ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ  พระวินัยปิฎก  พระสุตตันตปิฎก  พระอภิธรรมปิฎก  ค้นพระไตรปิฎก  ชาดก  หนังสือธรรมะ 
หน้า
แสดง
หน้า
คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย
อรรถกถาเล่มที่ ๕๔ ภาษาบาลี อักษรไทย วิภงฺค.อ. (สมฺโมห.)

หน้าที่ ๑๙๘-๒๒๐.

หน้าที่ ๑๙๘.

ภวปทนิทฺเทส [๒๓๔] อุปาทานปจฺจยา ภวนิทฺเทเส:- อตฺถโต ธมฺมโต เจว สาตฺถโต เภทสงฺคหา ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจว วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตตฺถ ภวตีติ ภโว. ทุวิเธนาติ ทฺวิหิ อากาเรหิ ววตฺถิโตติ ๑- อตฺโถ. อถวา ทุวิเธนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนํ, ทุวิโธติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถีติ สํวิชฺชติ. กมฺมเมว ภโว กมฺมภโว, อุปปตฺติเยว ภโว อุปปตฺติภโว. เอตฺถ จ อุปปตฺติ ภวตีติ ภโว, กมฺมํ ปน ยถา สุขการณตฺตา "สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท"ติ ๒- วุตฺโต, เอวํ ภวการณตฺตา ผลโวหาเรน ภโวติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ กตโม กมฺมภโวติ เตสุ ทฺวีสุ ภเวสุ โย กมฺมภโวติ วุตฺโต, โส กตโมติ อตฺโถ. ปุญฺาภิสงฺขาราทโย วุตฺตตฺถาเอว. สพฺพนฺติ อนวเสสํ. ภวํ คจฺฉติ คเมติ จาติ ภวคามิ. อิมินา โลกุตฺตรํ ปฏิกฺขิปติ. อยญฺหิ วฏฺฏกถา, ตญฺจ วิวฏฺฏนิสฺสิตนฺติ. กริยตีติ กมฺมํ. กามภวาทีสุ กามสงฺขาโต ภโว กามภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. สญฺาวตํ ภโว, สญฺา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺาภโว. วิปริยาเยน อสญฺาภโว. โอฬาริกสญฺาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสญฺานาสญฺา อสฺมึ ภเวติ เนวสญฺานาสญฺาภโว. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว เอกโวการภโว. เอโก วา โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว. เอส นโย จตุโวการปญฺจโวการภเวสุ. อยํ วุจฺจติ อุปปตฺติภโวติ เอส นววิโธปิ อุปปตฺติภโว นาม วุจฺจตีติ. เอวนฺตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ธมฺมโต ปน เอตฺถ หิ ปุญฺาภิสงฺขาโร ธมฺมโต เตรส เจตนา, อปุญฺาภิสงฺขาโร ทฺวาทส, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จตสฺโส. "สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺ"ติ เอเตน สพฺเพเปเต ธมฺมา เจตนาสมฺปยุตฺตา วา กมฺมสงฺขาตา อาจยคามิโน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปวตฺติโตติ ขุ.ธ. ๒๕/๑๙๔/๕๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.

ธมฺมา สงฺคหิตา. กามภโว ปญฺจ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, ตถา รูปภโว, อรูปภโว จตฺตาโร, สญฺาภโว จตุปญฺจ, อสญฺาภโว เอโก อุปาทินฺนกฺขนฺโธ, เนวสญฺานาสญฺาภโว จตฺตาโร. เอกโวการภวาทโย เอกจตุปญฺจกฺขนฺธา อุปาทินฺนกฺขนฺเธหีติ เอวเมตฺถ ธมฺมโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. สาตฺถโตติ ยถา จ ภวนิทฺเทเส, ตเถว กามญฺจ สงฺขารนิทฺเทเสปิ ปุญฺาภิสงฺขาราทโยว วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ ปุริมา อตีตกมฺมวเสน อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตา วุตฺตา. อิเม ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมวเสน อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยตฺตาติ ปุน วจนํ สาตฺถกเมว. ปุพฺเพ วา "ตตฺถ กตโม ปุญฺาภิสงฺขาโร, กุสลเจตนา กามาวจรา"ติ เอวมาทินา นเยน เจตนาว สงฺขาราติ วุตฺตา. อิธ ปน "สพฺพมฺปิ ภวคามิกมฺมนฺ"ติ วจนโต เจตนาสมฺปยุตฺตาปิ. ปุพฺเพ จ วิญฺาณปจฺจยเมว กมฺมํ สงฺขาราติ วุตฺตํ, อิทานิ อสญฺาภวนิพฺพตฺตกมฺปิ. กึ วา พหุนา, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอตฺถ ปุญฺาภิสงฺขาราทโยว กุสลากุสลา ธมฺมา วุตฺตา. อุปาทานปจฺจยา ภโวติ อิธ ปน อุปปตฺติภวสฺสาปิ สงฺคหิตตฺตา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา วุตฺตา. ตสฺมา สพฺพถาปิ สาตฺถกเมวิทํ ปุนวจนนฺติ เอวเมตฺถ สาตฺถโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. เภทสงฺคหาติ อุปาทานปจฺจยา ภวสฺส เภทโต เจว สงฺคหโต จ. ยํ หิ กามุปาทานปจฺจยา กามภวนิพฺพตฺตกํ กมฺมํ กริยติ, โส กมฺมภโว. ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอเสว นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ กามุปาทานปจฺจยา เทฺว กามภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺาภวปญฺจโวการภวา. เทฺว รูปภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺาภวอสญฺาภวเอกโวการภวปญฺจโวการภวา. เทฺว อรูปภวา, ตทนฺโตคธาว สญฺาภวเนวสญฺานาสญฺาภวจตุโวการภวาติ สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา. ยถา จ กามุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ฉ ภวา, ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา เภทโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ จตุวีสติ ภวา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.

สงฺคหโต ปน กมฺมภวํ อุปปตฺติภวญฺจ เอกโต กตฺวา กามุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ เอโก กามภโว, ตถา รูปารูปภวาติ ตโย ภวา. ตถา เสสุปาทานปจฺจยาปีติ เอวํ อุปาทานปจฺจยา สงฺคหโต สทฺธึ อนฺโตคเธหิ ทฺวาทส ภวา. อปิจ อวิเสเสน อุปาทานปจฺจยา กามภวูปคํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. เอส นโย รูปารูปภเวสุ. เอวํ อุปาทานปจฺจยา สทฺธึ อนฺโตคเธหิ เทฺว กามภวา เทฺว รูปภวา เทฺว อรูปภวาติ อปเรนปิ ปริยาเยน สงฺคหโต ฉ ภวา. กมฺมภวอุปปตฺติภวเภทํ วา อนุปคมฺม สทฺธึ อนฺโตคเธหิ กามภวาทิวเสน ตโย ภวา โหนฺติ. กามภวาทิเภทญฺจาปิ อนุปคมฺม กมฺมภวอุปปตฺติภววเสน เทฺว ภวา โหนฺติ. กมฺมอุปปตฺติเภทญฺจ อนุปคมฺม อุปาทานปจฺจยา ภวโตติ ภววเสน เอโก ภโว โหตีติ เอวเมตฺถ อุปาทานปจฺจยสฺส ภวสฺส เภทสงฺคหาปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ยํ ยสฺส ปจฺจโย เจวาติ ยญฺเจตฺถ อุปาทานํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถ. กึ ปเนตฺถ กสฺส ปจฺจโย โหติ? ยงฺกิญฺจิ ยสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย โหติเยว. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน. โส "อิทํ ยุตฺตมิทมยุตฺตนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อุปาทานสฺส วเสน ยงฺกิญฺจิ ภวํ ปตฺเถตฺวา ยงฺกิญฺจิ กมฺมํ กโรติเยว. ตสฺมา ยเทกจฺเจ "สีลพฺพตุปาทาเนน รูปารูปภวา น โหนฺตี"ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. สพฺเพน ปน สพฺโพ โหตีติ คเหตพฺพํ. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ อนุสฺสววเสน วา ทิฏฺานุสาเรน วา "กามา นาเมเต มนุสฺสโลเก เจว ขตฺติยมหาสาลกุลาทีสุ ๑- ฉกามาวจรเทวโลเก จ สมิทฺธา"ติ จินฺเตตฺวา เตสํ อธิคมตฺถํ อสทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ วญฺจิโต "อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี"ติ มญฺมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิปิ กโรติ. โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. สนฺทิฏฺิเก วา ปน กาเม ปตฺถยมาโน ปฏิลทฺเธ วา โคปยมาโน กามุปาทานวเสน กายทุจฺจริตาทีนิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ขตฺติยมหาสาลาทีสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.

