บาลีพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘ - พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๑๐

สุตฺตนฺตปิฏเก สํยุตฺตนิกายสฺส จตุตฺโถ ภาโค ------- สฬายตนวคฺโค นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ อนิจฺจวคฺโค ปฐโม [๑] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม ฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ภิกฺขโวติ ฯ ภทนฺเตติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ ฯ {๑.๑} ภควา เอตทโวจ จกฺขุํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ โสตํ อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ฯเปฯ ฆานํ อนิจฺจํ ยทนิจฺจํ ฯเปฯ ชิวฺหา อนิจฺจา ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ {๑.๒} กาโย อนิจฺโจ ยทนิจฺจํ ฯเปฯ มโน อนิจฺโจ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ {๑.๓} เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ โสตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฆานสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ กายสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ มนสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ^๑- ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ ปฐมํ ฯ [๒] จกฺขุํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ โสตํ ทุกฺขํ ฯเปฯ ฆานํ ทุกฺขํ ฯ ชิวฺหา ทุกฺขา ฯ กาโย ทุกฺโข ฯ มโน ทุกฺโข ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ ทุติยํ ฯ [๓] จกฺขุํ ภิกฺขเว อนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ โสตํ อนตฺตา ฯเปฯ ฆานํ อนตฺตา ฯ ชิวฺหา อนตฺตา ฯ กาโย อนตฺตา ฯ มโน อนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ ตติยํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ วิมุตฺตมฺหีติปิ ปาโฐ ฯ [๔] รูปา ภิกฺขเว อนิจฺจา ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา ธมฺมา อนิจฺจา ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ สทฺเทสุปิ นิพฺพินฺทติ คนฺเธสุปิ นิพฺพินฺทติ รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ โผฏฺฐพฺเพสุปิ นิพฺพินฺทติ ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ จตุตฺถํ ฯ [๕] รูปา ภิกฺขเว ทุกฺขา ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา ธมฺมา ทุกฺขา ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ ปญฺจมํ ฯ [๖] รูปา ภิกฺขเว อนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา ธมฺมา อนตฺตา ยทนตฺตา ตํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ ฉฏฺฐํ ฯ [๗] จกฺขุํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ จกฺขุสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ โสตํ อนิจฺจํ ฯ ฆานํ อนิจฺจํ ฯ ชิวฺหา อนิจฺจา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ กาโย อนิจฺโจ ฯเปฯ มโน อนิจฺโจ อตีตานาคโต โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ มนสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ สตฺตมํ ฯ [๘] จกฺขุํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ จกฺขุสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯเปฯ ชิวฺหา ทุกฺขา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ กาโย ทุกฺโข ฯเปฯ มโน ทุกฺโข อตีตานาคโต โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ มนสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ อฏฺฐมํ ฯ [๙] จกฺขุํ ภิกฺขเว อนตฺตา อตีตานาคตํ โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ จกฺขุสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ จกฺขุํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯเปฯ ชิวฺหา อนตฺตา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนาย ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตาย ชิวฺหาย อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ ชิวฺหํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนาย ชิวฺหาย นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ กาโย อนตฺตา ฯเปฯ มโน อนตฺตา อตีตานาคโต โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีตสฺมึ มนสฺมึ อนเปกฺโข โหติ อนาคตํ มนํ นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส มนสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ นวมํ ฯ [๑๐] รูปา ภิกฺขเว อนิจฺจา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา ธมฺมา อนิจฺจา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ ธมฺเมสุ อนเปกฺโข โหติ อนาคเต ธมฺเม นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ ทสมํ ฯ [๑๑] รูปา ภิกฺขเว ทุกฺขา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯเปฯ เอกาทสมํ ฯ [๑๒] รูปา ภิกฺขเว อนตฺตา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ รูเปสุ อนเปกฺโข โหติ อนาคเต รูเป นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ รูปานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ ฯ สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา ธมฺมา อนตฺตา อตีตานาคตา โก ปน วาโท ปจฺจุปฺปนฺนานํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก อตีเตสุ ธมฺเมสุ อนเปกฺโข โหติ อนาคเต ธมฺเม นาภินนฺทติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ฯ ทฺวาทสมํ ฯ อนิจฺจวคฺโค ปฐโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา จ ตโย อชฺฌตฺตพาหิรา ยทนิจฺเจน ตโย วุตฺตา เต เต อชฺฌตฺตพาหิราติ ฯ ------------ ยมกวคฺโค ทุติโย [๑๓] ปุพฺเพ ^๑- เม ภิกฺขเว สมฺโพธาย ^๒- อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ โก นุ โข จกฺขุสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ โก โสตสฺส ฯเปฯ โก ฆานสฺส ฯ โก ชิวฺหาย ฯ โก กายสฺส ฯ โก มนสฺส อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณนฺติ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเว เอตทโหสิ ยํ โข จกฺขุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ จกฺขุสฺส อสฺสาโท ยํ จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ อยํ จกฺขุสฺส อาทีนโว โย จกฺขุสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ ฯเปฯ ยํ ชิวฺหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ ชิวฺหาย อสฺสาโท ยา ^๓- ชิวฺหา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อยํ ชิวฺหาย อาทีนโว โย ชิวฺหาย ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ ชิวฺหาย นิสฺสรณํ ฯเปฯ ยํ มนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ มนสฺส อสฺสาโท โย ^๔- มโน อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม อยํ มนสฺส อาทีนโว โย มนสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ มนสฺส นิสฺสรณํ ฯ {๑๓.๑} ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสึ ฯ เนว ตาวาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปุพฺเพว ฯ ^๒ ม. ยุ. สมฺโพธา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓-๔ ม. ยุ. ยํ ฯ สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสึ ฯ ยโต จ โขหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสึ ฯ อถาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสึ ฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ ^๑- อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ฯ ปฐมํ ฯ [๑๔] ปุพฺเพ เม ภิกฺขเว สมฺโพธาย อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ โก นุ โข รูปานํ อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณํ โก สทฺทานํ ฯเปฯ โก คนฺธานํ ฯเปฯ โก รสานํ ฯ โก โผฏฺฐพฺพานํ ฯ โก ธมฺมานํ อสฺสาโท โก อาทีนโว กึ นิสฺสรณนฺติ ฯ ตสฺส มยฺหํ ภิกฺขเว เอตทโหสิ ยํ โข รูเป ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ รูปานํ อสฺสาโท ยํ รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อยํ รูปานํ อาทีนโว โย รูเปสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ รูปานํ นิสฺสรณํ ฯ ยํ สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ยํ ธมฺเม ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ ธมฺมานํ อสฺสาโท ยํ ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. เจโตวิมุตฺติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ วิปริณามธมฺมา อยํ ธมฺมานํ อาทีนโว โย ธมฺเมสุ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ อิทํ ธมฺมานํ นิสฺสรณํ ฯ {๑๔.๑} ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสึ ฯ เนว ตาวาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสึ ฯ ยโต จ โขหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ เอวํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสึ ฯ อถาหํ ภิกฺขเว สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสึ ฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ฯ ทุติยํ ฯ [๑๕] จกฺขุสฺสาหํ ภิกฺขเว อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ โย จกฺขุสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ ยาวตา จกฺขุสฺส อสฺสาโท ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ จกฺขุสฺสาหํ ภิกฺขเว อาทีนวปริเยสนํ อจรึ โย จกฺขุสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ ยาวตา จกฺขุสฺส อาทีนโว ปญฺญาย เม เอโส ^๑- สุทิฏฺโฐ จกฺขุสฺสาหํ ภิกฺขเว นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ ยํ จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ ยาวตา จกฺขุสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. โส ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิสฺสรณํ ปญฺญาย เม เอตํ ^๑- สุทิฏฺฐํ ฯ โสตสฺสาหํ ภิกฺขเว ฯ ฆานสฺสาหํ ภิกฺขเว ฯ ชิวฺหายาหํ ภิกฺขเว อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ โย ชิวฺหาย อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ ยาวตา ชิวฺหาย อสฺสาโท ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ ชิวฺหายาหํ ภิกฺขเว อาทีนวปริเยสนํ อจรึ โย ชิวฺหาย อาทีนโว ตทชฺฌคมํ ยาวตา ชิวฺหาย อาทีนโว ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ ชิวฺหายาหํ ภิกฺขเว นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ ยํ ชิวฺหาย นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ ยาวตา ชิวฺหาย นิสฺสรณํ ปญฺญาย เม เอตํ สุทิฏฺฐํ ฯเปฯ มนสฺสาหํ ภิกฺขเว อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ โย มนสฺส อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ ยาวตา มนสฺส อสฺสาโท ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ มนสฺสาหํ ภิกฺขเว อาทีนวปริเยสนํ อจรึ โย มนสฺส อาทีนโว ตทชฺฌคมํ ยาวตา มนสฺส อาทีนโว ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ มนสฺสาหํ ภิกฺขเว นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ ยํ มนสฺส นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ ยาวตา มนสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาย เม เอตํ สุทิฏฺฐํ ฯ {๑๕.