคธํ ... มคฺโคติ อิเม ปาฐา ทิสฺสนฺติ ฯ ธมฺมา สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ วิมุตฺติ ผลํ อภิโรปนฏฺเฐน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิมุตฺโต โหติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุปาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตา ฯ วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ วิมุตฺติ ผลํ ปริคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิมุตฺตา โหติ ฯเปฯ สมุฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิมุตฺโต โหติ โวทานฏฺเฐน {๕๙๓.๑} สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิมุตฺโต โหติ ปคฺคหฏฺเฐน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิมุตฺโต โหติ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิมุตฺตา โหติ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิมุตฺโต โหติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุปาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตา ฯ วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ วิมุตฺติ ผลํ ฯ [๕๙๔] สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุปาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตา ฯ วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ วิมุตฺติ ผลํ ฯ [๕๙๕] อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ อณุสหคตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุปาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตา ฯเปฯ [๕๙๖] อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิมุตฺโต โหติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุปาคตา วิมุตฺติยา ฐิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺฐิตา ฯ วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย นิพฺพานญฺจ วิมุตฺติ เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ วิมุตฺติ ผลํ ฯ [๕๙๗] ทสฺสนวิมุตฺติ สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อวิกฺเขปวิมุตฺติ สมฺมาสมาธิ อุปฏฺฐานวิมุตฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ฯเปฯ ปฏิสงฺขานวิมุตฺติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยวิมุตฺติ สทฺธาพลํ ฯเปฯ อวิชฺชาย อกมฺปิยวิมุตฺติ ปญฺญาพลํ อธิโมกฺขวิมุตฺติ สทฺธินฺทฺริยํ ฯเปฯ ทสฺสนวิมุตฺติ ปญฺญินฺทฺริยํ ฯ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา วิมุตฺติ อกมฺปิยฏฺเฐน พลา วิมุตฺติ นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติ เหตฏฺเฐน มคฺโค วิมุตฺติ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา วิมุตฺติ ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา วิมุตฺติ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา วิมุตฺติ ตถฏฺเฐน สจฺจา วิมุตฺติ {๕๙๗.๑} อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ วิมุตฺติ อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา วิมุตฺติ เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา วิมุตฺติ อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ วิมุตฺติ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ วิมุตฺติ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ วิมุตฺติ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ วิมุตฺติ วิมุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข วิมุตฺติ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา วิมุตฺติ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ วิมุตฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน วิมุตฺติ อนุปฺปาเท ญาณํ วิมุตฺติ ฯ ฉนฺโท มูลฏฺเฐน วิมุตฺติ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน วิมุตฺติ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน วิมุตฺติ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน วิมุตฺติ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน วิมุตฺติ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน วิมุตฺติ ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน วิมุตฺติ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน วิมุตฺติ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน วิมุตฺติ เอวํ วิมุตฺติ ผลํ เอวํ วิราโค มคฺโค วิมุตฺติ ผลนฺติ ฯ วิราคกถา ฯ --------- ยุคนทฺธวคฺเค ปฏิสมฺภิทากถา [๕๙๘] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย ตตฺร โข ภควา ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา กตเม เทฺว โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสญฺหิโต โย จายํ อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสญฺหิโต เอเต เต ภิกฺขเว อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ กตมา จ สา ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เสยฺยถีทํ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ อยํ โข สา ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ ฯ [๕๙๙] อิทํ โข ปน ภิกฺขเว ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ชาติปิ ทุกฺขา ชราปิ ทุกฺขา พฺยาธิปิ ทุกฺโข ^๑- มรณมฺปิ ทุกฺขํ อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตํปิ ทุกฺขํ สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา ฯ อิทํ โข ปน ภิกฺขเว ทุกฺขสมุทโย ^๒- อริยสจฺจํ ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี เสยฺยถีทํ กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ฯ อิทํ โข ปน ภิกฺขเว ทุกฺขนิโรโธ ^๓- อริยสจฺจํ โย ตสฺสา เยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย ฯ อิทํ โข ปน ภิกฺขเว ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เสยฺยถีทํ สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธิ ฯ [๖๐๐] อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺยนฺติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ปริญฺญาตนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ {๖๐๐.๑} อิทํ ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ทุกฺขา ฯ ^๒ อิธ เจว อุปริ จ ทุกฺขสมุทยนฺติ โปราณปาโฐ ฯ ม. ยุ. อีทิสเมว ฯ @^๓ อิธ เจว อุปริ จ ทุกฺขนิโรธนฺติ โปราณปาโฐ ฯ ม. ยุ. อีทิสเมว ฯ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ ปหาตพฺพนฺติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ปหีนนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ {๖๐๐.๒} อิทํ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ สจฺฉิกตนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ {๖๐๐.๓} อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพนฺติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิตนฺติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ [๖๐๑] ยาวกึวญฺจ เม ภิกฺขเว อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวนฺติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ เนว ตาวาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ^๑- ปจฺจญฺญาสึ ยโต จ โข เม ภิกฺขเว อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวนฺติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ ญาณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ อถาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ ^๑- ปจฺจญฺญาสึ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม เจโตวิมุตฺติ ^๒- อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ อิทมโวจ ภควา อตฺตมนา ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ ฯ {๖๐๑.๑} อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺญมาเน อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ฯ ปวตฺติเต จ ^๓- ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ เอตมฺภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ ฯ ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมฺมหาราชิกา ฯเปฯ ตาวตึสา เทวา ยามา เทวา ตุสิตา เทวา นิมฺมานรตี เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา พฺรหฺมกายิกา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อภิสมฺพุทฺโธติ ฯ ^๒ ม. ยุ. อกุปฺปา เม วิมุตฺติ ฯ ^๓ ม. ยุ. จ ปน ฯ เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ เอตมฺภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ ฯ {๖๐๑.๒} อิติห เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ อยญฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ อปฺปมาโณ จ โอฬาโร ^๑- โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺเมว เทวานํ ^๒- เทวานุภาวนฺติ ฯ {๖๐๑.๓} อถ โข ภควา ^[๓]- อุทานํ อุทาเนสิ อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญติ อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส อญฺญาโกณฺฑญฺโญเตฺวว ^๔- นามํ อโหสิ ฯ [๖๐๒] อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ญาณํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ปญฺญา อุทปาทีติ เกนตฺเถน วิชฺชา อุทปาทีติ เกนตฺเถน อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐน วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อุฬาโร ฯ ^๒ กตฺถจิ อติกฺกมฺม เทวานนฺติ ลิขิตํ ฯ @^๓ ม. อิมํ ฯ ^๔ ม. อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ ฯ {๖๐๒.๑} จกฺขุํ ธมฺโม ญาณํ ธมฺโม ปญฺญา ธมฺโม วิชฺชา ธมฺโม อาโลโก ธมฺโม อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา ฯ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ญาตฏฺโฐ อตฺโถ ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ฯ {๖๐๒.๒} ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ นิรุตฺตีสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ฯ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิ อิมานิ วีสติ ญาณานิ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ปฏิภาเณสุ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ฯ [๖๐๓] ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺยนฺติ ฯเปฯ ปริญฺญาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ญาณํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ปญฺญา อุทปาทีติ เกนตฺเถน วิชฺชา อุทปาทีติ เกนตฺเถน อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐน วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๐๓.๑} จกฺขุํ ธมฺโม ญาณํ ธมฺโม ปญฺญา ธมฺโม วิชฺชา ธมฺโม อาโลโก ธมฺโม อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา ฯ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ญาตฏฺโฐ อตฺโถ ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ฯ ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ นิรุตฺตีสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ฯ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิ อิมานิ วีสติ ญาณานิ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ปฏิภาเณสุ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ฯ ทุกฺเข อริยสจฺเจ ปณฺณรส ^๑- ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ ฯ [๖๐๔] อิทํ ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ ปหาตพฺพนฺติ ฯเปฯ ปหีนนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ ปณฺณรส ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ ฯ {๖๐๔.๑} อิทํ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ฯเปฯ สจฺฉิกตนฺติ ปุพฺเพ @เชิงอรรถ: ^๑ ปนฺนรสาติ วา ปาโฐ ฯ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ ทุกฺขนิโรเธ อริยสจฺเจ ปณฺณรส ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ ฯ {๖๐๔.๒} อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุปาทิ ฯเปฯ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพนฺติ ฯเปฯ ภาวิตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ปณฺณรส ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ จตูสุ อริยสจฺเจสุ สฏฺฐี ธมฺมา สฏฺฐี อตฺถา วีสสตา นิรุตฺติโย จตฺตารีสญฺจ เทฺว ^[๑]- ญาณสตานิ ฯ [๖๐๕] อยํ กาเย กายานุปสฺสนาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิตาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ อยํ เวทนาสุ ฯเปฯ อยํ จิตฺเต ฯเปฯ {๖๐๕.๑} อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิตาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. จ ฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯ {๖๐๕.๒} อยํ กาเย กายานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ ฯเปฯ ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ญาณํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ปญฺญา อุปาทีติ เกนตฺเถน วิชฺชา อุทปาทีติ เกนตฺเถน อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐน วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๐๕.๓} จกฺขุํ ธมฺโม ญาณํ ธมฺโม ปญฺญา ธมฺโม วิชฺชา ธมฺโม อาโลโก ธมฺโม อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา ฯ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ญาตฏฺโฐ อตฺโถ ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ฯ ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ นิรุตฺตีสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ฯ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิ อิมานิ วีสติ ญาณานิ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ปฏิภาเณสุ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ฯ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน ปณฺณรส ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ อยํ เวทนาสุ ฯเปฯ อยํ จิตฺเต ฯเปฯ {๖๐๕.๔} อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ ฯเปฯ ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน ปณฺณรส ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สฏฺฐี ธมฺมา สฏฺฐี อตฺถา วีสสตา นิรุตฺติโย จตฺตารีสญฺจ เทฺว จ ญาณสตานิ ฯ [๖๐๖] อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ อยํ วิริยสมาธิ ฯเปฯ อยํ จิตฺตสมาธิ ฯเปฯ {๖๐๖.๑} อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิโตติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯ [๖๐๗] อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ ฯเปฯ ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ญาณํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ปญฺญา อุทปาทีติ เกนตฺเถน วิชฺชา อุทปาทีติ เกนตฺเถน อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐน วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๐๗.๑} จกฺขุํ ธมฺโม ญาณํ ธมฺโม ปญฺญา ธมฺโม วิชฺชา ธมฺโม อาโลโก ธมฺโม อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา ฯ ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ญาตฏฺโฐ อตฺโถ ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา ฯ {๖๐๗.๒} ปญฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา ปญฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยญฺชนนิรุตฺตาภิลาปา อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ นิรุตฺตีสุ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ฯ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ญาณานิ ปญฺจสุ อตฺเถสุ ญาณานิ ทสสุ นิรุตฺตีสุ ญาณานิ อิมานิ วีสติ ญาณานิ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา เตน วุจฺจติ ปฏิภาเณสุ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ฯ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาร- สมนฺนาคเต อิทฺธิปาเท ปณฺณรส ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ อยํ วิริยสมาธิ ฯเปฯ อยํ จิตฺตสมาธิ ฯเปฯ {๖๐๗.๓} อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ ฯเปฯ ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขาร- สมนฺนาคเต อิทฺธิปาเท ปณฺณรส ธมฺมา ปณฺณรส อตฺถา ตึส นิรุตฺติโย สฏฺฐี ญาณานิ จตูสุ อิทธิปาเทสุ สฏฺฐี ธมฺมา สฏฺฐี อตฺถา วีสสตา นิรุตฺติโย จตฺตารีสญฺจ เทฺว จ ญาณสตานิ ฯ [๖๐๘] สมุทโย สมุทโยติ โข ภิกฺขเว วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ นิโรโธ นิโรโธติ โข ภิกฺขเว วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา ทส อตฺถา วีสติ นิรุตฺติโย จตฺตารีสํ ญาณานิ ฯ {๖๐๘.๑} สมุทโย สมุทโยติ โข ภิกฺขเว สิขิสฺส โพธิสตฺตสฺส ฯเปฯ เวสฺสภุสฺส โพธิสตฺตสฺส ฯเปฯ กกุสนฺธสฺส โพธิสตฺตสฺส ฯเปฯ โกนาคมนสฺส โพธิสตฺตสฺส ฯเปฯ กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ นิโรโธ นิโรโธติ โข ภิกฺขเว กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา ทส อตฺถา วีสติ นิรุตฺติโย จตฺตารีสํ ญาณานิ ฯ {๖๐๘.๒} สมุทโย สมุทโยติ โข ภิกฺขเว โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ นิโรโธ นิโรโธติ โข ภิกฺขเว ^[๑]- ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา ทส อตฺถา วีสติ นิรุตฺติโย จตฺตารีสํ ญาณานิ ฯ {๖๐๘.๓} สตฺตนฺนํ โพธิสตฺตานํ สตฺตสุ เวยฺยากรเณสุ สตฺตติ ธมฺมา สตฺตติ อตฺถา จตฺตารีสสตา ^๒- นิรุตฺติโย อสีติ จ เทฺว จ ญาณสตานิ ฯ [๖๐๙] ยาวตา อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย อภิญฺญฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺเฐ ปญฺจวีสติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส ฯ ^๒ ม. จตฺตารีสสตํ ฯ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ ^๑- ยาวตา ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺโฐ ฯเปฯ ยาวตา ปหานสฺส ปหานฏฺโฐ ฯเปฯ ยาวตา ภาวนาย ภาวนฏฺโฐ ฯเปฯ ฯ {๖๐๙.๑} ยาวตา สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย สจฺฉิกิริยฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ อภิญฺญาย อภิญฺญฏฺเฐ ปริญฺญาย ปริญฺญฏฺเฐ ปหานาย ปหานฏฺเฐ ภาวนาย ภาวนฏฺเฐ สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺเฐ ปญฺจวีสสตํ ธมฺมา ปญฺจวีสสตํ อตฺถา อฑฺฒเตยฺยนิรุตฺติสตานิ ปญฺจ ญาณสตานิ ฯ [๖๑๐] ยาวตา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย ขนฺธฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ขนฺธานํ ขนฺธฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ ยาวตา ธาตูนํ ธาตฏฺโฐ ฯเปฯ ยาวตา อายตนานํ อายตนฏฺโฐ ยาวตา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺโฐ ยาวตา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สตํ ญาณานิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อสงฺขตฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ ขนฺธานํ ขนฺธฏฺเฐ ธาตูนํ ธาตฏฺเฐ อายตนานํ อายตนฏฺเฐ สงฺขตานํ สงฺขตฏฺเฐ อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺเฐ ปญฺจวีสสตํ ธมฺมา ปญฺจวีสสตํ อตฺถา อฑฺฒเตยฺย- นิรุตฺติสตานิ ปญฺจ ญาณสตานิ ฯ [๖๑๑] ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย ทุกฺขฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโฐ ฯเปฯ ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโฐ ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย มคฺคฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ มคฺคสฺส มคฺคฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ จตูสุ อริยสจฺเจสุ สตํ ธมฺมา สตํ อตฺถา เทฺว นิรุตฺติสตานิ จตฺตาริ ญาณสตานิ ฯ [๖๑๒] ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺเฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโฐ ฯเปฯ ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโฐ ยาวตา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาย ปฏิภาณ- ปฏิสมฺภิทฏฺโฐ ญาโต ทิฏฺโฐ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปญฺญาย อผสฺสิโต ปญฺญาย ปฏิภาณปฏิสมฺภิทฏฺโฐ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาย ปฏิภาณปฏิสมฺภิทฏฺโฐ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ สตํ ธมฺมา สตํ อตฺถา เทฺว นิรุตฺติสตานิ จตฺตาริ ญาณสตานิ ฯ [๖๑๓] ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย อผสฺสิตํ ปญฺญาย อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณํ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาเณ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณํ ฯเปฯ ยาวตา ยมกปาฏิหิเร ^๑- ญาณํ ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ ^[๒]- ยาวตา อนาวรณญาณํ ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย อผสฺสิตํ ปญฺญาย อนาวรณญาณํ นตฺถีติ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ยมกปาฏิหีเร ฯ ^๒ ม. ยาวตา สพฺพญฺญุตฺตญฺญาณํ ฯ อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ อนาวรเณ ญาเณ ปญฺจวีสติ ธมฺมา ปญฺจวีสติ อตฺถา ปญฺญาสํ นิรุตฺติโย สตญาณานิ ฉสุ พุทฺธธมฺเมสุ ทิยฑฺฒสตํ ธมฺมา ทิยฑฺฒสตํ อตฺถา ตีณิ นิรุตฺติสตานิ ฉ ญาณสตานิ ปฏิสมฺภิทาปกรเณ ^๑- อฑฺฒนวมานิ ธมฺมสตานิ อฑฺฒนวมานิ อตฺถสตานิ นิรุตฺติสหสฺสญฺจ สตฺต จ นิรุตฺติสตานิ ตีณิ จ ญาณสหสฺสานิ จตฺตาริ จ ญาณสตานีติ ฯ ปฏิสมฺภิทากถา ฯ -------- ยุคนทฺธวคฺเค ธมฺมจกฺกกถา [๖๑๔] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ ฯเปฯ อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑญฺญสฺส อญฺญาโกณฺฑญฺโญเตฺวว นามํ อโหสิ ฯ {๖๑๔.