กโรติ. โส ทุจฺจริตปาริปูริยา อปาเย อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาภวปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธาเอว. อปโร ปน สทฺธมฺมสฺสวนาทีหิ อุปพฺรูหิตาโณ "อิมินา กมฺเมน กามา สมฺปชฺชนฺตี"ติ มญฺมาโน กามุปาทานวเสน กายสุจริตาทีนิ กโรติ. โส สุจริตปาริปูริยา เทเวสุ วา มนุสฺเสสุ วา อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาภวปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทสฺส สานฺโตคธสฺส กามภวสฺส ปจฺจโย โหติ. อปโร "รูปารูปภเวสุ ตโต สมิทฺธตรา กามา"ติ สุตฺวา วา ปริกปฺเปตฺวา วา กามุปาทานวเสเนว รูปารูปสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติพเลน รูปารูปพฺรหฺมโลเก อุปปชฺชติ. ตตฺราสฺส อุปปตฺติเหตุภูตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาอสญฺาเนวสญฺานาสญฺาเอก- โวการจตุโวการปญฺจโวการภวา ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ กามุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ รูปารูปภวานมฺปิ ปจฺจโย โหติ. อปโร "อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺตรสฺมึ อุจฺฉินฺโน สุอุจฺฉินฺโน โหตี"ติ อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทาย ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, กมฺมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ ทิฏฺุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณมฺปิ กามรูปารูปภวานํ ปจฺจโย โหติ. อปโร "อยํ อตฺตา นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺตรสฺมึ สุขี โหติ, วิคตปริฬาโห โหตี"ติ อตฺตวาทุปาทาเนน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.

สญฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ อตฺตวาทุปาทานํ สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหติ. อปโร "อิทํ สีลพฺพตํ นาม กามาวจรสมฺปตฺติภเว วา รูปารูปภวานํ วา อญฺตรสฺมึ ปูเรนฺตสฺส สุขํ ปาริปูรึ คจฺฉตี"ติ สีลพฺพตุปาทานวเสน ตทุปคํ กมฺมํ กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ กมฺมภโว, ตทภินิพฺพตฺตา ขนฺธา อุปปตฺติภโว. สญฺาภวาทโย ปน ตทนฺโตคธาเอว. อิติ สีลพฺพตุปาทานํ ๑- สปฺปเภทานํ สานฺโตคธานํ ติณฺณํ ภวานํ ปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ยํ ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโตปิ วิญฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. กึ ปเนตฺถ กสฺส ภวสฺส กถํ ปจฺจโย โหตีติ เจ. รูปารูปภวานํ อุปนิสฺสยปจฺจโย อุปาทานํ สหชาตาทีหิปิ ตํ กามภวสฺสาติ วิญฺเยฺยํ. รูปารูปภวานญฺหิ กามภวปริยาปนฺนสฺส จ กมฺมภเว กุสลกมฺมสฺเสว อุปปตฺติภวสฺส เจตํ จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน เอกธา ปจฺจโย โหติ. กามภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตอกุสลกมฺมภวสฺส สหชาตอญฺมญฺนิสฺสย- สมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจยปฺปเภเทหิ สหชาตาทีหิ ปจฺจโย โหติ, วิปฺปยุตฺตสฺส ปน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนวาติ. อุปาทานปจฺจยา ภวปทนิทฺเทโส. ---------- ชาติชรามรณาทิปทนิทฺเทส [๒๓๕] ภวปจฺจยา ชาตินิทฺเทสาทีสุ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย สจฺจวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ภโวติ ปเนตฺถ กมฺมภโวว อธิปฺเปโต. โส หิ ชาติยา ปจฺจโย น อุปปตฺติภโว. โส จ ๒- ปน กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธาว ปจฺจโย โหตีติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สีลพฺพตุปาทานมฺปิ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.

ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ เจ. พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโต. พาหิรานญฺหิ ชนกชเนตฺติสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ. โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสญฺจ อภาวโต, น จ ๑- กมฺมภวโต อญฺเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺสฺส การณสฺส อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกว. กมฺมญฺหิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสเหตุ. เตนาห ภควา "กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา"ติ. ๒- ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ "ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ. ยสฺมา จ อสติ ชาติยา ชรามรณํ นาม น โหติ, โสกาทโย จ ธมฺมา น โหนฺติ. ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺสฺส จ พาลสฺส ชรามรณาภิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา อยํ ชาติ ชรามรณสฺส เจว โสกาทีนญฺจ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. สา ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา เอกธาว ปจฺจโย โหตีติ. ภวปจฺจยา ชาติอาทิปทนิทฺเทโส. [๒๔๒] เอวเมตสฺสาติอาทีนํ อตฺโถ อุทฺเทสวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. สงฺคติอาทีนิ สมุทยเววจนาเนว. ยสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย อวสาเน วุตฺตา, ตสฺมา ยา สา อวิชฺชา "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ เอวเมตสฺส ภวจกฺกสฺส อาทิมฺหิ วุตฺตา, สา โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา ภวจกฺกมวิทิตาทิมิทํ การกเวทกรหิตํ ทฺวาทสวิธสุญฺตาสุญฺ. สตตํ สมิตํ ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. กถํ ปเนตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา, กถมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทิ, กถํ การกเวทกรหิตํ, กถํ ทฺวาทสวิธสุญฺตาสุญฺนฺติ เจ. เอตฺถ หิ โสกทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อวิชฺชาย อวิโยคิโน, ปริเทโว จ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.