๑} ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสึ ฯเปฯ อพฺภญฺญาสึ ฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ฯ ตติยํ ฯ [๑๖] รูปานาหํ ภิกฺขเว อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ โย รูปานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ ยาวตา รูปานํ อสฺสาโท ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ รูปานาหํ ภิกฺขเว อาทีนวปริเยสนํ อจรึ โย รูปานํ อาทีนโว ตทชฺฌคมํ ยาวตา รูปานํ อาทีนโว ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ รูปานาหํ ภิกฺขเว นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ ยํ รูปานํ นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ ยาวตา รูปานํ นิสฺสรณํ ปญฺญาย เม เอตํ สุทิฏฺฐํ ฯ สทฺทานาหํ ภิกฺขเว ฯ คนฺธานาหํ ภิกฺขเว ฯ รสานาหํ ภิกฺขเว ฯ โผฏฺฐพฺพานาหํ ภิกฺขเว ฯ ธมฺมานาหํ ภิกฺขเว อสฺสาทปริเยสนํ อจรึ โย ธมฺมานํ อสฺสาโท ตทชฺฌคมํ ยาวตา ธมฺมานํ อสฺสาโท ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ ธมฺมานาหํ ภิกฺขเว อาทีนวปริเยสนํ อจรึ โย ธมฺมานํ อาทีนโว ตทชฺฌคมํ ยาวตา ธมฺมานํ อาทีนโว ปญฺญาย เม เอโส สุทิฏฺโฐ ธมฺมานาหํ ภิกฺขเว นิสฺสรณปริเยสนํ อจรึ ยํ ธมฺมานํ นิสฺสรณํ ตทชฺฌคมํ ยาวตา ธมฺมานํ นิสฺสรณํ ปญฺญาย เม เอตํ สุทิฏฺฐํ ฯ {๑๖.๑} ยาวกีวญฺจาหํ ภิกฺขเว อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสึ ฯเปฯ อพฺภญฺญาสึ ^๑- ฯ ญาณญฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ อกุปฺปา เม วิมุตฺติ อยมนฺติมา ชาติ นตฺถิทานิ ปุนพฺภโวติ ฯ จตุตฺถํ ฯ [๑๗] โน เจทํ ภิกฺขเว จกฺขุสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา จกฺขุสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ จกฺขุสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปจฺจญฺญาสึ ฯ อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา จกฺขุสฺมึ สารชฺชนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว จกฺขุสฺส อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา จกฺขุสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ จกฺขุสฺส อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา จกฺขุสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา จกฺขุสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ จกฺขุสฺส นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา จกฺขุสฺมา นิสฺสรนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว โสตสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว ฆานสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว ชิวฺหาย อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา ชิวฺหาย สารชฺเชยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ ชิวฺหาย อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา ชิวฺหาย สารชฺชนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว ชิวฺหาย อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา ชิวฺหาย นิพฺพินฺเทยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ ชิวฺหาย อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา ชิวฺหาย นิพฺพินฺทนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว ชิวฺหาย นิสฺสรณํ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา ชิวฺหาย นิสฺสเรยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ ชิวฺหาย นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา ชิวฺหาย นิสฺสรนฺติ ฯ {๑๗.๑} โน เจทํ ภิกฺขเว กายสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว มนสฺส อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา มนสฺมึ สารชฺเชยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ มนสฺส อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา มนสฺมึ สารชฺชนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว มนสฺส อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา มนสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ มนสฺส อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา มนสฺมึ นิพฺพินฺทนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว มนสฺส นิสฺสรณํ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา มนสฺมา นิสฺสเรยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ มนสฺส นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา มนสฺมา นิสฺสรนฺติ ฯ {๑๗.๒} ยาวกีวญฺจ ภิกฺขเว สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสุํ ^๑- ฯ เนว ตาว ภิกฺขเว สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสญฺญุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิปริยาทิกเตน ^๒- เจตสา วิหรึสุ ฯ ยโต จ โข ภิกฺขเว สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสุํ ^๓- ฯ อถ ^๔- ภิกฺขเว สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสญฺญุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิปริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตีติ ฯ ปญฺจมํ ฯ [๑๘] โน เจทํ ภิกฺขเว รูปานํ อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา รูเปสุ สารชฺเชยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ รูปานํ อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา รูเปสุ สารชฺชนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว รูปานํ อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา รูเปสุ นิพฺพินฺเทยฺยุํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นาพฺภญฺญํสุ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. วิมริยาทีกเตน ฯ ยุ. วิมริยาทิกเตน ฯ @^๓ ม. อพฺภญฺญํสุ ฯ ^๔ ยุ. อถโข ฯ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ รูปานํ อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา รูเปสุ นิพฺพินฺทนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว รูปานํ นิสฺสรณํ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา รูเปหิ นิสฺสเรยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ รูปานํ นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา รูเปหิ นิสฺสรนฺติ ฯ โน เจทํ ภิกฺขเว สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานํ ธมฺมานํ อสฺสาโท อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา ธมฺเมสุ สารชฺเชยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ ธมฺมานํ อสฺสาโท ตสฺมา สตฺตา ธมฺเมสุ สารชฺชนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ อาทีนโว อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา ธมฺเมสุ นิพฺพินฺเทยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ ธมฺมานํ อาทีนโว ตสฺมา สตฺตา ธมฺเมสุ นิพฺพินฺทนฺติ โน เจทํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ นิสฺสรณํ อภวิสฺส น ยิทํ สตฺตา ธมฺเมหิ นิสฺสเรยฺยุํ ยสฺมา จ โข ภิกฺขเว อตฺถิ ธมฺมานํ นิสฺสรณํ ตสฺมา สตฺตา ธมฺเมหิ นิสฺสรนฺติ ฯ {๑๘.๑} ยาวกีวญฺจ ภิกฺขเว สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณญฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภญฺญาสุํ ฯ เนว ตาว ภิกฺขเว สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสญฺญุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิปริยาทิกเตน เจตสา วิหรึสุ ฯ ยโต จ โข ภิกฺขเว สตฺตา อิเมสํ ฉนฺนํ พาหิรานํ อายตนานํ อสฺสาทญฺจ อสฺสาทโต อาทีนวญฺจ อาทีนวโต ฯเปฯ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสุํ ฯ อถ ภิกฺขเว สตฺตา สเทวกา โลกา สมารกา สพฺรหฺมกา สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย นิสฺสฏา วิสญฺญุตฺตา วิปฺปมุตฺตา วิปริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตีติ ฯ ฉฏฺฐํ ฯ [๑๙] โย ภิกฺขเว จกฺขุํ อภินนฺทติ ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯเปฯ โย ชิวฺหํ อภินนฺทติ ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯเปฯ โย มนํ อภินนฺทติ ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ โย จ โข ภิกฺขเว จกฺขุํ นาภินนฺทติ ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯเปฯ โย ชิวฺหํ นาภินนฺทติ ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ โย มนํ นาภินนฺทติ ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ สตฺตมํ ฯ [๒๐] โย ภิกฺขเว รูเป อภินนฺทติ ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯเปฯ โย สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม อภินนฺทติ ทุกฺขํ โส อภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ อภินนฺทติ อปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ โย จ โข ภิกฺขเว รูเป นาภินนฺทติ ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ ฯ โย สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม นาภินนฺทติ ทุกฺขํ โส นาภินนฺทติ ฯ โย ทุกฺขํ นาภินนฺทติ ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามีติ ฯ อฏฺฐมํ ฯ [๒๑] โย ภิกฺขเว จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ฐิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว โย โสตสฺส ฯเปฯ โย ฆานสฺส ฯ โย ชิวฺหาย ฯ โย กายสฺส ฯ โย มนสฺส อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ฐิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว ฯ โย จ โข ภิกฺขเว จกฺขุสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม ฯ โย โสตสฺส ฯ โย ฆานสฺส ฯ โย ชิวฺหาย ฯ โย กายสฺส ฯ โย มนสฺส นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ นวมํ ฯ [๒๒] โย ภิกฺขเว รูปานํ อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ฐิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว ฯ โย สทฺทานํ ฯเปฯ โย ธมฺมานํ อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ฐิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว ฯ [๒๓] โย จ โข ภิกฺขเว รูปานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโม ฯ โย สทฺทานํ ฯ โย คนฺธานํ ฯ โย รสานํ ฯ โย โผฏฺฐพฺพานํ ฯ โย ธมฺมานํ นิโรโธ วูปสโม อตฺถงฺคโม ทุกฺขสฺเสโส นิโรโธ โรคานํ วูปสโม ชรามรณสฺส อตฺถงฺคโมติ ฯ ทสมํ ฯ ยมกวคฺโค ทุติโย ฯ ตสฺสุทฺทานํ สมฺโพเธน ทุเว วุตฺตา อสฺสาเทน อปเร เทฺว โน เจเตน เทฺว วุตฺตา อภินนฺเทน อปเร เทฺว อุปฺปาเทน ทุเว วุตฺตา วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ ฯ ------------ สพฺพวคฺโค ตติโย [๒๔] สพฺพํ โว ภิกฺขว เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ จกฺขุญฺเจว รูปา จ โสตญฺจ สทฺทา จ ฆานญฺจ คนฺธา จ ชิวฺหา จ รสา จ กาโย จ โผฏฺฐพฺพา จ มโน จ ธมฺมา จ ฯ อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สพฺพํ ฯ โย ภิกฺขเว เอวํ วเทยฺย อหเมตํ สพฺพํ ปจฺจกฺขาย อญฺญํ ^[๑]- ปญฺญเปสฺสามีติ ฯ ตสฺส วาจา วตฺถุเทวสฺส ^๒- ฯ ปุฏฺโฐ จ น สมฺปาเยยฺย ^๓- อุตฺตรึ จ วิฆาตํ อาปชฺเชยฺย ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ยถา ตํ ภิกฺขเว อวิสยสฺมินฺติ ฯ ปฐมํ ฯ [๒๕] สพฺพํ ปหานาย ^๔- โว ภิกฺขเว ธมฺมํ เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ ฯ กตโม จ ภิกฺขเว สพฺพํ ปหานาย ธมฺโม ฯ จกฺขุํ ภิกฺขเว ปหาตพฺพํ รูปา ปหาตพฺพา จกฺขุวิญฺญาณํ ปหาตพฺพํ จกฺขุสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปหาตพฺพํ ฯ โสตํ ปหาตพฺพํ ฯ ฆานํ ปหาตพฺพํ ฯ ชิวฺหา ปหาตพฺพา รสา ปหาตพฺพา ชิวฺหาวิญฺญาณํ ปหาตพฺพํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปหาตพฺพํ ฯ กาโย ปหาตพฺโพ ฯ มโน ปหาตพฺโพ ธมฺมา ปหาตพฺพา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. สพฺพํ ฯ ^๒ ม. วตฺถุกเมวสฺส ฯ ยุ. วตฺถุเรวสฺส ฯ ^๓ ยุ. สมฺปาเปยฺย ฯ @^๔ ม. ยุ. สพฺพปฺปหานาย ฯ เอวมุปริปิ ฯ มโนวิญฺญาณํ ปหาตพฺพํ มโนสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปหาตพฺพํ ฯ อยํ โข ภิกฺขเว สพฺพํ ปหานาย ธมฺโมติ ฯ ทุติยํ ฯ [๒๖] สพฺพํ อภิญฺญาปริญฺญา ปหานาย โว ภิกฺขเว ธมฺมํ เทสิสฺสามิ ^๑- ตํ สุณาถ ฯ กตโม จ ภิกฺขเว สพฺพํ อภิญฺญาปริญฺญา ปหานาย ธมฺโม ฯ จกฺขุํ ภิกฺขเว อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพํ รูปา อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพา จกฺขุวิญฺญาณํ อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพํ จกฺขุสมฺผสฺโส อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺโพ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพํ ฯเปฯ ชิวฺหา อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพา รสา อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพา ชิวฺหาวิญฺญาณํ อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺโพ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพํ ฯ กาโย อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺโพ ฯ มโน อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺโพ ธมฺมา อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพา มโนวิญฺญาณํ อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพํ มโนสมฺผสฺโส อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺโพ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สพฺพตฺถ เทเสสฺสามิ ฯ วา ตมฺปิ อภิญฺญาปริญฺญา ปหาตพฺพํ ฯ อยํ โข ภิกฺขเว สพฺพํ อภิญฺญาปริญฺญา ปหานาย ธมฺโมติ ฯ ตติยํ ฯ [๒๗] สพฺพํ ภิกฺขเว อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ ^๑- อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ จกฺขุํ ภิกฺขเว อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย รูเป อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย จกฺขุวิญฺญาณํ ฯเปฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ ฯเปฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ฯเปฯ ทุกฺขกฺขยาย ฯ ชิวฺหา อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย รเส ฯเปฯ ชิวฺหาวิญฺญาณํ ฯเปฯ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ฯเปฯ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ กายํ มนํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ธมฺเม ฯเปฯ มโนวิญฺญาณํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ ฯเปฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ อิทํ โข ภิกฺขเว สพฺพํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ [๒๘] สพฺพญฺจ โข ภิกฺขเว อภิชานํ ปริชานํ วราชยํ ปชหํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ จกฺขุํ ภิกฺขเว อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย รูเป อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย จกฺขุวิญฺญาณํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย จกฺขุสมฺผสฺสํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯเปฯ ชิวฺหา อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย รเส ฯเปฯ ชิวฺหาวิญฺญาณํ ฯเปฯ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ฯเปฯ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ กายํ มนํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ธมฺเม ฯเปฯ มโนวิญฺญาณํ ฯเปฯ มโนสมฺผสฺสํ ฯเปฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ อิทํ โข ภิกฺขเว สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายาติ ฯ จตุตฺถํ ฯ [๒๙] สพฺพํ ภิกฺขเว อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ ยญฺจ ภิกฺขเว จกฺขุํ เย จ รูปา ยญฺจ จกฺขุวิญฺญาณํ เย จ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา ฯเปฯ ยา จ ชิวฺหา เย จ รสา ยญฺจ ชิวฺหาวิญฺญาณํ เย จ ชิวฺหาวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา ฯเปฯ โย จ มโน เย จ ธมฺมา ยญฺจ มโนวิญฺญาณํ เย จ มโนวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา ฯ อิทํ โข ภิกฺขเว สพฺพํ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ [๓๐] สพฺพญฺจ ^๑- ภิกฺขเว อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยาย ฯ ยญฺจ ภิกฺขเว จกฺขุํ เย จ รูปา ยญฺจ จกฺขุวิญฺญาณํ เย จ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา ฯเปฯ ยา จ ชิวฺหา เย จ รสา ยญฺจ ชิวฺหาวิญฺญาณํ เย จ ชิวฺหาวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา ฯเปฯ โย จ มโน เย จ ธมฺมา ยญฺจ มโนวิญฺญาณํ เย จ มโนวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา ฯ อิทํ โข ภิกฺขเว สพฺพํ อภิชานํ ปริชานํ วิราชยํ ปชหํ ภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายาติ ฯ ปญฺจมํ ฯ [๓๑] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา คยายํ วิหรติ คยาสีเส สทฺธึ ภิกฺขุสหสฺเสน ฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ สพฺพํ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อาทิตฺตํ ฯ จกฺขุํ ภิกฺขเว อาทิตฺตํ รูปา อาทิตฺตา จกฺขุวิญฺญาณํ อาทิตฺตํ จกฺขุสมฺผสฺโส อาทิตฺโต ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สพฺพํ ฯ ยุ. สพฺพํ จ โข ฯ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อาทิตฺตํ ฯ เกน อาทิตฺตํ ฯ ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺตนฺติ วทามิ ฯเปฯ ชิวฺหา อาทิตฺตา รสา อาทิตฺตา ชิวฺหาวิญฺญาณํ อาทิตฺตํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส อาทิตฺโต ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อาทิตฺตํ ฯ เกน อาทิตฺตํ ฯ ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺตนฺติ วทามิ ฯเปฯ มโน อาทิตฺโต ธมฺมา อาทิตฺตา มโนวิญฺญาณํ อาทิตฺตํ มโนสมฺผสฺโส อาทิตฺโต ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อาทิตฺตํ ฯ เกน อาทิตฺตํ ฯ ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา อาทิตฺตํ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อาทิตฺตนฺติ วทามิ ฯ {๓๑.๑} เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ อิทมโวจ ภควา ฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุํ ฯ อิมสฺมึ จ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺญมาเน ตสฺส ภิกฺขุสหสฺสสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ ฯ ฉฏฺฐํ ฯ [๓๒] เอวมฺเม สุตํ เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป ฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ สพฺพํ ภิกฺขเว อนฺธภูตํ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อนฺธภูตํ ฯ จกฺขุํ ภิกฺขเว อนฺธภูตํ รูปา อนฺธภูตา จกฺขุวิญฺญาณํ อนฺธภูตํ จกฺขุสมฺผสฺโส อนฺธภูโต ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนฺธภูตํ ฯ เกน อนฺธภูตํ ฯ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อนฺธภูตนฺติ วทามิ ฯเปฯ ชิวฺหา อนฺธภูตา รสา อนฺธภูตา ชิวฺหาวิญฺญาณํ อนฺธภูตํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนฺธภูโต ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนฺธภูตํ ฯ เกน อนฺธภูตํ ฯ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อนฺธภูตนฺติ วทามิ ฯเปฯ มโน อนธภูโต ธมฺมา อนฺธภูตา มโนวิญฺญาณํ อนฺธภูตํ มโนสมฺผสฺโส อนฺธภูโต ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนฺธภูตํ ฯ เกน อนฺธภูตํ ฯ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ อนฺธภูตนฺติ วทามิ ฯ {๓๒.