๑} อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ญาณํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ปญฺญา อุทปาทีติ เกนตฺเถน วิชฺชา อุทปาทีติ เกนตฺเถน อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน ปญฺญา อุทปาทีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปฏิสมฺภิทาธิกรเณ ฯ ปชานนฏฺเฐน วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๑๔.๒} จกฺขุํ ธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ญาณํ ธมฺโม ญาตฏฺโฐ อตฺโถ ปญฺญา ธมฺโม ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ วิชฺชา ธมฺโม ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุปาคตา สจฺเจ ฐิตา สจฺเจ ปติฏฺฐิตา ฯ [๖๑๕] ธมฺมจกฺกนฺติ เกนตฺเถน ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม วสิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม วสึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปารมึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม เวสารชฺชปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม เวสารชฺชํ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมํ ครุกโรนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมํ มาเนนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมํ ปูเชนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมํ อปจายมาโน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมทฺธโช ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมเกตุํ ^๑- ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมาธิปเตยฺโย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ตํ โข ปน ธมฺมจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ ธมฺมจกฺกํ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ วิริยินฺทฺริยํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สตินฺทฺริยํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปญฺญินฺทฺริยํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สทฺธาพลํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ {๖๑๕.๑} วิริยพลํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สติพลํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมาธิพลํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปญฺญาพลํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ วิริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อุเปกฺขาสมฺโพฌงฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ธมฺมเกตุ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ธมฺมจกฺกํ สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมฺมาวาจา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมฺมาอาชีโว ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมฺมาวายาโม ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมฺมาสติ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมฺมาสมาธิ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อกมฺปิยฏฺเฐน พลา ^๑- ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ {๖๑๕.๒} นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ เหตฏฺเฐน มคฺโค ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปทหนฏฺเฐน สมฺมปฺปธานา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ตถฏฺเฐน สจฺจา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ ธมฺโม ตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พลํ ฯ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ มุตฺตฏฺเฐน วิโมกฺโข ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชา ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ {๖๑๕.๓} ฉนฺโท มูลฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ เวทนา สโมสรณฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สมาธิ ปมุขฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ วิมุตฺติ สารฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯ [๖๑๖] ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริญฺเญยฺยนฺติ ฯเปฯ ปริญฺญาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๑๖.๑} จกฺขุํ ธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ฯเปฯ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุปาคตา สจฺเจ ฐิตา สจฺเจ ปติฏฺฐิตา ฯ {๖๑๖.๒} ธมฺมจกฺกนฺติ เกนตฺเถน ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯ [๖๑๗] อิทํ ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ ปหาตพฺพนฺติ ฯเปฯ ปหีนนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๑๗.๑} จกฺขุํ ธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ฯเปฯ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา สมุทยวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา ฯเปฯ นิโรธวตฺถุกา มคฺควตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุปาคตา สจฺเจ ฐิตา สจฺเจ ปติฏฺฐิตา ฯ {๖๑๗.๒} ธมฺมจกฺกนฺติ เกนตฺเถน ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯ [๖๑๘] อยํ กาเย กายานุปสฺสนาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิตาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯเปฯ อยํ เวทนาสุ ฯเปฯ อยํ จิตฺเต ฯเปฯ อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิตาติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ อยํ กาเย กายานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ ฯเปฯ ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯเปฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๑๘.๑} จกฺขุํ ธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ฯเปฯ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา กายวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา ฯเปฯ เวทนาวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา จิตฺตวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา ธมฺมวตฺถุกา สติปฏฺฐานวตฺถุกา สติปฏฺฐานารมฺมณา สติปฏฺฐานโคจรา สติปฏฺฐานสงฺคหิตา สติปฏฺฐานปริยาปนฺนา สติปฏฺฐาเน สมุปาคตา สติปฏฺฐาเน ฐิตา สติปฏฺฐาเน ปติฏฺฐิตา ฯ {๖๑๘.๒} ธมฺมจกฺกนฺติ เกนตฺเถน ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯ [๖๑๙] อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิโตติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ อยํ วิริยสมาธิ ฯเปฯ อยํ จิตฺตสมาธิ ฯเปฯ อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม ภิกฺขเว ฯเปฯ ภาวิโตติ เม ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯ {๖๑๙.๑} อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ ฯเปฯ ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ญาณํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ปญฺญา อุทปาทีติ เกนตฺเถน วิชฺชา อุทปาทีติ เกนตฺเถน อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ญาณํ อุทปาทีติ ญาตฏฺเฐน ปญฺญา อุทปาทีติ ปชานนฏฺเฐน วิชฺชา อุทปาทีติ ปฏิเวธฏฺเฐน อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๑๙.๒} จกฺขุํ ธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ญาณํ ธมฺโม ญาตฏฺโฐ อตฺโถ ปญฺญา ธมฺโม ปชานนฏฺโฐ อตฺโถ วิชฺชา ธมฺโม ปฏิเวธฏฺโฐ อตฺโถ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา ฉนฺทวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา อิทฺธิปาทารมฺมณา อิทฺธิปาทโคจรา อิทฺธิปาทสงฺคหิตา อิทฺธิปาทปริยาปนฺนา อิทฺธิปาเท สมุปาคตา อิทฺธิปาเท ฐิตา อิทฺธิปาเท ปติฏฺฐิตา ฯ {๖๑๙.๓} ธมฺมจกฺกนฺติ เกนตฺเถน ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม วสิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม วสึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปารมึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม อปจายมาโน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมทฺธโช ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมเกตุํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมาธิปเตยฺโย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ ธมฺมจกฺกํ อินฺทฺริยํ ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯ {๖๑๙.๔} อยํ วิริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ โส โข ปนายํ วิริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ ฯเปฯ ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทิ ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ เกนตฺเถน ฯ จกฺขุํ อุทปาทีติ ทสฺสนฏฺเฐน ฯเปฯ อาโลโก อุทปาทีติ โอภาสฏฺเฐน ฯ {๖๑๙.๕} จกฺขุํ ธมฺโม ทสฺสนฏฺโฐ อตฺโถ ฯเปฯ อาโลโก ธมฺโม โอภาสฏฺโฐ อตฺโถ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปญฺจ อตฺถา วิริยวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา ฯเปฯ จิตฺตวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา วีมํสาวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา อิทฺธิปาทารมฺมณา อิทฺธิปาทโคจรา อิทฺธิปาท- สงฺคหิตา อิทฺธิปาทปริยาปนฺนา อิทฺธิปาเท สมุปาคตา อิทฺธิปาเท ฐิตา อิทฺธิปาเท ปติฏฺฐิตา ฯ {๖๑๙.๖} ธมฺมจกฺกนฺติ เกนตฺเถน ธมฺมจกฺกํ ฯ ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกนฺติ ฯ ธมฺมจกฺกกถา ^[๑]- ฯ -------- ยุคนทฺธวคฺเค โลกุตฺตรกถา [๖๒๐] กตเม ธมฺมา โลกุตฺตรา ฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ อิเม ธมฺมา โลกุตฺตราติ ^๒- ฯ {๖๒๐.๑} โลกุตฺตราติ เกนตฺเถน โลกุตฺตรา ฯ โลกํ อุตฺตรนฺตีติ ^๓- โลกุตฺตรา โลกโต อุตฺตรนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกา อุตฺตรนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา อุตฺตรนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ สมติกฺกนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ สมติกฺกมนฺตาติ โลกุตฺตรา โลเก ^๔- อติเรกาติ โลกุตฺตรา ^[๕]- โลกา นิสฺสรนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกโต นิสฺสรนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา นิสฺสรนฺตีติ โลกุตฺตรา ^๖- โลกา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สพฺพตฺถ นิฏฺฐิตาติ ทิสฺสติ ฯ ^๒ สี. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ @^๓ ม. ตรนฺตีติ ฯ ^๔ ม. โลเกน ฯ ^๕ ม. ยุ. โลกนฺตํ ตรนฺตีติ โลกุตฺตรา ฯ @^๖ สี. อิโต จิณฺหนฺตเร โลเกน ปฏินิสฺสฏาติ โลกุตฺตรา โลกธมฺมา นิสฺสฏาติ @โลกุตฺตราติ ลิขิตํ ฯ นิสฺสชฺชนฺตีติ ^๑- โลกุตฺตรา โลกโต ^๒- นิสฺสชฺชนฺตีติ ^๓- โลกุตฺตรา โลกมฺหา นิสฺสชฺชนฺตีติ ^๔- โลกุตฺตรา โลเก น ติฏฺฐนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหิ น ติฏฺฐนฺตีติ โลกุตฺตรา โลเก น ลิมฺปนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหิ ^๕- น ลิมฺปนฺตีติ โลกุตฺตรา โลเก อสํลิตฺตาติ โลกุตฺตรา โลเกน อสํลิตฺตาติ โลกุตฺตรา โลเก อนุปลิตฺตาติ โลกุตฺตรา โลเกน อนุปลิตฺตาติ โลกุตฺตรา โลเก วิปฺปมุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลเกน วิปฺปมุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลกา วิปฺปมุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลกโต วิปฺปมุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา วิปฺปมุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลเก วิสญฺญุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลเกน วิสญฺญุตฺตาติ โลกุตฺตรา {๖๒๐.๒} โลกา วิสญฺญุตฺตาติ โลกุตฺตรา ^[๖]- โลกโต วิสญฺญุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา วิสญฺญุตฺตาติ โลกุตฺตรา โลกา สุชฺฌนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกโต สุชฺฌนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา สุชฺฌนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกา วิสุชฺฌนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกโต วิสุชฺฌนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา วิสุชฺฌนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกา วุฏฺฐหนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกโต วุฏฺฐหนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา วุฏฺฐหนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกา วิวชฺชนฺตีติ ^๗- โลกุตฺตรา โลกโต วิวชฺชนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกมฺหา วิวชฺชนฺตีติ โลกุตฺตรา โลเก น สชฺชนฺตีติ โลกุตฺตรา โลเก น คยฺหนฺตีติ โลกุตฺตรา โลเก น พชฺฌนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ สมุจฺฉินฺทนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ สมุจฺฉินฺนตฺตาติ โลกุตฺตรา @เชิงอรรถ: ^๑-๓-๔ ม. ยุ. นิสฺสฏาติ ฯ ^๒-๕ ม. ยุ. โลเกน ฯ ^๖ ม. โลกสฺมึ ฯ @^๗ สี. ม. ยุ. วิวฏฺฏนฺตีติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ โลกํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ ปฏิปฺปสฺสมฺภิตตฺตาติ โลกุตฺตรา โลกสฺส อปจฺจาคตีติ ^๑- โลกุตฺตรา โลกสฺส อคตีติ โลกุตฺตรา โลกสฺส อวิสยาติ โลกุตฺตรา โลกสฺส อสาธารณาติ โลกุตฺตรา โลกํ วมนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ น ปจฺจาคมนฺตีติ ^๒- โลกุตฺตรา โลกํ ชหนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ น อุปฺปาทยนฺตีติ ^๓- โลกุตฺตรา โลกํ วิสิเนนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ นยนฺตีติ ^๔- โลกุตฺตรา โลกํ วิธูเปนฺตีติ โลกุตฺตรา โลกํ น สุธูเปนฺตีติ ^๕- โลกุตฺตรา โลกํ สมติกฺกมฺม อภิภุยฺย ติฏฺฐนฺตีติ โลกุตฺตราติ ฯ โลกุตฺตรกถา ------- ยุคนทฺธวคฺเค พลกถา สาวตฺถีนิทานํ ฯ [๖๒๑] ปญฺจิมานิ ภิกฺขเว พลานิ กตมานิ ปญฺจ สทฺธาพลํ วิริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปญฺญาพลํ อิมานิ โข ภิกฺขเว ปญฺจ พลานิ ฯ {๖๒๑.๑} อปิ จ อฏฺฐสฏฺฐี พลานิ สทฺธาพลํ วิริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปญฺญาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ ปฏิสงฺขานพลํ ภาวนาพลํ อนวชฺชพลํ สงฺคาหพลํ ^๖- ขนฺติพลํ ปญฺญตฺติพลํ นิชฺฌตฺติพลํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อปถาติ ฯ ยุ. อตีตาติ ฯ ^๒ ม. ปจฺจาวมนฺตีติ ฯ ^๓ ม. ยุ. อุปฺปาทิยนฺตีติ ฯ @^๔ ม. ยุ. อุสฺสิเนนฺตีติ ฯ ^๕ ม. สํธูเปนฺตีติ ฯ ยุ. สนฺธูเปนฺตีติ ฯ @^๖ สงฺคหพลนฺติปิ ปาโฐ ฯ อิสฺสริยพลํ อธิฏฺฐานพลํ สมถพลํ วิปสฺสนาพลํ ทส เสกฺขพลานิ ทส อเสกฺขพลานิ ทส ขีณาสวพลานิ ทส อิทฺธิพลานิ ทส ตถาคตพลานิ ฯ [๖๒๒] กตมํ สทฺธาพลํ ฯ อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํ สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน ^๑- สทฺธาพลํ กิเลสานํ ปริยาทานฏฺเฐน สทฺธาพลํ ปฏิเวธาทิวิโสธนฏฺเฐน สทฺธาพลํ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐน สทฺธาพลํ จิตฺตสฺส โวทานฏฺเฐน สทฺธาพลํ วิเสสาธิคมฏฺเฐน สทฺธาพลํ อุตฺตริปฏิเวธฏฺเฐน สทฺธาพลํ สจฺจาภิสมยฏฺเฐน สทฺธาพลํ นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน สทฺธาพลํ อิทํ สทฺธาพลํ ฯ {๖๒๒.๑} กตมํ วิริยพลํ ฯ โกสชฺเช น กมฺปตีติ วิริยพลํ สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน วิริยพลํ กิเลสานํ ปริยาทานฏฺเฐน วิริยพลํ ปฏิเวธาทิวิโสธนฏฺเฐน วิริยพลํ จิตฺตสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐน วิริยพลํ จิตฺตสฺส โวทานฏฺเฐน วิริยพลํ วิเสสาธิคมฏฺเฐน วิริยพลํ อุตฺตริปฏิเวธฏฺเฐน วิริยพลํ สจฺจาภิสมยฏฺเฐน วิริยพลํ นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน วิริยพลํ อิทํ วิริยพลํ ฯ {๖๒๒.๒} กตมํ สติพลํ ฯ ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํ สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน สติพลํ ฯเปฯ นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน สติพลํ อิทํ สติพลํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ อิธ เจว อุปริ จ อุปฏฺฐมฺภนฏฺเฐนาติ วา ปาโฐ ฯ {๖๒๒.๓} กตมํ สมาธิพลํ ฯ อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํ สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน สมาธิพลํ ฯเปฯ นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน สมาธิพลํ อิทํ สมาธิพลํ ฯ {๖๒๒.๔} กตมํ ปญฺญาพลํ ฯ อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํ สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน ปญฺญาพลํ ฯเปฯ นิโรเธ ปติฏฺฐาปกฏฺเฐน ปญฺญาพลํ อิทํ ปญฺญาพลํ ฯ [๖๒๓] กตมํ หิริพลํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ หิริยตีติ ^๑- หิริพลํ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ หิริยตีติ หิริพลํ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ หิริยตีติ หิริพลํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ หิริยตีติ หิริพลํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ หิริยตีติ หิริพลํ ญาเณน อวิชฺชํ หิริยตีติ หิริพลํ ปาโมชฺเชน อรตึ หิริยตีติ หิริพลํ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ หิริยตีติ หิริพลํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส หิริยตีติ หิริพลํ อิทํ หิริพลํ ฯ {๖๒๓.๑} กตมํ โอตฺตปฺปพลํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ ญาเณน อวิชฺชํ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ ปาโมชฺเชน อรตึ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. หิรียตีติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ สพฺพกิเลเส โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํ อิทํ โอตฺตปฺปพลํ ฯ {๖๒๓.๒} กตมํ ปฏิสงฺขานพลํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ ญาเณน อวิชฺชํ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ ปาโมชฺเชน อรตึ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ อิทํ ปฏิสงฺขานพลํ ฯ [๖๒๔] กตมํ ภาวนาพลํ ฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ ฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ ถีนมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ อวิชฺชํ ปชหนฺโต ญาณํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ อรตึ ปชหนฺโต ปาโมชฺชํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ นีวรเณ ปชหนฺโต ปฐมชฺฌานํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ ภาวนาพลํ อิทํ ภาวนาพลํ ฯ {๖๒๔.๑} กตมํ อนวชฺชพลํ ฯ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺเม นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาเท นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ ถีนมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสญฺญาย นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขเป นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถาเน นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ญาเณ นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ อรติยา ปหีนตฺตา ปามุชฺเช นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปฐมชฺฌาเน นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺเค นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ อิทํ อนวชฺชพลํ ฯ {๖๒๔.๒} กตมํ สงฺคาหพลํ ฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ สงฺคาหพลํ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ สงฺคาหพลํ ถีนมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ สงฺคาหพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ สงฺคาหพลํ อิทํ สงฺคาหพลํ ฯ [๖๒๕] กตมํ ขนฺติพลํ ฯ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ขมตีติ ขนฺติพลํ ฯ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ขมตีติ ขนฺติพลํ ถีนมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสญฺญา ขมตีติ ขนฺติพลํ อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป ขมตีติ ขนฺติพลํ วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ ขมตีติ ขนฺติพลํ อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ญาณํ ขมตีติ ขนฺติพลํ อรติยา ปหีนตฺตา ปามุชฺชํ ขมตีติ ขนฺติพลํ นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปฐมชฺฌานํ ขมตีติ ขนฺติพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ขมตีติ ขนฺติพลํ อิทํ ขนฺติพลํ ฯ {๖๒๕.๑} กตมํ ปญฺญตฺติพลํ ฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ ปญฺญเปตีติ ^๑- ปญฺญตฺติพลํ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ ปญฺญเปตีติ ปญฺญตฺติพลํ ถีนมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตํ ปญฺญเปตีติ ปญฺญตฺติพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ ปญฺญเปตีติ ปญฺญตฺติพลํ อิทํ ปญฺญตฺติพลํ ฯ {๖๒๕.๒} กตมํ นิชฺฌตฺติพลํ ฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ นิชฺฌตฺติพลํ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ นิชฺฌตฺติพลํ ถีนมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ นิชฺฌตฺติพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ นิชฺฌตฺติพลํ อิทํ นิชฺฌตฺติพลํ ฯ {๖๒๕.๓} กตมํ อิสฺสริยพลํ ฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ อิสฺสริยพลํ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ อิสฺสริยพลํ ถีนมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปญฺญาเปตีติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ อิสฺสริยพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ อิสฺสริยพลํ อิทํ อิสฺสริยพลํ ฯ {๖๒๕.๔} กตมํ อธิฏฺฐานพลํ ฯ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐานพลํ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐานพลํ ถีนมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐานพลํ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐานพลํ อิทํ อธิฏฺฐานพลํ ฯ [๖๒๖] กตมํ สมถพลํ ฯ เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ ฯเปฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ ฯ {๖๒๖.๑} สมถพลนฺติ เกนตฺเถน สมถพลํ ฯ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ สมถพลํ ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ สมถพลํ ตติยชฺฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ สมถพลํ จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ สมถพลํ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ สมถพลํ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตน- สญฺญาย น กมฺปตีติ สมถพลํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ สมถพลํ เนวสญฺญา- นาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย น กมฺปตีติ สมถพลํ อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ สมถพลํ อิทํ สมถพลํ ฯ [๖๒๗] กตมํ วิปสฺสนาพลํ ฯ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ฯเปฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ฯเปฯ รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ จกฺขุสฺมึ ฯเปฯ ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ฯ {๖๒๗.๑} วิปสฺสนาพลนฺติ เกนตฺเถน วิปสฺสนาพลํ ฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํ อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํ นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํ วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํ นิโรธานุปสฺสนาย สมุทเย น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ วิปสฺสนาพลํ อวิชฺชาย จ อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ วิปสฺสนาพลํ อิทํ วิปสฺสนาพลํ ฯ [๖๒๘] กตมานิ ทส เสกฺขพลานิ ทส อเสกฺขพลานิ ฯ สมฺมาทิฏฺฐึ สิกฺขตีติ เสกฺขพลํ ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา อเสกฺขพลํ สมฺมาสงฺกปฺปํ สิกฺขตีติ เสกฺขพลํ ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา อเสกฺขพลํ สมฺมาวาจํ ฯเปฯ สมฺมากมฺมนฺตํ สมฺมาอาชีวํ สมฺมาวายามํ สมฺมาสตึ สมฺมาสมาธึ สมฺมาญาณํ ฯเปฯ สมฺมาวิมุตฺตึ สิกฺขตีติ เสกฺขพลํ ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา อเสกฺขพลํ อิมานิ ทส เสกฺขพลานิ ทส อเสกฺขพลานิ ฯ [๖๒๙] กตมานิ ทส ขีณาสวพลานิ ฯ อิธ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ ขีณา เม อาสวาติ ฯ {๖๒๙.๑} ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ ขีณา เม อาสวาติ ฯ {๖๒๙.๒} ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหิ ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหิ อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ ขีณา เม อาสวาติ ฯ {๖๒๙.๓} ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ ขีณา เม อาสวาติ ฯ {๖๒๙.๔} ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา ฯเปฯ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ ปญฺจ พลานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา ฯเปฯ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ ขีณา เม อาสวาติ อิมานิ ทส ขีณาสวสฺส พลานิ ฯ [๖๓๐] กตมานิ ทส อิทฺธิพลานิ อธิฏฺฐานา อิทฺธิ วิกุพฺพนา อิทฺธิ มโนมยา อิทฺธิ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อริยา อิทฺธิ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ ปุญฺญวโต อิทฺธิ วิชฺชามยา อิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ อิมานิ ทส อิทฺธิพลานิ ฯ [๖๓๑] กตมานิ ทส ตถาคตพลานิ อิธ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติ ยมฺปิ ตถาคโต ฐานญฺจ ฐานโต อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานาติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภณฺฐานํ ปฏิชานาติ ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ ฯ {๖๓๑.๑} ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโต เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ ฐานโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภณฺฐานํ ปฏิชานาติ ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ ฯ {๖๓๑.๒} ปุน จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินีปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ ยมฺปิ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินีปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภณฺฐานํ ปฏิชานาติ ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ ฯ {๖๓๑.๓} ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ ฯเปฯ ฯ {๖๓๑.๔} ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ฯเปฯ ฯ {๖๓๑.๕} ปุน จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริย- ปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ฯเปฯ ฯ {๖๓๑.๖} ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สงฺกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ปชานาติ ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สงฺกิเลสํ โวทานํ วุฏฺฐานํ ยถาภูตํ ปชานาติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ฯเปฯ ฯ {๖๓๑.๗} ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ เสยฺยถีทํ เอกํปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย ฯเปฯ อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ ยมฺปิ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ เสยฺยถีทํ เอกํปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย ฯเปฯ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ฯเปฯ ฯ {๖๓๑.๘} ปุน จปรํ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน ยมฺปิ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ฯเปฯ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ฯเปฯ ฯ {๖๓๑.๙} ปุน จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปญฺญาวิมุตฺตึ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปญฺญาวิมุตฺตึ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภณฺฐานํ ปฏิชานาติ ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ อิมานิ ทส ตถาคตพลานิ ฯ [๖๓๒] เกนตฺเถน สทฺธาพลํ เกนตฺเถน วิริยพลํ เกนตฺเถน สติพลํ เกนตฺเถน สมาธิพลํ เกนตฺเถน ปญฺญาพลํ เกนตฺเถน หิริพลํ เกนตฺเถน โอตฺตปฺปพลํ เกนตฺเถน ปฏิสงฺขานพลํ เกนตฺเถน ตถาคตพลํ ฯ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเฐน สทฺธาพลํ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเฐน วิริยพลํ ปมาเท อกมฺปิยฏฺเฐน สติพลํ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเฐน สมาธิพลํ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเฐน ปญฺญาพลํ หิริยติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ หิริพลํ โอตฺตปฺปติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ โอตฺตปฺปพลํ ญาเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาตีติ ปฏิสงฺขานพลํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ ภาวนาพลํ ตตฺถ นตฺถิ กิญฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ เตน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ สงฺคาหพลํ ตํ ตสฺส ^๑- ขมตีติ ขนฺติพลํ เตน จิตฺตํ ปญฺญเปตีติ ปญฺญตฺติพลํ เตน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ นิชฺฌตฺติพลํ เตน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ อิสฺสริยพลํ เตน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐานพลํ เตน จิตฺตํ เอกคฺคตนฺติ สมถพลํ ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนุปสฺสตีติ วิปสฺสนาพลํ ตตฺถ สิกฺขตีติ เสกฺขพลํ ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา อเสกฺขพลํ เตน อาสวา ขีณาติ ขีณาสวพลํ ตํ ^๒- ตสฺส อิชฺฌตีติ อิทฺธิพลํ อปฺปเมยฺยฏฺเฐน ตถาคตพลนฺติ ฯ พลกถา ฯ ------- ยุคนทฺธวคฺเค สุญฺญกถา [๖๓๓] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม ฯ อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ สุญฺโญ โลโก สุญฺโญ โลโกติ ภนฺเต @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตีติ ฯ ยสฺมา โข อานนฺท สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจติ กิญฺจานนฺท สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา จกฺขุํ ^๑- โข อานนฺท สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา รูปา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา จกฺขุสมฺผสฺโส สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา โสตํ สุญฺญํ ฯเปฯ สทฺทา สุญฺญา ฆานํ สุญฺญํ คนฺธา สุญฺญา ชิวฺหา สุญฺญา รสา สุญฺญา กาโย สุญฺโญ โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ธมฺมา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา มโนสมฺผสฺโส สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ยสฺมา โข อานนฺท สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตีติ ฯ [๖๓๔] สุญฺญํ สุญฺญํ ^๒- สงฺขารสุญฺญํ วิปริณามสุญฺญํ อคฺคสุญฺญํ ลกฺขณสุญฺญํ วิกฺขมฺภนสุญฺญํ ตทงฺคสุญฺญํ สมุจฺเฉทสุญฺญํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสุญฺญํ นิสฺสรณสุญฺญํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. จกฺขุ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. ยุ. สุญฺญสุญฺญํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อชฺฌตฺตสุญฺญํ พหิทฺธาสุญฺญํ ทุภโตสุญฺญํ สภาคสุญฺญํ วิสภาคสุญฺญํ เอสนาสุญฺญํ ปริคฺคหสุญฺญํ ปฏิลาภสุญฺญํ ปฏิเวธสุญฺญํ เอกตฺตสุญฺญํ นานตฺตสุญฺญํ ขนฺติสุญฺญํ อธิฏฺฐานสุญฺญํ ปริโยคาหนสุญฺญํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสุญฺญตานํ ปรมฏฺฐสุญฺญํ ฯ [๖๓๕] กตมํ สุญฺญํ สุญฺญํ ฯ จกฺขุํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณาม- ธมฺเมน วา โสตํ สุญฺญํ ฯเปฯ ฆานํ สุญฺญํ ชิวฺหา สุญฺญา กาโย สุญฺโญ มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา อิทํ สุญฺญํ สุญฺญํ ฯ [๖๓๖] กตมํ สงฺขารสุญฺญํ ฯ ตโย สงฺขารา ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อเนญฺชาภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ อเนญฺชาภิสงฺขาเรน จ สุญฺโญ อปุญฺญาภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ อเนญฺชาภิสงฺขาเรน จ สุญฺโญ อเนญฺชาภิสงฺขาโร ปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ อปุญฺญาภิสงฺขาเรน จ สุญฺโญ อิเม ตโย สงฺขารา ฯ {๖๓๖.๑} อปเรปิ ตโย สงฺขารา กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร กายสงฺขาโร วจีสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สุญฺโญ วจีสงฺขาโร กายสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สุญฺโญ จิตฺตสงฺขาโร กายสงฺขาเรน จ วจีสงฺขาเรน จ สุญฺโญ อิเม ตโย สงฺขารา ฯ {๖๓๖.๒} อปเรปิ ตโย สงฺขารา อตีตา สงฺขารา อนาคตา สงฺขารา ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา อตีตา สงฺขารา อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สุญฺญา อนาคตา สงฺขารา อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สุญฺญา ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ สงฺขาเรหิ สุญฺญา อิเม ตโย สงฺขารา อิทํ สงฺขารสุญฺญํ ฯ [๖๓๗] กตมํ วิปริณามสุญฺญํ ฯ ชาตํ รูปํ สภาเวน สุญฺญํ วิคตํ รูปํ วิปริณตญฺเจว สุญฺญญฺจ ชาตา เวทนา สภาเวน สุญฺญา วิคตา เวทนา วิปริณตา เจว สุญฺญา จ ชาตา สญฺญา ชาตา สงฺขารา ชาตํ วิญฺญาณํ ชาตํ จกฺขุํ ฯเปฯ ชาโต ภโว สภาเวน สุญฺโญ วิคโต ภโว วิปริณโต เจว สุญฺโญ จ อิทํ วิปริณามสุญฺญํ ฯ [๖๓๘] กตมํ อคฺคสุญฺญํ ฯ อคฺคเมตํ ปทํ เสฏฺฐเมตํ ปทํ วิสิทฺธเมตํ ปทํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ อิทํ อคฺคสุญฺญํ ฯ [๖๓๙] กตมํ ลกฺขณสุญฺญํ ฯ เทฺว ลกฺขณานิ พาลลกฺขณญฺจ ปณฺฑิตลกฺขณญฺจ พาลลกฺขณํ ปณฺฑิตลกฺขเณน สุญฺญํ ปณฺฑิตลกฺขณํ พาลลกฺขเณน สุญฺญํ ตีณิ ลกฺขณานิ อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขณํ ฐิตญฺญถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ฐิตญฺญถตฺตลกฺขเณน จ สุญฺญํ วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ ฐิตญฺญถตฺตลกฺขเณน จ สุญฺญํ ฐิตญฺญถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สุญฺญํ รูปสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ฐิตญฺญถตฺตลกฺขเณน จ สุญฺญํ รูปสฺส วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ ฐิตญฺญถตฺตลกฺขเณน จ สุญฺญํ รูปสฺส ฐิตญฺญถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สุญฺญํ เวทนาย สญฺญาย สงฺขารานํ วิญฺญาณสฺส จกฺขุสฺส ฯเปฯ ชรามรณสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ฐิตญฺญถตฺต- ลกฺขเณน จ สุญฺญํ ชรามรณสฺส วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ ฐิตญฺญถตฺตลกฺขเณน จ สุญฺญํ ชรามรณสฺส ฐิตญฺญถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สุญฺญํ อิทํ ลกฺขณสุญฺญํ ฯ [๖๔๐] กตมํ วิกฺขมฺภนสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท วิกฺขมฺภิโต เจว สุญฺโญ จ อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท วิกฺขมฺภิโต เจว สุญฺโญ จ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ วิกฺขมฺภิตญฺเจว สุญฺญญฺจ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ วิกฺขมฺภิตญฺเจว สุญฺญญฺจ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิตา เจว สุญฺญา จ ญาเณน อวิชฺชา วิกขมฺภิตา เจว สุญฺญา จ ปามุชฺเชน อรติ วิกฺขมฺภิตา เจว สุญฺญา จ ปฐมชฺฌาเนน นีวรณา วิกฺขมฺภิตา เจว สุญฺญา จ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา วิกฺขมฺภิตา เจว สุญฺญา จ อิทํ วิกฺขมฺภนสุญฺญํ ฯ [๖๔๑] กตมํ ตทงฺคสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ตทงฺคสุญฺโญ อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท ตทงฺคสุญฺโญ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ ตทงฺคสุญฺญํ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ตทงฺคสุญฺญํ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา ตทงฺคสุญฺญา ญาเณน อวิชฺชา ตทงฺคสุญฺญา ปามุชฺเชน อรติ ตทงฺคสุญฺญา ปฐมชฺฌาเนน นีวรณา ตทงฺคสุญฺญา ฯเปฯ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สญฺโญคาภินิเวโส ตทงฺคสุญฺโญ อิทํ ตทงฺคสุญฺญํ ฯ [๖๔๒] กตมํ สมุจฺเฉทสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท สมุจฺฉินฺโน เจว สุญฺโญ จ อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท สมุจฺฉินฺโน เจว สุญฺโญ จ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ สมุจฺฉินฺนญฺเจว สุญฺญญฺจ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมุจฺฉินฺนญฺเจว สุญฺญญฺจ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา สมุจฺฉินฺนา เจว สุญฺญา จ ญาเณน อวิชฺชา สมุจฺฉินฺนา เจว สุญฺญา จ ปามุชฺเชน อรติ สมุจฺฉินฺนา เจว สุญฺญา จ ปฐมชฺฌาเนน นีวรณา สมุจฺฉินฺนา เจว สุญฺญา จ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา สมุจฺฉินฺนา เจว สุญฺญา จ อิทํ สมุจฺเฉทสุญฺญํ ฯ [๖๔๓] กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ปฏิปฺปสฺสทฺโธ เจว สุญฺโญ จ อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท ปฏิปฺปสฺสทฺโธ เจว สุญฺโญ จ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธญฺเจว สุญฺญญฺจ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ปฏิปฺปสฺสทฺธญฺเจว สุญฺญญฺจ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สุญฺญา จ ญาเณน อวิชฺชา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สุญฺญา จ ปามุชฺเชน อรติ ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สุญฺญา จ ปฐมชฺฌาเนน นีวรณา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สุญฺญา จ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สุญฺญา จ อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสุญฺญํ ฯ [๖๔๔] กตมํ นิสฺสรณสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท นิสฺสโฏ เจว สุญฺโญ จ อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท นิสฺสโฏ เจว สุญฺโญ จ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ นิสฺสฏญฺเจว สุญฺญญฺจ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิสฺสฏญฺเจว สุญฺญญฺจ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา นิสฺสฏา เจว สุญฺญา จ ญาเณน อวิชฺชา นิสฺสฏา เจว สุญฺญา จ ปามุชฺเชน อรติ นิสฺสฏา เจว สุญฺญา จ ปฐมชฺฌาเนน นีวรณา นิสฺสฏา เจว สุญฺญา จ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา นิสฺสฏา เจว สุญฺญา จ อิทํ นิสฺสรณสุญฺญํ ฯ [๖๔๕] กตมํ อชฺฌตฺตสุญฺญํ ฯ อชฺฌตฺตํ จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา อชฺฌตฺตํ โสตํ สุญฺญํ ฯเปฯ อชฺฌตฺตํ ฆานํ สุญฺญํ อชฺฌตฺตํ ชิวฺหา สุญฺญา อชฺฌตฺตํ กาโย สุญฺโญ อชฺฌตฺตํ มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา อิทํ อชฺฌตฺตสุญฺญํ ฯ [๖๔๖] กตมํ พหิทฺธาสุญฺญํ ฯ พหิทฺธา รูปา สุญฺญา ฯเปฯ พหิทฺธา ธมฺมา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา อิทํ พหิทฺธาสุญฺญํ ฯ [๖๔๗] กตมํ ทุภโตสุญฺญํ ฯ ยญฺจ อชฺฌตฺตํ จกฺขุํ เย จ พหิทฺธา รูปา อุภยโต ตํ ^๑- สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา ยญฺจ อชฺฌตฺตํ โสตํ เย จ พหิทฺธา สทฺทา ฯเปฯ ยญฺจ อชฺฌตฺตํ ฆานํ เย จ พหิทฺธา คนฺธา ยา จ อชฺฌตฺตํ ชิวฺหา เย จ พหิทฺธา รสา โย จ อชฺฌตฺตํ กาโย เย จ พหิทฺธา โผฏฺฐพฺพา โย จ อชฺฌตฺตํ มโน เย จ พหิทฺธา ธมฺมา อุภยโต ตํ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา อิทํ ทุภโตสุญฺญํ ฯ [๖๔๘] กตมํ สภาคสุญฺญํ ฯ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ สภาคานิ เจว สุญฺญานิ จ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ สภาคานิ เจว สุญฺญานิ จ ฉ วิญฺญาณกายา สภาคา เจว สุญฺญา จ ฉ ผสฺสกายา สภาคา เจว สุญฺญา จ ฉ เวทนากายา สภาคา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. อุภยเมตํ ฯ ยุ. อุภยํ เอตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ เจว สุญฺญา จ ฉ สญฺญากายา สภาคา เจว สุญฺญา จ ฉ เจตนากายา สภาคา เจว สุญฺญา จ อิทํ สภาคสุญฺญํ ฯ [๖๔๙] กตมํ วิสภาคสุญฺญํ ฯ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ฉหิ พาหิรายตเนหิ วิสภาคานิ เจว สุญฺญานิ จ ฉ พาหิรายตนานิ ฉหิ วิญฺญาณกาเยหิ วิสภาคานิ เจว สุญฺญานิ จ ฉ วิญฺญาณกายา ฉหิ ผสฺสกาเยหิ วิสภาคา เจว สุญฺญา จ ฉ ผสฺสกายา ฉหิ เวทนากาเยหิ วิสภาคา เจว สุญฺญา จ ฉ เวทนากายา ฉหิ สญฺญากาเยหิ วิสภาคา เจว สุญฺญา จ ฉ สญฺญากายา ฉหิ เจตนากาเยหิ วิสภาคา เจว สุญฺญา จ อิทํ วิสภาคสุญฺญํ ฯ [๖๕๐] กตมํ เอสนาสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺเมสนา กามจฺฉนฺเทน สุญฺญา อพฺยาปาเทสนา พฺยาปาเทน สุญฺญา อาโลกสญฺเญสนา ถีนมิทฺเธน สุญฺญา อวิกฺเขเปสนา อุทฺธจฺเจน สุญฺญา ธมฺมววตฺถาเนสนา วิจิกิจฺฉาย สุญฺญา ญาเณสนา อวิชฺชาย สุญฺญา ปามุชฺเชสนา อรติยา สุญฺญา ปฐมชฺฌาเนสนา นีวรเณหิ สุญฺญา ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคสนา สพฺพกิเลเสหิ สุญฺญา อิทํ เอสนาสุญฺญํ ฯ [๖๕๑] กตมํ ปริคฺคหสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺมปริคฺคโห กามจฺฉนฺเทน สุญฺโญ อพฺยาปาทปริคฺคโห พฺยาปาเทน สุญฺโญ อาโลกสญฺญา- ปริคฺคโห ถีนมิทฺเธน สุญฺโญ อวิกฺเขปปริคฺคโห อุทฺธจฺเจน สุญฺโญ ธมฺมววตฺถานปริคฺคโห วิจิกิจฺฉาย สุญฺโญ ญาณปริคฺคโห อวิชฺชาย สุญฺโญ ปามุชฺชปริคฺคโห อรติยา สุญฺโญ ปฐมชฺฌานปริคฺคโห นีวรเณหิ สุญฺโญ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคปริคฺคโห สพฺพกิเลเสหิ สุญฺโญ อิทํ ปริคฺคหสุญฺญํ ฯ [๖๕๒] กตมํ ปฏิลาภสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺมปฏิลาโภ กามจฺฉนฺเทน สุญฺโญ อพฺยาปาทปฏิลาโภ พฺยาปาเทน สุญฺโญ อาโลกสญฺญา- ปฏิลาโภ ถีนมิทฺเธน สุญฺโญ อวิกฺเขปปฏิลาโภ อุทฺธจฺเจน สุญฺโญ ธมฺมววตฺถานปฏิลาโภ วิจิกิจฺฉาย สุญฺโญ ญาณปฏิลาโภ อวิชฺชาย สุญฺโญ ปามุชฺชปฏิลาโภ อรติยา สุญฺโญ ปฐมชฺฌาน- ปฏิลาโภ นีวรเณหิ สุญฺโญ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคปฏิลาโภ สพฺพกิเลเสหิ สุญฺโญ อิทํ ปฏิลาภสุญฺญํ ฯ [๖๕๓] กตมํ ปฏิเวธสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺมปฏิเวโธ กามจฺฉนฺเทน สุญฺโญ อพฺยาปาทปฏิเวโธ พฺยาปาเทน สุญฺโญ อาโลกสญฺญาปฏิเวโธ ถีนมิทฺเธน สุญฺโญ อวิกฺเขปปฏิเวโธ อุทฺธจฺเจน สุญฺโญ ธมฺมววตฺถาน- ปฏิเวโธ วิจิกิจฺฉาย สุญฺโญ ญาณปฏิเวโธ อวิชฺชาย สุญฺโญ ปามุชฺชปฏิเวโธ อรติยา สุญฺโญ ปฐมชฺฌานปฏิเวโธ นีวรเณหิ สุญฺโญ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคปฏิเวโธ สพฺพกิเลเสหิ สุญฺโญ อิทํ ปฏิเวธสุญฺญํ ฯ [๖๕๔] กตมํ เอกตฺตสุญฺญํ นานตฺตสุญฺญํ ฯ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺเทน ฉนฺเทน สุญฺญํ พฺยาปาโท นานตฺตํ อพฺยาปาโท เอกตฺตํ อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาเทน สุญฺญํ ถีนมิทฺธํ นานตฺตํ อาโลกสญฺญา เอกตฺตํ อาโลกสญฺเญกตฺตํ เจตยโต ถีนมิทฺเธน สุญฺญํ อุทฺธจฺจํ นานตฺตํ ^[๑]- วิจิกิจฺฉา นานตฺตํ อวิชฺชา นานตฺตํ อรติ นานตฺตํ นีวรณา นานตฺตํ ปฐมชฺฌานํ เอกตฺตํ ปฐมชฺฌาเนกตฺตํ เจตยโต นีวรเณหิ สุญฺญํ ฯเปฯ สพฺพกิเลสา นานตฺตา ^๒- อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ สุญฺญํ อิทํ เอกตฺตสุญฺญํ นานตฺตสุญฺญํ ฯ [๖๕๕] กตมํ ขนฺติสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺมขนฺติ กามจฺฉนฺเทน สุญฺญา อพฺยาปาทขนฺติ พฺยาปาเทน สุญฺญา อาโลกสญฺญาขนฺติ ถีนมิทฺเธน สุญฺญา อวิกฺเขปขนฺติ อุทฺธจฺเจน สุญฺญา ธมฺมววตฺถานขนฺติ วิจิกิจฺฉาย สุญฺญา ญาณขนฺติ อวิชฺชาย สุญฺญา ปามุชฺชขนฺติ อรติยา สุญฺญา ปฐมชฺฌานขนฺติ นีวรเณหิ สุญฺญา ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคขนฺติ สพฺพกิเลเสหิ สุญฺญา อิทํ ขนฺติสุญฺญํ ฯ [๖๕๖] กตมํ อธิฏฺฐานสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺมาธิฏฺฐานํ กามจฺฉนฺเทน สุญฺญํ อพฺยาปาทาธิฏฺฐานํ พฺยาปาเทน สุญฺญํ อาโลกสญฺญาธิฏฺฐานํ ถีนมิทฺเธน สุญฺญํ อวิกฺเขปาธิฏฺฐานํ อุทฺธจฺเจน สุญฺญํ ธมฺมววตฺถานาธิฏฺฐานํ วิจิกิจฺฉาย สุญฺญํ ญาณาธิฏฺฐานํ อวิชฺชาย สุญฺญํ ปามุชฺชาธิฏฺฐานํ อรติยา สุญฺญํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อวิกฺเขโป เอกตฺตํ อวิกฺเขเปกตฺตํ เจตยโต อุทฺธจฺเจน สุญฺญํ ฯ วิจิกิจฺฉา @นานตฺตํ ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ ธมฺมววตฺถาเน เจตยโต วิจิกิจฺฉาย สุญฺญํ อวิชฺชา @นานตฺตํ ญาณํ เอกตฺตํ ญาเณกตฺตํ เจตยโต อวิชฺชาย สุญฺญํ อรติ นานตฺตํ ปาโมชฺชํ @เอกตฺตํ ปาโมชฺเชกตฺตํ เจตยโต อรติยา สุญฺญํ ฯ ^๒ ม. ยุ. นานตฺตํ ฯ ปฐมชฺฌานาธิฏฺฐานํ นีวรเณหิ สุญฺญํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคาธิฏฺฐานํ สพฺพกิเลเสหิ สุญฺญํ อิทํ อธิฏฺฐานสุญฺญํ ฯ [๖๕๗] กตมํ ปริโยคาหนสุญฺญํ ฯ เนกฺขมฺมปริโยคาหนํ กามจฺฉนฺเทน สุญฺญํ อพฺยาปาทปริโยคาหนํ พฺยาปาเทน สุญฺญํ อาโลกสญฺญาปริโยคาหนํ ถีนมิทฺเธน สุญฺญํ อวิกฺเขปปริโยคาหนํ อุทฺธจฺเจน สุญฺญํ ธมฺมววตฺถานปริโยคาหนํ วิจิกิจฺฉาย สุญฺญํ ญาณปริโยคาหนํ อวิชฺชาย สุญฺญํ ปามุชฺชปริโยคาหนํ อรติยา สุญฺญํ ปฐมชฺฌานปริโยคาหนํ นีวรเณหิ สุญฺญํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคปริโยคาหนํ สพฺพกิเลเสหิ สุญฺญํ อิทํ ปริโยคาหนสุญฺญํ ฯ [๖๕๘] กตมํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสุญฺญตานํ ปรมฏฺฐสุญฺญํ ฯ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย ปวตฺตํ ปริยาทิยติ ญาเณน อวิชฺชาย ปวตฺตํ ปริยาทิยติ ปามุชฺเชน อรติยา ปวตฺตํ ปริยาทิยติ ปฐมชฺฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ อถ วา ปน สมฺปชานสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทญฺเจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ อญฺญญฺจ จกฺขุปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ อิทญฺเจว โสตปวตฺตํ ฯเปฯ ฆานปวตฺตํ ชิวฺหาปวตฺตํ กายปวตฺตํ มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ อญฺญญฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ อิทํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสุญฺญตานํ ปรมฏฺฐสุญฺญนฺติ ฯ สุญฺญกถา ฯ -------- ยุคนทฺธวคฺโค ทุติโย ฯ -------------- ตสฺส วคฺคสฺส อุทฺทานํ ภวติ ยุคนทฺธา ^๑- สจฺจโพชฺฌงฺคา เมตฺตา วิราคปญฺจมํ ปฏิสมฺภิทา ธมฺมจกฺกํ โลกุตฺตรพลา สุญฺญา ^๒- เต ทสาติ ฯ เอส นิกายวโร ฐปิโต อสโม ทุติโย ปวโร วรมคฺโคติ ฯ ------------- ปญฺญาวคฺเค มหาปญฺญากถา [๖๕๙] อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ยุคนนฺธา ฯ ^๒ ม. โลกุตฺตรพลสุญฺญาติ ฯ ปริปูเรติ นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปญฺญํ ปริปูเรติ อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปญฺญํ ปริปูเรติ นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปญฺญํ ปริปูเรติ วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปญฺญํ ปริปูเรติ นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปญฺญํ ปริปูเรติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสฺสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ {๖๕๙.๑} อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติ ฯ หาสปญฺญา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ฯ [๖๖๐] รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ฯเปฯ รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ ฯเปฯ รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสฺสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติ ฯ {๖๖๐.๑} หาสปญฺญา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ จกฺขุสฺมึ ฯเปฯ ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ฯเปฯ ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ ฯเปฯ ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสฺสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ {๖๖๐.๒} อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติ ฯ หาสปญฺญา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ฯ [๖๖๑] รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ {๖๖๑.๑} รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสฺสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคต- ปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ ฯ อิมา สตฺต ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ อิมา อฏฺฐ ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺติ อิมา นว ปญฺญา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปญฺญํ ปริปูเรนฺติ ฯ {๖๖๑.๒} หาสปญฺญา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ จกฺขุสฺมึ ฯเปฯ ฯ {๖๖๑.๓} ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ฯเปฯ ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปญฺญํ ปริปูเรติ ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ ปริปูเรติ ฯเปฯ ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ฯ [๖๖๒] จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ กตเม จตฺตาโร สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ ฯ {๖๖๒.๑} จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ ฯเปฯ ฯ {๖๖๒.๒} อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ ฯเปฯ ฯ {๖๖๒.๓} อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ กตเม จตฺตาโร สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ ฯ [๖๖๓] จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ ปญฺญาพุฑฺฒิยา ^๑- สํวตฺตนฺติ ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺติ มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ อสฺสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺติ สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ กตเม จตฺตาโร สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ ปญฺญาพุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺติ ฯเปฯ นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺติ ฯ [๖๖๔] ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปญฺญาปฏิลาโภ ฯ จตุนฺนํ มคฺคญาณานํ จตุนฺนํ ผลญาณานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ เตสตฺตตีนํ ญาณานํ สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺญาปฏิลาโภ ฯ {๖๖๔.๑} ปญฺญาพุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปญฺญาพุฑฺฒิ ฯ สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา วฑฺฒติ อรหโต ปญฺญา วฑฺฒติ วฑฺฒนา ^๒- ปญฺญาพุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ปญฺญาพุทฺธิยา ฯ ^๒ ม. วฑฺฒิตวฑฺฒนา ฯ อยํ ปญฺญาพุฑฺฒิ ฯ {๖๖๔.๒} ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาเวปุลฺลํ ฯ สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา เวปุลฺลํ คจฺฉติ อรหโต ปญฺญา เวปุลฺลตา ^๑- ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺญาเวปุลฺลํ ฯ [๖๖๕] มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปญฺญา ฯ มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺเต โพชฺฌงฺเค @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. เวปุลฺลคตา ฯ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตํ อริยมคฺคํ ^๑- ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตา อภิญฺญาโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหนฺตํ ปรมฏฺฐํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ มหาปญฺญา ฯ [๖๖๖] ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปญฺญา ฯ ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาอายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาสุญฺญตมนุลพฺเภสุ ^๒- ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาอตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานานิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาปฏิภาเณสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานา- วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานา- ฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ญาณํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มหนฺเต อริยมคฺเค ฯ ^๒ ม. ยุ. ... มนุปลพฺเภสุ ฯ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาพเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานา- สามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุนานาอภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ^๑- ปรมฏฺเฐ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปุถุปญฺญา ฯ [๖๖๗] วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปญฺญา ฯ วิปุเล อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลานิ ปฏิภาณานิ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อติกฺกมฺม ฯ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุเล อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลา อภิญฺญาโย ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลํ ปรมฏฺฐํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ วิปุลปญฺญา วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ วิปุลปญฺญา ฯ [๖๖๘] คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปญฺญา ฯ คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีราสุ ธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ อายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ สุญฺญตมนุลพฺเภสุ ^๑- ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ อตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีราสุ นิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ ปฏิภาเณสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ สีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ สมาธิกฺขนฺเธสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ... มนุปลพฺเภสุ ฯ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ ปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ วิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ ฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีราสุ วิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ อริยสจฺเจสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ สติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ อิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ อินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ พเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ โพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ อริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเรสุ สามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีราสุ อภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีเร ปรมฏฺเฐ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ คมฺภีรปญฺญา ฯ [๖๖๙] อสฺสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสฺสามนฺต- ปญฺญา ฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเณ จ น ^๑- อญฺโญ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ อนภิสมฺภาวนีโย จ โส อญฺโญติ ^๒- อสฺสามนฺตปญฺญา ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺญา อฏฺฐมกสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร นสนฺติเก นสามนฺตา ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺฐมโก อสฺสามนฺตปญฺโญ อฏฺฐมกสฺส ปญฺญา โสตาปนฺนสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร นสนฺติเก นสามนฺตา อฏฺฐมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน อสฺสามนฺตปญฺโญ {๖๖๙.๑} โสตาปนฺนสฺส ปญฺญา สกทาคามิสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร นสนฺติเก นสามนฺตา โสตาปนฺนํ อุปาทาย สกทาคามี อสฺสามนฺตปญฺโญ สกทาคามิสฺส ปญฺญา อนาคามิสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร นสนฺติเก นสามนฺตา สกทาคามึ อุปาทาย อนาคามี อสฺสามนฺตปญฺโญ อนาคามิสฺส ปญฺญา อรหโต ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร นสนฺติเก นสามนฺตา อนาคามึ อุปาทาย อรหา อสฺสามนฺตปญฺโญ อรหโต ปญฺญา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร นสนฺติเก นสามนฺตา อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสฺสามนฺตปญฺโญ ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ยุ. อญฺเญหีติ ฯ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรโยฺห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺขตา ปสาเทตา โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชาเนตา ^๑- อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา ^๒- จ ปน ^๓- เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ {๖๖๙.๒} ปจฺฉาคตา ^๔- โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสามี ตถาคโต นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ยงฺกิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถธมฺมํ ^๕- ชานิตพฺพํ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คุโฬฺห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมฏฺโฐ วา อตฺโถ สพฺพนฺตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ญาณานุปริวตฺตติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สญฺชเนตา ฯ ^๒ ม. ยุ. มคฺคานุคามี ฯ ^๓ ม. จ ปนสฺส ฯ ^๔ ม. ปจฺฉา @สมนฺนาคตา ฯ ยุ. ... สมฺมนฺนาคตา ฯ ^๕ ม. อตฺถิ ฯ อปรํปิ เอวํ ญาตพฺพํ ฯ สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ญาณานุปริวตฺตติ สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ญาณานุปริวตฺตติ อตีเต พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตํ ญาณํ อนาคเต พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตํ ญาณํ ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส อปฺปฏิหตํ ญาณํ ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ อญฺญมญฺญํ ปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สุผสฺสิตานํ ^๑- เหฏฺฐิมสมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ อุปริมสมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ อญฺญมญฺญํ ปริยนฺตฏฺฐายิโน {๖๖๙.