นามมุฬฺหสฺสาติ เตสุ ตาว สิทฺเธสุ สิทฺธาว โหติ อวิชฺชา. อปิจ "อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย"ติ หิ วุตฺตํ, อาสวสมุทยา เจเต โสกาทโย โหนฺติ. กถํ? วตฺถุกามวิโยเค ตาว โสโก กามาสวสมุทยา ๑- โหติ. ยถาห:- "ตสฺส เจ กามยมานสฺส ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน เต กามา ปริหายนฺติ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี"ติ. ๒- ยถาห ๓- "กามโต ชายตี โสโก"ติ. ๔- สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺาสวสมุทยา โหนฺติ. ยถาห "ตสฺส อหํ รูปํ มม รูปนฺติ ปริยุฏฺฏฺายิโน ตํ รูปํ วิปริณมติ อญฺถา โหติ. ตสฺส รูปวิปริณามญฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสา"ติ. ๕- ยถา จ ทิฏฺาสวสมุทยา, เอวํ ภวาสวสมุทยาปิ. ยถาห "เยปิ เต ภิกฺขเว เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺิติกา, ๖- เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี"ติ. ๗- ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภเยน สนฺตชฺชิตานํ เทวานํ วิยาติ. ยถา จ ภวาสวสมุทยา, เอวํ อวิชฺชาสวสมุทยาปิ. ยถาห "ส โข โส ภิกฺขเว พาโล ติวิธํ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี"ติ. ๘- อิติ ยสฺมา อาสวสมุทยา เอเต ธมฺมา ๙- โหนฺติ, ตสฺมา เอเต สิชฺฌมานา อวิชฺชาเหตุภูเต ๑๐- อาสเว สาเธนฺติ. อาสเวสุ จ สิทฺเธสุ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาปิ สิทฺธาว โหตีติ. เอวํ ตาเวตฺถ โสกาทีหิ อวิชฺชา สิทฺธา โหตีติ เวทิตพฺพา. ยสฺมา ปน เอวํ ปจฺจยภาเว ภาวโต อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ปริโยสานํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ เหตุผลสมฺพนฺธวเสน ปวตฺตํ ทฺวาทสงฺคํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ สิทฺธํ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กามาสวสมุทโย ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๔/๔๘๖ ฉ.ม. ยถา จาห @ ขุ.ธ. ๒๕/๒๑๕/๕๔ สํ.ข. ๑๗/๑/๓ ก. จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺนฺติ @ สํ.ข. ๑๗/๗๘/๗๐, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๓/๓๘ ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๔ @ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๑๐ ฉ.ม. อวิชฺชาย เหตุภูเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.

เอวํ สติ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อิทํ อาทิมตฺตกถนํ วิรุชฺฌตีติ เจ. นยิทํ อาทิมตฺตกถนํ, ปธานธมฺมกถนํ ปเนตํ. ติณฺณญฺหิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา ปธานา. อวิชฺชาคฺคหเณน หิ อวเสสํ กิเลสวฏฺฏญฺจ กมฺมาทีนิ จ พาลํ ปลิเวเนฺติ สปฺปสิรคฺคหเณน เสสํ สปฺปสรีรํ วิย พาหํ. อวิชฺชาสมุจฺเฉเท ปน กเต เตหิ วิโมกฺโข โหติ สปฺปสิรจฺเฉเท กเต ปลิเวิตพาหาวิโมกฺโข วิย. ยถาห "อวิชฺชายเตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติอาทิ. ๑- อิติ ยํ คณฺหโต พนฺโธ มุญฺจโต จ วิโมกฺโข ๒- โหติ, ตสฺส ปธานธมฺมสฺส กถนมิทํ, น อาทิมตฺตกถนนฺติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ อวิทิตาทีติ เวทิตพฺพํ. ตยิทํ ยสฺมา อวิชฺชาทีหิ การเณหิ สงฺขาราทีนํ ปวตฺติ, ตสฺมา ตโต อญฺเน "พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา เสฏฺโ สชฺชิตา"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน พฺรหฺมาทินา วา สํสารสฺส การเกน "โส โข ปน เม อยํ อตฺตา วโท วเทยฺโย"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา สุขทุกฺขานํ เวทเกน รหิตํ. อิติ การกเวทกรหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา อุทยพฺพยธมฺมกตฺตา ธุวภาเวน สงฺกิลิฏฺตฺตา สงฺกิเลสิกตฺตา จ สุภภาเวน อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สุขภาเวน ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตฺตา ๓- วสวตฺตนภูเตน อตฺตภาเวน จ สุญฺา. ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ. ยสฺมา วา อวิชฺชา น อตฺตา, น อตฺตโน, น อตฺตนิ, น อตฺตวตี, ตถา สงฺขาราทีนิปิ องฺคานิ. ตสฺมา ทฺวาทสวิธสุญฺตาสุญฺมิทํ ภวจกฺกนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวญฺจ วิทิตฺวา ปุน:- ตสฺส อวิชฺชาตณฺหา มูลมตีตาทโย ตโย กาลา เทฺว อฏฺ เทฺวเอว จ สรูปโต เตสุ องฺคานิ. ตสฺส โข ปเนตสฺส ภวจกฺกสฺส อวิชฺชา ตณฺหา จาติ เทฺว ธมฺมา มูลนฺติ เวทิตพฺพา. ตเทตํ ปุพฺพนฺตาหรณโต อวิชฺชามูลํ เวทนาวสานํ, อปรนฺตสนฺธานโต ๔- ตณฺหามูลํ ชรามรณาวสานนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ปุริมํ @เชิงอรรถ: วินย. ๔/๓/๓, สํ.นิ. ๑๖/๑/๒ ฉ.ม. โมกฺโข @ ฉ.ม.....วุตฺติตฺตา ฉ.ม. อปรนฺตสนฺตานโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.

ทิฏฺิจริตวเสน วุตฺตํ, ปจฺฉิมํ ตณฺหาจริตวเสน. ทิฏฺิจริตานญฺหิ อวิชฺชา ตณฺหาจริตานญฺจ ๑- ตณฺหา สํสารนายิกา. อุจฺเฉททิฏฺิสมุคฺฆาตาย วา ปมํ ผลุปฺปตฺติยา เหตูนํ อนุปจฺเฉทปฺปกาสนโต, สสฺสตทิฏฺิสมุคฺฆาตาย ทุติยํ อุปฺปนฺนานํ ชรามรณปฺปกาสนโต, คพฺภเสยฺยกวเสน วา ปุริมํ อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโต, โอปปาติกวเสน ปจฺฉิมํ สหุปฺปตฺติทีปนโต. อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตา จสฺส ตโย กาลา. เตสุ ปาลิยํ สรูปโต อาคตวเสน อวิชฺชา สงฺขารา จาติ เทฺว องฺคานิ อตีตกาลานิ, วิญฺาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺ ปจฺจุปฺปนฺนกาลานิ, ชาติ เจว ชรามรณญฺจ เทฺว อนาคตกาลานีติ เวทิตพฺพานิ. ปุน:- เหตุผลเหตุปุพฺพก- ติสนฺธิจตุเภทสงฺคหญฺเจตํ วีสติอาการารํ ติวฏฺฏมนวตฺถิตํ ภมติ. อิติปิ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ สงฺขารานญฺจ ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ นาม, เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ นาม, ภวสฺส จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธีติ เอวมิทํ เหตุผลเหตุปุพฺพกติสนฺธีติ เวทิตพฺพํ. สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา ปนสฺส จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺติ. เสยฺยถีทํ? อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺคโห, วิญฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณํ จตุตฺโถติ เอวมิทํ จตุเภทสงฺคหนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อตีเต เหตโว ปญฺจ อิทานิ ผลปญฺจกํ อิทานิ เหตโว ปญฺจ อายตึ ผลปญฺจกนฺติ เอเตหิ ปน วีสติยา อากาเรหิ อเรหิ วีสติอาการารนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อตีเต เหตโว ปญฺจาติ อวิชฺชา สงฺขารา จาติ อิเม ตาว เทฺว วุตฺตาเอว. ยสฺมา ปน อวิทฺวา ปริตสฺสติ, ปริตสิโต อุปาทิยติ, ตสฺส อุปาทานปจฺจยา ภโว. ตสฺมา ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา โหนฺติ. เตนาห "ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.

อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว, อิติ ๑- อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา"ติ. ๒- ตตฺถ ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กริยมาเนติ อตฺโถ. โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูโฬฺห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชา. อายูหนา สงฺขาราติ ตํ กมฺมํ กโรโต ยา ปุริมเจตนา, ๓- ยถา ทานํ ทสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสมฺปิ สํวจฺฉรมฺปิ ทานูปกรณานิ สชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย. ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺาปยโต เจตนา ภโวติ วุจฺจติ. เอกาวชฺชเนสุ วา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหนสงฺขารา นาม, สตฺตมา เจตนา ภโว. ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, ตํสมฺปยุตฺตา อายูหนสงฺขารา นาม. นิกนฺติ ตณฺหาติ ยา กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตสฺส ผเล อุปปตฺติภเว นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นาม. อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ กมฺมํ ภวสฺส ปจฺจยภูตํ "อิทํ กตฺวา อสุกสฺมึ นาม าเน กาเม เสวิสฺสามิ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี"ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ, อิทํ อุปาทานํ นาม. เจตนา ภโวติ อายูหนาวสาเน ปวตฺตเจตนา ๔- ภโวติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทานิ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺาณาทิ เวทนาวสานํ ปาลิยํ อาคตเมว. ยถาห "อิธ ปฏิสนฺธิ วิญฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธูปปตฺติภวสฺมึ ปุเร กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ. ๕- ตตฺถ ปฏิสนฺธิ วิญฺาณนฺติ ยํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธีติ วุตฺตํ, ๖- ตํ วิญฺาณํ. โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ อาคนฺตฺวา ปวิสนํ วิย, อิทํ นามรูปํ. ปสาโท อายตนนฺติ อิทํ จกฺขฺวาทิปญฺจายตนวเสน วุตฺตํ. ผุฏฺโ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโ ผุสนฺโต อุปฺปนฺโน, อยํ ผสฺโส. เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิญฺาเณน วา สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สหุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, สา เวทนาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ สทฺโท นตฺถิ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕ ฉ.ม. ปุริมเจตนาโย @ ฉ.ม. วุตฺตเจตนา ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕ (สฺยา) ฉ.ม. วุจฺจติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.

อิทานิ เหตโว ปญฺจาติ ตณฺหาทโย ปาลิยํ อาคตาว ตณฺหุปาทานภวา. ภเว ปน คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคา ตํสมฺปยุตฺตา วา สงฺขารา คหิตาว โหนฺติ, ตณฺหุปาทานคฺคหเณน จ ตํสมฺปยุตฺตา ยาย วา มูโฬฺห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชา คหิตาว โหตีติ เอวํ ปญฺจ. เตนาห "อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา"ติ. ๑- ตตฺถ อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานนฺติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล สมฺโมโห ทสฺสิโต. เสสํ อุตฺตานเมว. อายตึ ผลปญฺจกนฺติ วิญฺาณาทีนิ ปญฺจ, ตานิ ชาติคฺคหเณน วุตฺตานิ. ชรามรณํ ปน เตสํเยว ชรามรณํ. เตนาห "อายตึ ปฏิสนฺธิ วิญฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา, อิเม ปญฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา"ติ. ๑- เอวมิทํ วีสติอาการารํ โหติ. ตตฺถ ปุริมภวสฺมึ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, เอตรหิ ปญฺจ วิปากธมฺมา. เอตรหิ ปญฺจ กมฺมสมฺภารา, อนาคเต ปญฺจ วิปากธมฺมาติ ทส ธมฺมา กมฺมํ, ทส วิปาโกติ ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมํ นาม, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก วิปาโก นามาติ สพฺพมฺเปตํ ภวจกฺกํ ปจฺจยาการวฏฺฏํ กมฺมญฺเจว กมฺมวิปาโก จ. ตถา ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมสงฺเขโป, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก วิปากสงฺเขโปติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมสงฺเขโป เจว วิปากสงฺเขโป จ. ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมวฏฺฏํ, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก วิปากวฏฺฏนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมวฏฺฏญฺเจว วิปากวฏฺฏญฺจ. ตถา ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมภโว, ทฺวีสุ าเนสุ วิปาโก วิปากภโวติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมภโว เจว วิปากภโว จ. ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมปวตฺตํ, ทฺวีสุ วิปาโก วิปากปวตฺตนฺติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมปวตฺตญฺเจว วิปากปวตฺตญฺจ. @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๙๘/๗๕ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.

ตถา ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมํ กมฺมสนฺตติ, ทฺวีสุ วิปาโก วิปากสนฺตตีติ สพฺพมฺเปตํ กมฺมสนฺตติ เจว วิปากสนฺตติ จ. ทฺวีสุ ปน ๑- าเนสุ กมฺมํ กิริยา นาม, ทฺวีสุ วิปาโก กิริยาผลํ นามาติ สพฺพมฺเปตํ กิริยา เจว กิริยาผลญฺจาติ. เอวํ สมุปฺปนฺนมิทํ สเหตุกํ ทุกฺขํ อนิจฺจํ จลมิตฺตรทฺธุวํ ธมฺเมหิ ธมฺมา ปภวนฺติ เหตุโส น เหตฺถ อตฺตาว ปโรว วิชฺชติ. ธมฺมา ธมฺเม สญฺชเนนฺติ เหตุสมฺภารปจฺจยา เหตูนญฺจ นิโรธาย ธมฺโม พุทฺเธน เทสิโต เหตูสุ อุปรุทฺเธสุ ฉินฺนํ วฏฺฏํ น วฏฺฏติ. เอวํ ทุกฺขนฺตกิริยาย พฺรหฺมจริยิธ วิชฺชติ สตฺเต จ นุปลพฺภนฺเต เนวุจฺเฉโท น สสฺสตํ. ติวฏฺฏมนวตฺถิตํ ภมตีติ เอตฺถ ปน สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ, อวิชฺชาตณฺหุปาทานานิ กิเลสวฏฺฏํ, วิญฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา วิปากวฏฺฏนฺติ อิเมหิ ตีหิ วฏฺเฏหิ ติวฏฺฏมิทํ ภวจกฺกํ ยาว กิเลสวฏฺฏํ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อนุปจฺฉินฺนปจฺจยตฺตา อนวตฺถิตํ ปุนปฺปุนํ ปริวฏฺฏนโต ภมติเยวาติ เวทิตพฺพํ. ตยิทเมวํ ภมมานํ:- สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา วารณา อุปมาหิ จ คมฺภีรนยเภทา จ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ. ตตฺถ ยสฺมา กุสลากุสลกมฺมํ อวิเสเสน สมุทยสจฺจนฺติ สจฺจวิภงฺเค วุตฺตํ, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ อวิชฺชาย สงฺขารา ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, สงฺขาเรหิ วิญฺาณํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ. วิญฺาณาทีหิ นามรูปาทีนิ วิปากเวทนาปริโยสานานิ ปมสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ, เวทนาย ตณฺหา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.

มสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, ตณฺหาย อุปาทานํ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ทุติยสจฺจํ, อุปาทานโต ภโว ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมทุติยสจฺจทฺวยํ. ภวโต ชาติ ทุติยสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจํ, ชาติยา ชรามรณํ ปมสจฺจปฺปภวํ ปมสจฺจนฺติ เอวนฺตาวิทํ สจฺจปฺปภวโต วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ. ยสฺมา ปเนตฺถ อวิชฺชา วตฺถูสุ จ สตฺเต สมฺโมเหติ, ปจฺจโย จ โหติ สงฺขารานํ ปาตุภาวาย. ตถา สงฺขารา สงฺขตญฺจ อภิสงฺขโรนฺติ, ปจฺจยา จ โหนฺติ วิญฺาณสฺส. วิญฺาณมฺปิ วตฺถุญฺจ ปฏิวิชานาติ, ปจฺจโย จ โหติ นามรูปสฺส นามรูปมฺปิ อญฺมญฺญฺจ อุปตฺถมฺเภติ, ปจฺจโย จ โหติ สฬายตนสฺส. สฬายตนมฺปิ สวิสเย จ ปวตฺตติ, ๑- ปจฺจโย จ โหติ ผสฺสสฺส. ผสฺโสปิ อารมฺมณญฺจ ผุสติ, ปจฺจโย จ โหติ เวทนาย. เวทนาปิ อารมฺมณรสญฺจ อนุภวติ, ปจฺจโย จ โหติ ตณฺหาย. ตณฺหาปิ รชฺชนีเย จ ธมฺเม รชฺชติ, ปจฺจโย จ โหติ อุปาทานสฺส. อุปาทานมฺปิ อุปาทานิเย จ ธมฺเม อุปาทิยติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวสฺส. ภโวปิ นานาคตีสุ จ วิกฺขิปติ, ปจฺจโย โหติ ชาติยา. ชาติปิ ขนฺเธ จ ชเนติ, เตสํ อภินิพฺพตฺติภาเวน ปวตฺตตฺตา ปจฺจโย จ โหติ ชรามรณสฺส. ชรามรณมฺปิ ขนฺธานํ ปากเภทภาวญฺจ อธิติฏฺติ, ปจฺจโย จ โหติ ภวนฺตรปาตุภาวาย, โสกาทีนํ อธิฏฺานตฺตา. ตสฺมา สพฺพปเทสุ ทฺวิธา ปวตฺตกิจฺจโตปิ อิทํ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ. ยสฺมา เจตฺถ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ อิทํ การกทสฺสนนิวารณํ, "สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺ"ติ อตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ, วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ อตฺตาติปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสญฺานิวารณํ, "นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺ"ติอาทีสุ "อตฺตา ปสฺสติ ฯเปฯ วิชานาติ ผุสติ เวทิยติ ๒- คณฺหิยติ อุปาทิยติ ภวติ ชายติ ชียติ มียตี"ติ เอวมาทิทสฺสนนิวารณํ. ตสฺมา มิจฺฉาทสฺสนนิวารณโตเปตํ ภวจกฺกํ นิวารณโต วิาตพฺพํ ยถารหํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วตฺตติ ฉ.ม. เวทยติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.

ยสฺมา ปเนตฺถ สลกฺขณสามญฺลกฺขณวเสน ธมฺมานํ อทสฺสนโต อนฺโธ วิย อวิชฺชา, อนฺธสฺส อุปกฺขลนํ วิย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อุปกฺขลิตสฺส ปตนํ วิย สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณํ, ปติตสฺส คณฺฑปาตุภาโว วิย วิญฺาณปจฺจยา นามรูปํ, คณฺฑเภทปีฬกา วิย นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, คณฺฑปีฬกาฆฏฺฏนํ วิย สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ฆฏฺฏนทุกฺขํ วิย ผสฺสปจฺจยา เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ปฏิการาภิลาเสน อสปฺปายคฺคหณํ วิย ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทินฺนอสปฺปายาเลปนํ วิย อุปทานปจฺจยา ภโว, อสปฺปายาเลปเนน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ภวปจฺจยา ชาติ, คณฺฑวิการโต คณฺฑเภโท วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณํ. ยสฺมา วา ปเนตฺถ อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติภาเวน สตฺเต อภิภวติ ปฏลํ วิย อกฺขีนิ, ตทภิภูโต จ พาโล โปโนพฺภวิเกหิ สงฺขาเรหิ อตฺตานํ เวเติ โกสการกิมิ วิย โกสปฺปเทเสหิ. สงฺขารปริคฺคหิตํ วิญฺาณํ คตีสุ ปติฏฺ ลภติ ปรินายกปริคฺคหิโต วิย ราชกุมาโร รชฺเช. อุปปตฺตินิมิตฺตํ ปริกปฺปนโต วิญฺาณํ ปฏิสนฺธิยํ อเนกปฺปการํ นามรูปํ อภินิพฺพตฺเตติ มายากาโร วิย มายํ. นามรูเป ปติฏฺิตํ สฬายตนํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ สุภูมิยํ ปติฏฺิโต วนปฺปคุมฺโพ วิย. อายตนฆฏฺฏนโต ผสฺโส ชายติ อรณีสหิตาภิมทฺทนโต ๑- อคฺคิ วิย. ผสฺเสน ผุฏฺสฺส เวทนา ปาตุภวติ อคฺคินา ผุฏฺสฺส ทาโห วิย. เวทยมานสฺส ตณฺหา วฑฺฒติ โลณูทกํ ปิวโต ปิปาสา วิย. ตสิโต ภเวสุ อภิลาสํ กโรติ ปิปาสิโต วิย ปานีเย. ตทสฺสุปาทานํ อุปาทาเนน ภวํ อุปาทิยติ อามิสโลเภน มจฺโฉ พลิสํ วิย. ภเว สติ ชาติ โหติ พีเช สติ องฺกุโร วิย. ชาตสฺส อวสฺสํ ชรามรณํ อุปฺปนฺนสฺส รุกฺขสฺส ปตนํ วิย. ตสฺมา เอวํ อุปมาหิเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อรณีสหิตาภิมนฺถนโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.

ยสฺมา จ ปน ๑- ภควตา อตฺถโตปิ ธมฺมโตปิ เทสนาโตปิ ปฏิเวธโตปิ คมฺภีรภาวํ สนฺธาย "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จา"ติ ๒- วุตฺตํ, ตสฺมา คมฺภีรเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ. ตตฺถ ยสฺมา น ชาติโต ชรามรณํ น โหติ, น จ ชาตึ วินา อญฺโต โหติ. อิตฺถญฺจ ชาติโต สมุทาคจฺฉตีติ เอวํ ชาติปจฺจยสมุทาคตฏฺสฺส ทุรวโพธนียโต ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโร. ตถา ชาติยา ภวปจฺจยา ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโ คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ อตฺถโต คมฺภีรนฺติ ๓- อยนฺตาเวตฺถ อตฺถคมฺภีรตา. เหตุผลญฺหิ อตฺโถติ วุจฺจติ. ยถาห "เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔- ยสฺมา ปน เยนากาเรน ยทวตฺถา จ อวิชฺชา เตสํ เตสํ สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, ตสฺส ทุรวโพธนียโต อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโร. ตถา สงฺขารานํ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโ คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ ธมฺมคมฺภีรนฺติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตา. เหตุโน หิ ธมฺโมติ นามํ. ยถาห "เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๔- ยสฺมา จ ตสฺส ๕- เตน เตน การเณน ตถา ตถา ปวตฺเตตพฺพตฺตา เทสนาปิ คมฺภีรา, น ตตฺถ สพฺพญฺุตญฺาณโต อญฺ าณํ ปติฏฺ ลภติ. ตถา เหตํ กตฺถจิ สุตฺเต อนุโลมโต, กตฺถจิ ปฏิโลมโต, กตฺถจิ อนุโลมปฏิโลมโต, กตฺถจิ เวมชฺฌโต ปฏฺาย อนุโลมโต วา ปฏิโลมโต วา. กตฺถจิ ติสนฺธิจตุสงฺเขปํ, กตฺถจิ ทฺวิสนฺธิติสงฺเขปํ, กตฺถจิ เอกสนฺธิทฺวิสงฺเขปํ เทสิตํ. ตสฺมา อิทํ ภวจกฺกํ เทสนาคมฺภีรนฺติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา. ยสฺมา ปเนตฺถ โย อวิชฺชาทีนํ สภาโว, เยน ปฏิวิทฺเธน อวิชฺชาทโย ธมฺมา สลกฺขณโต ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโร. ตสฺมา อิทํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปน-สทฺโท น ทิสฺสติ ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙, สํ.นิ. ๑๖/๖๐/๘๙ @ ฉ.ม. อตฺถคมฺภีรนฺติ อภิ. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐ ฉ.ม. จสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.

