อรรถกถาเล่มที่ ๒๗ ภาษาบาลี อักษรไทย
อิติ.อ. (ปรมตฺถที.)
หน้าที่ ๑๖๔-๑๖๘.

หน้าที่ ๑๖๔.
ปน ตํ ทฺวิธา กตฺวา วุตฺตํ "เทฺว วิตกฺกา"ติ. สมุทาจรนฺตีติ สมํ สมฺมา จ
อุทฺธมุทฺธํ มริยาทาย จรนฺติ. มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโร, เตน ปโยเคน
"ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธนฺ"ติ อิทํ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:- ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สามํ
สมฺมา จ อญฺญมญฺญํ มริยาทํ อนติกฺกมนฺตา อุทฺธมุทฺธํ พหุลํ อภิณฺหํ จรนฺติ
ปวตฺตนฺตีติ.
      โก ปน เนสํ วิสโย, กา วา มริยาทา, กถญฺจ ตํ อนติกฺกมิตฺวา เต
อุทฺธมุทฺธํ พหุลํ อภิณฺหํ นิจฺจํ ปวตฺตนฺตีติ? วุจฺจเต:- เขมวิตกฺโก
ปวิเวกวิตกฺโกติ อิเม เทฺว วิตกฺกาเยว. เตสุ เขมวิตกฺโก ตาว ภควโต
วิเสเสน กรุณาสมฺปยุตฺโต, เมตฺตามุทิตาสมฺปยุตฺโตปิ ลพฺภเตว, ตสฺมา โส
มหากรุณาสมาปตฺติยา เมตฺตาทิสมาปตฺติยา จ ปุพฺพงฺคโม สมฺปยุตฺโต จ
เวทิตพฺโพ. ปวิเวกวิตกฺโก ปน ผลสมาปตฺติยา ปุพฺพงฺคโม สมฺปยุตฺโต จ,
ทิพฺพวิหาราทิวเสนาปิ, ลพฺภเตว. อิติ เนสมฺปิ ๑- วิตกฺโก วิสโย, ตสฺมา เอกสฺมึ
สนฺตาเน พหุลํ ปวตฺตมานานมฺปิ กาเลน กาลํ สวิสยสฺมึเยว จรณโต นตฺถิ มริยาทา น
สงฺกเรน วุตฺติ.
      ตตฺถ เขมวิตกฺโก ภควโต กรุโณกฺกมนาทินา วิภาเวตพฺโพ, ปวิเวกวิตกฺโก
สมาปตฺตีหิ. ตตฺถายํ วิภาวนา:- "อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ทุกฺขปเรโต"ติอาทินา
ราคคฺคิอาทีหิ โลกสนฺนิวาสสฺส อาทิตฺตาทิอาการทสฺสเนหิ มหากรุณาสมาปตฺติยา
ปุพฺพภาเค, สมาปตฺติยมฺปิ ปฐมชฺฌานวเสน วตฺตพฺโพ. วุตฺตเญฺหตํ ๒- :-
             "พหูหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ
        สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ ปสฺสนฺตานํ
        พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุยฺยุตฺโต,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เนสํ   ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๗/๑๓๐,๑๓๔
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๕.
        ปยาโต, กุมฺมคฺคปฏิปนฺโน, อุปนียติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก
        อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก
        อติตฺโต ตณฺหาทาโส.
               อตายโน โลกสนฺนิวาโส, อเลโณ, อสรโณ, อสรณีภูโต,
        อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโต, สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส วิทฺโธ
        ปุถุสลฺเลหิ, อวิชฺชนฺธการาวรโณ กิเลสปญฺชรปริกฺขิตฺโต, อวิชฺชาคโต
        โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต กุลาคุณฺฐิกชาโต
        มุญฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตีติ
        ปสฺสนฺตานํ, อวิชฺชาวิสโทสสํลิตฺโต กิเลสกลลีภูโต,
        ราคโทสโมหชฏาชฏิโต.
               ตณฺหาสํฆาฏปฏิมุกฺโก, ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ, ตณฺหาโสเตน
        วุยฺหติ, ตณฺหาสํโยชเนน สํยุตฺโต, ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ,
        ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ.