๓} เอวเมวํ ^๒- พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญํ ปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณ- ปริยนฺติกํ เนยฺยํ เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ อญฺญมญฺญํ ปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ญาณํ ปวตฺตติ สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขาปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ^[๓]- ญาณํ ปวตฺตติ สพฺเพสํ สตฺตานํ พุทฺโธ อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ จริยํ ^๔- ชานาติ อธิมุตฺตึ ชานาติ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ผุสิตานํ ฯ ^๒ ม. เอวเมว ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. ภควโต ฯ ^๔ ม. จริตํ ฯ สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ ยถา เย เกจิ ปกฺขิโน อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ {๖๖๙.๔} เอวเมวํ เยปิ เต สารีปุตฺต สตฺตา ปญฺญวนฺโต ^๑- เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺหํ ^๒- ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ติฏฺฐติ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา พาลเวธิรูปา ^๓- เต ^๔- ภินฺทนฺตา ปญฺญา ^๕- จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ เต ปญฺหญฺจ ^๖- อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คุฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ กถิตา วิสฺสชฺชิตา จ ^๗- เต ปญฺหา จ ^๘- ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐิการณา ^๙- อุปกฺขิตฺตกา ^๑๐- จ ^๑๑- เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ อถ โข ภควา ^๑๒- ตตฺถ อภิโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโญ อสฺสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ อสฺสามนฺตปญฺญา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สมฺมปฺปญฺญาย ฯ ม. สารีปุตฺตสมา ปญฺญาย ฯ ^๒ ม. ยุ. ปญฺญํ ฯ @^๓ ม. ยุ. วาล ... ฯ ^๔ ม. โว ฯ ^๕ ม. ยุ. ปญฺเญ ฯ ^๖ ม. ยุ. ปญฺหํ ฯ @^๗ ยุ. ว ฯ ^๘ ม. ย. จสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๙ ม. ยุ. นิทฺทิฏฐการณา ฯ ^๑๐ สี. @ทกฺขิตฺตภาวโต ฯ ^๑๑ ยุ. จสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๑๒ ยุ. ภควาว ฯ [๖๗๐] ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปญฺญา ฯ ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา โทสํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา โมหํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา โกธํ ฯเปฯ อุปนาหํ มกฺขํ ปฬาสํ อิสฺสํ มจฺฉริยํ มายํ สาเฐยฺยํ ถมฺภํ สารมฺภํ มานํ อติมานํ มทํ ปมาทํ สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ อภิสงฺขาเร ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา ราโค อริ ตํ อรึ มทฺทนิปญฺญาติ ^๑- ภูริปญฺญา โทโส อริ ตํ อรึ มทฺทนิปญฺญาติ ภูริปญฺญา {๖๗๐.๑} โมโห อริ ตํ อรึ มทฺทนิปญฺญาติ ภูริปญฺญา โกโธ ฯเปฯ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ อภิสงฺขารา ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ ตํ อรึ มทฺทนิปญฺญาติ ภูริปญฺญา ภูริ วุจฺจติ ปฐวี ตาย ปฐวีสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺญา อปิ จ ปญฺญาย เมตํ อธิวจนํ ภูริ เมธาปริณายิกาติ ภูริปญฺญา ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ภูริปญฺญา ฯ [๖๗๑] ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาพาหุลฺลํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สพฺพตฺถ มนฺทนิปญฺญาติ ฯ {๖๗๑.๑} อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนธมฺโม ^๑- วิภูตวิหริตจฺจริโต ^๒- ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตํโปโณ ตํปพฺภาโร ^๓- ตทธิมุตฺโต ตทาธิปเตยฺโย ยถา คณครุโก วุจฺจติ คณพาหุลิโกติ จีวรครุโก วุจฺจติ จีวรพาหุลิโกติ ปตฺตครุโก วุจฺจติ ปตฺตพาหุลิโกติ เสนาสนครุโก วุจฺจติ เสนาสนพาหุลิโกติ เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหริตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตํโปโณ ตํปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทาธิปเตยฺโย ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺญาพาหุลฺลํ ฯ [๖๗๒] สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปญฺญา ฯ สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สโมกฺขายนพหฺโล สเปกฺขายนพหุโล ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. วิภูตวิหารี @ตจฺจริโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ สี. ม. ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ฯ เอวมุปริปิ ฯ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ พลานิ ภาเวตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺญา สีฆํ สีฆํ ปรมฏฺฐํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญา สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ สีฆปญฺญา ฯ [๖๗๓] ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปญฺญา ฯ ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ สีลกฺขนฺธํ ฯเปฯ สมาธิกฺขนฺธํ ปญฺญากฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ พลานิ ภาเวตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ ลหุปญฺญา ลหุํ ลหุํ ปรมฏฺฐํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ ลหุปญฺญา ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ลหุปญฺญา ฯ [๖๗๔] หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปญฺญา ฯ อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ ฯเปฯ สมาธิกฺขนฺธํ ปญฺญากฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ พลานิ ภาเวตีติ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล ปรมฏฺฐํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ หาสปญฺญา ฯ [๖๗๕] ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปญฺญา ฯ ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยนฺทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ยา กาจิ เวทนา ฯเปฯ ยา กาจิ สญฺญา เย เกจิ สงฺขารา ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยนฺทูเร สนฺติเก วา สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณํ รูปนิโรเธ ^๑- นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ จกฺขุํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ชวนปญฺญา ฯ [๖๗๖] ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปญฺญา ฯ ขิปฺปํ กิเลเส ภินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ชรามรณนิโรเธ ฯ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ฯเปฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา อุปฺปนฺนํ โทสํ ฯเปฯ อุปฺปนฺนํ โมหํ อุปฺปนฺนํ โกธํ อุปนาหํ มกฺขํ ปฬาสํ อิสฺสํ มจฺฉริยํ มายํ สาเฐยฺยํ ถมฺภํ สารมฺภํ มานํ อติมานํ มทํ ปมาทํ สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ อภิสงฺขาเร ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญา ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ติกฺขปญฺญา ฯ [๖๗๗] นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา ฯ อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพธพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐานพหุโล โหติ อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โกธํ ฯเปฯ อุปนาหํ มกฺขํ ปฬาสํ อิสฺสํ มจฺฉริยํ มายํ สาฐยฺยํ ถมฺภํ สารมฺภํ มานํ อติมานํ มทํ ปมาทํ สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ อภิสงฺขาเร ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ นิพฺเพธิกปญฺญา อิมา โสฬส ปญฺญาโย ฯ [๖๗๘] อิมาหิ โสฬสหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต ฯ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เอโก ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน เอโก น ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน โย ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ ^๑- เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เอโก พหุสฺสุโต เอโก น พหุสฺสุโต โย พหุสฺสุโต โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เทฺวปิ พหุสฺสุตา เอโก เทสนาพหุโล เอโก น เทสนาพหุโล โย เทสนาพหุโล โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เทฺวปิ พหุสฺสุตา เทฺวปิ เทสนาพหุลา เอโก ครูปนิสฺสิโต เอโก น @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ครูปนิสฺสิโต โย ครูปนิสฺสิโต โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เทฺวปิ พหุสฺสุตา เทฺวปิ เทสนาพหุลา เทฺวปิ ครูปนิสฺสิตา เอโก วิหารพหุโล เอโก น วิหารพหุโล โย วิหารพหุโล โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เทฺวปิ พหุสฺสุตา เทฺวปิ เทสนาพหุลา เทฺวปิ ครูปนิสฺสิตา เทฺวปิ วิหารพหุลา เอโก ปจฺจเวกฺขณาพหุโล เอโก น ปจฺจเวกฺขณาพหุโล {๖๗๘.๑} โย ปจฺจเวกฺขณาพหุโล โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เทฺวปิ พหุสฺสุตา เทฺวปิ เทสนาพหุลา เทฺวปิ ครูปนิสฺสิตา เทฺวปิ วิหารพหุลา เทฺวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา เอโก เสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต เอโก อเสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต โย อเสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เทฺวปิ พหุสฺสุตา เทฺวปิ เทสนาพหุลา เทฺวปิ ครูปนิสฺสิตา เทฺวปิ วิหารพหุลา เทฺวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา เทฺวปิ อเสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต เอโก น สาวกปารมิปฺปตฺโต โย สาวกปารมิปฺปตฺโต โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ เทฺว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เทฺวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา เทฺวปิ พหุสฺสุตา เทฺวปิ เทสนาพหุลา เทฺวปิ ครูปนิสฺสิตา เทฺวปิ วิหารพหุลา เทฺวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา เทฺวปิ อเสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โส เตน อติเรโก โหติ อธิโก โหติ วิเสโส โหติ ตสฺส ญาณํ ปภิชฺชตีติ ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ฯเปฯ เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา พาลเวธิรูปา เต ^๑- ภินฺทนฺตา ปญฺญา ^๒- จรนฺติ ปญฺญาตเตน ทิฏฺฐิคตานิ เต ปญฺหญฺจ อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คุฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ กถิตา วิชฺสชฺชิตา จ ^๓- เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐิการณา อุปกฺขิตฺตกา จ ^๔- เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ อถ โข ภควา ตตฺถ อภิโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติ ฯ มหาปญฺญากถา -------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โว ฯ ^๒ ม. มญฺเญ ฯ ยุ. ปญฺเญ ฯ ^๓ ยุ. ว ฯ ^๔ ยุ. จสทฺโท นตฺถิ ฯ ปญฺญาวคฺเค อิทฺธิกถา [๖๗๙] กา อิทฺธิ กติ อิทฺธิโย อิทฺธิยา กติ ภูมิโย กติ ปาทา กติ ปทานิ กติ มูลานิ ฯ กา อิทฺธีติ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ ฯ กติ อิทฺธิโยติ ทส อิทฺธิโย ฯ อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร ปาทา อฏฺฐ ปทานิ โสฬส มูลานิ ฯ [๖๘๐] กตมา ทส อิทฺธิโย ฯ อธิฏฺฐานา อิทฺธิ วิกุพฺพนา อิทฺธิ มโนมยา อิทฺธิ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อริยา อิทฺธิ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ ปุญฺญวโต อิทฺธิ วิชฺชามยา อิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมปฺปโยคปฺปจฺจยา ^๑- อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ ฯ [๖๘๑] อิทฺธิยา กตมา จตสฺโส ภูมิโย ฯ วิเวกชาภูมิ ปฐมชฺฌานํ ปีติสุขภูมิ ทุติยชฺฌานํ อุเปกฺขาสุขภูมิ ตติยชฺฌานํ อทุกฺขมสุขภูมิ จตุตฺถชฺฌานํ อิทฺธิยา อิมา จตสฺโส ภูมิโย อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ ฯ [๖๘๒] อิทฺธิยา กตเม จตฺตาโร ปาทา ฯ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิริยสมาธิ- ปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ จิตฺตสมาธิปธานสงฺขาร- สมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ อิทฺธิยา อิเม จตฺตาโร ปาทา อิทฺธิลาภาย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สมฺมา ปโยคปจฺจยา ฯ เอวมุปริปิ ฯ อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนาย ^๑- อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ ฯ [๖๘๓] อิทฺธิยา กตมานิ อฏฺฐ ปทานิ ฯ ฉนฺทญฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ ฉนฺโท น สมาธิ สมาธิ น ฉนฺโท อญฺโญ ฉนฺโท อญฺโญ สมาธิ วิริยญฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ วิริยํ น สมาธิ สมาธิ น วิริยํ อญฺญํ วิริยํ อญฺโญ สมาธิ จิตฺตญฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ จิตฺตํ น สมาธิ สมาธิ น จิตฺตํ อญฺญํ จิตฺตํ อญฺโญ สมาธิ วีมํสญฺเจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ วีมํสา น สมาธิ สมาธิ น วีมํสา อญฺญา วีมํสา อญฺโญ สมาธิ อิทฺธิยา อิมานิ อฏฺฐ ปทานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ ฯ [๖๘๔] อิทฺธิยา กตมานิ โสฬส มูลานิ ฯ อโนนตํ ^๒- จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ อนุนฺนตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ อนภินตํ จิตฺตํ ราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺฐิยา น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ ฉนฺทราเค น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น อิญฺชตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อิทฺธิวิกุพฺพนตาย ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ยุ. อโนณตํ ฯ อาเนญฺชํ วิสญฺญุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ วิปริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสปริยาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ เอกคฺคตํ ^๑- จิตฺตํ นานตฺตกิเลเส ^๒- น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ สทฺธาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ วิริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ ปญฺญาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิญฺชตีติ อาเนญฺชํ อิทฺธิยา อิมานิ โสฬส มูลานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ ฯ [๖๘๕] กตมา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ ฯ อิธ ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ อาวิภาวํ ติโรภาวํ ติโรกุฑฺฑํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส ปฐวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมฺมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเก อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปฐวิยํ อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ ^๓- เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ อิเมปิ จนฺทิมสุริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เอกตฺตคตํ ฯ ^๒ ม. นานตฺตกิเลเสหิ ฯ ^๓ ยุ. จงฺกมติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ {๖๘๕.๑} อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน เตน วุจฺจติ อิธาติ ฯ {๖๘๕.๒} ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสกฺโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโม ฯ {๖๘๕.๓} อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภตีติ นานปฺปการกํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ ฯ {๖๘๕.๔} เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺชติ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ พหุโก ^๑- โหมีติ พหุโก โหติ ยถายสฺมา จุลฺลปนฺถโก เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต เอโก หุตฺวา พหุธา โหติ ฯ {๖๘๕.๕} พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติ ปกติยา พหุโก เอกํ อาวชฺชติ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ เอโก โหมีติ เอโก โหติ ยถายสฺมา จุลฺลปนฺถโก พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ ฯ อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหติ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ ฯ ^[๒]- ติโรภาวนฺติ เกนจิ อาวฏํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํ ฯ ติโรกุฑฺฑํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. พหุโล ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. ยุ. ปากฏํ ฯ เสยฺยถาปิ อากาเสติ ปกติยา อากาสกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ ติโรกุฑฺฑํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อาวชฺชติ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ อากาโส โหตูติ อากาโส โหติ โส ^๑- ติโรกุฑฺฑํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน ^๒- คจฺฉติ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต เกนจิ อนาวเฏ อปริกฺขิตฺเต อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ติโรกุฑฺฑํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส ฯ {๖๘๕.๖} ปฐวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมฺมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเกติ ปกติยา อาโปกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ ปฐวึ อาวชฺชติ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ อุทกํ โหตูติ อุทกํ โหติ โส ปฐวิยา อุมฺมุชฺชนิมฺมุชฺชํ กโรติ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อุทเก อุมฺมุชฺชนิมฺมุชฺชํ กโรติ เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ปฐวิยา อุมฺมุชฺชนิมฺมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเก ฯ อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปฐวิยนฺติ ปกติยา ปฐวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ อุทกํ อาวชฺชติ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ ปฐวี โหตูติ ปฐวี โหติ โส อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อภิชฺชมานาย ปฐวิยา คจฺฉนฺติ เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ ^๒ ยุ. อาวชฺชมาโน ฯ อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปฐวิยํ ฯ {๖๘๕.๗} อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณติ ปกติยา ปฐวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ อากาเส ^๑- อาวชฺชติ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ ปฐวี โหตูติ ปฐวี โหติ โส อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต ปฐวิยา จงฺกมนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปิ นิสีทนฺติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปนฺติ เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺฐติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ ฯ {๖๘๕.๘} อิเมปิ จนฺทิมสุริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชตีติ อิธ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสุริเย อาวชฺชติ อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาติ หตฺถปาเส โหตูติ หตฺถปาเส โหติ โส นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสุริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติ ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต กิญฺจิเทว รูปคตํ หตฺถปาเส อามสนฺติ ปรามสนฺติ ปริมชฺชนฺติ เอวเมว โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสุริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติ ฯ {๖๘๕.๙} ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ ทูเรปิ สนฺติเก @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อากาสํ ฯ อธิฏฺฐาติ สนฺติเก โหตูติ สนฺติเกปิ โหติ สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺฐาติ ทูเร โหตูติ ทูเร โหติ พหุกํปิ โถกํ อธิฏฺฐาติ โถกํ โหตูติ โถกํ โหติ โถกมฺปิ พหุกํ อธิฏฺฐาติ พหุกํ โหตูติ พหุกํ โหติ ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติ ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน สทฺทํ สุณาติ เจโตปริยญาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติ สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ {๖๘๕.