ภวจกฺกํ ปฏิเวธคมฺภีรํ. ตถา เหตฺถ อวิชฺชาย อญฺาณาทสฺสนสจฺจาสปฺปฏิเวธฏฺโ คมฺภีโร, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณายูหนสราควิราคฏฺโ, วิญฺาณสฺส สุญฺต- อพฺยาปารอสงฺกนฺติปฏิสนฺธิปาตุภาวฏฺโ, นามรูปสฺส เอกุปฺปาทวินิพฺโภคา- วินิพฺโภคนมนรุปฺปนฏฺโ, สฬายตนสฺส อธิปติโลกทฺวารเขตฺตวิสยวิสยีภาวฏฺโ, ผสฺสสฺส ผุสนสงฺฆฏฺฏนสงฺคติสนฺนิปาตฏฺโ, เวทนาย อารมฺมณรสานุภวนสุขทุกฺขมชฺฌตฺต- ภาวนิชฺชีวเวทยิตฏฺโ, ตณฺหาย อภินนฺทิตชฺโฌสานสริตาลตานทีตณฺหาสมุทฺท- ทุปฺปูรณฏฺโ, อุปาทานสฺส อาทานคฺคหณาภินิเวสปรามาสทุรติกฺกมฏฺโ, ภวสฺส อายูหนาภิสงฺขรณโยนิคติิตินิวาเสสุ ขิปนฏฺโ, ชาติยา ชาติสญฺชาติโอกฺกนฺติ- นิพฺพตฺติปาตุภาวฏฺโ, ชรามรณสฺส ขยวยเภทวิปริณามฏฺโ คมฺภีโรติ อยเมตฺถ ปฏิเวธคมฺภีรตา. ยสฺมา ปเนตฺถ เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ จตฺตาโร อตฺถนยา โหนฺติ, ตสฺมา นยเภทโตเปตํ ภวจกฺกํ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ. ตตฺถ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ เอวํ พีชสฺส องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวุปฺปตฺติ ๑- วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นาม, ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต อุจฺเฉททิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหณโต สสฺสตทิฏฺึ อุปาทิยติ. อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทิยติ. อวิชฺชาย สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิญฺาณํ อเมฺหหีติ เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นาม, ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต การกสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. รุกฺขภาวปฺปตฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.

อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺึ อุปาทิยติ. อวิชฺชาทีหิ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อญฺเสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นาม, ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺิญฺจ อกิริยทิฏฺิญฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺตึ อคฺคเหตฺวา ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺิญฺเจว นิยตวาทญฺจ อุปาทิยตีติ เอวมิทํ ภวจกฺกํ:- สจฺจปฺปภวโต กิจฺจา วารณา อุปมาหิ จ คมฺภีรนยเภทา จ วิญฺาตพฺพํ ยถารหํ. อิทญฺหิ คมฺภีรโต อคาธํ นานานยคฺคหณโต ทุรติยานํ ๑- าณาสินา สมาธิปวรสิลายํ สุนิสิเตน:- ภวจกฺกมปทาเลตฺวา อสนิวิจกฺกมิว นิจฺจนิมฺมถนํ สํสารภยมตีโต น โกจิ สุปินนฺตเรปฺยตฺถิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "คมฺภีโร จายํ อานนฺท ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ, เอตสฺส อานนฺท ธมฺมสฺส อญฺาณา ๒- อนนุโพธา ๓- อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา คุฬีคณฺิกชาตา ๔- มุญฺชปพฺพชภูตา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตี"ติ. ๕- ตสฺมา อตฺตโน วา ปเรสํ วา หิตาย สุขาย ปฏิปนฺโน อวเสสกิจฺจานิ ปหาย:- คมฺภีเร ปจฺจยาการปฺ- ปเภเท อิธ ปณฺฑิโต ยถา คาธํ ลเภเถว อนุยุญฺเช สทา สโตติ. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา. ----------- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทุรภิยานํ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ฉ.ม. อนนุโพโธ @ ฉ.ม. กุลคณฺิกชาตา ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙, สํ.นิ. ๑๖/๖๐/๘๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.

๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา [๒๔๓] เอวํ มหาปวึ ปตฺถรนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถารยนฺโต วิย จ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาโณ สตฺถา สุตฺตนฺตภาชนีเย นิคฺคณฺึ นิชฺชฏํ จ ปจฺจยาการํ นานาจิตฺตวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา น เกวลํ อยํ ปจฺจยากาโร นานาจิตฺเตสุเยว โหติ, เอกจิตฺเตปิ โหติเยว, ตสฺมา อภิธมฺมภาชนียวเสน เอกจิตฺตกฺขณิกํ ปจฺจยาการํ นานปฺปการโต ทสฺเสตุํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโรติ- อาทินา นเยน มาติกํ ตาว เปสิ. เอวํ ปิตาย ปน มาติกาย:- อวิชฺชาทีหิ มูเลหิ นว มูลปทา นว นยา ตตฺถ จตุกฺกานิ วารเภทญฺจ ทีปเย. ตตฺรายํ ทีปนา:- เอตฺถ หิ อวิชฺชาสงฺขารวิญฺาณนามฉฏฺายตนผสฺส- เวทนาตณฺหุปาทานปฺปเภเทหิ อวิชฺชาทีหิ นวหิ มูลปเทหิ อวิชฺชาทิโก สงฺขาราทิโก วิญฺาณาทิโก นามาทิโก ฉฏฺายตนาทิโก ผสฺสาทิโก เวทนาทิโก ตณฺหาทิโก อุปาทานาทิโกติ อิเม นว มูลปทา นว นยา โหนฺติ. เตสุ โย ตาว อยํ อวิชฺชาทิโก นโย, ตตฺถ ปจฺจยจตุกฺกํ เหตุจตุกฺกํ สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ อญฺมญฺจตุกฺกนฺติ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โหนฺติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสเสสุปิติ เอเกกสฺมึ นเย จตุนฺนํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน ฉตฺตึส จตุกฺกานิ. ตตฺถ เอเกเกน จตุกฺเกน จตุนฺนํ จตุนฺนํ วารานํ สงฺคหิตตฺตา จตุนฺนมฺปิ จตุกฺกานํ วเสน เอเกกสฺมึ นเย โสฬส โสฬส วาราติ จตุจตฺตาฬีสาธิกํ วารสตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ๑. ปจฺจยจตุกฺก ตตฺถ ยเทตํ สพฺพปเม อวิชฺชามูลเก นเย ปจฺจยจตุกฺกํ, ตสฺมึ ปโม นามรูปฏฺาเน นามสฺส สฬายตนฏฺาเน ฉฏฺายตนสฺส จ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺณองฺคทฺวยยุตฺโต ทฺวาทสงฺคิกวาโร นาม. ทุติโย นามรูปฏฺาเน นามสฺเสว สฬายตนฏฺาเน จ น กสฺสจิ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต เอกาทสงฺคิกวาโร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.