๑} เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ สตฺตมํ ฯ [๓๓] สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปํ โว ภิกฺขเว ปฏิปทํ เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิกโรถ ภาสิสฺสามีติ ฯ กตมา จ สา ภิกฺขเว สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปา ปฏิปทา ฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จกฺขุํ น มญฺญติ จกฺขุสฺมึ น มญฺญติ จกฺขุโต น มญฺญติ จกฺขุํ เมติ น มญฺญติ ฯ รูเป น มญฺญติ รูเปสุ น มญฺญติ รูปโต น มญฺญติ รูปา เมติ น มญฺญติ จกฺขุวิญฺญาณํ น มญฺญติ จกฺขุวิญฺญาณสฺมึ น มญฺญติ จกฺขุวิญฺญาณโต น มญฺญติ จกฺขุวิญฺญาณํ เมติ น มญฺญติ จกฺขุสมฺผสฺสํ น มญฺญติ จกฺขุสมฺผสฺสสฺมึ น มญฺญติ จกฺขุสมฺผสฺสโต น มญฺญติ จกฺขุสมฺผสฺโส เมติ น มญฺญติ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มญฺญติ ตสฺมึปิ น มญฺญติ ตโตปิ น มญฺญติ ตํ เมติ น มญฺญติ ฯเปฯ ชิวฺหํ น มญฺญติ ชิวฺหาย น มญฺญติ ชิวฺหาโต น มญฺญติ ชิวฺหา เมติ น มญฺญติ รเส น มญฺญติ รเสสุ น มญฺญติ รสโต น มญฺญติ รสา เมติ น มญฺญติ ฯ ชิวฺหาวิญฺญาณํ น มญฺญติ ชิวฺหาวิญฺญาณสฺมึ น มญฺญติ ชิวฺหาวิญฺญาณโต น มญฺญติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ เมติ น มญฺญติ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ น มญฺญติ ชิวฺหาสมฺผสฺสสฺมึ น มญฺญติ ชิวฺหาสมฺผสฺสโต น มญฺญติ ชิวฺหาสมฺผสฺโส เมติ น มญฺญติ ฯ {๓๓.๑} ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มญฺญติ ตสฺมึปิ น มญฺญติ ตโตปิ น มญฺญติ ตํ เมติ น มญฺญติ ฯเปฯ มนํ น มญฺญติ มนสฺมึ น มญฺญติ มนโต น มญฺญติ มโน เมติ น มญฺญติ ฯ ธมฺเม น มญฺญติ ธมฺเมสุ น มญฺญติ ธมฺมโต น มญฺญติ ธมฺมา เมติ น มญฺญติ ฯ มโนวิญฺญาณํ น มญฺญติ มโนวิญฺญาณสฺมึ น มญฺญติ มโนวิญฺญาณโต น มญฺญติ มโนวิญฺญาณํ เมติ น มญฺญติ ฯ มโนสมฺผสฺสํ น มญฺญติ มโนสมฺผสฺสสฺมึ น มญฺญติ มโนสมฺผสฺสโต น มญฺญติ มโนสมฺผสฺโส เมติ น มญฺญติ ฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มญฺญติ ตสฺมึปิ น มญฺญติ ตโตปิ น มญฺญติ ตํ เมติ น มญฺญติ ฯ สพฺพํ น มญฺญติ สพฺพสฺมึ น มญฺญติ สพฺพโต น มญฺญติ สพฺพํ เมติ น มญฺญติ ฯ โส เอวํ อมญฺญมาโน น จ กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายติ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ อยํ โข สา ภิกฺขเว สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสารุปฺปา ปฏิปทาติ ฯ อฏฺฐมํ ฯ [๓๔] สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสปฺปายํ โว ภิกฺขเว ปฏิปทํ เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ ฯ กตมา จ สา ภิกฺขเว สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ปฏิปทา ฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ จกฺขุํ น มญฺญติ จกฺขุสฺมึ น มญฺญติ จกฺขุโต น มญฺญติ จกฺขุํ เมติ น มญฺญติ ฯ รูเป น มญฺญติ ฯ จกฺขุวิญฺญาณํ น มญฺญติ ฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ น มญฺญติ ฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มญฺญติ ตสฺมึปิ น มญฺญติ ตโตปิ น มญฺญติ ตํ เมติ น มญฺญติ ฯ ยํ หิ ภิกฺขเว มญฺญติ ยสฺมึ มญฺญติ ยโต มญฺญติ ยํ เมติ มญฺญติ ตโต ตํ โหติ อญฺญถา อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมว อภินนฺทติ ฯเปฯ ชิวฺหํ น มญฺญติ ชิวฺหาย น มญฺญติ ชิวฺหาโต น มญฺญติ ชิวฺหา เมติ น มญฺญติ ฯ รเส ชิวฺหาวิญฺญาณํ ^๑- ชิวฺหาสมฺผสฺสํ น มญฺญติ ฯ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รเส น มญฺญติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ น มญฺญติ ฯ อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มญฺญติ ตสฺมึปิ น มญฺญติ ตโตปิ น มญฺญติ ตํ เมติ น มญฺญติ ฯ {๓๔.๑} ยํ หิ ภิกฺขเว มญฺญติ ยสฺมึ มญฺญติ ยโต มญฺญติ ยํ เมติ มญฺญติ ตโต ตํ โหติ อญฺญถา อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมว อภินนฺทติ ฯเปฯ มนํ น มญฺญติ มนสฺมึ น มญฺญติ มนโต น มญฺญติ มโน เมติ น มญฺญติ ธมฺเม มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺสํ น มญฺญติ ฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ น มญฺญติ ตสฺมึปิ น มญฺญติ ตโตปิ น มญฺญติ ตํ เมติ น มญฺญติ ฯ ยํ หิ ภิกฺขเว มญฺญติ ยสฺมึปิ มญฺญติ ยโต มญฺญติ ยํ เมติ มญฺญติ ตโต ตํ โหติ อญฺญถา อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมว อภินนฺทติ ฯ ยาวตา ภิกฺขเว ขนฺธธาตุอายตนํ ตมฺปิ น มญฺญติ ตสฺมึปิ น มญฺญติ ตโตปิ น มญฺญติ ตํ เมติ น มญฺญติ ฯ โส เอวํ อมญฺญมาโน น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยติ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตญฺเญว ปรินิพฺพายติ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ อยํ โข สา ภิกฺขเว สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ปฏิปทาติ ฯ นวมํ ฯ [๓๕] สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสปฺปายํ โว ภิกฺขเว ปฏิปทํ เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ ฯ กตมา จ สา ภิกฺขเว สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ปฏิปทา ฯ ตํ กึ มญฺญถ ภิกฺขเว จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ รูปา ฯเปฯ จกฺขุวิญฺญาณํ ฯ จกฺขุสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ ฯ อนิจฺโจ ภนฺเต ฯ ฯเปฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯเปฯ ชิวฺหา นิจฺจา วา อนิจฺจา วาติ ฯ อนิจฺจา ภนฺเต ฯ รสา ฯเปฯ ชิวฺหาวิญฺญาณํ ฯ ชิวฺหาสมฺผสฺโส ฯเปฯ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ {๓๕.๑} อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ ธมฺมา มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ ฯ อนิจฺโจ ภนฺเต ฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ {๓๕.๒} โน เหตํ ภนฺเต ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ รูเปสุปิ จกฺขุวิญฺญาเณปิ จกฺขุสมฺผสฺเสปิ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ รเสสุปิ ฯเปฯ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ มนสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ มโนวิญฺญาเณปิ มโนสมฺผสฺเสปิ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ อยํ โข สา ภิกฺขเว สพฺพมญฺญิตสมุคฺฆาตสปฺปายา ปฏิปทาติ ฯ ทสมํ ฯ สพฺพวคฺโค ตติโย ฯ ตสฺสุทฺทานํ สพฺพญฺจ เทฺวปิ ปหานา ปริชานา อปเร ทุเว อาทิตฺตํ อนฺธภูตญฺจ สารุปฺปา เทฺว จ สปฺปายา วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ ฯ -------- ชาติธมฺมวคฺโค จตุตฺโถ [๓๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข สพฺพํ ภิกฺขเว ชาติธมฺมํ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ ชาติธมฺมํ ฯเปฯ จกฺขุํ ภิกฺขเว ชาติธมฺมํ รูปา จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุสมฺผสฺโส ชาติธมฺโม ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชาติธมฺมํ ฯเปฯ ชิวฺหา รสา ชิวฺหาวิญฺญาณํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส ชาติธมฺโม ^๑- ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชาติธมฺมํ ฯเปฯ มโน ชาติธมฺโม ธมฺมา ชาติธมฺมา มโนวิญฺญาณํ ชาติธมฺมํ มโนสมฺผสฺโส ชาติธมฺโม ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ชาติธมฺมํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุวิญฺญาเณปิ จกฺขุสมฺผสฺเสปิ ฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๓๗] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว ชราธมฺมํ ฯ [๓๘] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว พฺยาธิธมฺมํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว ฯ [๓๙] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว มรณธมฺมํ ฯ [๔๐] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว โสกธมฺมํ ฯ [๔๑] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว สงฺกิเลสธมฺมํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ [๔๒] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว ขยธมฺมํ ฯ [๔๓] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว วยธมฺมํ ฯ [๔๔] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว สมุทยธมฺมํ ฯ [๔๕] สงฺขิตฺตํ สพฺพํ ภิกฺขเว นิโรธธมฺมํ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ นิโรธธมฺมํ ^๑- จิกฺขุํ ภิกฺขเว นิโรธธมฺมํ รูปา นิโรธธมฺมา จกฺขุวิญฺญาณํ นิโรธธมฺมํ จกฺขุสมฺผสฺโส นิโรธธมฺโม ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิโรธธมฺมํ ฯเปฯ ชิวฺหา นิโรธธมฺมา รสา นิโรธธมฺมา ชิวฺหาวิญฺญาณํ นิโรธธมฺมํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส นิโรธธมฺโม ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิโรธธมฺมํ ฯเปฯ มโน นิโรธธมฺโม ธมฺมา นิโรธธมฺมา มโนวิญฺญาณํ นิโรธธมฺมํ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิโรธธมฺมํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ ชาติธมฺมวคฺโค จตุตฺโถ ตสฺสุทฺทานํ ชาติชราพฺยาธิมรณํ โสกา จ สงฺกิเลสา จ ขยธมฺมญฺจ วยธมฺมญฺจ สมุทยธมฺมํ นิโรธธมฺเมน เต ทสาติ ^๒- ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. กิญฺจ ภิกฺขเว ฯเปฯ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ อิเม ปาฐา นตฺถิ ฯ @^๒ ม. ชาติ ... โสโก จ สงฺกิเลสิกํ ขยวยสมุทยํ ... ติ ฯ ยุ. ชาติ ... โสโก จ @สงฺกิเลโส จ ฯ อนิจฺจวคฺโค ปญฺจโม [๔๖] สาวตฺถิยํ ฯ ตตฺร โข สพฺพํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ อนิจฺจํ จกฺขุํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ รูปา อนิจฺจา จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจํ จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ ฯเปฯ ชิวฺหา อนิจฺจา รสา อนิจฺจา ชิวฺหาวิญฺญาณํ อนิจฺจํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส อนิจฺโจ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ ฯเปฯ มโน อนิจฺโจ ธมฺมา อนิจฺจา มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจํ มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ [๔๗] สพฺพํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ ฯ [๔๘] สพฺพํ ภิกฺขเว อนตฺตา ฯ [๔๙] สพฺพํ ภิกฺขเว อภิญฺเญยฺยํ ฯ [๕๐] สพฺพํ ภิกฺขเว ปริญฺเญยฺยํ ฯ [๕๑] สพฺพํ ภิกฺขเว ปหาตพฺพํ ฯ [๕๒] สพฺพํ ภิกฺขเว สจฺฉิกาตพฺพํ ฯ [๕๓] สพฺพํ ภิกฺขเว อภิญฺญา ปริญฺเญยฺยํ ฯ [๕๔] สพฺพํ ภิกฺขเว อุปทฺทุตํ ฯ [๕๕] สพฺพํ ภิกฺขเว อุปสฺสฏฺฐํ ฯ กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ ^๑- อุปสฺสฏฺฐํ จกฺขุํ ภิกฺขเว อุปสฺสฏฺฐํ รูปา อุปสฺสฏฺฐา จกฺขุวิญฺญาณํ อุปสฺสฏฺฐํ จกฺขุสมฺผสฺโส อุปสฺสฏฺโฐ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อุปสฺสฏฺฐํ ฯเปฯ ชิวฺหา อุปสฺสฏฺฐา รสา อุปสฺสฏฺฐา ชิวฺหาวิญฺญาณํ อุปสฺสฏฺฐํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส อุปสฺสฏฺโฐ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อุปสฺสฏฺฐํ ฯ มโน อุปสฺสฏฺโฐ ธมฺมา อุปสฺสฏฺฐา มโนวิญฺญาณํ อุปสฺสฏฺฐํ มโนสมฺผสฺโส อุปสฺสฏฺโฐ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อุปสฺสฏฺฐํ ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ อนิจฺจวคฺโค ปญฺจโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา จ ^๒- อภิญฺเญยฺยํ ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ อภิญฺเญยฺยํ ^๓- ปริญฺเญยฺยํ อุปทฺทุตํ อุปสฺสฏฺฐํ วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ ฯ สฬายตนวคฺเค ปณฺณาสกํ ปฐมํ ^๔- ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อยํ ปาโฐ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ยุ. จสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๓ ยุ. อภิญฺญาตํ ฯ @^๔ ม. ยุ. ปณฺณาสโก ปฐโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ สุทฺธวคฺโค ยมโก จ สพฺพวคฺคชรานิ จ อนิจฺจวคฺโค ปญฺญาสํ ^๑- ปญฺจโม เตน ปวุจฺจตีติ ฯ -------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนิจฺจวคฺคํ ยมกํ สพฺพํ วคฺคํ ชาติธมฺมํ @ อนิจฺจวคฺเคน ปญฺญาสํ ... ... ... ... ฯ @ ยุ. สุตวคฺคํ จ โน เจตํ สพฺพํ วคฺคํ ชนานิ จ ฯ @ ... ... ... ... ... ... ... ... ฯ อวิชฺชาวคฺโค ปฐโม [๕๖] สาวตฺถิยํ ฯเปฯ อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ จกฺขุํ โข ภิกฺขุ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ รูเป อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ ฯ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ มนํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ ธมฺเม มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺสํ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ ชานโต เอวํ ปสฺสโต อวิชฺชา ปหียติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ ปฐมํ ฯ [๕๗] กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต สญฺโญชนา ปหียนฺตีติ ฯ จกฺขุํ โข ภิกฺขเว ^๑- อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา ปหียนฺติ รูเป อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ภิกฺขุ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ปหียนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา ปหียนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสํ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา ปหียนฺติ ฯเปฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา ปหียนฺติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ^๑- ชานโต เอวํ ปสฺสโต สญฺโญชนา ปหียนฺตีติ ฯ ทุติยํ ฯ [๕๘] กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต สญฺโญชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ฯ จกฺขุํ โข ภิกฺขเว อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ รูเป จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ ฯ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ มนํ ธมฺเม มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺสํ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต สญฺโญชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต สญฺโญชนา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ฯ ตติยํ ฯ [๕๙] กถํ นุ โข ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต อาสวา ปหียนฺตีติ ฯเปฯ จตุตฺถํ ฯ [๖๐] ฯเปฯ อาสวา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ฯเปฯ ปญฺจมํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ภิกฺขุ ฯ [๖๑] ฯเปฯ อนุสยา ปหียนฺตีติ ฯเปฯ ฉฏฺฐํ ฯ [๖๒] ฯเปฯ อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ฯ จกฺขุํ โข ภิกฺขเว อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ ฯเปฯ โสตํ ฆานํ ชิวฺหํ กายํ มนํ ธมฺเม มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺสํ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตโต ชานโต ปสฺสโต อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขเว ชานโต เอวํ ปสฺสโต อนุสยา สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ฯ สตฺตมํ ฯ [๖๓] สพฺพูปาทานปริญฺญาย โว ภิกฺขเว ธมฺมํ เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ ฯ กตโม จ ภิกฺขเว สพฺพูปาทานปริญฺญาย ธมฺโม ฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส ผสฺสปจฺจยา เวทนา ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ วิโมกฺขปริญฺญาตํ ^๑- เม อุปาทานนฺติ ปชานาติ ฯ โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ ฯ ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ ฯ ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ ฯ กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ ฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส ผสฺสปจฺจยา เวทนา ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก มนสฺมึปิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. วิโมกฺขา ปริญฺญาตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิพฺพินฺทติ ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ มโนวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ วิโมกฺขปริญฺญาตํ เม อุปาทานนฺติ ปชานาติ ฯ อยํ โข ภิกฺขเว สพฺพูปาทานปริญฺญาย ธมฺโมติ ฯ อฏฺฐมํ ฯ [๖๔] สพฺพูปาทานปริยาทานาย โว ภิกฺขเว ธมฺมํ เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ ฯ กตโม จ ภิกฺขเว สพฺพูปาทานปริยาทานาย ธมฺโม ฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส ผสฺสปจฺจยา เวทนา ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพนฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ วิโมกฺขปริยาทินฺนํ เม อุปาทานนฺติ ปชานาติ ฯเปฯ ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ ฯเปฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส ผสฺสปจฺจยา เวทนา ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก มนสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ มโนวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ มโนสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ วิโมกฺขปริยาทินฺนํ เม อุปาทานนฺติ ปชานาติ ฯ อยํ โข ภิกฺขเว สพฺพูปาทานปริยาทานาย ธมฺโมติ ฯ นวมํ ฯ [๖๕] สพฺพูปาทานปริยาทานาย โว ภิกฺขเว ธมฺมํ เทสิสฺสามิ ตํ สุณาถ ฯ กตโม จ ภิกฺขเว สพฺพูปาทานปริยาทานาย ธมฺโม ฯ ตํ กึ มญฺญถ ภิกฺขเว จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ รูปา ฯเปฯ จกฺขุวิญฺญาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ จกฺขุสมฺผสฺโส นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ ฯ อนิจฺโจ ภนฺเต ฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโน ธมฺมา มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ {๖๕.๑} เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ รูเปสุปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ จกฺขุสมฺผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ ชิวฺหายปิ นิพฺพินฺทติ รเสสุปิ นิพฺพินฺทติ ชิวฺหาวิญฺญาเณปิ ชิวฺหาสมฺผสฺเสปิ ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ ฯเปฯ มนสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ธมฺเมสุปิ นิพฺพินฺทติ มโนวิญฺญาเณปิ นิพฺพินฺทติ มโนสมฺผสฺเสปิ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ ฯ อยํ โข ภิกฺขเว สพฺพูปาทานปริยาทานาย ธมฺโมติ ฯ ทสมํ ฯ อวิชฺชาวคฺโค ปฐโม ฯ ตสฺสุทฺทานํ อวิชฺชา สญฺโญชนา เทฺว อาสเวน เทฺว วุตฺตา อนุสยา อปเร เทฺว ปริญฺญา เทฺว ปริยาทินฺนา ^๑- ฯ วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ ฯ --------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ปริยาทินฺนํ ฯ มิคชาลวคฺโค ทุติโย [๖๖] สาวตฺถีนิทานํ ฯ อถ โข อายสฺมา มิคชาโล เยน ภควา ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มิคชาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ เอกวิหารี เอกวิหารีติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต เอกวิหารี โหติ กิตฺตาวตา จ ปน สทุติยวิหารี โหตีติ ฯ {๖๖.๑} สนฺติ โข มิคชาล จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ^๑- ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ ^๒- นนฺทิยา สติ สาราโค โหติ สาราเค สติ สญฺโญโค โหติ ฯ นนฺทิสญฺโญชนสํยุตฺโต โข มิคชาล ภิกฺขุ สทุติยวิหารีติ วุจฺจติ ฯเปฯ {๖๖.๒} สนฺติ โข มิคชาล ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา ฯเปฯ มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ นนฺทิยา สติ สาราโค โหติ สาราเค สติ สญฺโญโค โหติ ฯ นนฺทิสญฺโญชนสํยุตฺโต โข มิคชาล ภิกฺขุ สทุติยวิหารีติ วุจฺจติ ฯ เอวํวิหารี จ มิคชาล ภิกฺขุ กิญฺจาปิ อรญฺญวนปตฺถานิ ^๓- ปนฺตานิ เสนาสนานิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. รชนียา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. นนฺที ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ @^๓ ยุ. อรญฺเญ ... ฯ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ อถ โข สทุติยวิหารีติ วุจฺจติ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ตณฺหา หิสฺส ทุติยา สาสฺส อปฺปหีนา ตสฺมา สทุติยวิหารีติ วุจฺจติ ฯ [๖๗] สนฺติ จ โข มิคชาล จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺทิ นิรุชฺฌติ นนฺทิยา อสติ สาราโค น โหติ สาราเค อสติ สญฺโญโค น โหติ ฯ นนฺทิสญฺโญชนวิสํยุตฺโต โข มิคชาล ภิกฺขุ เอกวิหารีติ วุจฺจติ ฯเปฯ สนฺติ โข มิคชาล ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา ฯเปฯ สนฺติ ^๑- โข มิคชาล มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺทิ นิรุชฺฌติ นนฺทิยา อสติ สาราโค น โหติ สาราเค อสติ สญฺโญโค น โหติ ฯ นนฺทิสญฺโญชนวิสํยุตฺโต โข มิคชาล ภิกฺขุ เอกวิหารีติ วุจฺจติ ฯ เอวํวิหารี จ มิคชาล ภิกฺขุ กิญฺจาปิ คามนฺเต วิหรติ อากิณฺโณ ^๒- ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหิ อุปาสเกหิ อุปาสิกาหิ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สนฺติ จ โข ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ยุ. อากิณฺเณ ฯ ติตฺถิยสาวเกหิ อถ โข เอกวิหารีติ วุจฺจตีติ ฯ เอวํวิหารี จ มิคชาล ภิกฺขุ วุจฺจตีติ ฯ ตํ กิสฺส เหตุ ฯ ตณฺหา หิสฺส ทุติยา สาสฺส ปหีนา ตสฺมา เอกวิหารีติ วุจฺจติ ฯ ปฐมํ ฯ [๖๘] อถ โข อายสฺมา มิคชาโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มิคชาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ ฯ {๖๘.