ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ  พระวินัยปิฎก  พระสุตตันตปิฎก  พระอภิธรรมปิฎก  ค้นพระไตรปิฎก  ชาดก  หนังสือธรรมะ 
หน้า
แสดง
หน้า
คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย
อรรถกถาเล่มที่ ๔ ภาษาบาลี อักษรไทย ที.อ. (สุมงฺคล.๑)

หน้าที่ ๕๘-๘๙.

หน้าที่ ๕๘.

อุทกํ จาฏิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, จาฏิยํ อุทกํ มหากุมฺภิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, มหากุมฺภิยํ อุทกํ กุโสพฺเภ ๑- อุทกํ น ปาปุณาติ, กุโสพฺเภ อุทกํ กนฺทเร อุทกํ น ปาปุณาติ, กนฺทเร อุทกํ กุนฺนทิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, กุนฺนทิยํ อุทกํ ปญฺจมหานทิยํ อุทกํ น ปาปุณาติ, ปญฺจมหานทิยํ อุทกํ จกฺกวาฬมหาสมุทฺเท อุทกํ น ปาปุณาติ, จกฺกวาฬมหาสมุทฺเท อุทกํ สิเนรุปาทกมหาสมุทฺเท อุทกํ น ปาปุณาติ. ปาติยํ อุทกํ อุปนิธาย หตฺเถ อุทกํ ปริตฺตํ ฯเปฯ สิเนรุปาทก- มหาสมุทฺเท อุทกํ อุปนิธาย จกฺกวาฬมหาสมุทฺเท อุทกํ ปริตฺตนฺติ. อิติ อุปริ อุปริ อุทกํ พหุกํ อุปาทาย เหฏฺา เหฏฺา อุทกํ ปริตฺตํ โหติ. เอวเมว อุปริ อุปริ คุเณ อุปาทาย เหฏฺา เหฏฺา สีลํ อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตกนฺติ เวทิตพฺพํ. เตนาห "อปฺปมตฺตกํ โข ปเนตํ ภิกฺขเว โอรมตฺตกํ สีลมตฺตกนฺ"ติ เยน ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา อนฺโธ ปุถุชุชโน เอโก กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ. ตตฺถ ยสฺส ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณปจฺจเวกฺ- ขณานิ นตฺถิ, อยํ อนฺธปุถุชฺชโน. ยสฺส ตานิ อตฺถิ, โส กลฺยาณปุถุชฺชโน. ทุวิโธปิ ปเนส:- ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน, ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติ. โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. ยถาห:- "ปุถู ๒- กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู นานาโอเฆหิ @เชิงอรรถ: อิ. กุสุพฺเภ. เอวมุปริปิ. ฉ.ม.อิ. ปุถุ เอวมุปริปิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๙.

วุยฺหนฺติ, ปุถู นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺติ, ปุถู นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺติ, ปุถู ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา ๑- มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ๒- ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุฏา ๓- ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา"ติ. ๔- ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาติปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุวา อยํ วิสุํเยว สงฺขยํ คโต, วิสํสฏฺโ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชเนหีติปิ ปุถุชฺชโนติ. ตถาคตสฺสาติ อฏฺหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเน ตถาคโตติ. กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกุสนฺโธ ภควา, ยถา โกนาคมโน ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติ. ๕- กึ วุตฺตํ โหติ? เยน อภินีหาเรน เอเต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากํปิ ภควา อาคโต. อถวา, ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมึ ปูเรตฺวา, สีลเนกฺขมฺมปญฺาวีริยขนฺติ- สจฺจอธิฏฺานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ ธนปุตฺตทารชีวิตปริจฺจาคนฺติ ๖- อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธจริยาย ๗- โกฏึ ปตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากํปิ ภควา อาคโต. อถวา, ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ กสฺสโป ภควา จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ @เชิงอรรถ: ฉ.อิ. คถิตา, ม. คขิตา. ม.อิ. อชฺโฌปนฺนา. ฉ. โอวุตา. @ ขุ. มหา. ๒๙/๙๔ สี,อิ. อาคโต. อิ. นยน ธน รชฺช ปุตฺตทาร..., @ฉ.ม. ชีวิต ธน รชฺช ปุตฺตทาร... อิ. ฉ. พุทฺธิจริยาย.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.

ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากํ ภควาปิ อาคโต เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย สพฺพญฺุภาวํ มุนโย อิธาคตา, ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโต. (๑) กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา คโต ฯเปฯ กสฺสโป ภควา คโต. กถญฺจ โส ภควา คโต? โส หิ สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปวิยํ ปติฏฺาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน ๑- คโต. ยถาห "สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุหีรมาเน ๒- สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ `อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมาชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๓- ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ หิ โส สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺหิ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. อุตฺตราภิมุขภาโว ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส. "สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส. ๔- เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส. สตฺตมปทูปริ ตฺวา สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺุตานาวรณ- าณปฏิลาภสฺส. @เชิงอรรถ: อิ. สตฺตปทวีติหาเร เอวมุปริปิ. ก. อนุธาริยมาเน. @ ม. อุ. ๑๔/๒๐๗ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมสุตฺต. ม. นิมฺมทฺทนสฺส.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.

อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:- "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา, สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ. โส วิกฺกมิ สตฺต ปทานิ โคตโม เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู. คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต, อฏฺงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ, สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต"ติ. เอวํ ตถา คโตติ ๑- ตถาคโต. อถวา, ยถา วิปสฺสี ภควา ฯเปฯ ยถา กสฺสโป ภควา, อยํปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ, อาโลกสญฺาย ถีนมิทฺธํ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คโต, าเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ๒- ปาโมชฺเชน ๓- อรตึ วิโนเทตฺวา, ปมชฺฌาเนน นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารํ วูปสเมตฺวา, ตติยชฺฌาเนน ปีตึ วิราเชตฺวา, ๔- จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺาปฏิฆสญฺานานตฺตสญฺาโย สมติกฺกมิตฺวา, วิญฺานญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺ, อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติยา วิญฺาณญฺจายตนสญฺ, เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺายตนสญฺ สมติกฺกมิตฺวา คโต. อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺ, อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ, วิราคานุปสฺสนาย ราคํ, @เชิงอรรถ: ก. คโตติปิ ฉ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ @ อิ. ปามุชฺเชน. ก. วิรชฺชิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.

นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺ, วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสญฺ, ๑- อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ, สุญฺตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ, อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ, อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ, วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเกฏฺเ กิเลเส ภญฺชิตฺวา, ๒- สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน อณุสหคเต กิเลเส สมุคฺฆาเฏตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา คโต. เอวํปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒) กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺลกฺขณํ, วิญฺาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ. รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺาย สญฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ. วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ, สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺินฺทฺริยสฺส ปชานนลกฺขณํ. สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส มุฏฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ. สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วูปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ. @เชิงอรรถ: ฉ. นิมิตฺตํ, ม. นิมิตฺตํ สญฺ., ปสฺส. อิ. ภชิตฺวา คโต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.

สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย ปริคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, ๑- สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ, สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหณลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ. อวิชฺชาย อญฺาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺาณสฺส วิชานนลกฺขณํ, นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชิรณลกฺขณํ, มรณสฺส จุติลกฺขณํ. ธาตูนํ สุญฺตาลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺานานํ อุปฏฺานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ. สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ, สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ. สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํ. ขเย าณสฺส สมุจฺเฉทนลกฺขณํ, ๒- อนุปฺปาเท าณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ. ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ, มนสิการสฺส สมุฏฺานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺาย ตทุตฺตริยลกฺขณํ, ๓- วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ. เอตํ ตถลกฺขณํ าณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓) กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺถานิ. @เชิงอรรถ: ม. สมุฏฺาปนลกฺขณํ ม. สมุจฺเฉทลกฺขณํ ฉ.ม.อิ. ตตุตฺตริยลกฺขณํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.

กตมานิ จตฺตาริ? "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺถเมตนฺ"ติ ๑- วิตฺถาโร. ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. อภิสมฺโพธตฺโถ ๒- เหตฺถ คตสทฺโท. อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสฺส สมุทาคตฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตานํ สมุทาคตฏฺโ ๓- ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ ฯเปฯ ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ, สงฺขารานํ วิญฺาณสฺส ปจฺจยฏฺโ ฯเปฯ ชาติยา ชรามณสฺส ปจฺจยฏฺโ ตโถ อวิตโถ อนญฺโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมาปิ ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตติ. (๔) กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา "กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติ ๔- อาทินา นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺาสาย วา นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตํ เจตํ ๕- ภควตา "ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ ปตฺตํ, ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺาสึ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคเต ๖- น อุปฏฺาสี"ติ. ๗- เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสิอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕) กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ @เชิงอรรถ: สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๐ ตถสุตฺต. ฉ.ม. อภิสมฺพุธตฺโถ. @ ฉ.ม.อิ. อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ. อภิ. ธ. ๑/๖๑๖ รูปกณฺฑ @ ม. วุตฺตเญฺหตํ ฉ.ม.อิ. ตถาคโต. @ อํ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔ กาฬการามสุตฺต,

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.

อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํสพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ. นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตํปิ อวกฺขลิตํ, ๑- สพฺพนฺตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺจิตํ ๒- วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตถํ อนญฺถํ. เตนาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺถา. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๓- คทตฺโถ เหตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโต. อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ. เอวเมว ตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖) กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ. เอวํ ภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ กาโย วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโต. เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๔- เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗) กถํ อภิภวนฏฺเน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺายปิ วิมุตฺติยาปิ วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, น ตสฺส ตุลา ๕- วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาภิราชา เทวเทโว สกฺกานมติสกฺโก, พฺรหฺมานมติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย @เชิงอรรถ: สี. อปกฺขลิตํ. ฉ.ม.อิ. ลญฺฉิตํ. ที. ปา, ๑๑/๑๘๘ ปาสาทิกสุตฺต, @ ที. ปา, ๑๑/๑๘๘ ปาสาทิกสุตฺต, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓ โลกสุตฺต. ม. ตุโล.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๖.

ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตเตฺรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเนน ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวนฏฺเน ตถาตโต. (๘) อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต. คโตติ อวคโต อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลโลกํ ตีรณปริญฺาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต. โลกสมุทยํ ปหานปริญฺาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต. โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต. โลกนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน วุตฺตํ ภควตา:- "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๒- ตสฺสปิ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตเมว. สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเวติ เยน อปฺปมตฺตเกน โอรมตฺตเกน สีลมตฺตเกน ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺย, ตํ กตมนฺติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ปุจฺฉา นาม อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปญฺจวิธา โหติ. @เชิงอรรถ: องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓ โลกสุตฺต. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๒๓ โลกสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๗.

ตตฺถ กตมา อทิฏฺโชตนาปุจฉา. ๑- ปกติยา ลกฺขณํ อญฺาตํ โหติ อทิฏฺ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภาวนาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา. กตมา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา. ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, ตสฺส อญฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา. กตมา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา. ปกติยา สํสยํ ปกฺขนฺโต ๒- โหติ วิมตึ ปกฺขนฺโต ๒- เทฺวฬฺหกชาโต "เอวํ นุโข, น นุโข, กินฺนุโข, กถํ นุโข"ติ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ วิมติจฺเฉทนาปจฺฉา. กตมา อนุมติปุจฺฉา. ภควา ภิกฺขูนํ อนุมติยา ปญฺหํ ปุจฺฉติ"ตํ กึ มญฺถ ภิกฺขเว รูปํ `นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา'ติ อนิจฺจํ ภนฺเต. ยมฺปนานิจฺจํ, `ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา'ติ. ทุกฺขํ ภนฺเต"ติ. ๓- สพฺพํ วตฺตพฺพํ, อยํ อนุมติปุจฺฉา. กตมา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ. "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร ๔- ฯเปฯ อฏฺิเม ภิกฺขเว มคฺคงฺคา. กตเม อฏฺา"ติ, อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อิติ อิมาสุ ปญฺจสุ ปุจฺฉาสุ อทิฏฺสฺส ตาว กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวโต ตถาคตสฺส อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา นตฺถิ. "อิทํ นาม อญฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สมณพฺราหฺมเณหิ สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา เทเสสฺสามี"ติ สมนฺนาหารสฺเสว อนุปฺปชฺชนโต ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉาปิ นตฺถิ. ยสฺมา ปน พุทฺธานํ เอกธมฺเมปิ อาสปฺปนา ปริสปฺปนา นตฺถิ, โพธิมณฺเฑเยว สพฺพา กงฺขา ฉินฺนา, ตสฺมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาปิ นตฺถิเยว. อวเสสา ปน เทฺว ปุจฺฉา พุทฺธานํ อตฺถิ, ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา นาม. [๘] อิทานิ ตํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถตุํ "ปาณาติปาตํ ปหายา"ติ อาทิมาห. @เชิงอรรถ: สี.ม. ตตฺถ อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา นาม ฉ.ม, ปกฺขนฺโท @ วินย. มหา, ๔/๒๑ ปญฺจวคฺคิยกถา, สํ. ขนฺธ. ๑๗/๕๙ อนตฺตลกฺขณสุตฺต @ สํ. มหา. ๑๙/๓๘๓ อริยสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๘.

ตตฺถ ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติ, ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ, ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสญฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเวสติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปาโณ, ปาณสญฺิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ. ฉ ปโยคา:- สาหตฺถิโก, อาณตฺติโก, นิสสคฺคิโย, ถาวโร, วิชฺชามโย, อิทฺธิมโยติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ ๑- โหติ, ตสฺมา ตํ น วิตฺถารยาม, อญฺญฺจ เอวรูปํ. อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกํ วินยฏฺกถํ โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํ. ปหายาติ อิมํ ปาณาติปาตเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวา. ปฏิวิรโตติ ปหีนกาลโต ปฏฺาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว. นตฺถิ ตสฺส "วีติกฺกมิสฺสามี"ติ จกฺขุโสตวิญฺเยฺยา ธมฺมา, ปเคว กายิกาติ. อิมินาว นเยน อญฺเสุปิ เอวรูเปสุ ปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมโณติ ภควา สมิตปาปตาย ลทฺธโวหาโร. โคตโมติ โคตฺตวเสน โคตโม. ๒- น เกวลญฺจ ภควาเยว ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต, ภิกฺขุสํโฆปิ ปฏิวิรโต, เทสนา ปน อาทิโต ปฏฺาย เอวํ อาคตา, อตฺถํ ปน ทีเปนฺเตน ภิกฺขุสํฆวเสนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ. นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถติ ปรูปฆาตตฺถาย ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา อาทาย อวตฺตนโต นิกฺขิตฺตทณฺโฑ เจว นิกฺขิตฺตสตฺโถ จาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ เปตฺวา ทณฺฑํ สพฺพํปิ อวเสสํ อุปกรณํ สตฺตานํ วินาสนภาวโต ๓- สตฺถนฺติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อติวิย ปปญฺโจ. ฉ.ม.อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ. @ ฉ.ม. วิเหนภาวโต, สี.อิ. วิหึสนภาวโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๙.

เวทิตพฺพํ. ยํ ปน ภิกฺขู ภตฺตรทณฺฑํ วา ทนฺตกฏฺวาสึ วา ๑- ปิปฺผลิกํ วา คเหตฺวา วิจรนฺติ, น ตํ ปรูปฆาตตฺถาย. ตสฺมา "นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ"เตฺวว สงฺขยํ คจฺฉติ. ลชฺชีติ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณาย ลชฺชาย สมนฺนาคโต. ทยาปนฺโนติ ทยํ เมตฺตจิตฺตตํ อาปนฺโน. สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปีติ สพฺเพ ปาณภูเต หิเตน อนุกมฺปโก, ตาย ทยาปนฺนตาย สพฺเพสํ ปาณภูตานํ หิตจิตฺตโกติ อตฺโถ. วิหรตีติ อิริยติ ยาเปติ ปาเลติ, อิติ วา หิ ภิกฺขเวติ เอวํ วา ภิกฺขเว. วาสทฺโท อุปริ "อทินฺนาทานํ ปหายา"ติ อาทีนิ อเปกฺขิตฺวา วิกปฺปตฺโถ วุตฺโต, เอวํ สพฺพตฺถ ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา อเปกฺขิตฺวา วิกปฺปภาโว เวทิตพฺโพ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน เอวํ วเทยฺย "สมโณ โคตโม ปาณํ น หนติ น ฆาเตติ น ตตฺถ สมนุญฺโ โหติ, วิรโต อิมสฺมา ทุสฺสีลฺยา, อโห วต เร พุทฺธคุณา มหนฺตา"ติ, อิติ มหนฺตํ อุสฺสาหํ กตฺวา วณฺณํ วตฺตุกาโมปิ อปฺปมตฺตกํ โอรมตฺตกํ อาจารสีลมตฺตกเมว วกฺขติ. อุปริ อสาธารณสภาวํ นิสฺสาย คุณํ ๒- วตฺตุํ น สกฺขิสฺสติ. น เกวลญฺจ ปุถุชฺชโนว, โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิอรหนฺโตปิ ปจฺเจกพุทฺธาปิ น สกฺโกนฺติเยว, ตถาคโตเยว ปน สกฺโกติ, ตํ โว อุปริ วกฺขามีติ. อยเมตฺถ สาธิปฺปายา อตฺถวณฺณนา. อิโต ปรํ ปน อนุปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสาม. อทินฺนาทานํ ปหายาติ เอตฺถ อทินฺนสฺส อาทานํ อาทินฺนาทานํ, ปรสฺส หรณํ ๓- เถยฺยํ, โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนูปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ๔- ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ. ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ. @เชิงอรรถ: ฉ. ทนฺตกฏฺ วา, อิ. ทนฺตกฏฺ วา วาสึ วา. ก. กฏฺ วา วาสึ วา @ ฉ.ม.อิ. วณฺณํ ฉ.ม. ปรสํหรณํ สี, ตสฺมึ ปน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๐.

ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺิตา, เถยฺยจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน หรณนฺติ. ฉ ปโยคา:- สาหตฺถิกาทโยว. เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาโร ปเสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร กุสาวหาโรติ อิเมสํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตาติ ๑- อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต. ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายี. จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ ทินฺนปาฏิกงฺขี. เถเนตีติ เถโน. น เถโน อเถโน, เตน. ๒- อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตน. อตฺตนาติ อตฺตภาเวน, อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตานํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ. ยถาปิธ, ๓- เอวํ สพฺพตฺถ. อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺจริยํ. พฺรหฺมํ เสฏฺ อาจารํ จรตีติ พฺรหฺมจารี. อาราจารีติ อพฺรหฺมจริยโต ทูรจารี. เมถุนาติ ราคปริยุฏฺานวเสน สทิสตฺตา "เมถุนกา"ติ ลทฺธโวหาเรหิ ปฏิเสวิตพฺพโต เมถุนาติ สงฺขฺยํ ๔- คตา อสทฺธมฺมา. คามธมฺมาติ คามวาสีนํ ธมฺมา. [๙] มุสาวาทํ ปหายาติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค วา, ๕- กายปฺปโยโค วา, วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. อปโร นโย, มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิจ คหฏฺานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย นตฺถีติ อาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกํปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสฺสาธิปฺปาเยน "อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, "อทิฏฺเยว ปน ทิฏฺนฺ"ติ อาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปวตฺตา ฉ.ม.อิ. น เถเนน ฉ.ม. ยถา จิธ @ อิ. สงฺขํ อยํ สทฺโท ฉ.ม. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๑.

ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณน ทฏฺพฺโพ. ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยาสมุฏฺาปิกเจตนากฺขเณเยว ๑- มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติ. ยสฺมา ปน ยถา กายกายปฏิพทฺธวาจาหิ ปรํ วิสํวาเทติ, ตถา "อิทมสฺส ภณาหี"ติ อาณาเปนฺโตปิ, ปณฺณํ ลิขิตฺวา ปุรโต นิสฺสชฺชนฺโตปิ, "อยมตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพ"ติ ๒- กุฏฺฏาทีสุ ลิขิตฺวา เปนฺโตปิ, ตสฺมา เอตฺถ อาณตฺติกนิสฺสคฺคิยถาวราปิ ปโยคา ยุชฺชนฺติ, อฏฺกถาสุ ปน อนาคตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา. ๓- สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาที. สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ, น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถ. โย หิ ปุริโส กทาจิปิ มุสา วทติ, กทาจิ สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริตตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ, ตสฺมา น โส สจฺจสนฺโธ. อยํ ปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธ. เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ ๔- อตฺโถ. เอโก ปุคฺคโล หลิทฺทราโค ๕- วิย, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย, อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ ๖- โหติ, เอโก ปาสาณเลขา วิย, อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา สีสํ ฉินฺทนฺเตปิ เทฺว กถา น กเถติ, อยํ วุจฺจติ เถโต. ปจฺจยิโกติ ปฏิยายิตพฺพโก, ๗- สทฺธายิตพฺพโกติ อตฺโถ. เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. เอโก ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ @เชิงอรรถ: ม. สมุฏฺาปกเจตนากฺขเณเยว. ฉ.ม. ทฏฺพฺโพ. อิ. คเหตพฺพํ. @ ก.ม. ิตกโถ. ฉ.ม.อิ. หลิทฺทิราโค. ก. อฏฺิตกโถ. @ ฉ.ม. ปตฺติยายิตพฺพโก, สี. ปติอยิตพฺพโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๒.

นตฺถิ, เอวเมว อิทนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโก. อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถ. ปิสุณํ วาจํ ปหายาติ อาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ, ปรสฺส จ สุญฺภาวํ กโรติ, สา ปิสุณา วาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา, เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา ๑- อยํ ผรุสา วาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตา เจตนาปิ ปิสุณาวาจาทินามเมว ลภติ, สาเอว จ อิธาธิปฺเปตาติ. ตตฺถ สงฺกิลิฏฺจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา ปิสุณาวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา:- ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี"ติ เภทปุเรกฺขารตา วา "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. อิเมสํ เภทายาติ เยสํ "อิโต สุตฺวา"ติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทาย. ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺตนฺ"ติ อาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ ๒- กตฺตา อนุกตฺตา. ๓- อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา. เทฺว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา "ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติ อาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ. สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม, ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุํปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. "สมคฺคราโม"ติปิ ปาลิ, อิยเมเวตฺถ อตฺโถ. สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺตฺถ คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ @เชิงอรรถ: ก. หทยสุขา ก. สนฺธานสฺส สี. โปตฺถเก อิทํ ปทํ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๓.

วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคีคุณปริทีปิกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติ. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสา วาจา, ตสฺสา อาวิภาวตฺถมิทํ วตฺถุ:- เอโก กิร ทารโก มาตุ วจนํ อนาทยิตฺวา อรญฺ คจฺฉติ, ตํ มาตา นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี "จณฺฑา ตํ มหิสี ๑- อนุพนฺธตู"ติ อกฺโกสิ. อถสฺส ตเถว อรญฺเ มหิสี อุฏฺาสิ. ทารโก "ยํ มม มาตา มุเขน กเถสิ, ตํ มา โหตุ, ยํ จิตฺเตน จินฺเตสิ, ตํ โหตู"ติ สจฺจกิริยมกาสิ. มหิสี ตตฺเถว พทฺธา วิย อฏฺาสิ. เอวํ มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย น ผรุสา วาจา โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวํปิ วทนฺติ "โจรา โว ๒- ขณฺฑาขณฺฑํ กโรนฺตู"ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน วทนฺติ, นิทฺธมถ ๓- เน"ติ, อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสา วาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสา วาจา น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ สุขํ สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสา วาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสา วาจาว. สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา:- อกฺโกสิตพฺโพ ปโร, กุปิตจิตฺตํ, อกฺโกสนนฺติ. เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ, "เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท"ติ ๔- เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. กณฺณสุขาติ พยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ, อปฺปฏิหญฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ "ปิตา"ติ วทนฺติ, ภาติมตฺตํ "ภาตา"ติ วทนฺติ, มาติมตฺตํ "มาตา"ติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม.อิ. มหึสี ม. เต ม. นิทฺธรถ @ ขุ.อุ. ๒๕/๖๕ อปรลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺต.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๔.

กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา. อนตฺถวิญฺาปก ๑- กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว สมฺภารา:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจาติ. กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถ. ภูตํ ตถํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที. นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที. สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาที. นิธานํ วุจฺจติ ปโนกาโส, นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพยุตฺตกํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ. กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ "อหํ นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี"ติ น อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเวกฺขิตฺวาว ๒- ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ. อตฺถสญฺหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ ภาสติ. ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ เตน อตฺเถน สญฺหิตตฺตา อตฺถสญฺหิตํ วาจํ ภาสติ, น อญฺ นิกฺขิปิตฺวา อญฺ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ. [๑๐] พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชนฺติ ปญฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา, เฉทนเภทนปจนาทิภาเวน ๓- วิโกปนา ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. เอกภตฺติโกติ ปาตราสภตฺตํ, สายมาสภตฺตนฺติ เทฺว ภตฺตานิ, เตสุ ปาตราสภตฺตํ อนฺโตมชฺฌนฺหิเกน ๔- ปริจฺฉินฺนํ, อิตรํ มชฺฌนฺหิกโต อุทฺธํ อนฺโตอรุเณน ตสฺมา อนฺโตมชฺฌนฺหิเก ทสกฺขตฺตุํ ภุญฺชมาโนปิ เอกภตฺติโกว โหติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "เอกภตฺติโก"ติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิ....วิญฺาปิก... ฉ.ม. อิ. อเปกฺขิตฺวาว @ สี. เฉทนปจนาทิภาเวน ก. อนฺโตมชฺฌนฺติเกน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๕.