นาม. ตติโย สฬายตนฏฺาเน สฬายตนสฺส วุตฺตตฺตา ปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโต ทฺวาทสงฺคิกวาโร นาม. จตุตฺโถ ปน ปริปุณฺณทฺวาทสงฺคิโกเยว. ตตฺถ สิยา:- อยมฺปิ ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโสติ วุตฺตตฺตา อปริปุณฺเณกงฺค- ยุตฺโตเยวาติ. น ตสฺส อนงฺคตฺตา. ผสฺโสเยว หิ เอตฺถ องฺคํ, น ฉฏฺายตนํ. ตสฺมา ตสฺส อนงฺคตฺตา นายํ อปริปุณฺณเอกงฺคยุตฺโตติ. อฏฺกถายํ ปน วุตฺตํ "ปโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเน, ทุติโย ปจฺจยวิเสสฏฺเน, ตติโย คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ วเสน, จตุตฺโถ โอปปาติกสตฺตานํ วเสน คหิโต. ตถา ปโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเน, ทุติโย ปจฺจยวิเสสฏฺเน, ตติโย อปริปุณฺณายตนวเสน, จตุตฺโถ ปริปุณฺณายตนวเสน คหิโต. ตถา ปโม สพฺพสงฺคาหิกฏฺเเนว, ทุติโย มหานิทานสุตฺตนฺตวเสน, ๑- ตติโย รูปภววเสน, จตุตฺโถ กามภววเสน คหิโต"ติ. ตตฺถ ปโม อิเมสุ ทุติยาทีสุ ตีสุ วาเรสุ น กตฺถจิ น ปวิสตีติ สพฺพสงฺคาหิโกติ วุตฺโต. เสสานํ วิเสโส ปรโต อาวีภวิสฺสติ. ตสฺสา วิภาวตฺถํ:- ยํ ยตฺถ อญฺถา วุตฺตํ อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหึ ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺส ตํ สพฺพมูปลกฺขเย. ตตฺรายํ นโย:- อวิเสเสน ตาว จตูสุปิ เอเตสุ สุตฺตนฺตภาชนีเย วิย สงฺขาราติ อวตฺวา สงฺขาโรติ วุตฺตํ, ตํ กสฺมาติ. เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. ตตฺร หิ นานาจิตฺตกฺขณิโก ปจฺจยากาโร วิภตฺโต, อิธ เอกจิตฺตกฺขณิโก อารทฺโธ. เอกจิตฺตกฺขเณ จ พหู เจตนา น สนฺตีติ สงฺขาราติ อวตฺวา สงฺขาโรติ วุตฺตํ. ปมวาเร ปเนตฺถ เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺนธมฺมสงฺคหณโต สพฺพฏฺาน- สาธารณโต จ รูปํ ฉฑฺเฑตฺวา "วิญฺาณปจฺจยา นามนฺ"เตฺวว วุตฺตํ. ตญฺหิ เอกจิตฺตกฺขรปริยาปนฺนํ สพฺพฏฺานสาธารณญฺจ, น กตฺถจิ วิญฺาณปฺปวตฺติฏฺาเน น ปวตฺตติ. ยสฺมา จ เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺโน เอโกเวตฺถ ผสฺโส, ตสฺมา ตสฺสานุรูปํ ปจฺจยภูตํ อายตนํ คณฺหนฺโต สฬายตนฏฺาเน "นามปจฺจยา @เชิงอรรถ: ที.ม. ๑๐/๙๕/๔๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.

ฉฏฺายตนนฺ"ติ เอกํ มนายตนํเยว อาห. ตญฺหิ เอกสฺส อกุสลผสฺสสฺส อนุรูปปจฺจยภูตํ. กามญฺเจตํ สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตํ, เหตุผลวิเสสทสฺสนตฺถํ ปน องฺคปริปูรณตฺถญฺจ ๑- ปุน อิธ คหิตํ. ตตฺร หิ เอตสฺส วิเสเสน สงฺขาโร เหตุ, อวิเสเสน นามํ ผลํ. อิธ ปนสฺส อวิเสเสน นามํ เหตุ, วิเสเสน ผสฺโส ผลนฺติ. โสกาทโย ปน ยสฺมา สพฺเพ เอกจิตฺตกฺขเณ น สมฺภวนฺติ, สพฺพสฺมึ จ จิตฺตปฺปวตฺติฏฺาเน เจว จิตฺเต จ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา น คหิตา. ชาติชรามรณานิ ปน อจิตฺตกฺขณมตฺตานิปิ สมานานิ จิตฺตกฺขเณ อนฺโตคธตฺตา องฺคปริปูรณตฺถํ คหิตานิ. เอวํ ตาเวตฺถ ยํ อญฺถา วุตฺตํ, ยญฺจ อวุตฺตํ, ตํ เวทิตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ อิโต ปเรสุ วาเรสุ วุตฺตํ, ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยสฺมึ ยสฺมึ ปน วาเร โย โย วิเสโส อาคโต, ตํ ตํ ตตฺถ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสาม. ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺสาติ เอตฺถ ปน สงฺขารสฺส อวิชฺชา สมฺปยุตฺต- ธมฺมสาธารเณหิ สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉหิ เหตุปจฺจเยน จาติ สตฺตธา ปจฺจโย. ตตฺถ ยสฺมา ปรโต เหตุจตุกฺกาทีนิ ตีณิ จตุกฺกานิ อวิคตสมฺปยุตฺตอญฺมญฺปจฺจยวเสน วุตฺตานิ, ตสฺมา อิธ ตานิ อปเนตฺวา อวเสสานํ วเสน อวิชฺชา สงฺขารสฺส จตุธา ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพ. สงฺขาโร วิญฺาณสฺส สาธารเณหิ ฉหิ กมฺมาหารปจฺจเยหิ จาติ อฏฺธา ปจฺจโย, อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ปญฺจธาปิ. วิญฺาณํ นามสฺส สาธารเณหิ ฉหิ อินฺทฺริยาหาราธิปตีหิ จาติ นวธา, อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ฉธา. นามํ สฬายตนสฺส ๒- สาธารเณหิ ฉหิ. กิญฺจิ ปเนตฺถ อธิปติปจฺจเยน, กิญฺจิ อาหารปจฺจยาทีหีติ อเนกธา. อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ติธา จตุธา ปญฺจธา วา. สฬายตนํ ผสฺสสฺส ยถา วิญฺาณํ นามสฺส, เอวํ ผสฺโส เวทนาย สาธารเณหิ ฉหิ อาหารปจฺจเยน จาติ สตฺตธา. อิธ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. องฺคปุณฺณตฺถญฺจ ฉ.ม. ฉฏฺายตนสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.

ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา จตุธา. เวทนา ตณฺหาย สาธารเณหิ ฉหิ ฌานินฺทฺริยปจฺจเยหิ จาติ อฏฺธา, อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา ปญฺจธา. ตณฺหา อุปาทานสฺส ยถา อวิชฺชา สงฺขารสฺส, เอวํ อุปาทานํ ภวสฺส สาธารเณหิ ฉหิ มคฺคปจฺจเยน จาติ สตฺตธา, อิธ ปน เตเยว ตโย อปเนตฺวา จตุธา. ภโว ชาติยา ยสฺมา ชาตีติ อิธ สงฺขตลกฺขณํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา ปริยาเยน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโย. ตถา ชาติ ชรามรณสฺสาติ. เย จ ๑- เอวํ วทนฺติ "อิมสฺมึ จตุกฺเก สพฺเพสมฺปิ สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทโย สหชาตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. สหชาตปจฺจยวเสเนว หิ ปมวาโร อารทฺโธ"ติ, เต ภวาทีนํ ตถา อภาวํ เสสปจฺจยานญฺจ สมฺภวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพา. น หิ ภโว ชาติยา สหชาตปจฺจโย โหติ, น ชาติ ชรามรณสฺส. เย เจเตสํ สงฺขาราทีนํ อวเสสา ปจฺจยา วุตฺตา, เตปิ สมฺภวนฺติเยว. ตสฺมา น สกฺกา ฉฑฺเฑตุนฺติ. เอวํ ตาว ปมวาเร ยํ ยตฺถ อญฺถา วุตฺตํ, อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหึ, ยญฺจ ยถา ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตํ เวทิตพฺพํ. ทุติยวาราทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- ทุติยวาเร "นามปจฺจยา ผสฺโส"ติ วตฺวา สฬายตนฏฺาเน น กิญฺจิ วุตฺตํ, ตํ กิมตฺถนฺติ. ปจฺจยวิเสสทสฺสนตฺถญฺเจว มหานิทานเทสนาสงฺคหตฺถญฺจ. ผสฺสสฺส หิ น เกวลญฺจ สฬายตนเมว ๒- ปจฺจโย, เวทนากฺขนฺธาทโย ปน ตโย ขนฺธาปิ ปจฺจยาเยว. มหานิทานสุตฺตนฺเต จสฺส "อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ผสฺโสติ อิติ ปุฏฺเน สตา อานนฺท อตฺถีติสฺส วจนียํ. กึปจฺจยา ผสฺโสติ อิติ เจ วเทยฺย, นามปจฺจยา ผสฺโสติ อิจฺจสฺส วจนียนฺ"ติ ๓- เอวํ สฬายตนํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกาทสงฺคิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วุตฺโต. ตสฺมา อิมสฺส ปจฺจยวิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อิมิสฺสา จ มหานิทานสุตฺตนฺตเทสนาย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปน ฉ.ม. ฉฏฺายตนเมว @ ที.ม. ๑๐/๙๖/๕๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.