๑} สนฺติ โข มิคชาล จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย มิคชาลาติ วทามิ ฯเปฯ สนฺติ โข มิคชาล ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา ฯเปฯ สนฺติ โข มิคชาล มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อภินนฺทโต อภิวทโต อชฺโฌสาย ติฏฺฐโต อุปฺปชฺชติ นนฺทิ นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย มิคชาลาติ วทามิ ฯ [๖๙] สนฺติ โข มิคชาล จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺทิ นิรุชฺฌติ นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ มิคชาลาติ วทามิ ฯเปฯ สนฺติ โข มิคชาล ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา ฯเปฯ สนฺติ โข มิคชาล มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนิยา ตญฺเจ ภิกฺขุ นาภินนฺทติ นาภิวทติ อนชฺโฌสาย ^๑- ติฏฺฐติ ตสฺส ตํ อนภินนฺทโต อนภิวทโต อนชฺโฌสาย ติฏฺฐโต นนฺทิ นิรุชฺฌติ นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธ มิคชาลาติ วทามีติ ฯ [๗๐] อถ โข อายสฺมา มิคชาโล ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ ฯ อถ โข อายสฺมา มิคชาโล เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต ^๒- น จิรสฺเสว ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเฐ ว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ ^๓- ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อพฺภญฺญาสิ ฯ อญฺญตโร จ ^๔- ปนายสฺมา มิคชาโล อรหตํ อโหสีติ ฯ ทุติยํ ฯ [๗๑] เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป ฯ อถ โข อายสฺมา สมิทฺธิ เยน ภควา ฯเปฯ ภควนฺตํ เอตทโวจ มาโร มาโรติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต มาโร วา อสฺส มารปญฺญตฺติ วาติ ฯ ยตฺถ โข สมิทฺธิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นาชฺโฌสาย ฯ สพฺพตฺถ อีทิสเมว ฯ ^๒ ม. วิหรโต ฯ ^๓ ม. ยุ. วิหาสิ ฯ @^๔ ยุ. ว ฯ อตฺถิ จกฺขุ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณํ อตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯ อตฺถิ โสตํ อตฺถิ สทฺทา อตฺถิ โสตวิญฺญาณํ อตฺถิ โสตวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯ อตฺถิ ฆานํ อตฺถิ คนฺธา อตฺถิ ฆานวิญฺญาณํ อตฺถิ ฆานวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯ อตฺถิ ชิวฺหา อตฺถิ รสา อตฺถิ ชิวฺหาวิญฺญาณํ อตฺถิ ชิวฺหาวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯ อตฺถิ กาโย อตฺถิ โผฏฺฐพฺพา อตฺถิ กายวิญฺญาณํ อตฺถิ กายวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯ อตฺถิ มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิญฺญาณํ อตฺถิ มโนวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯ [๗๒] ยตฺถ จ โข สมิทฺธิ นตฺถิ จกฺขุ นตฺถิ รูปา นตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณํ นตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา นตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯเปฯ นตฺถิ ชิวฺหา นตฺถิ รสา นตฺถิ ชิวฺหาวิญฺญาณํ นตฺถิ ชิวฺหาวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา นตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วา ฯเปฯ นตฺถิ มโน นตฺถิ ธมฺมา นตฺถิ มโนวิญฺญาณํ นตฺถิ มโนวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา นตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วาติ ฯ ตติยํ ฯ [๗๓] สตฺโต สตฺโตติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต สตฺโต วา อสฺส สตฺตปญฺญตฺติ วาติ ฯเปฯ จตุตฺถํ ฯ [๗๔] ทุกฺขํ ทุกฺขนฺติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต ทุกฺขํ วา อสฺส ทุกฺขปญฺญตฺติ วาติ ฯเปฯ ปญฺจมํ ฯ [๗๕] โลโก โลโกติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต โลโก วา อสฺส โลกปญฺญตฺติ วาติ ฯ ยตฺถ โข สมิทฺธิ อตฺถิ จกฺขุ อตฺถิ รูปา อตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณํ อตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปญฺญตฺติ วา ฯเปฯ อตฺถิ ชิวฺหา ฯเปฯ อตฺถิ มโน อตฺถิ ธมฺมา อตฺถิ มโนวิญฺญาณํ อตฺถิ มโนวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา อตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปญฺญตฺติ วา ฯ [๗๖] ยตฺถ จ โข สมิทฺธิ นตฺถิ จกฺขุ นตฺถิ รูปา นตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณํ นตฺถิ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา นตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปญฺญตฺติ วา ฯเปฯ นตฺถิ ชิวฺหา ฯเปฯ นตฺถิ มโน นตฺถิ ธมฺมา นตฺถิ มโนวิญฺญาณํ นตฺถิ มโนวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมา นตฺถิ ตตฺถ โลโก วา โลกปญฺญตฺติ วาติ ฯ ฉฏฺฐํ ฯ [๗๗] เอกํ สมยํ ภควา อายสฺมา จ สารีปุตฺโต อายสฺมา จ อุปเสโน ราชคเห วิหรนฺติ สีตวเน สปฺปโสณฺฑิกปพฺภาเร ฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมโต อุปเสนสฺส กาเย อาสีวิโส ปติโต โหติ ฯ อถ โข อายสฺมา อุปเสโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ เอถ เม อาวุโส อิมํ กายํ มญฺจกํ อาโรเปตฺวา พหิทฺธา นีหรถ ปุรายํ กาโย อิเธว วิกิรติ เสยฺยถาปิ ภุสมุฏฺฐีติ ฯ {๗๗.๑} เอวํ วุตฺเต อายสฺมา สารีปุตฺโต อายสฺมนฺตํ อุปเสนํ เอตทโวจ น โข ปน มยํ ปสฺสาม อายสฺมโต อุปเสนสฺส กายสฺส วา อญฺญถตฺตํ อินฺทฺริยานํ วา วิปริณาโม ฯ อถ ปนายสฺมา อุปเสโน เอวมาห เอถ เม อาวุโส อิมํ กายํ มญฺจกํ อาโรเปตฺวา พหิทฺธา นีหรถ ปุรายํ กาโย อิเธว วิกิรติ เสยฺยถาปิ ภุสมุฏฺฐีติ ฯ ยสฺส นูน อาวุโส สารีปุตฺต เอวมสฺส อหํ จกฺขุนฺติ วา มม จกฺขุนฺติ วา ฯเปฯ อหํ ชิวฺหาติ วา ฯเปฯ อหํ มโนติ วา มม มโนติ วา ตสฺส อาวุโส สารีปุตฺต สิยา กายสฺส วา อญฺญถตฺตํ อินฺทฺริยานํ วา วิปริณาโม ฯ มยฺหญฺจ โข อาวุโส สารีปุตฺต น เอวํ โหติ อหํ จกฺขุนฺติ วา มม จกฺขุนฺติ วา ฯเปฯ อหํ ชิวฺหาติ วา มม ชิวฺหาติ วา ฯเปฯ อหํ มโนติ วา มม มโนติ วา ตสฺส มยฺหญฺจ โข อาวุโส สารีปุตฺต กึ กายสฺส วา อญฺญถตฺตํ ภวิสฺสติ อินฺทฺริยานํ วา วิปริณาโมติ ฯ {๗๗.๒} ตถา หิ ปนายสฺมโต อุปเสนสฺส ทีฆรตฺตํ อหงฺการมมงฺการมานานุสยา สุสมูหตา ^๑- ตสฺมา อายสฺมโต อุปเสนสฺส น เอวํ โหติ อหํ จกฺขุนฺติ วา มม จกฺขุนฺติ วา ฯเปฯ อหํ ชิวฺหาติ วา มม ชิวฺหาติ วา ฯเปฯ อหํ มโนติ วา มม มโนติ วาติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. -มานานุสโย สุสมูหโต ฯ อถ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อุปเสนสฺส กายํ มญฺจกํ อาโรเปตฺวา พหิทฺธา นีหรึสุ ฯ อถ โข อายสฺมโต อุปเสนสฺส กาโย ตตฺเถว วิกิริ เสยฺยถาปิ ภุสมุฏฺฐีติ ฯ สตฺตมํ ฯ [๗๘] อถ โข อายสฺมา อุปวาโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุปวาโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโมติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปนยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติ ฯ [๗๙] อิธ ปน อุปวาณ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฏิสํเวที จ โหติ รูปราคปฏิสํเวที จ สนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ ยนฺตํ อุปวาณ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฏิสํเวที จ โหติ รูปราคปฏิสํเวที จ สนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ เอวมฺปิ โข อุปวาณ สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปนยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติ ฯเปฯ [๘๐] ปุน จปรํ อุปวาณ ภิกฺขุ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา รสปฏิสํเวที จ โหติ รสราคปฏิสํเวที จ สนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราคํ อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ ยนฺตํ อุปวาณ ภิกฺขุ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา รสปฏิสํเวที จ โหติ รสราคปฏิสํเวที จ สนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราคํ อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ เอวมฺปิ โข อุปวาณ สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปนยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติ ฯ [๘๑] ปุน จปรํ อุปวาณ ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ธมฺมปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมราคปฏิสํเวที จ สนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ ยนฺตํ อุปวาณ ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ธมฺมปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมราคปฏิสํเวที จ สนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ อตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ เอวมฺปิ โข อุปวาณ สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหติ ฯเปฯ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติ ฯ [๘๒] อิธ ปน อุปวาณ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฏิสํเวที จ โหติ โน จ รูปราคปฏิสํเวที อสนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ ยนฺตํ อุปวาณ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รูปปฏิสํเวที หิ โข โหติ โน จ รูปราคปฏิสํเวที อสนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราคํ นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รูเปสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ เอวมฺปิ โข อุปวาณ สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปนยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติ ฯ [๘๓] ปุน จปรํ อุปวาณ ภิกฺขุ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฯ ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา ฯ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา รสปฏิสํเวที หิ โข โหติ โน จ รสราคปฏิสํเวที อสนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราคํ นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ รเสสุ ราโคติ ปชานาติ ฯเปฯ [๘๔] ปุน จปรํ อุปวาณ ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ธมฺมปฏิสํเวที หิ โข โหติ โน จ ธมฺมราคปฏิสํเวที อสนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ ยนฺตํ อุปวาณ ภิกฺขุ มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ธมฺมปฏิสํเวที หิ โข โหติ โน จ ธมฺมราคปฏิสํเวที อสนฺตญฺจ อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราคํ นตฺถิ เม อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ราโคติ ปชานาติ ฯ เอวมฺปิ โข อุปวาณ สนฺทิฏฺฐิโก ธมฺโม โหติ อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปนยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติ ฯ อฏฺฐมํ ฯ [๘๕] โย หิ โกจิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อวุสิตนฺเตน พฺรหฺมจริยํ อารกา โส อิมสฺมา ธมฺมวินยาติ ฯ เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ เอตฺถาหํ ภนฺเต อนสฺสาสํ ^๑- อหํ หิ ภนฺเต ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานามีติ ฯ {๘๕.