รตฺติยา โภชนํ รตฺติ, ตโต อุปรโตติ รตฺตูปรโต. อติกฺกนฺเต มชฺฌนฺหิเก ยาว สุริยตฺถงฺคมา โภชนํ วิกาลโภชนํ นาม, ตโต วิรตตฺตา วิรโต วิกาลโภชนา. กทา วิรโต? อโนมานทีตีเร ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺาย. สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏานีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํ. อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ น ภิกฺขุนีนญฺจ วฏฺฏนฺติ. มาลาทีสุ มาลาติ ยํกิญฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยํกิญฺจิ คนฺธชาตํ. วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ ปิลนฺธนฺโต ธาเรติ นาม, อูนฏฺานํ ปูเรนฺโต มณฺเฑติ นาม, คนฺธวเสน ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺโต วิภูเสติ นาม. านํ วุจฺจติ การณํ, ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ. ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ อกปฺปิยํ ๑- ปจฺจตฺถรณํ, ตโต ปฏิวิรโตติ อตฺโถ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ, โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ. ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต, เนว นํ อุคฺคณฺหาติ, น อุคฺคณฺหาเปติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยตีติ อตฺโถ. อามกธญฺปฏิคฺคหณาติ สาลิ วีหิ ยว โคธุม กงฺคุ วรก กุทฺรูสก สงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธญฺสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลญฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ เยว. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อญฺตฺร โอทิสฺส อนุญฺาตา อามกมํสมจฺฉานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํ. อิตฺถีกุมาริกาปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา นาม, ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว. @เชิงอรรถ: อิ. อกปฺปิยตฺถตํ, ฉ.ม. อกปฺปิยปจฺจตฺถรณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๖.

ทาสีทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ทาสีทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ ๑- น วฏฺฏติ. "กปฺปิยการกํ ๒- ทมฺมิ, อารามิกํ ทมฺมี"ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏตีติ. อเชฬกาทีสุปิ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ. ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รูหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รูหติ. ยตฺถ วา อุภยํปิ รูหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปีตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว. ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปหิตํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค นาม ตทุภยกรณํ, ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานํ อนุโยคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วญฺจนํ. ตตฺถ ตุลากูฏํ ตาว รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปกูฏํ นาม เทฺว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค. ๓- คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค. กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วญฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อญฺา เทฺว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺเณ กโรติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิญฺจิเทว อฑฺฒํ กุลํ ปวิสิตฺวา "สุวณฺณภาชนานิ กีณถา"ติ วตฺวา อคฺเฆ ๔- ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ๕- ทาตุกาโม โหติ. ตโต เตหิ "กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ"ติ วุตฺเต "วีมํสิตฺวา คณฺหถา"ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพา ปาติโย ทตฺวา คจฺฉติ. มานกูฏํ นาม หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺา ฉินฺเทน @เชิงอรรถ: สี.ม. ปฏิคฺคหณมฺปิ อิ. กปฺปการกํ ก. ปุพฺพภาเคเยว @ ก. อคฺเฆ อญฺเหิ สี. มหคฺฆตรํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๗.

มาเนน "สณิกํ อาสิญฺจา"ติ วตฺวา อตฺตโน ภาชเน ลหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต ฉินฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลญฺจํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ. อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ อสฺสามิเก สามิเก กาตุํ ลญฺจคฺคหณํ. วญฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วญฺจนํ. ตตฺริทเมกํ วตฺถุ:- เอโก กิร ลุทฺทโก มิคญฺจ มิคโปตกญฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ, ตเมโก ธุตฺโต "กึ โภ มิโค อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก"ติ อาห. "มิโค เทฺว กหาปเณ, มิคโปตโก เอกนฺ"ติ จ วุตฺเต เอกํ กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต "น เม โภ มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี"ติ อาห. เตนหิ เทฺว กหาปเณ เทหีติ. โส อาห "นนุ เต โภ มยา ปมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโน"ติ. อาม ทินฺโนติ. "อิมํปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ, อยญฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ เทฺว กหาปณา ภวิสฺสนฺตี"ติ. โส "การณํ วทตี"ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ. นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ, อมณึ มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปฏิรูปเกน วญฺจนํ. สาวิโยโคติ ๑- กุฏิลโยโค, เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ. ตสฺมา อุกฺโกฏนสาวิโยโค วญฺจนสาวิโยโค นิกติสาวิโยโคติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกจิ "อญฺ ทสฺเสตฺวา อญฺสฺส ปริวตฺตนํ สาวิโยโค"ติ วทนฺติ, ตมฺปน วญฺจเนเนว สงฺคหิตํ. เฉทนาทีสุ เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มรณํ. พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ. วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส. อาโลโป @เชิงอรรถ: ฉ.ม.สี.อิ. สาจิโยโค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๘.

วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ. สหสากาโรติ สาหสิกกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ เปตฺวา อิจฺฉิตภณฺฑานํ คหณํ. เอวเมตสฺมา เฉทนา ฯเปฯ สหสาการา ปฏิวิรโต สมโณ โคตโมติ. อิติ วา หิ ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส วณฺณํ วทมาโน วเทยฺยาติ. เอตฺตาวตา จูฬสีลํ นิฏฺิตํ โหติ. มชฺฌิมสีลวณฺณนา [๑๑] อิทานิ มชฺฌิมสีลํ วิตฺถาเรนฺโต ๑- "ยถา วา ปเนเก โภนฺโต"ติ อาทิมาห. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา. สทฺธาเทยฺยานีติ กมฺมญฺจ ผลญฺจ อิธโลกญฺจ ปรโลกญฺจ สทฺทหิตฺวา ทินฺนานิ. "อยํ เม าตี"ติ วา "มิตฺโต"ติ วา "อิทํ ปฏิกริสฺสติ, อิทํ วา เตน กตปุพฺพนฺ"ติ วา เอวํ น ทินฺนานีติ อตฺโถ. เอวํ ทินฺนานิ หิ น สทฺธาเทยฺยานิ นาม โหนฺติ. โภชนานีติ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อตฺถโต ปน สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา จีวรานิ ปารุปิตฺวา เสนาสนานิ เสวมานา คิลานเภสชฺชํ ปริภุญฺชมานาติ สพฺพเมตํ วุตฺตเมว โหติ. เสยฺยถีทนฺติ นิปาโต. ตสฺสตฺโถ:- กตโม โส พีชคามภูตคาโม, ยสฺส สมารมฺภมนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ. ตโต ตํ ทสฺเสนฺโต มูลพีชนฺติ อาทิมาห. ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิ ๒- สิงฺคิเวรํ วจา วจตฺถํ ๓- อติวิสํ กฏุกโรหิณี อุสีรํ ภทฺทมุตฺตกนฺติ เอวมาทิ. ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺโถ นิโครฺโธ ปิลกฺโข ๔- อุทุมฺพโร กจฺฉโก กปิตฺถโนติ เอวมาทิ. ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุ นโฬ เวฬูติ เอวมาทิ. อคฺคพีชํ นาม อชฺชกํ ๕- ผณิชฺชกํ หริเวรนฺติ เอวมาทิ. พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณนฺติ เอวมาทิ. สพฺพเญฺหตํ รุกฺขโต วิโยชิตํ วิรูหนสมตฺถเมว "พีชคาโม"ติ วุจฺจติ. รุกฺขโต ปน อวิโยชิตํ อสุกฺขํ "ภูตคาโม"ติ วุจฺจติ. ตตฺถ ภูตคามสมารมฺโภ ปาจิตฺติยวตฺถุ, พีชคามสมารมฺโภ ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ก. สมารภิตฺวา ทสฺเสนฺโต ก. หิลิทฺทํ ฉ.ม. วจตฺตํ @ ก. มิลกฺขุ อิ. อชฺชุกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗๙.

[๑๒] สนฺนิธิการกปริโภคนฺติ สนฺนิธิกตสฺส ปริโภคํ. ๑- ตตฺถ ทุวิธา กถา วินยวเสน จ สลฺเลขวเสน จ. วินยวเสน ตาว ยํกิญฺจิ อนฺนํ อชฺช ปฏิคฺคหิตํ อปรชฺชุ สนฺนิธิการกํ โหติ, ตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยํ. อตฺตนา ลทฺธํ ปน สามเณรานํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ ปาเปตฺวา ทุติยทิวเส ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, สลฺเลโข ปน น โหติ. ปานสนฺนิธิมฺหิปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ปานํ นาม อมฺพปานาทีนิ อฏฺ ปานานิ, ยานิ จ เตสํ อนุโลมานิ, เตสํ วินิจฺฉโย สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต. วตฺถสนฺนิธิมฺหิ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตํ สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ, อยํ ปริยายกถา. นิปฺปริยายโต ปน ติจีวรสนฺตุฏฺเน ภวิตพฺพํ, จตุตฺถํ ลภิตฺวา อญฺสฺส ทาตพฺพํ. สเจ ยสฺส กสฺสจิ ทาตุํ น สกฺโกติ, ยสฺส ปน ทาตุกาโม โหติ, โส อุทฺเทสตฺถาย วา ปริปุจฺฉตฺถาย วา คโต, อาคตมตฺเต ทาตพฺพํ, อทาตุํ น วฏฺฏติ. จีวเร ปน อปฺปโหนฺเต สติยา ปจฺจาสาย อนุญฺาตกาเล ๒- เปตุํ วฏฺฏติ. สูจิสุตฺตจีวรการกานํ อลาเภน ตโต ปรํปิ วินยกมฺมํ กตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ. "อิมสฺมึ ชิณฺเณ ปุน อีทิสํ กุโต ลภิสฺสามี"ติ ปน เปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ. ยานสนฺนิธิมฺหิ ยานํ นาม วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกา สีวิกา ปาฏงฺกีติ, เนตํ ปพฺพชิตสฺส ยานํ. อุปาหนา ปน ปพฺพชิตสฺส ยานํเยว. เอกสฺส ภิกฺขุสฺส หิ เอโก อรญฺตฺถาย, เอโก โธตปาทกตฺถายาติ อุกฺกํสโต เทฺว อุปาหนสงฺฆาฏา วฏฺฏนฺติ, ตติยํ ลภิตฺวา อญฺสฺส ทาตพฺโพ. "อิมสฺมึ ชิณฺเณ อญฺ กุโต ลภิสฺสามี"ติ หิ เปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ. สยนสนฺนิธิมฺหิ สยนนฺติ มญฺโจ. เอกสฺส ภิกฺขุโน เอโก คพฺเภ, เอโก ทิวาฏฺาเนติ อุกฺกํสโต เทฺว มญฺจา วฏฺฏนฺติ. ตโต อุตฺตรึ ลภิตฺวา อญฺสฺส ภิกฺขุโน วา คณสฺส วา ทาตพฺโพ, อทาตุํ น วฏฺฏติ. สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติ. @เชิงอรรถ: ก. สนฺนิธิการปริโภคํ สี.อิ. อนุญฺาตกาลํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๐.

