บาลีพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐ - พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๒๒

สุตฺตนฺตปิฏเก ขุทฺทกนิกายสฺส จูฬนิทฺเทโส ------------ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ฯ ปารายนวคฺโค วตฺถุคาถา [๑] โกสลานํ ปุรา รมฺมา อคมา ทกฺขิณาปถํ อากิญฺจญฺ ปตฺถยาโน พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู ฯ [๒] โส อสฺสกสฺส วิสเย มุฬกสฺส ^๑- สมาสเน วสี ^๒- โคธาวรีกูเล อุญฺเฉน จ ผเลน จ ฯ [๓] ตสฺเสว อุปนิสฺสาย คาโม จ วิปุโล อหุ ตโต ชาเตน อาเยน มหายญฺ อกปฺปยิ ฯ [๔] มหายญฺ ยชิตฺวาน ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ อญฺโ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ ฯ [๕] อุคฺฆฏฺฏปาโท ตสิโต ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มฬกสฺส ฯ ยุ. อฬกสฺส ฯ ^๒ ม. วสิ ฯ โส จ นํ อุปสงฺกมฺม สตานิ ปญฺจ ยาจติ ฯ [๖] ตเมนํ พาวรี ทิสฺวา อาสเนน นิมนฺตยิ สุขญฺจ กุสลํ ปุจฺฉิ อิทํ วจนมพฺรวิ ฯ [๗] ยํ โข มมํ เทยฺยธมฺมํ สพฺพํ วิสชฺชิตํ มยา อนุชานาหิ เม พฺรหฺเม นตฺถิ ปญฺจ สตานิ เม ฯ [๘] สเจ เม ยาจมานสฺส ภวํ นานุปฺปทสฺสติ สตฺตเม ทิวเส ตุยฺหํ มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา ฯ [๙] อภิสงฺขริตฺวา กุหโก เภรวํ โส อกิตฺตยิ ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา พาวรี ทุกฺขิโต อหุ ฯ [๑๐] อุสฺสุสฺสติ อนาหาโร โสกสลฺลสมปฺปิโต อโถปิ เอวํจิตฺตสฺส ชหาเน ^๑- น รมตี มโน ฯ [๑๑] อุตฺรสฺตํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา เทวตา อตฺถกามินี พาวรึ อุปสงฺกมฺม อิทํ วจนมพฺรวิ ฯ [๑๒] น โส มุทฺธํ ปชานาติ กุหโก โส ธนตฺถิโก มุทฺธนิ มุทฺธาธิปาเต ^๒- วา าณํ ตสฺส น วิชฺชติ ฯ [๑๓] ปโหตี ^๓- จรหิ ชานาติ ตมฺเม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ ตํ สุโณม วโจ ตว ฯ [๑๔] อหมฺเปตํ น ชานามิ าณมฺเมตฺถ ^๔- น วิชฺชติ มุทฺธํ มุทฺธาธิปาโต ^๕- จ ชินานํ เหต ทสฺสนํ ^๖- ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ฌาเน ฯ ^๒ ม. มุทฺธปาเต ฯ ^๓ ม. ยุ. โภตี ฯ ^๔ ม. าณํ เมตฺถ ฯ @^๕ ม. มุทฺธาธิปาเต จ ฯ ^๖ ม. เหตฺถ ทสฺสนํ ฯ [๑๕] อถ โก จรหิ ชานาติ อสฺมึ ปวิมณฺฑเล ^๑- มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ ตมฺเม อกฺขาหิ เทวเต ฯ [๑๖] ปุรา กปิลวตฺถุมฺหา นิกฺขนฺโต โลกนายโก อปจฺโจ โอกฺกากราชสฺส สกฺยปุตฺโต ปภงฺกโร ฯ [๑๗] โส หิ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ สพฺพธมฺมาน ปารคู สพฺพาภิญฺาพลปฺปตฺโต สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา สพฺพธมฺมกฺขยํ ^๒- ปตฺโต วิมุตฺโต อุปธิกฺขเย ฯ [๑๘] พุทฺโธ โส ภควา โลเก ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ โส เต ตํ พฺยากริสฺสติ ฯ [๑๙] สมฺพุทฺโธติ วโจ สุตฺวา อุทคฺโค พาวรี อหุ โสกสฺส ตนุโก อาสิ ปีติญฺจ วิปุลํ ลภิ ฯ [๒๐] โส พาวรี อตฺตมโน อุทคฺโค ตํ เทวตํ ปุจฺฉติ เวทชาโต กตมมฺหิ คาเม นิคมมฺหิ วา ปน กตมมฺหิ วา ชนปเท โลกนาโถ ยตฺถ คนฺตฺวา นมสฺเสมุ ^๓- สมฺพุทฺธํ ทิปทุตฺตมํ ^๔- ฯ [๒๑] สาวตฺถิยํ โกสลมนฺทิเร ชิโน ปหูตปญฺโ วรภูริเมธโส โส สกฺยปุตฺโต วิธุโร อนาสโว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปถวิมณฺฑเล ฯ สี. ปุถวิมณฺฑเล ฯ ^๒ ม. สพฺพกมฺมกฺขยํ ฯ @^๓ ม. ปสฺเสมุ ฯ ^๔ ม. สพฺพตฺถ ทฺวิปทุตฺตมํ ฯ มุทฺธาธิปาตสฺส วิทู นราสโภ ฯ [๒๒] ตโต อามนฺตยี สิสฺเส พฺราหฺมเณ มนฺตปารเค ^๑- เอถ มาณวา อกฺขิสฺสํ สุโณถ วจนํ มม ฯ [๒๓] ยสฺเสโส ทุลฺลโภ โลเก ปาตุภาโว อภิณฺหโส สฺวาชฺช โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน สมฺพุทฺโธ อิติ วิสฺสุโต ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สาวตฺถึ ปสฺสโวฺห ทิปทุตฺตมํ ฯ [๒๔] กถํ จรหิ ชาเนมุ ทิสฺวา พุทฺโธติ พฺราหฺมณ อชานตํ โน ปพฺรูหิ ยถา ชาเนมุ ตํ มยํ ฯ [๒๕] อาคตานิ หิ มนฺเตสุ มหาปุริสลกฺขณา ทฺวตฺตึสา จ พฺยาขฺยาตา ^๒- สมตฺตา อนุปุพฺพโส ฯ [๒๖] ยสฺเสเต โหนฺติ คตฺเตสุ มหาปุริสลกฺขณา ทุเวว ^๓- ตสฺส คติโย ตติยา หิ น วิชฺชติ ฯ [๒๗] สเจ อคารํ อาวสติ วิเชยฺย ปวึ อิมํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมนมนุสาสติ ^๔- ฯ [๒๘] สเจ จ โส ปพฺพชติ อคารา อนคาริยํ วิวฏจฺฉโท ^๕- สมฺพุทฺโธ อรหา ภวติ อนุตฺตโร ฯ [๒๙] ชาตึ โคตฺตญฺจ ลกฺขณํ มนฺเต สิสฺเส ปุนาปเร มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ มนสาเยว ปุจฺฉถ ฯ [๓๐] อนาวรณทสฺสาวี ยทิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ มนสา ปุจฺฉิเต ปเญฺห วาจาย วิสฺสเชสฺสติ ^๖- ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มนฺตปารคู ฯ ^๒ ม. ทฺวตฺตึสานิ จ พฺยากฺขาตา ฯ ^๓ ม. เทฺวเยว ฯ @^๔ ม. ธมฺเมน อนุสาสติ ฯ ^๕ สี. วิวตฺตจฺฉทฺโท ฯ ม. วิวฏฺฏจฺฉโท ฯ @^๖ ม. วิสชฺชิสฺสติ ฯ [๓๑] พาวริสฺส วโจ สุตฺวา สิสฺสา โสฬส พฺราหฺมณา อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู ฯ [๓๒] โธตโก อุปสีโว จ นนฺโท จ อถ เหมโก โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต ฯ [๓๓] ภทฺราวุโธ อุทโย จ โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ โมฆราชา จ เมธาวี ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ ฯ [๓๔] ปจฺเจกคณิโน สพฺเพ สพฺพโลกสฺส วิสฺสุตา ฌายี ฌานรตา ธีรา ปุพฺพวาสนวาสิตา ฯ [๓๕] พาวรึ อภิวาเทตฺวา กตฺวา จ นํ ปทกฺขิณํ ชฏาชินธรา สพฺเพ ปกฺกามุํ อุตฺตรามุขา ฯ [๓๖] มุฬกสฺส ^๑- ปติฏฺานํ ปุริมํ มาหิสฺสตึ ^๒- ตทา อุชฺเชนิญฺจาปิ โคนทฺธํ เวทิสํ วนสวฺหยํ ฯ [๓๗] โกสมฺพิญฺจาปิ สาเกตํ สาวตฺถิญฺจ ปุรุตฺตมํ เสตพฺยํ กปิลวตฺถุํ กุสินารญฺจ มนฺทิรํ ฯ [๓๘] ปาวญฺจ โภคนครํ เวสาลึ มาคธํ ปุรํ ปาสาณกํ เจติยญฺจ รมณียํ มโนรมํ ฯ [๓๙] ตสิโต วุทกํ สีตํ มหาลาภํว วาณิโช ฉายํ ฆมฺมาภิตตฺโตว ตุริตา ปพฺพตมารุหุํ ฯ [๔๐] ภควา จ ^๓- ตมฺหิ สมเย ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ สีโหว นทตี วเน ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มฬกสฺส ฯ ^๒ ม. ปุรมาหิสฺสตึ ฯ ^๓ ม. จสทฺโท นตฺถิ ฯ [๔๑] อชิโต อทฺทส สมฺพุทฺธํ ^๑- วีตรํสึว ^๒- ภาณุมํ จนฺทํ ยถา ปณฺณรเส ปาริปูรึ ^๓- อุปาคตํ ฯ [๔๒] อถสฺส คตฺเต ทิสฺวาน ปริปูรญฺจ พฺยญฺชนํ เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ มโนปเญฺห อปุจฺฉถ ฯ [๔๓] อาทิสฺส ชมฺมนํ พฺรูหิ โคตฺตํ พฺรูหิ สลกฺขณํ มนฺเตสุ ปารมึ พฺรูหิ กติ วาเจติ พฺราหฺมโณ ฯ [๔๔] วีสํ วสฺสสตํ อายุ โส จ โคตฺเตน พาวรี ตีณสฺส ^๔- ลกฺขณา คตฺเต ติณฺณํ เวทาน ปารคู ฯ [๔๕] ลกฺขเณ อิติหาเส จ สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ ปญฺจสตานิ วาเจติ สธมฺเม ปารมึ คโต ฯ [๔๖] ลกฺขณานํ ปวิจยํ พาวริสฺส นรุตฺตม ตณฺหจฺฉิท ปกาเสหิ มา โน กงฺขายิตํ อหุ ฯ [๔๗] มุขํ ชิวฺหาย ฉาเทติ อุณฺณาสฺส ภมุกนฺตเร โกโสหิตํ วตฺถคุยฺหํ เอวํ ชานาหิ มาณว ฯ [๔๘] ปุจฺฉํ หิ กญฺจิ ^๕- อสุณนฺโต สุตฺวา ปเญฺห วิยากเต วิจินฺเตติ ชโน สพฺโพ เวทชาโต กตญฺชลิ ^๖- ฯ [๔๙] โก นุ เทโวว ^๗- พฺรหฺมา วา อินฺโท วาปิ สุชมฺปติ มนสา ปุจฺฉิเต ปเญฺห กเมตํ ปฏิภาสติ ฯ [๕๐] มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตญฺจ พาวรี ปริปุจฺฉติ ตํ พฺยากโรหิ ภควา กงฺขํ วินย โน อิเส ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พุทฺธํ ฯ ^๒ ม. ปีตรํสึว ฯ ^๓ ม. ปริปูรํ ฯ ^๔ ม. ตีณิสฺส ฯ @^๕ ม. กิญฺจิ ฯ ^๖ ม. กตญฺชลี ฯ ^๗ ม. เทโว วา ฯ [๕๑] อวิชฺชา มุทฺธาติ ชานาหิ วิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี สทฺธาสติสมาธีหิ ฉนฺทวิริเยน ^๑- สํยุตา ฯ [๕๒] ตโต เวเทน มหตา สนฺถมฺภิตฺวาน ^๒- มาณโว เอกํสํ อชินํ กตฺวา ปาเทสุ สิรสา ปติ ฯ [๕๓] พาวรี พฺราหฺมโณ โกโต สห สิสฺเสหิ มาริส อุทคฺคจิตฺโต สุมโน ปาเท วนฺทติ จกฺขุม ฯ [๕๔] สุขิโต พาวรี โหตุ สห สิสฺเสหิ พฺราหฺมโณ ตฺวญฺจาปิ สุขิโต โหหิ จิรํ ชีวาหิ มาณว ฯ [๕๕] พาวริสฺส จ ตุยฺหํ วา สพฺเพสํ สพฺพสํสยํ กตาวกาสา ปุจฺฉโวฺห ยงฺกิญฺจิ มนสิจฺฉถ ฯ [๕๖] สมฺพุทฺเธน กโตกาโส นิสีทิตฺวาน ปญฺชลิ ^๓- อชิโต ปมํ ปญฺหํ ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตํ ฯ วตฺถุคาถา นิฏฺิตา ฯ ^[๔]- ------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สพฺพตฺถ ฉนฺทวีริเยน ฯ ^๒ ม. สนฺถมฺเภตฺวาน ฯ ^๓ ม. ปญฺชลี ฯ เอวมุปริ ฯ @^๔ ม. เอตฺถนฺตเร อชิตมาณวปุจฺฉาย ปฏาย ยาว ปรายนานุคีติคาถาปริโยสานา สพฺเพสํ @มาณวกานญฺเจว พุทฺธสฺสจ ปญฺหาปุจฺฉาวิสชฺชนํ อตฺถิ ฯ สฺยามโปฏฺเก ปเนตํ นตฺถิ ฯ อชิตมาณวกปญฺหานิทฺเทโส ^๑- [๕๗] เกนสฺสุ นิวุโต โลโก (อิจฺจายสฺมา อชิโต) เกนสฺสุ นปฺปกาสติ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูหิ ^๒- กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ ฯ [๕๘] เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก ปิตฺติวิสยโลโก ^๓- มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโลโก ^๔- อยํ วุจฺจติ โลโก ฯ อยํ โลโก เกน อาวุโต นิวุโต โอผุโฏ ^๕- ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ เกนสฺสุ นิวุโต โลโก ฯ [๕๙] อิจฺจายสฺมา อชิโตติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูริ ^๖- อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพกเมตํ ^๗- อิจฺจาติ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุกวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ ฯ อชิโตติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ อิจฺจายสฺมา อชิโต ฯ [๖๐] เกนสฺสุ นปฺปกาสตีติ เกน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น สญฺายติ ^๘- น ปญฺายตีติ เกนสฺสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. ยุ. พฺรูสิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^๓ ม. สพฺพตฺถ เปตฺติวิสยโลโก ฯ ^๔ ม เทวโลโก ฯ ^๕ ม. โอวุโต ฯ @^๖ ม. ปทปาริปูรี ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๗ ม. ปทานุปพฺพตาเปตํ ฯ @^๘ ม. ายติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ นปฺปกาสติ ฯ [๖๑] กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูหีติ กึ อสฺส ^๑- โลกสฺส อภิเลปนํ ^๒- ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส ฯ เกน โลโก ลิตฺโต ^[๓]- ปลิตฺโต ^๔- กิลิฏฺโ สงฺกิลิฏฺโ มกฺขิโต สํสฏฺโ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูหิ ฯ [๖๒] กึสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ กึ ตสฺส ^๕- โลกสฺส ^[๖]- มหพฺภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ กึสุ ตสฺส มหพฺภยํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เกนสฺสุ นิวุโต โลโก (อิจฺจายสฺมา อชิโต) เกนสฺสุ นปฺปกาสติ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูหิ กึสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ ฯ [๖๓] อวิชฺชาย นิวุโต โลโก (อชิตาติ ภควา) เววิจฺฉา (ปมาทา) นปฺปกาสติ ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ ฯ [๖๔] อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ อวิชฺชาติ ทุกฺเข อาณํ ทุกฺขสมุทเย อาณํ ทุกฺขนิโรเธ อาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อาณํ ปุพฺพนฺเต อาณํ อปรนฺเต อาณํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. เลปนํ ฯ ^๓ ม. สํลิตฺโต ฯ ^๔ ม. อุปลิตฺโต ฯ @^๕ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๖ ม. ภยํ ฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อาณํ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อาณํ ยํ เอวรูปํ อาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขนา อปจฺจกฺขกมฺมํ ^๑- ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺ ^[๒]- ปโมโห สมฺปโมโห ^๓- ^[๔]- อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชา- ปริยุฏฺานํ อวิชฺชาชาลํ ^๕- โมโห อกุสลมูลํ อยํ วุจฺจติ อวิชฺชา ฯ โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก ปิตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโลโก อยํ วุจฺจติ โลโก ฯ ^[๖]- อิมาย อวิชฺชาย อาวุโต นิวุโต โอผุโฏ ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ อวิชฺชาย นิวุโต โลโก ฯ [๖๕] อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯ อปิจ ภคฺคราโคติ ภควา ฯ ภคฺคโทโสติ ภควา ฯ ภคฺคโมโหติ ภควา ฯ ภคฺคมาโนติ ภควา ฯ ภคฺคทิฏฺีติ ภควา ฯ ภคฺคกณฺฏโกติ ภควา ฯ ภคฺคกิเลโสติ ภควา ฯ ภชิ วิภชิ ปฏิวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา ฯ ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา ฯ ภาวิตกาโยติ ภควา ฯ ภาวิตสีโลติ ภาวิตจิตฺโตติ ภาวิตปญฺโติ ^๗- ภควา ฯ ภชิ วา ภควา อรญฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสยฺยกานิ ^๘- ปฏิสลฺลาน- สารูปานีติ ภควา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจเวกฺขณกมฺมํ ฯ ^๒ ม. โมโห ฯ ^๓ ม. สมฺโมโห ฯ @^๔ ม. อวิชฺชา ฯ ^๕ ม. อวิชฺชาลงฺคี ฯ ^๖ ม. อยํ โลโก ฯ ^๗ ม. ภาวิตกาโย, ภาวิตสีโล, @ภาวิตจิตฺโต, ภาวิตปญฺโติ ฯ ^๘ ม. มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺช- ปริกฺขารานนฺติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺายาติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ^๑- ภควา ฯ ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อนาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา ฯ {๖๕.