๑} ตํ กึ มญฺญสิ ภิกฺขุ จกฺขุํ เอตํ มม @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนสฺสสํ ฯ ยุ. อนสฺสาสี ฯ เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ สาธุ ภิกฺขุ เอตฺถ จ เต ภิกฺขุ จกฺขุํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส ฯเปฯ ชิวฺหํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ สาธุ ภิกฺขุ เอตฺถ จ เต ภิกฺขุ ชิวฺหํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส ฯเปฯ มนํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ สมนุปสฺสสีติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ สาธุ ภิกฺขุ เอตฺถ จ เต ภิกฺขุ มโน เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ ฯ นวมํ ฯ [๘๖] โย หิ โกจิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อวุสิตนฺเตน พฺรหฺมจริยํ อารกา โส อิมสฺมา ธมฺมวินยาติ ฯ เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ เอตฺถาหํ ภนฺเต ปนสฺสาสํ ^๑- อหํ หิ ภนฺเต ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานามีติ ฯ {๘๖.๑} ตํ กึ มญฺญสิ ภิกฺขุ จกฺขุํ เนตํ มม @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนสฺสสํ ปนสฺสสํ ฯ เอวมีทิเสสุ ฐาเนสุ ฯ สี. ยุ. อนสฺสาสึ ฯ เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ สมนุปสฺสสีติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ สาธุ ภิกฺขุ เอตฺถ จ เต ภิกฺขุ จกฺขุํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ เอวํ เต เอตํ ปฐมํ ผสฺสายตนํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อายตึ อปุนพฺภวาย ตสฺส ฯเปฯ ชิวฺหํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ สมนุปสฺสสีติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ สาธุ ภิกฺขุ เอตฺถ จ เต ภิกฺขุ ชิวฺหา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ เอวํ เต เอตํ จตุตฺถํ ผสฺสายตนํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อายตึ อปุนพฺภวาย ตสฺส ฯเปฯ มนํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ สมนุปสฺสสีติ ฯ เอวํ ภนฺเต ฯ สาธุ ภิกฺขุ เอตฺถ จ เต ภิกฺขุ มโน เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐํ ภวิสฺสติ เอวํ เต เอตํ ฉฏฺฐํ ผสฺสายตนํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อายตึ อปุนพฺภวาย ตสฺสาติ ^๑- ฯ ทสมํ ฯ [๘๗] โย หิ โกจิ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ อวุสิตํ เตน พฺรหฺมจริยํ อารกา โส อิมสฺมา ธมฺมวินยาติ ฯ เอวํ วุตฺเต อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ เอตฺถาหํ ภนฺเต ปนสฺสาสํ อหํ หิ ภนฺเต ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. อปุนพฺภวายาติ ฯ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานามีติ ฯ {๘๗.๑} ตํ กึ มญฺญสิ ภิกฺขุ จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ ฯ อนิจฺโจ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขุ สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ โสตสฺมึปิ ฆานสฺมึปิ ชิวฺหายปิ กายสฺมึปิ มนสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ เอกาทสมํ ฯ มิคชาลวคฺโค ทุติโย ฯ ตสฺสุทฺทานํ มิคชาเลน เทฺว วุตฺตา จตฺตาโร จ สมิทฺธินา อุปเสโน อุปวาโณ ^[๑]- ฉผสฺสายตนิกา ตโยติ ฯ --------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. จ ฯ คิลานวคฺโค ตติโย [๘๘] สาวตฺถีนิทานํ ฯ อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ อมุกสฺมึ ภนฺเต วิหาเร อญฺญตโร ภิกฺขุ นโว อปฺปญฺญาโต อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน สาธุ ภนฺเต ภควา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ฯ {๘๘.๑} อถ โข ภควา นวตรญฺจ สุตฺวา คิลานตรญฺจ ^๑- อปฺปญฺญาโต ภิกฺขูติ อิติ วิทิตฺวา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ ฯ อทฺทสา โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ ทูรโต ว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ^๒- มญฺจเก สมเตสิ ^๓- ฯ อถ โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ อลํ ภิกฺขุ มา ตฺวํ มญฺจเก สมเตสิ สนฺตีมานิ อาสนานิ ปญฺญตฺตานิ ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามีติ ฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน ฯ นิสชฺช โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ กจฺจิ เต ภิกฺขุ ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺตํ ปฏิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ โน อภิกฺกโมติ ฯ {๘๘.๒} น เม ภนฺเต ขมนียํ น ยาปนียํ พาฬฺหา เม ทุกฺขา เวทนา อภิกฺกมนฺติ โน ปฏิกฺกมนฺติ อภิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ โน ปฏิกฺกโมติ ฯ กจฺจิ เต ภิกฺขุ น กิญฺจิ กุกฺกุจฺจํ น โกจิ วิปฺปฏิสาโรติ ฯ ตคฺฆ เม ภนฺเต @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ม. ยุ. นว กวาทญฺจ สุตฺวา คิลานวาทญฺจ สุตฺวา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. ยุ. @ทิสฺวาน ฯ ^๓ สี. สมฏฺโฏสิ ฯ ม. สมโธสิ ฯ ยุ. สมญฺโจปิ ฯ อนปฺปกํ กุกฺกุจฺจํ อนปฺปโก วิปฺปฏิสาโรติ ฯ {๘๘.๓} กจฺจิ ปน เต ^๑- ภิกฺขุ อตฺตา สีลโต น อุปวทตีติ ฯ (น โข เม ^๒- ภนฺเต อตฺตา สีลโต อุปวทตีติ) โน เจ กิร ตฺวํ ^๓- ภิกฺขุ อตฺตา สีลโต อุปวทติ อถ ภิกฺขุ กิสฺมิญฺจ เต กุกฺกุจฺจํ ^๔- โก จ วิปฺปฏิสาโรติ ฯ น ขฺวาหํ ภนฺเต สีลวิสุทฺธตฺถํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามีติ ฯ โน เจ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ สีลวิสุทฺธตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ อถ กิมตฺถํ จรหิ ตฺวํ ภิกฺขุ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสีติ ฯ ราควิราคตฺถํ โขหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามีติ ฯ สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ตฺวํ ภิกฺขุ ราควิราคตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ ราควิราคตฺโถ หิ ภิกฺขุ มยา ธมฺโม เทสิโต ฯ [๘๙] ตํ กึ มญฺญสิ ภิกฺขุ จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโน นิจฺโจ วา อนิจฺโจ วาติ ฯ อนิจฺโจ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขุ สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิฬฺพินฺทติ ฯเปฯ มนสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ ฯเปฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ อิทมโวจ ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ยุ. ตฺวํ ฯ ม. ตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ สี. ม. มํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. @เต ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๔ ม. อถ กิญฺจ เต กุกฺกุจฺจํ ฯ อตฺตมโน โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ ฯ อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺญมาเน ตสฺส ภิกฺขุโน วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ฯ ปฐมํ ฯ [๙๐] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ ฯเปฯ ภควนฺตํ เอตทโวจ อมุกสฺมึ ภนฺเต วิหาเร อญฺญตโร ภิกฺขุ นโว อปฺปญฺญาโต อาพาธิโก ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน สาธุ ภนฺเต ภควา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ ฯ อถ โข ภควา นวตรญฺจ สุตฺวา คิลานตรญฺจ อปฺปญฺญาโต ภิกฺขูติ อิติ วิทิตฺวา เยน โส ภิกฺขุ เตนุปสงฺกมิ ฯ อทฺทสา โข ภิกฺขุ ภควนฺตํ ทูรโต ว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาน มญฺจเก สมเตสิ ฯ อถ โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ อลํ ภิกฺขุ มา ตฺวํ มญฺจเก สมเตสิ สนฺตีมานิ อาสนานิ ปญฺญตฺตานิ ตตฺถาหํ นิสีทิสฺสามีติ ฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน ฯ นิสชฺช โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ กจฺจิ เต ภิกฺขุ ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ กจฺจิ ทุกฺขา เวทนา ปฏิกฺกมนฺติ โน อภิกฺกมนฺติ ปฏิกฺกโม สานํ ปญฺญายติ โน อภิกฺกโมติ ฯ {๙๐.๑} น เม ภนฺเต ขมนียํ น ยาปนียํ ฯเปฯ น โข เม ภนฺเต อตฺตา สีลโต อุปวทตีติ ฯ โน เจ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อตฺตา สีลโต อุปทวติ อถ กิสฺมึ จ เต กุกฺกุจฺจํ โก จ วิปฺปฏิสาโรติ ฯ น ขฺวาหํ ภนฺเต สีลวิสุทฺธตฺถํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามีติ ฯ โน เจ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ สีลวิสุทฺธตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ อถ กิมตฺถํ จรหิ ตฺวํ ภิกฺขุ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสีติ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามีติ ฯ สาธุ สาธุ ภิกฺขุ สาธุ โข ^[๑]- ตฺวํ ภิกฺขุ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ มยา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานาสิ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺโถ หิ ภิกฺขุ มยา ธมฺโม เทสิโต ฯ [๙๑] ตํ กึ มญฺญสิ ภิกฺขุ จกฺขุํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯเปฯ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย มโน มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ ฯ อนิจฺจํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วาติ ฯ ทุกฺขํ ภนฺเต ฯ ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ ฯ โน เหตํ ภนฺเต ฯ เอวํ ปสฺสํ ภิกฺขเว สุตวา อริยสาวโก จกฺขุสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ ฯเปฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิทํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตสฺมึปิ นิพฺพินฺทติ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ ฯ ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ฯ อิทมโวจ ภควา อตฺตมโน