คนฺธสนฺนิธิมฺหิ ภิกฺขุโน กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ ๑- สติ คนฺธา วฏฺฏนฺติ. เต คนฺเธ อาหราเปตฺวา ตสฺมึ โรเค วูปสนฺเต อญฺเสํ วา อาพาธิกานํ ทาตพฺพา ทฺวาเร ปญฺจงฺคุลิฆรธูปนาทีสุ วา อุปเนตพฺพา. "ปุน โรเค สติ ภวิสฺสนฺตี"ติ ปน เปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ ๒- จ โหติ, สลฺลเขญฺจ โกเปติ. อามิสนฺติ วุตฺตาวเสสํ ทฏฺพฺพํ. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ "ตถารูเป กาเล อุปการาย ภวิสฺสนฺตี"ติ ติลตณฺฑุลมุคฺคมาส- นาฬิเกรโลณมจฺฉมํสวลฺลูรสปฺปิเตลคุฬภาชนาทีนิ อาหราเปตฺวา เปติ. โส วสฺสกาเล กาลสฺเสว สามเณเรหิ ยาคุํ ปจาเปตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา "สามเณร อุทกกทฺทเม ทุกฺขํ คามํ ปวิสิตุํ, คจฺฉ อสุกํ กุลํ คนฺตฺวา มยฺหํ วิหาเร นิสินฺนภาวํ อาโรเจหิ, อสุกกุลโต ทธิอาทีนิ อาหรา"ติ เปเสติ. ภิกฺขูหิ "กึ ภนฺเต คามํ ปวิสิสฺสถา"ติ วุตฺเตปิ "ทุปฺปเวโส อาวุโส อิทานิ คาโม"ติ วทติ. เต "โหตุ ภนฺเต, อจฺฉถ ตุเมฺห, มยํ ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา อาหริสฺสามา"ติ คจฺฉนฺติ. อถ สามเณโรปิ ทธิอาทีนิ อาหริตฺวา ภตฺตญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ, ตํ ภุญฺชนฺตสฺเสว อุปฏฺากา ภตฺตํ ปหิณนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ ภุญฺชติ. อถ ภิกฺขู ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ คีวายามกํ ภุญฺชติเยว. เอวํ จตุมาสมฺปิ วีตินาเมติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ "มุณฺฑกุฏุมฺพิกชีวิตํ ชีวติ, น สมณชีวิตนฺ"ติ. เอวรูโป อามิสสนฺนิธิ นาม โหติ. ภิกฺขุโน ปน วสนฏฺาเน เอกา ตณฺฑุลนาฬิ, เอโก คุฬปิณฺโฑ, จตุภาคมตฺตํ สปฺปีติ เอตฺตกํ นิเธตุํ วฏฺฏติ อกาเล สมฺปตฺตโจรานํ อตฺถาย. เต หิ เอตฺตกํปิ อามิสปฏิสนฺถารํ อลภนฺตา ชีวิตาปิ โวโรเปยฺยุํ, ตสฺมา สเจ เอตฺตกํ นตฺถิ, อาหราเปตฺวาปิ เปตุํ วฏฺฏติ. อผาสุกกาเล จ ยเทตฺถ กปฺปิยํ, ตํ อตฺตนาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ. กปฺปิยกุฏิยํ ปน พหุํ เปนฺตสฺสาปิ สนฺนิธิ นาม นตฺถิ. ตถาคตสฺส ปน ตณฺฑุลนาฬิอาทีสุ วา ยํกิญฺจิ จตุรงฺคุลมตฺตํ ๓- วา ปิโลติกขณฺฑํ "อิทํ เม อชชฺ วา เสฺว วา ภวิสฺสตี"ติ ปิตํ นาม นตฺถิ. [๑๓] วิสูกทสฺสเนสุ นจฺจํ นาม ยํกิญฺจิ นจฺจํ, ตํ มคฺคํ คจฺฉนฺเตนาปิ คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺุํ น วฏฺฏติ. วิตฺถารวินิจฺฉโย ปเนตฺถ สมนฺตปาสาทิกายํ @เชิงอรรถ: ม. ฉวิโรคาทิอาพาเธ. ก. สี.อิ. คนฺธสนฺนิธิ ฉ.ม.สี.อิ. จตุรตนมตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๑.

วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺเพสุ สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺเตสุ สุตฺตปเทสุ. อิโต ปรํ หิ เอตฺตกํปิ อวตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปโยชนมตฺตเมว วณฺณยิสฺสามาติ. เปกฺขนฺติ นฏสมชฺชํ ๑- อกฺขานนฺติ ภารตยุชฺฌนาทิกํ. ๒- ตํ ยสฺมึ าเน กถิยติ, ตตฺถ คนฺตุํปิ น วฏฺฏติ. ปาณิสฺสรนฺติ กํสตาฬํ, "ปาณิตาฬนฺ"ติปิ วทนฺติ. เวตาฬนฺติ ฆนตาฬํ, "มนฺเตน มตสรีรุฏฺาปนนฺ"ติปิ เอเก. กุมฺภถูนนฺติ จตุรสฺสอมฺภณกตาฬํ, "กุมฺภสทฺทนฺ"ติปิ เอเก. โสภนครกนฺติ ๓- นฏานํ อพฺโภกิรณํ, โสภนครกํ ๔- วา, ปฏิภาณจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. จณฺฑาลนฺติ อโยคุฬกีฬา, "จณฺฑาลานํ สาณโธวนกีฬา"ติปิ วทนฺติ. วํสนฺติ เวฬุํ อุสฺสาเปตฺวา กีฬนํ. โธวนนฺติ อฏฺิโธวนํ, เอกจฺเจสุ กิร ชนปเทสุ กาลกเต ๕- าตเก น ฌาเปนฺติ, นิขณิตฺวา เปนฺติ. อถ เนสํ ปูติภูตํ กายํ ตฺวา นีหริตฺวา อฏฺีนิ โธวิตฺวา คนฺเธหิ มกฺขิตฺวา เปนฺติ. เต นกฺขตฺตกาเล เอกสฺมึ าเน อฏฺีนิ เปตฺวา เอกสฺมึ าเน สุราทีนิ เปตฺวา โรทนฺตา ปริเทวนฺตา สุรํ ปิวนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อตฺถิ ภิกฺขเว ทกฺขิเณสุ ชนปเทสุ อฏฺิโธวนํ นาม, ตตฺถ โหติ อนฺนมฺปิ ปานมฺปิ ขชฺชมฺปิ โภชนมฺปิ เลหมฺปิ ๖- เปยฺยมฺปิ นจฺจมฺปิ คีตมฺปิ วาทิตมฺปิ. อตฺเถตํ ภิกฺขเว โธวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามี"ติ. ๗- เอกจฺเจ ปน "อินฺทชาเลน อฏฺิโธวนํ โธวนนฺ"ติปิ วทนฺติ. หตฺถิยุทฺธาทีสุ ภิกฺขุโน เนว หตฺถิอาทีหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตุํ, น เต ยุชฺฌาเปตุํ, น ยุชฺฌนฺเต ทฏฺุํ วฏฺฏติ. นิพฺพุทฺธนฺติ มลฺลยุทฺธํ. อุปฺโยชิกนฺติ ยตฺถ สมฺปหาโร ทิสฺสติ. พลคฺคนฺติ พลคณฏฺานํ. เสนาพฺยูหนฺติ เสนาย นิเวโส, สกฏพฺยูหาทิวเสน เสนาย นิเวสนํ. อนีกทสฺสนนฺติ "ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ หตฺถานีกนฺ"ติ ๘- อาทินา นเยน วุตฺตสฺส อนีกสฺส ทสฺสนํ. @เชิงอรรถ: ก. นฏาทิสมชฺชํ, สี. นฏสมชฺชา อิ. ภารตรามายณาทิกํ, ก. ภารตรามยุชฺฌนาทิกํ @ ฉ.ม.อิ. โสภนกนฺติ ฉ.ม. โสภนกรํ, สี. โสภนฆรกํ @ ฉ.ม. กาลงฺกเต ฉ.ม.อิ. เลยฺยมฺปิ @ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๐๗ โธวนสุตฺต วินย. ๒/๓๒๔/๒๖๘ อุยฺโยธิกสิกฺขาปท

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๒.