๑๐} สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐาติ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ โส ตสฺส พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปํ ^๑- อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ ^๒- อหีนินฺทฺริยํ สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ จงฺกมติ สเจ โส อิทฺธิมา ติฏฺฐติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ติฏฺฐติ สเจ โส อิทฺธิมา นิสีทติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ นิสีทติ สเจ โส อิทฺธิมา เสยฺยํ กปฺเปติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปติ @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. รูปึ... สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ ฯ เอวมุปริปิ ฯ สเจ โส อิทฺธิมา ธูมายติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธูมายติ สเจ โส อิทฺธิมา ปชฺชลติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปชฺชลติ สเจ โส อิทฺธิมา ธมฺมํ ภาสติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธมฺมํ ภาสติ สเจ โส อิทฺธิมา ปญฺหํ ปุจฺฉติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปญฺหํ ปุจฺฉติ สเจ โส อิทฺธิมา ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิสฺสชฺเชติ ^๑- นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิสฺสชฺเชติ สเจ โส อิทฺธิมา เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺฐติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ ยญฺญเทว ^[๒]- โส อิทฺธิมา กโรติ ตนฺตเทว หิ โส นิมฺมิโต กโรตีติ อยํ อธิฏฺฐานา อิทฺธิ ฯ [๖๘๖] กตมา วิกุพฺพนา อิทฺธิ ฯ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ฐิโต สหสฺสีโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปสิ โส ทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ ^๓- อทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ ทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺฐิเมน อุปฑฺฒกาเยน อทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิ ทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน อทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺฐิเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิ โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ สุปณฺณวณฺณํ วา ทสฺเสติ ยกฺขวณฺณํ วา ทสฺเสติ อสุรวณฺณํ วา ทสฺเสติ อินฺทวณฺณํ วา ทสฺเสติ เทววณฺณํ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สพฺพตฺถ วิสชฺเชติ ฯ ^๒ ยุ. หิ ฯ ^๓ ยุ. เทเสติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ทสฺเสติ พฺรหฺมวณฺณํ วา ทสฺเสติ สมุทฺทวณฺณํ วา ทสฺเสติ ปพฺพตวณฺณํ วา ทสฺเสติ วนวณฺณํ วา ทสฺเสติ สีหวณฺณํ วา ทสฺเสติ พฺยคฺฆวณฺณํ วา ทสฺเสติ ทีปิวณฺณํ วา ทสฺเสติ หตฺถึปิ ^๑- ทสฺเสติ อสฺสํปิ ทสฺเสติ รถํปิ ทสฺเสติ ปตฺตึปิ ทสฺเสติ วิวิธํปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสติ ^๒- อยํ วิกุพฺพนา อิทฺธิ ฯ [๖๘๗] กตมา มโนมยา อิทฺธิ ฯ อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ เสยฺยถาปิ ปุริโส มุญฺชมฺหา อิสิกํ ^๓- ปวาเหยฺย ตสฺส เอวมสฺส อยํ มุญฺโช อยํ อิสิกา ^๓- อญฺโญ มุญฺโช อญฺญา อิสิกา ^๓- มุญฺชมฺหา เตฺวว อิสิกา ^๓- ปวาฬฺหาติ เสยฺยถาปิ วา ปน ปุริโส อสึ โกสิยา ปวาเหยฺย ตสฺส เอวมสฺส อยํ อสิ อยํ โกสิ อญฺโญ อสิ อญฺญา โกสิ โกสิยา เตฺวว อสิ ปวาโฬฺหติ เสยฺยถาปิ วา ปน ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺย ตสฺส เอวมสฺส อยํ อหิ ^๔- อยํ กรณฺโฑ อญฺโญ อหิ อญฺโญ กรณฺโฑ กรณฺฑา เตฺวว อหิ อุพฺภโตติ เอวเมว ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปํ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ อยํ มโนมยา อิทฺธิ ฯ [๖๘๘] กตมา ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ ฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญาย อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. หตฺถิวณฺณํปิ ฯ ^๒ ม. ทสฺเสตีติ ฯ ^๓ ม. อีสิกํ ฯ อีสิกา ฯ @^๔ ยุ. อสิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ นนฺทิยา วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ อายสฺมโต พกฺกุลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ อายสฺมโต สงฺกิจฺจสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ อายสฺมโต ภูตปาลสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ อยํ ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ ฯ [๖๘๙] กตมา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ ฯ ปฐมชฺฌาเนน นีวรณานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ ตติยชฺฌาเนน ปีติยา ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ฯเปฯ จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ฯเปฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ฯเปฯ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ฯเปฯ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑญฺญสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อุตฺตราย อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ อยํ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ ฯ [๖๙๐] กตมา อริยา อิทฺธิ ฯ อิธ ภิกฺขุ สเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺยนฺติ อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ สเจ อากงฺขติ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺยนฺติ ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ สเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺยนฺติ อปฺปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ สเจ อากงฺขติ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหเรยฺยนฺติ ปฏิกูลสญฺญี ตตฺถ วิหรติ สเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโนติ อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน ฯ {๖๙๐.๑} กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ อนิฏฺฐสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ ธาตุโต วา อุปสํหรติ เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ {๖๙๐.๒} กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ อิฏฺฐสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ {๖๙๐.๓} กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ อนิฏฺฐสฺมึ จ อิฏฺฐสฺมึ จ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ ธาตุโต วา อุปสํหรติ เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ {๖๙๐.๔} กถํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ อิฏฺฐสฺมึ จ อนิฏฺฐสฺมึ จ ^[๑]- อสุภาย วา ผรติ อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ เอวํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสญฺญี วิหรติ ฯ {๖๙๐.๕} กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน ฯ อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน อยํ อริยา อิทฺธิ ฯ [๖๙๑] กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ ฯ สพฺเพสํ ปกฺขีนํ สพฺเพสํ เทวานํ เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ เอกจฺจานํ วินิปาติกานํ อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ ฯ [๖๙๒] กตมา ปุญฺญวโต อิทฺธิ ฯ ราชา จกฺกวตฺติ เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคปเก ปุริเส ^๒- อุปาทาย โชติยสฺส ^๓- คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. วตฺถุสฺมึ ฯ ^๒ สี. อสฺสพนฺธเน ปุริเส ฯ ม. อสฺสพนฺธโคปุริเส ฯ @^๓ สี. ยุ. โชติกสฺส ฯ ปุญฺญวโต อิทฺธิ โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธิ อยํ ปุญฺญวโต อิทฺธิ ฯ [๖๙๓] กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ ฯ วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชเปตฺวา ^๑- เวหาสํ คจฺฉนฺติ อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ อสฺสมฺปิ ทสฺเสนฺติ รถมฺปิ ทสฺเสนฺติ ปตฺติมฺปิ ทสฺเสนฺติ วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺติ อยํ วิชฺชามยา อิทฺธิ ฯ [๖๙๔] กถํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมปฺปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ ฯ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมปฺปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ฯเปฯ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธสฺส ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโฐ อิชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมปฺปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมปฺปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ อิมา ทส อิทฺธิโยติ ฯ อิทฺธิกถา นิฏฺฐิตา ฯ ---------- ปญฺญาวคฺเค อภิสมยกถา [๖๙๕] อภิสมโยติ เกน อภิสเมติ ฯ จิตฺเตน อภิสเมติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปริทเมตฺวา ฯ ม. ปริชปฺเปตฺวา ฯ หญฺจิ จิตฺเตน อภิสเมติ เตนหิ อญฺญาณี อภิสเมติ ฯ น อญฺญาณี อภิสเมติ ญาเณน อภิสเมติ ฯ หญฺจิ ญาเณน อภิสเมติ เตนหิ ^[๑]- อจิตฺตโก อภิสเมติ ฯ น อจิตฺตโก อภิสเมติ จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ หญฺจิ จิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ เตนหิ กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น กามาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ เตนหิ รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น รูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ เตนหิ อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น อรูปาวจรจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ {๖๙๕.๑} เตนหิ กมฺมสฺสกตาจิตฺเตน ^๒- จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น กมฺมสฺสกตาจิตฺเตน ^๒- จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ เตนหิ สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ เตนหิ อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น อตีตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ เตนหิ อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น อนาคตจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ เตนหิ ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ น ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ [๖๙๖] กถํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อจิตฺเตน จ ญาเณน จ ฯ ^๒ ม. กมฺมสฺสกตจิตฺเตน ฯ ยุ. กมฺมสฺสกจิตฺเตน ฯ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทาธิปเตยฺยํ จิตฺตํ ญาณสฺส เหตุ ปจฺจโย จ ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ นิโรธโคจรํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ ญาณํ จิตฺตสฺส เหตุ ปจฺจโย จ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ นิโรธโคจรํ เอวํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ ญาเณน จ อภิสเมติ ฯ [๖๙๗] กินฺนุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ ฯ น หิ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป ปริคฺคหาภิสมโย สมฺมาวาจา สมุฏฺฐานาภิสมโย สมฺมากมฺมนฺโต โวทานาภิสมโย สมฺมาอาชีโว ปริคฺคหาภิสมโย สมฺมาวายาโม อุปฏฺฐานาภิสมโย สมฺมาสติ อวิกฺเขปาภิสมโย สมฺมาสมาธิ อุปฏฺฐานาภิสมโย สติสมฺโพชฺฌงฺโค ฯเปฯ ปฏิสงฺขานาภิสมโย อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยาภิสมโย สทฺธาพลํ โกสชฺเช อกมฺปิยาภิสมโย วิริยพลํ ปมาเท อกมฺปิยาภิสมโย สติพลํ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยาภิสมโย สมาธิพลํ อวิชฺชาย อกมฺปิยาภิสมโย ปญฺญาพลํ อธิโมกฺขาภิสมโย สทฺธินฺทฺริยํ ปคฺคหาภิสมโย วิริยินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานาภิสมโย สตินฺทฺริยํ อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธินฺทฺริยํ ทสฺสนาภิสมโย ปญฺญินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยาภิสมโย อกมฺปิยฏฺเฐน พลาภิสมโย นิยฺยานฏฺเฐน โพชฺฌงฺคาภิสมโย เหตฏฺเฐน มคฺคาภิสมโย อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานาภิสมโย ปทหนฏฺเฐน ^๑- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปทหฏฺเฐน ฯ สมฺมปฺปธานาภิสมโย อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิปาทาภิสมโย ตถฏฺเฐน สจฺจาภิสมโย อวิกฺเขปฏฺเฐน สมถาภิสมโย อนุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนาภิสมโย เอกรสฏฺเฐน สมถวิปสฺสนาภิสมโย อนติวตฺตนฏฺเฐน ยุคนทฺธาภิสมโย ^๑- สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ อภิสมโย อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ ^๒- อภิสมโย ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ อภิสมโย มุตฺตฏฺเฐน อธิโมกฺขาภิสมโย ปฏิเวธฏฺเฐน วิชฺชาภิสมโย ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺติ อภิสมโย สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณํ อภิสมโย ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย มนสิกาโร สมุฏฺฐานฏฺเฐน อภิสมโย ผสฺโส สโมธานฏฺเฐน อภิสมโย เวทนา สโมสรณฏฺเฐน อภิสมโย สมาธิ ปมุขฏฺเฐน อภิสมโย สติ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน อภิสมโย ปญฺญา ตทุตฺตรฏฺเฐน อภิสมโย วิมุตฺติ สารฏฺเฐน อภิสมโย อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย ฯ [๖๙๘] กินฺนุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ ฯ น หิ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย ฯ {๖๙๘.๑} กินฺนุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ ฯ น หิ โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโย ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ยุคนนฺทาภิสมโย ฯ ^๒ ม. วิสุทฺธิ ฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย ฯ {๖๙๘.๒} กินฺนุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ ฯ น หิ สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ฯเปฯ สกทาคามิผลกฺขเณ อนาคามิมคฺคกฺขเณ อนาคามิผลกฺขเณ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺฐิ อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป ฯเปฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณํ อภิสมโย ฉนฺโท มูลฏฺเฐน อภิสมโย ฯเปฯ อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเฐน อภิสมโย สฺวายํ ^[๑]- อตีเต กิเลเส ปชหติ อนาคเต กิเลเส ปชหติ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ ฯ [๖๙๙] อตีเต กิเลเส ปชหตีติ หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ เตนหิ ขีณํ เขเปติ นิรุทฺธํ นิโรเธติ วิคตํ วิคเมติ อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ อตีตํ ยํ นตฺถิ ตํ ปชหตีติ น อตีเต กิเลเส ปชหติ ^๒- ฯ {๖๙๙.๑} อนาคเต กิเลเส ปชหตีติ หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ เตนหิ อชาตํ ปชหติ อนิพฺพตฺตํ ปชหติ อนุปฺปนฺนํ ปชหติ อปาตุภูตํ ปชหติ อนาคตํ ยํ นตฺถิ ตํ ปชหตีติ น อนาคเต กิเลเส ปชหติ ^๒- ฯ {๖๙๙.๒} ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ เตนหิ รตฺโต ราคํ ปชหติ ทุฏฺโฐ โทสํ ปชหติ มูโฬฺห โมหํ ปชหติ วินิพนฺโธ มานํ ปชหติ ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐึ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยฺวายํ กิเลเส ปชหติ ฯ ^๒ ม. ยุ. อิติสทฺโท ทิสฺสติ ฯ ปชหติ วิกฺเขปคโต ^๑- อุทฺธจฺจํ ปชหติ อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉํ ปชหติ ถามคโต อนุสยํ ปชหติ กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา ปวตฺตนฺติ ^๒- ตํสงฺกิเลสิกา ^๓- มคฺคภาวนา โหตีติ ^๔- น อตีเต กิเลเส ปชหติ อนาคเต กิเลเส ปชหติ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ ฯ [๗๐๐] หญฺจิ น อตีเต กิเลเส ปชหติ น อนาคเต กิเลเส ปชหติ น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ เตนหิ นตฺถิ มคฺคภาวนา นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ นตฺถิ ธมฺมาภิสมโย ฯ น หิ อตฺถิ มคฺคภาวนา อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ อตฺถิ ธมฺมาภิสมโย ยถา กถํ วิย ยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล ตเมนํ ปุริโส มูเล ฉินฺเทยฺย เย ตสฺส รุกฺขสฺส อชาตผลา อชาตาเยว น ชายนฺติ อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ อปาตุภูตาเยว {๗๐๐.๑} น ปาตุภวนฺติ เอวเมว อุปฺปาโท เหตุ อุปฺปาโท ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยา อุปฺปาเท อาทีนวํ ทิสฺวา อนุปฺปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ อนุปฺปาเท จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทนตฺตา เย อุปฺปาทปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ เต อชาตาเยว น ชายนฺติ อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ ปวตฺตเหตุ นิมิตฺตเหตุ อายุหนเหตุ อายุหนา ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยา อายุหเน อาทีนวํ ทิสฺวา อนายุหเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อวิกฺเขปคโต ฯ ^๒ ม. สมเมว วตฺตนฺติ ฯ ^๓ ม. ยุ. สงฺกิเลสิกา ฯ @^๔ ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ อนายุหเน จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทนตฺตา เย อายุหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ เต อชาตาเยว น ชายนฺติ อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ เอวํ อตฺถิ มคฺคภาวนา อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ ฯ อภิสมยกถา นิฏฺฐิตา ฯ ---------- ปญฺญาวคฺเค วิเวกกถา สาวตฺถีนิทานํ [๗๐๑] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ พลกรณียา ^๑- กมฺมนฺตา กยิรนฺติ ^๒- สพฺเพ เต ปฐวึ นิสฺสาย ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กยิรนฺติ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ ฯ [๗๐๒] กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ ฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ยุ. พหุลกรณียาติปิ พหุกรณียาติปิ ปาโฐ ฯ ^๒ ม. กริยนฺติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ สมฺมาวาจํ ภาเวติ สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ สมฺมาวายามํ ภาเวติ สมฺมาสตึ ภาเวติ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ ฯ {๗๐๒.๑} เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เยปิเม ^๑- วีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ สพฺเพ เต ปฐวึ นิสฺสาย ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต วีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ ฯ [๗๐๓] กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺฐึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ สมฺมาวาจํ ภาเวติ สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ สมฺมาวายามํ ภาเวติ สมฺมาสตึ ภาเวติ สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ ^[๒]- สมฺมาทิฏฺฐิยา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เยเกจิ ฯ ^๒ ม. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย ... เวปุลฺลํ @ปาปุณาติ ฯ ธมเมสูติ ฯ ทิฏฺฐิยา ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยา สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ฯเปฯ สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติยา สมฺมาสมาธิสฺส ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยา ฯ [๗๐๔] สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ วิเวกา วิกฺขมฺภนวิเวโก ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก นิสฺสรณวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิเวกา อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ [๗๐๕] สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ วิราคา วิกฺขมฺภนวิราโค ตทงฺควิราโค สมุจฺเฉทวิราโค ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค นิสฺสรณวิราโค วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิราคา อิเมสุ ปญฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ [๗๐๖] สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ นิโรธา วิกฺขมฺภนนิโรโธ ตทงฺคนิโรโธ สมุจฺเฉทนิโรโธ ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ นิสฺสรณนิโรโธ วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ นิโรธา อิเมสุ ปญฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ [๗๐๗] สมฺมาทิฏฺฐิยา กตเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค ตทงฺคโวสฺสคฺโค สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค นิสฺสรณโวสฺสคฺโค วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา อิเมสุ ปญฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ {๗๐๗.๑} สมฺมาทิฏฺฐิยา อิเม ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยา ฯ [๗๐๘] สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ฯเปฯ สมฺมาวาจาย ฯเปฯ สมฺมากมฺมนฺตสฺส ฯเปฯ สมฺมาอาชีวสฺส ฯเปฯ สมฺมาวายามสฺส ฯเปฯ สมฺมาสติยา ฯเปฯ ฯ {๗๐๘.๑} สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา วิกฺขมฺภนวิเวโก ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก นิสฺสรณวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ [๗๐๙] สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ วิราคา วิกฺขมฺภนวิราโค ตทงฺควิราโค สมุจฺเฉทวิราโค ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค นิสฺสรณวิราโค วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิราคา อิเมสุ ปญฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ [๗๑๐] สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ นิโรธา วิกฺขมฺภนนิโรโธ ตทงฺคนิโรโธ สมุจฺเฉทนิโรโธ ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ นิสฺสรณนิโรโธ วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ นิโรธา อิเมสุ ปญฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ [๗๑๑] สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค ตทงฺคโวสฺสคฺโค สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค นิสฺสรณโวสฺสคฺโค วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ โวสฺสคฺคา อิเมสุ ปญฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯ {๗๑๑.๑} สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยา ฯ [๗๑๒] เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กยิรนฺติ สพฺเพ เต ปฐวึ นิสฺสาย ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กยิรนฺติ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ ฯเปฯ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ ฯเปฯ ปญฺจ พลานิ ภาเวติ ฯ ปญฺจ พลานิ พหุลีกโรติ ฯเปฯ ปญฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปญฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ ฯเปฯ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวติ ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรติ ฯเปฯ ฯ {๗๑๒.๑} เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เย เกจิ วีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ สพฺเพ เต ปฐวึ นิสฺสาย ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย เอวเมเต วีชคามภูตคามา วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ ฯ [๗๑๓] กถญฺจ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐาย ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปญฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ ฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ วิริยินฺทฺริยํ ภาเวติ ฯเปฯ สตินฺทฺริยํ ภาเวติ สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ ปญฺญินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ ^[๑]- สทฺธินฺทฺริยสฺส ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยา ฯเปฯ วิริยินฺทฺริยสฺส ฯเปฯ สตินฺทฺริยสฺส ฯเปฯ สมาธินฺทฺริยสฺส ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยา ฯ [๗๑๔] สทฺธินฺทฺริยสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา วิกฺขมฺภนวิเวโก ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก นิสฺสรณวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปฐมชฺฌานํ ภาวยโต ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺฐิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคํ ภาวยโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา อิเมสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตํ ฯเปฯ สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยา วิริยินฺทฺริยสฺส ฯเปฯ สตินฺทฺริยสฺส สมาธินฺทฺริยสฺส ฯเปฯ ฯ {๗๑๔.๑} ปญฺญินฺทฺริยสฺส กตเม ปญฺจ วิเวกา วิกฺขมฺภนวิเวโก ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก นิสฺสรณวิเวโก ฯเปฯ ปญฺญินฺทฺริยสฺส อิเม ปญฺจ วิเวกา ปญฺจ วิราคา ปญฺจ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เอวํ โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย ... เวปุลลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสูติ ฯ นิโรธา ปญฺจ โวสฺสคฺคา ทฺวาทส นิสฺสยาติ ฯ วิเวกกถา นิฏฺฐิตา ฯ ------- ปญฺญาวคฺเค จริยากถา [๗๑๕] จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย อิริยาปถจริยา อายตนจริยา สติจริยา สมาธิจริยา ญาณจริยา มคฺคจริยา ปตฺติจริยา โลกตฺถจริยา ^๑- ฯ {๗๑๕.๑} อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุ ฯ อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฯ สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ฯ สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ ฯ ญาณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ฯ มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ ฯ ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามญฺญผเลสุ ฯ โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทโส ^๒- ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปเทโส ^๒- สาวเกสุ ฯ อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ ญาณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทโส ^๒- ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทโส ^๒- สาวกานํ อิมา อฏฺฐ จริยาโย ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โลกตฺถจริยาติ ฯ ^๒ ม. ปเทเส ฯ [๗๑๖] อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ ปคฺคณฺหนฺโต วิริเยน จรติ อุปฏฺฐาเปนฺโต สติยา จรติ อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ วิชานนฺโต วิญฺญาเณน ^๑- จรติ เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ อิมา อฏฺฐ จริยาโย ฯ [๗๑๗] อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยา อภิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย สมุฏฺฐานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส อุปฏฺฐานจริยา จ สมฺมาสติยา อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส อิมา อฏฺฐ จริยาโยติ ฯ จริยากถา นิฏฺฐิตา ฯ -------- ปญฺญาวคฺเค ปาฏิหาริยกถา [๗๑๘] ตีณีมานิ ภิกฺขเว ปาฏิหาริยานิ กตมานิ ตีณิ อิทฺธิปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ฯ [๗๑๙] กตมญฺจ ภิกฺขเว อิทฺธิปาฏิหาริยํ อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิญฺญาณจริยาย ฯ โหติ พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ อาวิภาวํ ติโรภาวํ ฯเปฯ ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อิทฺธิปาฏิหาริยํ ฯ [๗๒๐] กตมญฺจ ภิกฺขเว อาเทสนาปาฏิหาริยํ อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ นิมิตฺเตน อาทิสติ เอวมฺปิ เต มโน อิตฺถมฺปิ เต มโน อิติปิ เต จิตฺตนฺติ โส พหุญฺเจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ โน อญฺญถา อิธ ปน ภิกฺขเว เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ อปิ จ โข มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ เอวมฺปิ เต มโน อิตฺถมฺปิ เต มโน อิติปิ เต จิตฺตนฺติ โส พหุญฺเจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ โน อญฺญถา อิธ ปน ภิกฺขเว เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ อปิ จ โข วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิจารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ เอวมฺปิ เต มโน อิตฺถมฺปิ เต มโน อิติปิ เต จิตฺตนฺติ โส พหุญฺเจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ โน อญฺญถา อิธ ปน ภิกฺขเว เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ น วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิจารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ อปิ จ โข อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา ตถา ^๑- อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุนฺนาม ^๒- วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสตีติ ^๓- โส พหุญฺเจปิ อาทิสติ ตเถว ตํ โหติ โน อญฺญถา อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อาเทสนาปาฏิหาริยํ ฯ [๗๒๑] กตมญฺจ ภิกฺขเว อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อิธ ปน ภิกฺขเว เอกจฺโจ เอวํ อนุสาสติ เอวํ วิตกฺเกถ มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ เอวํ มนสิ กโรถ มา เอวํ มนสากริตฺถ อิทํ ปชหถ อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถาติ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อิมานิ โข ภิกฺขเว ตีณิ ปาฏิหาริยานิ ฯ [๗๒๒] เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ เย เตน เนกฺขมฺเมน สมนฺนาคตา สพฺเพ เต วิสุทฺธิจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ อาเทสนาปาฏิหาริยํ ตํ โข ปน เนกฺขมฺมํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ เอวํ ภาเวตพฺพํ เอวํ พหุลีกาตพฺพํ เอวํ ตทนุธมฺมตาสติ อุปฏฺฐาเปตพฺพาติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ อิทฺธิ พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ เย เตน อพฺยาปาเทน สมนฺนาคตา สพฺเพ เต วิสุทฺธิจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ อาเทสนาปาฏิหาริยํ โส โข ปน อพฺยาปาโท เอวํ อาเสวิตพฺโพ เอวํ ภาเวตพฺโพ เอวํ พหุลีกาตพฺโพ เอวํ ตทนุธมฺมตาสติ อุปฏฺฐาเปตพฺพาติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อาโลกสญฺญา อิชฺฌตีติ อิทฺธิ ถีนมิทฺธํ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ เย ตาย อาโลกสญฺญาย สมนฺนาคตา สพฺเพ เต วิสุทฺธิจิตฺตา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตถาสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ยุ. อมุกํ นาม ฯ ^๓ ม. วิตกฺกยิสฺสตีติ ฯ อนาวิลสงฺกปฺปาติ อาเทสนาปาฏิหาริยํ สา โข ปน อาโลกสญฺญา เอวํ อาเสวิตพฺพา เอวํ ภาเวตพฺพา เอวํ พหุลีกาตพฺพา เอวํ ตทนุธมฺมตาสติ อุปฏฺฐาเปตพฺพาติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อวิกฺเขโป อิชฺฌตีติ อิทฺธิ อุทฺธจฺจํ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ เย เตน อวิกฺเขเปน สมนฺนาคตา สพฺเพ เต วิสุทฺธิจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ อาเทสนาปาฏิหาริยํ โส โข ปน อวิกฺเขโป เอวํ อาเสวิตพฺโพ เอวํ ภาเวตพฺโพ เอวํ พหุลีกาตพฺโพ เอวํ ตทนุธมฺมตาสติ อุปฏฺฐาเปตพฺพาติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ สพฺพกิเลเส ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ {๗๒๒.๑} เย เตน อรหตฺตมคฺเคน สมนฺนาคตา สพฺเพ เต วิสุทฺธิจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ อาเทสนาปาฏิหาริยํ โส โข ปน อรหตฺตมคฺโค เอวํ อาเสวิตพฺโพ เอวํ ภาเวตพฺโพ เอวํ พหุลีกาตพฺโพ เอวํ ตทนุธมฺมตาสติ อุปฏฺฐาเปตพฺพาติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ ยา จ อิทฺธิ ยญฺจ ปาฏิหาริยํ อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํ อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ อิทฺธิ พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ ยา จ อิทฺธิ ยญฺจ ปาฏิหาริยํ อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํ อาโลกสญฺญา อิชฺฌตีติ อิทฺธิ ถีนมิทฺธํ ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ สพฺเพ กิเลเส ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ ยา จ อิทฺธิ ยญฺจ ปาฏิหาริยํ อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ฯ ปาฏิหาริยนฺติ ฯ ปาฏิหาริยกถา นิฏฺฐิตา ฯ --------- ปญฺญาวคฺเค สมสีสกถา [๗๒๓] สพฺพธมฺมานํ สมฺมาสมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตาปญฺญา สมสีสฏฺเฐ ญาณํ ฯ {๗๒๓.๑} สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา กามาวจรา ธมฺมา รูปาวจรา ธมฺมา อรูปาวจรา ธมฺมา อปริยาปนฺนา ธมฺมา ฯ {๗๒๓.๒} สมฺมาสมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ ญาเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ ปามุชฺเชน อรตึ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ ฯ [๗๒๔] นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติ อาโลกสญฺญาย ถีนมิทฺธํ นิโรเธติ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิโรเธติ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติ ญาเณน อวิชฺชํ นิโรเธติ ปามุชฺเชน อรตึ นิโรเธติ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติ ฯ {๗๒๔.๑} อนุปฏฺฐานตาติ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺฐาติ อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท น อุปฏฺฐาติ อาโลกสญฺญํ ปฏิลทฺธสฺส ถีนมิทฺธํ น อุปฏฺฐาติ อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺฐาติ ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา น อุปฏฺฐาติ ญาณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺฐาติ ปามุชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺฐาติ ปฐมชฺฌานํ ปฏิลทฺธสฺส นีวรณา น อุปฏฺฐหนฺติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺฐหนฺติ ฯ [๗๒๕] สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํ ถีนมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสญฺญา สมํ อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํ วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํ อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ญาณํ สมํ อรติยา ปหีนตฺตา ปามุชฺชํ สมํ นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปฐมชฺฌานํ สมํ ฯเปฯ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํ ฯ {๗๒๕.๑} สีสนฺติ เตรส สีสานิ ปลิโพธสีสญฺจ ตณฺหา พนฺธนสีสญฺจ ^๑- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. วินิพนฺธสีสญฺจ ฯ มาโน ปรามาสสีสญฺจ ทิฏฺฐิ วิกฺเขปสีสญฺจ อุทฺธจฺจํ กิเลสสีสญฺจ ^๑- อวิชฺชา อธิโมกฺขสีสญฺจ สทฺธา ปคฺคหสีสญฺจ วิริยํ อุปฏฺฐานสีสญฺจ สติ อวิกฺเขปสีสญฺจ สมาธิ ทสฺสนสีสญฺจ ปญฺญา ปวตฺตสีสญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ โคจรสีสญฺจ วิโมกฺโข สงฺขารสีสญฺจ นิโรโธติ ฯ สมสีสกถา นิฏฺฐิตา ฯ --------------- ปญฺญาวคฺเค สติปฏฺฐานกถา สาวตฺถีปริปุณฺณนิทานํ [๗๒๖] ^[๒]- จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา กตเม จตฺตาโร อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ เวทนาสุ ฯเปฯ จิตฺเต ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ ฯ [๗๒๗] กถํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ ฯ อิเธกจฺโจ ปฐวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ วิรชฺชติ โน รชฺชติ นิโรเธติ โน สมุเทติ ปฏินิสฺสชฺชติ โน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สงฺกิเลสสีสญฺจ ฯ ^๒ ม. สาวตฺถินิทานํ ฯ อาทิยติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ กาโย อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานํ เจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา ^๑- ฯ {๗๒๗.๑} ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ตทุปควิริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา อิเธกจฺโจ อาโปกายํ เตโชกายํ วาโยกายํ เกสกายํ โลมกายํ ฉวิกายํ จมฺมกายํ มํสกายํ ^[๒]- นหารุกายํ อฏฺฐิกายํ อฏฺฐิมิญฺชกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ วิรชฺชติ โน รชฺชติ นิโรเธติ โน สมุเทติ ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานา ฯ เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ ฯ ^๒ ม. ยุ. รูธิรกายํ ฯ ปชหติ อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ กาโย อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานํ เจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ กายํ อนุปสฺสตีติ ^๑- เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา ฯ {๗๒๗.๒} ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา ฯเปฯ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา ฯเปฯ เอวํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ ฯ [๗๒๘] กถํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ ฯ อิเธกจฺโจ สุขํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต ฯเปฯ ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ ฯเปฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ เวทนา อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานํ เจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา ฯ {๗๒๘.๑} ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา ฯเปฯ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา ฯเปฯ อิเธกจฺโจ ทุกฺขํ เวทนํ ฯเปฯ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฯเปฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ เวทนา อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานํ เจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ เอวมีทิเสสุ ปเทสุ ฯ {๗๒๘.๒} ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา ฯเปฯ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา ฯเปฯ เอวํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ ฯ [๗๒๙] กถํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ ฯ อิเธกจฺโจ สราคํ จิตฺตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต ฯเปฯ ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ ฯเปฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานํ เจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา ฯ {๗๒๙.๑} ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา ฯเปฯ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา ฯเปฯ อิเธกจฺโจ วีตราคํ จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตํ วีตโทสํ จิตฺตํ สโมหํ จิตฺตํ วีตโมหํ จิตฺตํ สงฺขิตฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ มหคฺคตํ จิตฺตํ อมหคฺคตํ จิตฺตํ สอุตฺตรํ จิตฺตํ อนุตฺตรํ จิตฺตํ สมาหิตํ จิตฺตํ อสมาหิตํ จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตํ จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณํ ฆานวิญฺญาณํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต ฯเปฯ ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ ฯเปฯ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ จิตฺตํ อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานํ เจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา ฯ {๗๒๙.