ปริคฺคหตฺถํ ทุติยวาเร "นามปจฺจยา ผสฺโส"ติ วตฺวา สฬายตนฏฺาเน น กิญฺจิ วุตฺตนฺติ. เอส ตาว ทุติยวาเร วิเสโส. ตติยวาเร ปน "วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ สุตฺตนฺตภาชนีเย อาคตเมว จตุตฺถมงฺคํ วุตฺตํ, ตํ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา ปจฺจยาการสฺส อิธ อยุตฺตนฺติ เจ. ตํ นายุตฺตํ, กสฺมา? สลกฺขเณ ๑- ปจฺจยภาวโต. สเจปิ หิ ตตฺถ รูปํ จิตฺตกฺขณโต อุทฺธํ ติฏฺติ, ตถาปิสฺส ตํ วิญฺาณํ สลกฺขเณ ปจฺจโย โหติ. กถํ? ปุเรชาตสฺส ตาว จิตฺตสมุฏฺานสฺส อญฺสฺส วา ปจฺฉาชาตปจฺจเยน. วุตฺตเญฺหตํ "ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๒- สหชาตสฺส ปน จิตฺตสมุฏฺานสฺส นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ยถาห "จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานานํ รูปานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๓- ยทิ เอวํ ปุริมวาเรสุ กสฺมา เอวํ น วุตฺตนฺติ. รูปปฺปวตฺติเทสํ สนฺธาย เทสิตตฺตา. อยญฺหิ ปจฺจยากาโร รูปปฺปวตฺติเทเส กามภเว คพฺภเสยฺยกานญฺเจว อปริปุณฺณายตนโอปปาติกานญฺจ รูปาวจรเทวานญฺจ วเสน เทสิโต. เตเนเวตฺถ "นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺ"ติ อวตฺวา ฉฏฺายตนนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ นามํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. รูปํ ปน หทยรูปํ เวทิตพฺพํ. ตํ ปเนตสฺส สฬายตนสฺส นิสฺสยปจฺจเยน เจว ปุเรชาตปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหตีติ เอส ตติยวาเร วิเสโส. จตุตฺถวาโร ปน โยนิวเสน สํเสทชโอปปาติกานํ ๔- อายตนวเสน ปริปุณฺณายตนานํ ภววเสน กามาวจรสตฺตานํ วเสน วุตฺโต. เตเนเวตฺถ "นามรูป- ปจฺจยา สฬายตนนฺ"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ นามํ สฬายตนสฺส สหชาตาทีหิ, จกฺขฺวายตนาทีนํ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน. รูเป หทยรูปํ สฬายตนสฺส นิสฺสยปจฺจยปุเรชาตปจฺจเยหิ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สกกฺขเณ. เอวมุปริปิ อภิ. ๔๐/๑๑/๗ @ อภิ. ๔๐/๘/๕ ฉ.ม. โอปปาติกานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.

จตฺตาริ มหาภูตานิ จกฺขฺวายตนาทีนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคเตหิ. ยสฺมา ปเนส เอกจิตฺตกฺขณิโก ปจฺจยากาโร, ตสฺมา เอตฺถ สฬายตนปจฺจยาติ อวตฺวา "ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส"ติ วุตฺโตติ อยํ จตุตฺถวาเร วิเสโสติ. ๑- เอวเมเตสํ นานาการณํ ๒- ตฺวา ปุน สพฺเพเสฺวว เตสุ วิเสเสน ปมกา เทฺว วารา อรูปภเว ปจฺจยาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อรูปภวสฺมิญฺหิ รูเปน อสมฺมิสฺสานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ ปวตฺตนฺติ. ตติโย รูปภเว ปจฺจยาการ- ทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. รูปภวสฺมิญฺหิ สติปิ รูปสมฺมิสฺสกตฺเต สฬายตนํ นปฺปวตฺตติ. จตุตฺโถ กามภเว ปจฺจยาการทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. กามภวสฺมิญฺหิ สกลํ สฬายตนํ ปวตฺตติ. ตติโย วา รูปภเว เจว กามฺภเว จ อปริปุณฺณายตนานํ อกุสลปฺปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย วุตฺโต. จตุตฺโถ วา กามภเว ปริปุณฺณายตนานํ. ปโม วา สพฺพตฺถคามิตํ สนฺธาย วุตฺโต. โส หิ น กตฺถจิ จิตฺตปฺปวตฺติเทเส น ปวตฺตติ. ทุติโย ปจฺจยวิเสสํ สนฺธาย วุตฺโต. เอกาทสงฺคิกตฺตเญฺหตฺถ ผสฺสสฺส จ นามปจฺจยตฺตํ ปจฺจยวิเสโส. ตติโย ปุริมโยนิทฺวยํ สนฺธาย วุตฺโต. ปุริมาสุ หิ ทฺวีสุ โยนีสุ โส สมฺภวติ ตตฺถ สทา สฬายตนสฺส อสมฺภวโต. จตุตฺโถ ปจฺฉิมโยนิทฺวยํ สนฺธาย วุตฺโต. ปจฺฉิมาสุ หิ ทฺวีสุ โยนีสุ โส สมฺภวติ ตตฺถ สทา สฬายตนสฺส สมฺภวโตติ. เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ จตูสุปิ วาเรสุ:- "ยํ ยตฺถ อญฺถา วุตฺตํ อวุตฺตญฺจาปิ ยํ ยหึ ยํ ยถา ปจฺจโย ยสฺส ตํ สพฺพมูปลกฺขเย"ติ. คาถาย อตฺถทีปนา กตา โหตีติ. ๓- เอเตเนวานุสาเรน สพฺพเมตํ นยํ อิโต วิเสโส โย จ ตํ ชญฺา จตุกฺเกสุ ปเรสุปิ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ ฉ.ม. นานากรณํ ฉ.ม. โหติ


เนื้อความอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรไทย เล่มที่ ๕๔ หน้าที่ ๑๙๘-๒๒๐. http://84000.org/tipitaka/read/attha_page.php?book=54&page=198&pages=23&pagebreak=1&edition=pali ศึกษาพระสูตร (เนื้อความ) นี้แยกตามสารบัญ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=54&A=4657&pagebreak=1 http://84000.org/tipitaka/atthapali/th_line.php?B=54&A=4657&pagebreak=1#p198


จบการแสดงผล หน้าที่ ๑๙๘-๒๒๐.

บันทึก ๔ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาบาลี อักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]