[๑๔] ปมาโท เอตฺถ ติฏฺตีติ ปมาทฏฺานํ, ชูตญฺจ ตํ ปมาทฏฺานญฺจาติ ชูตปฺปมาทฏฺานํ. เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺ อฏฺ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺปทํ. ทสปเทปิ เอเสว นโย. อากาสนฺติ อฏฺปททสปเทสุ วิย อากาเสเยว กีฬนํ. ปริหารปถนฺติ ภูมิยํ นานาปถมณฺฑลํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปริหริตพฺพํ ปถํ ปริหรนฺตานํ กีฬนํ. สนฺติกนฺติ ๑- สนฺติกกีฬนํ. ๒- เอกชฺฌํ ปิตา สาริโย วา สกฺขราโย วา อจาเลนฺตา นเขเนว อปเนนฺติ จ อุปเนนฺติ จ, สเจ ตตฺถ กาจิ จลติ, ปราชโย โหติ. เอวรูปาย กีฬาเยตํ อธิวจนํ. ขลิกนฺติ ชูตผลเก ปาสกกีฬนํ. ฆฏิกา วุจฺจติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกปหรณกีฬา. สลากหตฺถนฺติ ลาขาย วา มญฺชิฏฺิกาย ๓- วา ปิฏฺอุทเกน วา สลากหตฺถํ เตเมตฺวา "กึ โหตู"ติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา ตํ ปหริตฺวา หตฺถิอสฺสาทิรูปทสฺสนกีฬา. ๔- อกฺขนฺติ คุฬกีฬนํ. ๕- ปงฺคจีรํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา ตํ ธมนฺตา กีฬนฺติ, วงฺกกนฺติ คามทารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํ. โมกฺขจิกนฺติ ๖- สมฺปริวตฺตกกีฬนํ, อากาเส วา ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ เปตฺวา เหฏฺุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิงฺคุลิกํ วุจฺจติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํ. ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา, ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติ. รถกนฺติ ขุทฺทกรถํ. ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมว. อกฺขริกา วุจฺจติ อากาเส วา ปิฏฺิยํ วา อกฺขรชานนกีฬา. มเนสิกา นาม มนสา จินฺติตชานนกีฬา. ยถาวชฺชํ นาม กาณกุณิขุชฺชาทีนํ ยํ ยํ วชฺชํ, ตํ ตํ ปโยเชตฺวา ทสฺสนกีฬา. [๑๕] อาสนฺทินฺติ ปมาณาติกฺกนฺตาสนํ. "อนุยุตฺตา วิหรนฺตี"ติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา ปน สพฺพปเทสุ อุปโยควจนํ กตํ. ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ เปตฺวา กโต. โคนโกติ ทีฆโลมโก มหาโกชโว, จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิ. จิตฺตกนฺติ วานวิจิตฺตํ อุณฺณามยตฺถรณํ. ปฏิกาติ อุณฺณามโย เสตปจฺจตฺถรโณ. ๗- ปฏลิกาติ ฆนปุปฺผโก อุณฺณามยตฺถรโณ, โย ๘- "อาลมกปตฺโต"ติปิ ๙- วุจฺจติ. @เชิงอรรถ: ม. ปนฺติกนฺติ ปนฺติกกีฬนํ. สี. สนฺติกกีฬากีฬนํ สี. มญฺเชฏฺิกาย @ ฉ.ม,....กีฬนํ ฉ.ม. คุฬกีฬา ฉ.ม. โมกฺขจิกา วุจฺจติ @ ฉ.ม. เสตตฺถรโณ อิ. โส @ ฉ.ม. อามลกปตฺโตติปิ, สี. อมิลาตปฏฺโฏ, อิ. อามิลากปฏฺโฏ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๓.

ตูลิกาติ ติณฺณํ ตูลานํ อญฺตรปุณฺณา ตูลิกา. วิกติกาติ สีหพยคฺฆาทิรูปวิจิโตฺร อุณฺณามยตฺถรโณ. อุทฺทโลมีติ อุภยโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เกจิ "เอกโต อุคฺคตปุปฺผนฺ"ติ วทนฺติ. เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เกจิ "อุภโต อุคฺคตปุปฺผนฺ"ติปิ วทนฺติ. กฏฺิสฺสนฺติ ๑- รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํ. โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตเมว โกสิยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ. "สุทฺธโกเสยฺยํ ปน วฏฺฏตี"ติ วินเย วุตฺตํ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปน "เปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ น วฏฺฏนฺตี"ติ วุตฺตํ. กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํ. หตฺถตฺถรํ อสฺสตฺถรนฺติ หตฺถิอสฺสปิฏฺีสุ อตฺถรณอตฺถรณกาเยว. ๒- รถตฺถเรปิ เอเสว นโย. อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มญฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตา ปเวณิ. กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณนฺติ กทลิมิคจมฺมํ นาม อตฺถิ, เตน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณํ, อุตฺตมปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ ปตฺถริตฺวา สิพฺพิตฺวา กโรนฺติ. สอุตฺตรจฺฉทนฺติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริพทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถ. เสตวิตานํปิ เหฏฺา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, อสติ ปน วฏฺฏติ. อุภโตโลหิตกุปธานนฺติ สีสุปธานญฺจ ปาทุปธานญฺจาติ มญฺจสฺส อุภโตโลหิตกํ อุปธานํ, เอตํ น กปฺปติ. ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รตฺตํ วา โหติ ปทุมวณฺณํ วา วิจิตฺรํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติ. มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ. อโลหิตกานิ เทฺวปิ วฏฺฏนฺติเยว. ตโต อุตฺตรึ ลภิตฺวา อญฺเสํ ทาตพฺพานิ. ทาตุํ อสกฺโกนฺโต มญฺเจ ติริยํ อตฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุํปิ ลภติ. อาสนฺทิอาทีสุ ปน วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ. วุตฺตญฺเจตํ "อนุชานามิ ภิกฺขเว อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ, ตูลิกํ วิชเฏตฺวา พิมฺโพหนํ กาตุํ, อวเสสํ ภูมฺมตฺถรณํ กาตุนฺ"ติ. ๓- [๑๖] อุจฺฉาทนาทีสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกานํ สรีรคนฺโธ ทฺวาทสมตฺตวสฺสปตฺตกาเล ๔- นสฺสติ, ๕- เตสํ สรีรทุคฺคนฺธหรณตฺถาย คนฺธจุณฺณาทีหิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กฏฺฏิสฺสนฺติ สี. อตฺถรณกอตฺถรกาว วินย. ๗/๓๒๐/๙๓ ตติยภาณวาร @ ฉ.ม. ทฺวาทสวสฺสปตฺตกาเล, สี. ทฺวาทสวสฺสมตฺตกาเล สี. น นสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๔.

อุจฺฉาเทนฺติ, เอวรูปํ อุจฺฉาทนํ น วฏฺฏติ. ปุญฺวนฺเต ปน ทารเก อูรูสุ นิปชฺชาเปตฺวา เตเลน มคฺเขตฺวา หตฺถปาทอูรุนาภิอาทีนํ สณฺานสมฺปาทนตฺถํ ปริมทฺทนฺติ, เอวรูปํ ปริมทฺทนํ น วฏฺฏติ. นหาปนนฺติ เตสํเยว ทารกานํ คนฺธาทีหิ นฺหาปนํ ๑- วิย. สมฺพาหนนฺติ มหามลฺลานํ วิย หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ ปหริตฺวา พาหุวฑฺฒนํ. อาทาสนฺติ ยํ กิญฺจิ อาทาสํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. อญฺชนนฺติ อลงฺการญฺชนเมว. มาลาติ พทฺธมาลา วา อพทฺธมาลา วา. วิเลปนนฺติ ยํ กิจิ ฉวิราคกรณํ. มุขจุณฺณกํ มุขาเลปนนฺติ มุเข กาฬปิฬกาทีนํ หรณตฺถาย มตฺติกกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต จลิเต สาสปกกฺกํ เทนฺติ, เตน โทเส ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ, เตน ฉวิวณฺเณ อารูเฬฺห มุขจุณฺณเกน มุขํ จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ ๒- พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺ วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติ. อปเร สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, สุวณฺณจิรกมุตฺตาลตาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. อปเร จตุหตฺถํ ทณฺฑํ วา อญฺ วา ปน อลงฺกตทณฺฑกํ คเหตฺวา วิจรนฺติ, ตถา อิตฺถีปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามปสฺเส โอลคฺคิตํ, อปเร กณฺณิกรตนปริกฺขิตฺตโกสํ อติติขิณํ อสึปิ, ๓- ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺชาทิปริกฺขิตฺตา อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปตฺตํ พนฺธนฺติ, จูฬามณึ ธาเรนฺติ, จามรวาลวีชนึ ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติ. [๑๗] อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ ติรจฺฉานกถา. ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ "มหาสมฺมโต, มนฺธาตา, ธมฺมาโสโก เอวํมหานุภาโว"ติ อาทินา นเยน ปวตฺตา กถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ. เตสุ "อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย"ติ อาทินา นเยน เคหสิตกถาว @เชิงอรรถ: ม. นฺหาปนํ วิย นหาปนํ ก. วิจิตฺรสํขกปาลาทีหิ ฉ.ม. อสึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๕.