๒} ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา ฯเปฯ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา ฯเปฯ เอวํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ ฯ [๗๓๐] กถํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ ฯ อิเธกจฺโจ ฐเปตฺวา กายํ ฐเปตฺวา เวทนํ ฐเปตฺวา จิตฺตํ ตทวเสเส ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ วิรชฺชติ โน รชฺชติ นิโรเธติ โน สมุเทติ ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ธมฺเม อนุปสฺสติ ธมฺมา อุปฏฺฐานํ โน สติ สติ อุปฏฺฐานํ เจว สติ จ ตาย สติยา เตน ญาเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสตีติ เตน วุจฺจติ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนา ฯ {๗๓๐.๑} ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ตทุปควิริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา ฯเปฯ เอวํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ ฯ สติปฏฺฐานกถา นิฏฺฐิตา ฯ --------------- ปญฺญาวคฺเค วิปสฺสนากถา สาวตฺถีปริปุณฺณนิทานํ [๗๓๑] ฯเปฯ โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ ^๑- วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ ฯ [๗๓๒] โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อรหตฺตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ ฯ [๗๓๓] โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ กญฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ กญฺจิ ธมฺมํ ^๑- อนตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ ฯ [๗๓๔] โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ นิพฺพานํ ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สพฺพธมฺเม ฯ อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ นิพฺพานํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ ฐานเมตํ วิชฺชติ ฯ [๗๓๕] กติหากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ กติหากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ฯ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ฯ {๗๓๕.๑} กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ฯ ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคโต ^๑- อทฺธุวโต อตฺตาณโต ^๒- อเลณโต อสรณโต @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ปภงฺคุโตติ วา ปภงฺคโตติ วา ลิขิตํ ฯ ^๒ ม. ยุ. อตาณโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกธมฺมโต ปริเทวธมฺมโต อุปายาสธมฺมโต สงฺกิเลสิกธมฺมโต ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ {๗๓๕.๒} ปญฺจกฺขนฺเธ โรคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อาโรคฺยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ คณฺฑโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิคณฺโฑ ^๑- นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ สลฺลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิสลฺลํ ^๒- นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อฆโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนโฆ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อาพาธโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาพาโธ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ยุ. อคณฺฑํ ฯ ^๒ ม. วิสลฺลํ ฯ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ปรโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปรปฺปจฺจยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ปโลกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปฺปโลกธมฺโม นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อีติโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนีติกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อุปทฺทวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปทฺทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ {๗๓๕.๓} ปญฺจกฺขนฺเธ ภยโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อภยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อุปสคฺคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปสคฺคํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ จลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อจลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ปภงฺคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปฺปภงฺคํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อทฺธุวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ธุวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อตฺตาณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ตาณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อเลณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ เลณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อสรณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สรณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ริตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ {๗๓๕.๔} ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อริตฺตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ตุจฺฉโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อตุจฺฉํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ สุญฺญโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมํ สุญฺญํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมฏฺฐํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อาทีนวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาทีนวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ วิปริณามธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิปริณามธมฺมํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อสารกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สารํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อฆมูลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนฆมูลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ วธกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวธกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ {๗๓๕.๕} ปญฺจกฺขนฺเธ วิภวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิภวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ สาสวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาสวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ สงฺขตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสงฺขตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ มารามิสโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิรามิสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ชาติธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อชาตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ชราธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อชรํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ พฺยาธิธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อพฺยาธิธมฺมํ ^๑- นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ มรณธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อมตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ {๗๓๕.๖} ปญฺจกฺขนฺเธ โสกธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อโสกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ ปริเทวธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปริเทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ อุปายาสธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปายาสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ปญฺจกฺขนฺเธ สงฺกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสงฺกิลิฏฺฐํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ฯ [๗๓๖] อนิจฺจโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ ทุกฺขโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อพฺยาธิ ฯ โรคโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ คณฺฑโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ สลฺลโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อฆโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อาพาธโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ ปรโตติ อนตฺตานุปสฺสนา ฯ ปโลกโตติ อนตฺตานุปสฺสนา ฯ อีติโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อุปทฺทวโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ ภยโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อุปสคฺคโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ จลโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ ปภงฺคโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ อทฺธุวโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ อตฺตาณโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อเลณโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อสรณโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ ริตฺตโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ ตุจฺฉโตติ อนตฺตานุปสฺสนา ฯ สุญฺญโตติ อนตฺตานุปสฺสนา ฯ อนตฺตโตติ อนตฺตานุปสฺสนา ฯ อาทีนวโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ วิปริณามธมฺมโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ อสารกโตติ อนตฺตานุปสฺสนา ฯ อฆมูลโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ วธกโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ วิภวโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ สาสวโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ สงฺขตโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ มารามิสโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ ชาติธมฺมโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ ชราธมฺมโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ พฺยาธิธมฺมโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ มรณธมฺมโตติ อนิจฺจานุปสฺสนา ฯ โสกธมฺมโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ ปริเทวธมฺมโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ อุปายาสธมฺมโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ สงฺกิเลสธมฺมโตติ ทุกฺขานุปสฺสนา ฯ {๗๓๖.๑} อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ ฯ {๗๓๖.๒} อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภนฺตสฺส อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺตสฺส กติ อนิจฺจานุปสฺสนา กติ ทุกฺขานุปสฺสนา กติ อนตฺตานุปสฺสนา ฯ ปญฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนา ปญฺญาสํ อนิจฺจานุปสฺสนา สตํ ปญฺจวีสติญฺเจว ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติ ฯ วิปสฺสนากถา นิฏฺฐิตา ฯ ----------------- ปญฺญาวคฺเค มาติกกถา [๗๓๗] นิจฺฉาโต มุจฺจตีติ ^๑- วิโมกฺโข วิชฺชาวิมุตฺติ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญา ปสฺสทฺธิ ญาณํ ทสฺสนํ สุทฺธิ ^๒- เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํ ปวิเวโก โวสฺสคฺโค จริยา ฌานวิโมกฺโข ภาวนาธิฏฺฐานชีวิตํ ^๓- ฯ {๗๓๗.๑} นิจฺฉาโตติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโต อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต นิจฺฉาโต ฯเปฯ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณหิ นิจฺฉาโต ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ นิจฺฉาโต มุจฺจติ ^๔- ฯ {๗๓๗.๒} วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิโมกฺโข อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต มุจฺจตีติ วิโมกฺโข ฯเปฯ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณหิ มุจฺจตีติ วิโมกฺโข ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. - โมกฺโข วิโมกฺโข ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิจฺจโต วิมุตฺตีติ ฯ @^๒ ม. ยุ. วิสุทฺธิ ฯ ^๓ ม. ยุ. ภาวนา อธิฏฺฐานํ ชีวิตํ ฯ ^๔ ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ วิโมกฺโข ฯ {๗๓๗.๓} วิชฺชาวิมุตฺตีติ เนกฺขมฺมํ วิชฺชตีติ วิชฺชา กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิมุตฺติ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ วิชฺชาวิมุตฺติ อพฺยาปาทํ ^๑- วิชฺชตีติ วิชฺชา พฺยาปาทโต มุจฺจตีติ วิมุตฺติ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ วิชฺชาวิมุตฺติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค วิชฺชตีติ วิชฺชา สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ วิมุตฺติ วิชฺชนฺโต มุจฺจติ มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ วิชฺชาวิมุตฺติ ฯ [๗๓๘] อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญาติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ อยํ อธิสีลสิกฺขา โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธิ อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธิ ทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โย ตตฺถ สํวรฏฺโฐ อยํ อธิสีลสิกฺขา โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโฐ อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโฐ อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา ฯ [๗๓๙] ปสฺสทฺธีติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ ฯ {๗๓๙.๑} ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ญาตฏฺเฐน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อพฺยาปาโท ฯ ญาณํ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ญาตฏฺเฐน ญาณํ ฯเปฯ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ญาตฏฺเฐน ญาณํ ฯ {๗๓๙.๒} ทสฺสนนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํ พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํ ฯเปฯ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ทิฏฺฐตฺตา ทสฺสนํ ฯ {๗๓๙.๓} วิสุทฺธีติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน วิสุชฺฌติ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน วิสุชฺฌติ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน วิสุชฺฌติ ฯ [๗๔๐] เนกฺขมฺมนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปํ ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ นิโรโธ ตสฺส เนกฺขมฺมํ พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท เนกฺขมฺมํ ถีนมิทฺธสฺส อาโลกสญฺญา เนกฺขมฺมํ ฯเปฯ ฯ {๗๔๐.๑} นิสฺสรณนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปํ ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํ พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท นิสฺสรณํ ฯเปฯ สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค นิสฺสรณํ ฯ {๗๔๐.๒} ปวิเวโกติ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ ปวิเวโก พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท ปวิเวโก ฯเปฯ สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค ปวิเวโก ฯ {๗๔๐.๓} โวสฺสคฺโคติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสฺสชฺชติ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสฺสชฺชติ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสฺสชฺชติ ฯ {๗๔๐.๔} จริยาติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน จรติ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน จรติ ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน จรติ ฯ {๗๔๐.๕} ฌานวิโมกฺโขติ เนกฺขมฺมํ ชายตีติ ฌานํ กามจฺฉนฺทํ ฌาเปตีติ ฌานํ ชายนฺโต มุจฺจตีติ ฌานวิโมกฺโข ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ ฌานวิโมกฺโข ชายนฺตีติ ธมฺมา ฌาเปนฺตีติ กิเลเส ชาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ ฌานวิโมกฺโข อพฺยาปาโท ชายตีติ ฌานํ พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ ฌานํ อาโลกสญฺญา ชายตีติ ฌานํ ฯเปฯ ถีนมิทฺธํ ฌาเปตีติ ฌานํ ฯเปฯ อรหตฺตมคฺโค ชายตีติ ฌานํ สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ ฌานํ ชายนฺโต มุจฺจตีติ ฌานวิโมกฺโข ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ ฌานวิโมกฺโข ชายนฺตีติ ธมฺมา ฌาเปนฺตีติ กิเลเส ชาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ ฌานวิโมกฺโข ฯ [๗๔๑] ภาวนาธิฏฺฐานชีวิตนฺติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ โน วิสมํ สมฺมา ชีวติ โน มิจฺฉา วิสุทฺธํ ชีวติ โน กิลิฏฺฐนฺติ อาชีวสมฺปนฺโน สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต ตํ กิสฺสเหตุ ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน ถีนมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน {๗๔๑.๑} อวิชฺชํ ปชหนฺโต ญาณํ ^๑- ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน อรตึ ปชหนฺโต ปามุชฺชํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน นีวรณํ ^๒- ปชหนฺโต ปฐมชฺฌานํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน ฯเปฯ สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ ภาวนาสมฺปนฺโน อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ โน วิสมํ สมฺมา ชีวติ โน มิจฺฉา วิสุทฺธํ ชีวติ โน กิลิฏฺฐนฺติ อาชีวสมฺปนฺโน สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยญฺญเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต ตํ กิสฺสเหตุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิชฺชํ ฯ ^๒ ม. นีวรเณ ฯ ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺฐานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโนติ ฯ มาติกกถา นิฏฺฐิตา ฯ ปฏิสมฺภิทาปกรณํ สมตฺตํ ฯ ตตฺรุทฺทานํ ภวติ ญาณํ ทิฏฺฐิ จ อสฺสาสํ ^๑- อินฺทฺริยํ วิโมกฺเขน ปญฺจมํ คติกมฺมํ วิปลฺลาโส มคฺโค มณฺเฑน ^๒- เต ทส ยุคนทฺธํ สจฺจโพชฺฌงฺคา เมตฺตา วิราเคน ปญฺจมํ ปฏิสมฺภิทา ธมฺมจกฺกํ โลกุตฺตรํ พลํ สุญฺญโต เต ทส ^๓- ปญฺญา อิทฺธิ อภิสมโย วิเวกํ จริเยน ^๔- ปญฺจมํ ปาฏิหิริยญฺจ สมสีสญฺจ ^๕- สติปฏฺฐานํ วิปสฺสนา ^๖- ตติเย ปญฺญวคฺคมฺหิ มาติกาย จ เต ทสาติ ฯ ^[๗]- ติวคฺโค ยสฺส วิกฺเขโป ^๘- ปฏิสมฺภิทาปกรเณ อนนฺตนยมคฺเคสุ คมฺภีโร สาครูปโม นภํ จ ตารกากิณฺณํ ถูโล ชาตสฺสโร ยถา กถิกานํ วิลาสาย โยคินํ ญาณโชตนนฺติ ฯ อิติ ปฏิสมฺภิทา นิฏฺฐิตา ฯ ------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อานาปานํ ฯ ^๒ ยุ. มณฺโฑติ ฯ ^๓ ม. ญาณํ ... เต ทสาติ อิเม ปาฐา @นตฺถิ ฯ ยุ. เต ทสาติ อิทํ ปาฐทฺวยํ นตฺถิ ฯ ^๔ ม. ยุ. วิเวโก จริยปญฺจโม ฯ @^๕ ม. ปาฏิหาริ สมสีสิ ฯ ยุ. ปฏิหาริยญฺจ ... ฯ ^๖ ยุ. สติ วิปสฺสนมาติกาติ ฯ @^๗ ม. มหาวคฺโค ยุคนทฺโธ ปญฺญาวคฺโค จ นามโก ฯ ^๘ ม. ตโยว วคฺโค อิมมฺหิ ฯ

เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๑ หน้าที่ ๔๔๘-๖๔๒. http://84000.org/tipitaka/pali/pali_item_s.php?book=31&item=544&items=198&modeTY=2 อ่านโดยใช้เครื่องหมาย [เลขข้อ] เป็นเกณฑ์แบ่งข้อ :- http://84000.org/tipitaka/pali/pali_item_s.php?book=31&item=544&items=198&modeTY=2&mode=bracket อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรโรมัน :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_item_s.php?book=31&item=544&items=198&modeTY=2 อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาไทยฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/byitem_s.php?book=31&item=544&items=198&modeTY=2 ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=544 The Pali Atthakatha in Thai :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=5160 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5160 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31