โส ภิกฺขุ ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิ ฯ อิมสฺมึ จ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภญฺญมาเน ตสฺส ภิกฺขุสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ ^๒- ฯ ทุติยํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ปน ฯ ^๒ ม. วิมุจฺจีติ ฯ [๙๒] อถ โข อายสฺมา ราโธ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ยมหํ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา เอโก วูปกฏฺโฐ อปฺปมตฺโต อาตาปิ ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ ฯ ยํ โข ราธ อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ กิญฺจ ราธ อนิจฺจํ จกฺขุํ โข ราธ อนิจฺจํ ^๑- ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ ^[๒]- รูปา อนิจฺจา ฯ จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯเปฯ ชิวฺหา กาโย มโน อนิจฺโจ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ ธมฺโม ^๓- มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ ยํ โข ราธ อนิจฺจํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ ตติยํ ฯ [๙๓] ยํ โข ราธ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ กิญฺจ ราธ ทุกฺขํ จกฺขุํ โข ราธ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ รูปา จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ฯเปฯ อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯเปฯ มโน ทุกฺโข ธมฺมา มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. จกฺขุํ โข ราธ อนิจฺจนฺติ อิเม ปาฐา นตฺถิ ฯ ^๒ ม. จกฺขุ อนิจฺจํ ฯ @^๓ ม. ยุ. ธมฺมา ฯ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ ยํ โข ราธ ทุกฺขํ ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ จตุตฺถํ ฯ [๙๔] โย โข ราธ อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ โก จ ราธ อนตฺตา ฯ จกฺขุํ โข ราธ อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ รูปา จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ฯเปฯ มโน อนตฺตา ธมฺมา มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺโส ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพ ฯ โย โข ราธ อนตฺตา ตตฺร เต ฉนฺโท ปหาตพฺโพติ ฯ ปญฺจมํ ฯ [๙๕] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ อตฺถิ โข ภิกฺขุ เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ กตโม ปน ภนฺเต เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ อวิชฺชา โข ภิกฺขุ เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ {๙๕.๑} กถํ ปน ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ จกฺขุํ โข ภิกฺขุ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ ^๑- ฯ รูเป ฯเปฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ ฉฏฺฐํ ฯ [๙๖] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ ฯเปฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ อตฺถิ โข ภิกฺขุ เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ กตโม ปน ภนฺเต เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ อวิชฺชา โข ภิกฺขุ เอโก ธมฺโม ยสฺส ปหานา ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ {๙๖.๑} กถํ ปน ภนฺเต ชานโต กถํ ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ อิธ ภิกฺขุ ภิกฺขุโน สุตํ โหติ สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ ฯ เอวญฺเจตํ ภิกฺขุ ภิกฺขุโน สุตํ โหติ สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ ฯ โส สพฺพํ ธมฺมํ อภิชานาติ สพฺพํ ธมฺมํ อภิญฺญาย สพฺพํ ธมฺมํ ปริชานาติ สพฺพํ ธมฺมํ ปริญฺญาย สพฺพนิมิตฺตานิ อญฺญโต ปสฺสติ จกฺขุํ อญฺญโต @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. อุปฺปชฺชตีติ ฯ ปสฺสติ รูเป จกฺขุวิญฺญาณํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อญฺญโต ปสฺสติ ฯเปฯ มนํ อญฺญโต ปสฺสติ ธมฺเม มโนวิญฺญาณํ มโนสมฺผสฺสํ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ อญฺญโต ปสฺสติ ฯ เอวํ โข ภิกฺขุ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหิยฺยติ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ ฯ สตฺตมํ ฯ [๙๗] อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ อิธ โน ภนฺเต อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อเมฺห เอวํ ปุจฺฉนฺติ กิมตฺถิยํ อาวุโส สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ เอวํ ปุฏฺฐา มยํ ภนฺเต เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพชกานํ เอวํ พฺยากโรม ทุกฺขสฺส โข อาวุโส ปริญฺญตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ กจฺจิ มยํ ภนฺเต เอวํ ปุฏฺฐา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต โหม น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขาม ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรม น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท ^๑- คารยฺหฏฺฐานํ อาคจฺฉตีติ ฯ {๙๗.๑} ตคฺฆ ตุเมฺห ภิกฺขเว เอวํ ปุฏฺฐา เอวํ พฺยากรมานา วุตฺตวาทิโน เจว เม โหถ น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺขถ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรถ น @เชิงอรรถ: ^๑ สี. วาทานุปาโต ฯ จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหฏฺฐานํ อาคจฺฉติ ฯ ทุกฺขสฺส หิ ภิกฺขเว ปริญฺญตฺถํ มยิ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ฯ สเจ ปน โว ภิกฺขเว อญฺญติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ กตมญฺจ ^๑- ปน ตํ อาวุโส ทุกฺขํ ยสฺส ปริญฺญาย สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ เอวํ ปฏฺฐา ตุเมฺห ภิกฺขเว เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถ จกฺขุํ โข อาวุโส ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ฯ รูปา ฯเปฯ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตีติ ^๒- ฯเปฯ มโน ทุกฺโข ฯเปฯ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ฯ อิทํ โข ตํ อาวุโส ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ^๓- ฯ เอวํ ปุฏฺฐา ตุเมฺห ภิกฺขเว เตสํ อญฺญติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ พฺยากเรยฺยาถาติ ฯ อฏฺฐมํ ฯ [๙๘] อถ โข อญฺญตโร ภิกฺขุ เยน ภควา ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ โลโก โลโกติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต โลโกติ วุจฺจตีติ ฯ ลุชฺชตีติ โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ ฯ กิญฺจ ลุชฺชติ จกฺขุํ โข ภิกฺขุ ลุชฺชติ รูปา ลุชฺชนฺติ จกฺขุวิญฺญาณํ ลุชฺชติ จกฺขุสมฺผสฺโส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. จสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ยุ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ ฯ ^๓ ม. วุสฺสตีติ ฯ ลุชฺชติ ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ ฯเปฯ ชิวฺหา ลุชฺชติ ฯเปฯ มโน ลุชฺชติ ธมฺมา ลุชฺชนฺติ มโนวิญฺญาณํ ลุชฺชติ มโนสมฺผสฺโส ลุชฺชติ ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ ฯ ปลุชฺชตีติ ^๑- โข ภิกฺขุ ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตีติ ฯ นวมํ ฯ [๙๙] อถ โข อายสฺมา ผคฺคุโน ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา ผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต ตํ จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญเปยฺย ^๒- ฯเปฯ อตฺถิ นุ โข ภนฺเต สา ชิวฺหา ยาย ชิวฺหาย อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฯเปฯ ปญฺญเปยฺย ฯเปฯ อตฺถิ นุ โข โส ภนฺเต มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญเปยฺยาติ ฯ [๑๐๐] นตฺถิ นุ โข ตํ ผคฺคุน จกฺขุํ เยน จกฺขุนา อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญเปยฺยาติ ฯเปฯ นตฺถิ โข สา ผคฺคุน ชิวฺหา ยาย ชิวฺหาย อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยุ. ลุชฺชตีติ ฯ ^๒ ม. ยุ. ปญฺญาเปยฺย ฯ เอวมุปริปี ฯ ปญฺญาปยมาโน ปญฺญเปยฺย ฯเปฯ นตฺถิ โข โส ผคฺคุน มโน เยน มเนน อตีเต พุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ฉินฺนปปญฺเจ ฉินฺนวฏุเม ปริยาทินฺนวฏฺเฏ สพฺพทุกฺขวีติวตฺเต ปญฺญาปยมาโน ปญฺญเปยฺยาติ ฯ ทสมํ ฯ คิลานวคฺโค ตติโย ฯ ตสฺสุทฺทานํ คิลาเนน เทฺว วุตฺตา ราเธน อปเร ตโย อวิชฺชาย จ เทฺว วุตฺตา ภิกฺขุ โลโก จ ผคฺคุโนติ ฯ ------------- ฉนฺนวคฺโค จตุตฺโถ [๑๐๑] อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ ฯเปฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ โลโก โลโกติ ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต โลโกติ วุจฺจตีติ ฯ ยํ โข อานนฺท ปโลกธมฺมํ อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโก ฯ กิญฺจานนฺท ปโลกธมฺมํ จกฺขุํ โข อานนฺท ปโลกธมฺมํ รูปา ปโลกธมฺมา จกฺขุวิญฺญาณํ ปโลกธมฺมํ จกฺขุสมฺผสฺโส ปโลกธมฺโม ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา ฯเปฯ ตมฺปิ ปโลกธมฺมํ ฯเปฯ ชิวฺหา ปโลกธมฺมา รสา ปโลกธมฺมา ชิวฺหาวิญฺญาณํ ปโลกธมฺมํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส ปโลกธมฺโม ยมฺปิทํ ชิวฺหาสมฺผสฺสปจฺจยา ฯเปฯ ตมฺปิ ปโลกธมฺมํ ฯเปฯ มโน ปโลกธมฺโม ธมฺมา ปโลกธมฺมา มโนวิญฺญาณํ ปโลกธมฺมํ มโนสมฺผสฺโส ปโลกธมฺโม ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ปโลกธมฺมํ ฯ ยํ โข อานนฺท ปโลกธมฺมํ อยํ วุจฺจติ อริยสฺส วินเย โลโกติ ฯ ปฐมํ ฯ

เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๘ หน้าที่ ๑-๖๗. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=18&item=1&items=101&modeTY=2 อ่านโดยใช้เครื่องหมาย [เลขข้อ] เป็นเกณฑ์แบ่งข้อ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=18&item=1&items=101&modeTY=2&mode=bracket อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรโรมัน :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_item_s.php?book=18&item=1&items=101&modeTY=2 อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาไทยฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/byitem_s.php?book=18&item=1&items=101&modeTY=2 ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=18&i=1 The Pali Atthakatha in Thai :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘ http://84000.org/tipitaka/read/?index_18