ติรจฺฉานกถา โหติ. "โสปิ นาม เอวํมหานุภาโว ขยํ คโต"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺานภาเว ติฏฺติ. โจเรสุปิ "มูลเทโว เอวํมหานุภาโว. เมฆมาโล เอวํมหานุภาโว"ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ "อโห สูรา"ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ "อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ"ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา. "เตปิ นาม ขยํ คตา"ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานเมว โหติ. อปิจ อนฺนาทีสุ "เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺหา ภุญฺชิมฺหา"ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา "ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺหา, เจติเย ปูชํ อกริมฺหา"ติ กเถตุํ วฏฺฏติ. าติกถาทีสุ ปน "อมฺหากํ าตกา สูรา สมตฺถา"ติ วา "ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิเตฺรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา"ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา "เตปิ โน าตกา ขยํ คตา"ติ วา "ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สํฆสฺส อทมฺหา"ติ วา กถิตพฺพํ. ๑- คามกถาปิ สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา "อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา"ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. สาตฺถกมฺปน กตฺวา "สทฺธา ปสนฺนา"ติ วา "ขยวยํ คตา"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย. อิตฺถีกถาปิ วณฺณสณฺานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, "สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตา"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สูรกถาปิ "นนฺทมิตฺโต ๒- นาม โยโธ สูโร อโหสี"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺโธ อโหสิ ขยํ คโต"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ "อสุกา วิสิขา สุนิวิฏฺา ทุนฺนิวิฏฺา สูรา สมตฺถา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา ปสนฺนา ขยวยํ คตา"ติ เอวเมว วฏฺฏติ. กุมฺภฏฺานกถาติ อุทกฏฺานกถา, อุทกติตฺถกถาติ วุจฺจติ, กุมฺภทาสีกถา วา, สาปิ "ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา"ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ. "สทฺธา ปสนฺนา"ติ อาทินา นเยเนว วฏฺฏติ. ปุพฺพเปตกถาติ อตีตาติกถา. ตตฺถ ตตฺถ ๓- วตฺตมานาติกถาสทิโส จ วินิจฺฉโย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กเถตุํ วฏฺฏติ ฉ.ม.อิ. นนฺทิมิตฺโต ฉ.ม.อิ. ตตฺถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๖.

นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา. โลกกฺขายิกาติ "อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต? อสุเกน นาม นิมฺมิโต. กาโก เสโต อฏฺีนํ เสตตฺตา. พลากา ๑- รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา"ติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา. สมุทฺทกฺขายิกา นาม "กสฺมา สมุทฺโท สาคโร? สาครเทเวน ขโต, ตสฺมา สาคโร. `ขโต เม'ติ หตฺถมุทฺธาย สยํ นิเวทิตตฺตา สมุทฺโท"ติ เอวมาทิกา นิรตฺถกสมุทฺทกฺขายนกถา. ๒- ภโวติ วุฑฺฒิ. อภโวติ หานิ. "อิติ ภโว, อิติ อภโว"ติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา ๓- อิติภวาภวกถา. [๑๘] วิคฺคาหิกกถาติ วิคฺคหกถา สารมฺภกถา. ตตฺถ สหิตํ เมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺ, อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อสหิตนฺเตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺ. อธิจิณฺณนฺเต วิปฺปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีฆรตฺตาจิณฺณวเสน สุปฺปคุณํ, ตํ มยฺหํ เอกวจเนเนว วิปฺปราวตฺตํ ปริวตฺติตฺวา ิตํ, น กิญฺจิ ชานาสีติ อตฺโถ. อาโรปิโต เต วาโทติ มยา ตว วาเท โทโส ๔- อาโรปิโต. จร วาทปฺปโมกฺขายาติ โทสโมจนตฺถํ จร วิจร, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ อตฺโถ. นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยํ ปโหสิ, อิทานิเยว นิพฺเพเหีติ. [๑๙] ทูเตยฺยกถายํ อิธ คจฺฉาติ อิโต อสุกํ นาม านํ คจฺฉ. อมุตร คจฺฉาติ ตโต อสุกํ นาม านํ คจฺฉ. อิทํ หราติ อิโต อิทํ นาม หร. อมุตฺร อิทํ อาหราติ อสุกฏฺานโต อิทํ นาม อิธ อาหร. สงฺเขปโต ปน อิทํ ทูเตยฺยํ นาม เปตฺวา ปญฺจ สหธมฺมิเก รตนตฺตยสฺส อุปการปฏิสํยุตฺตญฺจ คิหิสาสนํ อญฺเสํ น วฏฺฏติ. [๒๐] กุหกาติ อาทีสุ ติวิเธน กุหกวตฺถุนา โลกํ กุหยนฺติ วิมฺหาปยนฺตีติ กุหกา. ลาภสกฺการตฺถิกา หุตฺวา ลปนฺตีติ ลปกา. นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ เนมิตฺตกา. นิปฺเปโส สีลเมเตสนฺติ นิปฺเปสิกา. ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนฺติ มคฺคนฺติ ปริเยสนฺตีติ ลาเภน ลาภํ นิชิคึสิตาโร, กุหนา ลปนา เนมิตฺตกตา นิปฺเปสิกตา @เชิงอรรถ: ม. พกา ฉ.ม.อิ. นิรตฺถกา... @ อิ. ปวตฺติตา กถา สี. ตว โทโส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๗.

ลาเภน ลาภํ นิชิคึสนตาติ เอตาหิ สมนฺนาคตานํ ปุคฺคลานํ เอตํ อธิวจนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน ปเนตา กุหนาทิกา วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทเสเยว ปาลิญฺจ อฏฺกถญฺจ อาหริตฺวา ปกาสิตาติ. เอตฺตาวตา มชฺฌิมสีลํ นิฏฺิตํ โหติ. มหาสีลวณฺณนา [๒๑] อิโต ปรํ มหาสีลํ โหติ. องฺคนฺติ หตฺถปาทาทีสุ เยน เกนจิ เอวรูเปน องฺเคน สมนฺนาคโต ทีฆายุ ยสวา โหตีติ อาทินยปฺปวตฺตํ องฺคสตฺถํ. นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสตฺถํ. ปณฺฑุราชา กิร ติสฺโส มุตฺตาโย มุฏฺิยํ กตฺวา เนมิตฺตกํ ปุจฺฉิ "กึ เม หตฺเถ"ติ? โส อิโตจิโต จ วิโลเกสิ, ตสฺมึ จ สมเย ฆรโคลิกาย มกฺขิกา คยฺหนฺตี มุตฺตา, โส "มุตฺตา"ติ อาห. ปุน "กตี"ติ ปุฏฺโ กุกฺกุฏสฺส ติกฺขตฺตุํ วสฺสนฺตสฺส ๑- สทฺทํ สุตฺวา "ติสฺโส"ติ อาห. เอวํ ตํ ตํ อาทิสิตฺวา นิมิตฺตมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. อุปฺปาตนฺติ อสนิปาตาทีนํ มหนฺตานํ อุปฺปาตํ, ๒- ตํ หิ ทิสฺวา "อิทํ ภวิสฺสติ, เอวํ ภวิสฺสตี"ติ อาทิสนฺติ. สุปินนฺติ โย ปุพฺพณฺหสมเย สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย อิทํ นาม ปสฺสติ, ตสฺส อิทํ นาม โหตี"ติ อาทินา นเยน สุปินกํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. ลกฺขณนฺติ "อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคโต ราชา โหติ, อิมินา อุปราชา"ติ อาทิกํ. มูสิกจฺฉินฺนนฺติ อุนฺทูรขายิตํ. เตนาปิ หิ อหเต วา วตฺเถ, อนหเต วา วตฺเถ, อิโต ปฏฺาย เอวํ ฉินฺเน อิทํ นาม โหตีติ อาทิสนฺติ. อคฺคิโหมนฺติ เอวรูเปน ทารุนา เอวํ หุเต อิทํ นาม โหตีติ อคฺคิชุหนํ. ทพฺพิโหมาทีนีปิ อคฺคิโหมาเนว, เอวรูปาย ทพฺพิยา เอทิเสหิ กณาทีหิ หุเต อิทํ นาม โหตีติ เอวํ ปวตฺติวเสน วิสุํ วุตฺตานิ. ตตฺถ กโณติ กุณฺฑโก. ตณฺฑุลาติ สาลิอาทีนํ เจว ติณชาตีนญฺจ ตณฺฑุลา. สปฺปีติ โคสปฺปิอาทิกํ. เตลนฺติ ติลเตลาทิกํ. สาสปาทีนิ ปน มุเขน คเหตฺวา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปนํ, วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา ชุหนํ วา มุขโหมํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. รวนฺตสฺส ฉ.ม. อุปฺปติตํ, สี. อุปฺปาทํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๘.