               ทิฏฺฐิสํฆาฏปฏิมุกฺโก, ทิฏฺฐิชาเลน โอตฺถโฏ, ทิฏฺฐิโสเตน
        วุยฺหติ, ทิฏฺฐิสํโยชเนน สํยุตฺโต, ทิฏฺฐานุสเยน อนุสโฏ,
        ทิฏฺฐิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ, ทิฏฺฐิปริฬาเหน ปริฑยฺหติ.
                ชาติยา อนุคโต, ชราย อนุสโฏ, พฺยาธินา อภิภูโต,
        มรเณน อพฺภาหโต, ทุกฺเข ปติฏฺฐิโต.
                ตณฺหาย โอฑฺฑิโต, ชราปาการปริกฺขิตฺโต, มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโต,
        มหาพนฺธนพทฺโธ โลกสนฺนิวาโส, ราคพนฺธเนน โทสโมหพนฺธเนน
        มานทิฏฺฐิกิเลสทุจฺจริตพนฺธเนน พทฺโธ, มหาสมฺพาธปฏิปนฺโน,
        มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ, มหาปปาเต ปติโต, มหากนฺตารปฏิปนฺโน,
        มหาสํสารปฏิปนฺโน, มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ, มหาปลิเป ปลิปนฺโน.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๖.
                อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโส, อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส
         ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ฯเปฯ อุปายาเสหิ,
         อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หญฺญติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกโร,
         วชฺชพนฺธนพทฺโธ อาฆาตนปจฺจุปฏฺฐิโต, อนาโถ โลกสนฺนิวาโส
         ปรมการุญฺญตํ ปตฺโต, ทุกฺขาภิตุนฺโน จิรรตฺตปีฬิโต, นิจฺจคธิโต
         นิจฺจปิปาสิโต.
                อนฺโธ อจกฺขุโก, หตเนตฺโต อปริณายโก, วิปถปกฺขนฺโท
         อญฺชสาปรทฺโธ, มโหฆปกฺขนฺโท.
                ทฺวีหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน,
         จตูหิ โยเคหิ โยชิโต, จตูหิ คนฺถิโต, จตูหิ อุปาทาเนหิ
         อุปาทียติ, ปญฺจคติสมารุโฬฺห, ปญฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ, ปญฺจหิ
         นีวรเณหิ โอตฺถโฏ, ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ, ฉหิ ตณฺหากาเยหิ
         รชฺชติ, ฉหิ ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต, สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ,
         สตฺตหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต, อฏฺฐหิ
         โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ, อฏฺฐหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยโต อฏฺฐหิ ปุริสโทเสหิ
         ทุสฺสติ, นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, นวหิ มาเนหิ อุนฺนโต,
         นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ, ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ,
         ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต, ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต,
         ทสหิ สํโยชเนหิ สํยุตฺโต, ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยโต, ทสวตฺถุกาย
         ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต, ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา
         สมนฺนาคโต, อฏฺฐสตตณฺหาปปญฺเจหิ ปปญฺจิโต, ทฺวาสฏฺฐิยา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๗.
         ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิโต โลกสนฺนิวาโสติ สมฺปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ
         ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ.
                อหญฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ. อหญฺจมฺหิ มุตฺโต,
         โลโก จ อมุตฺโต. อหญฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโต. อหญฺจมฺหิ
         สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต. อหญฺจมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ.
         อหญฺจมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต. ปโหมิ ขฺวาหํ
         ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ,
         ปรินิพฺพุโต ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ
         ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี"ติ.
      อิมินาว นเยน ภควโต สตฺเตสุ เมตฺตาโอกฺกมนญฺจ วิภาเวตพฺพํ.