๑} ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา ฯ ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา ฯ ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ อชิตาติ ภควา ฯ [๖๖] เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ เววิจฺฉํ วุจฺจนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนุปุพฺพสมาปตฺตีนนฺติ ฯ วณฺณมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ ^๑- มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจกตา ^๒- อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ ฯ อปิจ ขนฺธมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ ธาตุมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ อายตนมจฺฉริยํปิ มจฺฉริยํ คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ ฯ ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ ^๓- กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตตา ^๔- โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ อยํ วุจฺจติ ปมาโท ฯ เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ อิมินา มจฺฉริเยน อิมินา ปมาเทน โลโก นปฺปกาสติ น ภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น สญฺายติ น ปญฺายตีติ เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ ฯ [๖๗] ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมีติ ชปฺปา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิ ^๕- นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา โสตฺตํ วิสตา ^๖- อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพทฺธา ^๗- อาสา อาสึสนา ^๘- อาสึสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มจฺเฉรํ ฯ ^๒ ม. กฏุกญฺจุกตา ฯ ^๓ ม. โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ ฯ @^๔ ม. อนฏฺิตกิริยตา ฯ ^๕ ม. นนฺที ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๖ ม. สุตฺตํ วิสฏา ฯ @^๗ ม. ปฏิพนฺธุ ฯ ^๘ ม. สพฺพตฺถ อาสีส ... ฯ ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปา ^๑- โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺจิกตา ^๒- สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ ^[๓]- มารวิสโย ^[๔]- มารโคจโร มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทลํ ^๕- ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ อยํ วุจฺจติ ชปฺปา ฯ โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อิมาย ชปฺปาย โลโก ลิตฺโต ^[๖]- ปลิตฺโต ^๗- กิลิฏฺโ สงฺกิลิฏฺโ มกฺขิโต สํสฏฺโ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ ฯ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ ฯ [๖๘] ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ ปิตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ มานุสิกํ ทุกฺขํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺเภิติมูลกํ ^๘- ทุกฺขํ คพฺภวุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ อตฺตูปกฺกมํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โลลุปฺปํ ฯ ^๒ ม. ปุจฺฉญฺชิกตา ฯ ^๓ ม. มารามิสํ ฯ ^๔ ม. มารนิวาโส ฯ @^๕ ม. ตณฺหาคทฺทุลํ ฯ ^๖ ม. สํลิตฺโต ฯ ^๗ ม. อุปลิตฺโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^๘ ม. คพฺภฏฺิติมูลกํ ฯ ทุกฺขํ ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ ทุกฺขทุกฺขํ ^๑- สํสารทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑโห ^๒- ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สุลา ^๓- วิสูจิกา กุฏฺ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว {๖๘.