ทกฺขิณกฺขกชณฺณุโลหิตาทีหิ ชุหนํ โลหิตโหมํ. องฺควิชฺชาติ ปุพฺเพ องฺคเมว ทิสฺวา พฺยากรณวเสน องฺคํ วุตฺตํ, อิธ องฺคุลฏฺ๑- ทิสฺวา วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา "อยํ กุลปุตฺโต ธนวา โน วา, สิริสมฺปนฺโน วา โน วา"ติ อาทิ พฺยากรณวเสน องฺควิชฺชา วุตฺตา. วตฺถุวิชฺชาติ ฆรวตฺถุอารามวตฺถาทีนํ คุณโทสสลฺลกฺขณวิชฺชา. มตฺติกาทิวิเสสํ ทิสฺวาปิ หิ วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา เหฏฺา ปวิยํ ตึสรตนมตฺเต อากาเส จ อสีติรตนมตฺเต ปเทเส จ คุณโทสํ ปสฺสนฺติ. ขตฺตวิชฺชาติ อชฺเฌยฺยมาสุรกฺขราชสตฺถาทินีติสตฺถํ. ๒- สิววิชฺชาติ สุสาเน ปวิสิตฺวา ๓- สนฺติกรณวิชฺชา, สิงฺคาลรุตวิชฺชาติปิ วทนฺติ. ภูตวิชฺชาติ ภูตเวชฺชมนฺโต. ภูริวิชฺชาติ ภูมิฆเร ๔- วสนฺเตน อุคฺคเหตพฺพมนฺโต. อหิวิชฺชาติ สปฺปทฏฺติกิจฺฉนวิชฺชา เจว สปฺปวหานวิชฺชา จ. วิสวิชฺชาติ ยาย ปุราณวิสํ วา รกฺขนฺติ, นววิสํ วา รกฺขนฺติ, นววิสํ วา กโรนฺติ วิสมนฺตรเมว ๕- วา. วิจฺฉิกวิชฺชาติ วิจฺฉิกทฏฺติกิจฺฉนวิชฺชา. มูสิกวิชฺชายปิ เอเสว นโย. สกุณวิชฺชาติ สปกฺขกอปกฺขกทฺวิปทจตุปฺปทานํ รุตคตาทิวเสน สกุณาณํ. วายสวิชฺชาติ กากรุตาณํ, ตํ วิสุํเยว สตฺถํ ตสฺมา วิสุํ วุตฺตํ. ปกฺกชฺฌานนฺติ ปริปากคตจินฺตา, อิทานิ "อยํ เอตฺตกํ ชีวิสฺสติ, อยํ เอตฺตกนฺ"ติ เอวมฺปวตฺตํ อาทิฏฺาณนฺติ ๖- อตฺโถ. สรปริตฺตานนฺติ สรรกฺขณํ, ยถา อตฺตโน อุปริ น อาคจฺฉติ, เอวํ กรณวิชฺชา. มิคจกฺกนฺติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพสกุณจตุปฺปทานํ รุตาณวเสน วุตฺตํ. [๒๒] มณิลกฺขณาทีสุ เอวรูโป "มณิ ปสฏฺโ, เอวรูโป อปฺปสฏฺโ, สามิโน อาโรคฺยอิสฺสริยาทีนํ เหตุ โหติ, น โหตี"ติ เอวํ วณฺณสณฺานาทิวเสน มณิอาทีนํ ลกฺขณํ อนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ อาวุธนฺติ เปตฺวา อสิอาทีนิ อวเสสํ อาวุธํ. อิตฺถีลกฺขณาทีนิปิ ยมฺหิ กุเล เต อิตฺถีปุริสาทโย วสนฺติ, ตสฺส วุฑฺฒิหานิวเสเนว เวทิตพฺพานิ. อชลกฺขณาทีสุ ปน "เอวรูปานํ อชาทีนํ มํสํ ขาทิตพฺพํ, เอวรูปานํ น ขาทิตพฺพนฺ"ติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. องฺคลฏฺ สี. องฺเคยฺย..., ฉ.ม. อพฺเภยฺย...สตฺถาทิสตฺถํ @ อิ. ปริวสิตฺวา ฉ.ม.อิ. ภูริฆเร ฉ.ม. วิสวนฺตเมว, สี. วิสตนฺตเมว @ สี. อริฏฺ าณนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘๙.

อปิเจตฺถ โคธาลกฺขเณ จิตฺตกมฺมปิลนฺธนาทีสุปิ เอวรูปาย โคธาย สติ อิทํ นาม โหตีติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อิทํ เจตฺถ วตฺถุ:- เอกสฺมึ กิร วิหาเร จิตฺตกมฺเมน ๑- โคธํ อคฺคึ ธมฺมานํ อกํสุ, ตโต ปฏฺาย ภิกฺขูนํ มหาวิวาโท ชาโต. เอโก อาคนฺตุกภิกฺขุ ตํ ทิสฺวา มกฺเขสิ, ตโต ปฏฺาย วิวาโท มนฺทีภูโต โหติ. กณฺณิกาลกฺขณํ ปิลนฺธนกณฺณิกายปิ เคหกณฺณิกายปิ วเสน เวทิตพฺพํ. กจฺฉปลกฺขณํ โคธาลกฺขณสทิสเมว. มิคลกฺขณํ สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพจตุปฺปทานํ ลกฺขณวเสน วุตฺตํ. [๒๓] รญฺ นิยฺยานํ ภวิสฺสตีติ "อสุกทิวเสน อสุกนกฺขตฺเตน อสุกสฺส นาม รญฺโ นิคฺคมนํ ภวิสฺสตี"ติ เอวํ ราชูนํ ปวาสคมนํ ๒- พฺยากโรติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เกวลํ ปเนตฺถ อนิยฺยานนฺติ วิปฺปวุตฺถานํ ปุน อาคมนํ. อพฺภนฺตรานํ รญฺ อุปยานํ ภวิสฺสติ, พาหิรานํ รญฺ อปยานนฺติ "อนฺโตนคเร อมฺหากํ ราชา ปฏิวิรุทฺธํ พหิราชานํ อุปสงฺกมิสฺสติ, ตโต ตสฺส ปฏิกฺกมนํ ภวิสฺสตี"ติ เอวํ ร ๓- อุปยานาปยานํ พฺยากโรติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ชยปราชยา ปากฏาเยว. [๒๔] จนฺทคฺคาหาทโย "อสุกทิวเส ราหุ จนฺทํ คเหสฺสตี"ติ พฺยากรณวเสเนว เวทิตพฺพา. อปิจ นกฺขตฺตสฺส องฺคารกาทิคฺคหณสมาโยโคปิ นกฺขตฺตคฺคาโหเยว. อุกฺกาปาโตติ อากาสโต อุกฺกานํ ปตนํ. ทิสาฑาโหติ ทิสากาลุสิยํ อคฺคิสิขธูมสิขาทีหิ อากุลภาโว วิย. เทวทุนฺทุภีติ สุกฺขวลาหกคชฺชนํ. อุคฺคมนนฺติ อุทยํ. โอคฺคมนฺติ อตฺถงฺคมนํ. สํกิเลสนฺติ อวิสุทฺธตา. โวทานนฺติ วิสุทฺธตา. เอวํ วิปาโกติ โลกสฺส เอวํ วิวิธสุขทุกฺขาวโห. [๒๕] สุวุฏฺิกาติ เทวสฺส สมฺมาธารานุปฺปเวจฺฉนํ. ทุพฺพุฏฺิกาติ อวคฺคาโห, วสฺสมนฺโทติ ๔- วุตฺตํ โหติ. มุทฺทาติ หตฺถมุทฺทา. คณนา วุจฺจติ อจฺฉิทฺทกคณนา. สงฺขานนฺติ สงฺกลนปฏุปฺปาทนาทิวเสน ๕- ปิณฺฑคณนา. ยสฺส สา ปคุณา โหติ, โส รุกฺขํปิ ทิสฺวา "เอตฺตกานิ เอตฺถ ปณฺณานี"ติ ชานาติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม., อิ. จิตฺตกมฺเม. ม. สงฺคามคมนํ อิ. รญฺโ @ ฉ.ม.อิ. วสฺสวิพนฺโธ ฉ. สงฺกลนสฏุปฺปาทนาทิวเสน. ม....สทุปฺปาทนาทิวเสน


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๔ หน้าที่ ๕๘-๘๙. http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=4&page=58&pages=32&pagebreak=1&edition=pali ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=4&A=1527&pagebreak=1 http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=4&A=1527&pagebreak=1#p58


จบการแสดงผล หน้าที่ ๕๘-๘๙.

บันทึก ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาบาลี อักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]