กรุณาวิสยสฺส หิ ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ สตฺเตสุ อุปสํหรนฺตี เมตฺตาปิ
วตฺตตีติ อิธ อพฺยาปาทอวิหึสาวิตกฺกา เขมวิตกฺโก. ปวิเวกวิตกฺโก ปน
เนกฺขมฺมวิตกฺโกเยว, ตสฺส ทิพฺพวิหารอริยวิหาเรสุ ปุพฺพภาคสฺส ปฐมชฺฌานสฺส
ปจฺจเวกฺขณาย จ วเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ เย เต ภควโต เทวสิกํ
วฬญฺชนกวเสน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติวิหารา, เยสํ ปุเร จรณภาเวน
ปวตฺตํ สมาธิจริยานุคตํ ญาณจริยานุคตํ ญาณํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติปญฺญา
สญฺจาริ มหาวชิรญาณนฺติ วุจฺจติ, เตสํ วเสน ภควโต ปวิเวกวิตกฺกสฺส
พหุลํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา. อยญฺจ อตฺโถ มหาสจฺจกสุตฺเตนปิ เวทิตพฺโพ. วุตฺตญฺหิ
ตตฺถ ภควตา:-
             "โส โข อหํ อคฺคิเวสฺสน ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต
         อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปมิ, สนฺนิสาเทมิ, เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ
         วิหรามี"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๘๕/๓๔๕
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๖๘.
      อิทํ หิ ภควา "สมโณ โคตโม อภิรูโป ปาสาทิโก, สุผุสิตํ ทนฺตาวรณํ,
ชิวฺหา ตนุกา, มธุรํ วจนํ, เตน ปริสํ รญฺเชนฺโต มญฺเญ วิจรติ, จิตฺเต
ปนสฺส เอกคฺคตา นตฺถิ, โย เอวํ สญฺญตฺติพหุโล จรตี"ติ สจฺจเกน
นิคณฺฐปุตฺเตนปิ วิตกฺกิเต อวสฺสํ สโหฆํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย "น อคฺคิเวสฺสน
ตถาคโต ปริสํ รญฺเชนฺโต สญฺญตฺติพหุโล วิจรติ, จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ ปริสาย
ธมฺมํ เทเสนฺติ อสลฺลีโน อนุปลิตฺโต เอกตฺตํ เอกวิหาริสุญฺญตฺตา ผลสมาปตฺติผลํ
อนุยุตฺโต"ติ ทสฺเสตุํ อาหริ.
      ภควา หิ ยสฺมึ ขเณ ปริสา สาธุการํ เทติ, ธมฺมํ วา ปจฺจเวกฺขติ,
ตสฺมึ ขเณ ปุพฺพภาเคน กาลํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺตึ อสฺสาสวาเร
ปสฺสาสวาเร สมาปชฺชติ, สาธุการสทฺทนิคฺโฆเส อวิจฺฉินฺเนเยว ธมฺมปจฺจเวกฺขณาย จ
ปริโยสาเน สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสติ.
พุทฺธานํ หิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก, อสฺสาสวาเร ปสฺสาสวาเร สมาปตฺติโย
สมาปชฺชนฺติ. เอวํ ยถาวุตฺตสมาปตฺตีนํ สปุพฺพภาคานํ วเสน ภควโต เขมวิตกฺกสฺส
ปวิเวกวิตกฺกสฺส จ พหุลปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา.
      ตตฺถ ยสฺส พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกาทิสงฺกิเลสปฺปหานสฺส อพฺยาปาทวิตกฺกสฺส
อวิหึสาวิตกฺกสฺส จ อานุภาเวน กุโตจิปิ ภยาภาวโต ตํสมงฺคี เขมปฺปตฺโต จ
วิหรติ, ตโต จ สพฺพสฺสปิ สพฺพทาปิ เขมเมว โหติ อภยเมว. ตสฺมา
ทุวิโธปิ อุภเยสํ เขมํ กโรติ เขมวิตกฺโก. ยสฺส ปน กามวิตกฺกาทิสงฺกิเลสปฺปหานสฺส
เนกฺขมฺมวิตกฺกสฺส อานุภาเวน กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติ
ติวิโธ, ตทงฺควิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก
นิสฺสรณวิเวโกติ ปญฺจวิโธ จ วิเวโก ปาริปูรึ คจฺฉติ, โส ยถารหํ อารมฺมณโต
สมฺปโยคโต จ ปวิเวกสหคโต วิตกฺโกติ ปวิเวกวิตกฺโก. เอเต จ เทฺว วิตกฺกา


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๒๗ หน้าที่ ๑๖๔-๑๖๘.
http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=27&page=164&pages=5&modeTY=2&pagebreak=1&edition=pali
ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ  :-
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=27&A=3612&modeTY=2&pagebreak=1
http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=27&A=3612&modeTY=2&pagebreak=1#p164