๑} ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสทุกฺขํ มาตุมรณํ ทุกฺขํ ปิตุมรณํ ทุกฺขํ ภาตุมรณํ ทุกฺขํ ภคินีมรณํ ทุกฺขํ ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ ธีตุมรณํ ทุกฺขํ าติพฺยสนํ ทุกฺขํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺายติ อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺายติ กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ ทุกฺเข ปติฏฺิตํ อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ ฯ ^[๕]- อสฺส ^๖- โลกสฺส ทุกฺขํ ^๗- มหพฺภยํ ^๘- ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ฑาโห ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. สูลา ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^๔ ม. สพฺพตฺถ -สรีสป- ฯ ^๕ ม. อิทํ ทุกฺขํ ฯ ^๖ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ @๗-๘ ม. ภยํ มหาภยํ ฯ อวิชฺชาย นิวุโต โลโก (อชิตาติ ภควา) เววิจฺฉา (ปมาทา) นปฺปกาสติ ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ ฯ [๖๙] สวนฺติ สพฺพธิ โสตา (อิจฺจายสฺมา อชิโต) โสตานํ กินฺนิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ เกน โสตา ปิถิยฺยเร ^๑- ฯ [๗๐] สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ โสตาติ ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต ฯ สพฺพธีติ สพฺเพสุ อายตเนสุ ฯ สวนฺตีติ สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ จกฺขุโต รูเป สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ โสตโต สทฺเท สวนฺติ ฆานโต คนฺเธ สวนฺติ ชิวฺหาโต รเส สวนฺติ กายโต โผฏฺพฺเพ สวนฺติ มนโต ธมฺเม สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ จกฺขุโต รูปตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ โสตโต สทฺทตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ ฆานโต คนฺธตณฺหา สวนฺติ ชิวฺหาโต รสตณฺหา สวนฺติ กายโต โผฏฺพฺพตณฺหา สวนฺติ มนโต ธมฺมตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สวนฺติ สพฺพธิ โสตา ฯ [๗๑] อิจฺจายสฺมา อชิโตติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปิถียเร ฯ ม. ปิธียเร ฯ เอวมุปริปิ ฯ ปทปาริปูริ อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพกเมตํ อิจฺจาติ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ ฯ อชิโตติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ อิจฺจายสฺมา อชิโต ฯ [๗๒] โสตานํ กินฺนิวารณนฺติ โสตานํ กึ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ โสตานํ กินฺนิวารณํ ฯ [๗๓] โสตานํ สํวรํ พฺรูหีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ ฯ [๗๔] เกน โสตา ปิถิยฺยเรติ เกน โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ เกน โสตา ปิถิยฺยเร ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ สวนฺติ สพฺพธิ โสตา (อิจฺจายสฺมา อชิโต) โสตานํ กินฺนิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ เกน โสตา ปิถิยฺยเรติ ฯ [๗๕] ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา) สติ เตสํ นิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเร ฯ [๗๖] ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ^[๑]- อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺปิตานิ ปฏฺปิตานิ วิวริตานิ วิภชิตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ เสยฺยถีทํ ตณฺหาโสโต ทิฏฺิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต ฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ ฯ อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ [๗๗] สติ เตสํ นิวารณนฺติ สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ ^[๒]- สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค อยํ วุจฺจติ สติ ฯ นิวารณนฺติ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ สติ เตสํ นิวารณํ ฯ [๗๘] โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ฯ [๗๙] ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเรติ ปญฺาติ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเรติ ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปกิตฺติตานิ ฯ ^๒ ม. สติพลํ สมฺมาสติ ฯ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ {๗๙.๑} อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ {๗๙.๒} สงฺขารปจฺจยา วิญฺาณนฺติ วิญฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ นามรูปจฺจยา สฬายตนนฺติ สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ภวปจฺจยา ชาตีติ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ {๗๙.๓} อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารนิโรธา วิญฺาณนิโรโธติ วิญฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ {๗๙.๔} อิเม ^[๑]- อาสวาติ อยํ อาสวสมุทโยติ อยํ อาสวนิโรโธติ อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ อิเม ธมฺมา อภิเยฺยาติ อิเม ธมฺมา ปริญฺเยฺยาติ อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ {๗๙.๕} ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ ฯ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ธมฺมา ฯ สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ ปญฺาย เอเต โสตา ปิถิยฺยเร ฯ เตนาห ภควา ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา) สติ เตสํ นิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเรติ ฯ [๘๐] ปญฺา เจว สติ จาปิ (อิจฺจายสฺมา อชิโต) นามรูปญฺจ มาริส เอตมฺเม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ ฯ [๘๑] ปญฺา เจว สติ จาปีติ ปญฺาติ ยา ปญฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ^[๑]- สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺ ปโตโท ปญฺา ปญฺินฺทฺริยํ ปญฺาพลํ ปญฺาสตฺถํ ปญฺาปาสาโท ปญฺาอาโลโก ปญฺาโอภาโส ปญฺาปชฺโชโต ปญฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ สตีติ ยา สติ อนุสฺสติ ฯเปฯ สมฺมาสตีติ ปญฺา เจว สติ จาปิ อิจฺจายสฺมา อชิโต ฯ [๘๒] นามรูปญฺจ มาริสาติ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา ฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ธมฺมวิจโย ฯ อุปาทายรูปํ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ นามรูปญฺจ มาริส ฯ [๘๓] เอตมฺเม ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ เอตมฺเมติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ ฯ ปุฏฺโติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต ฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ เอตมฺเม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ ฯ [๘๔] กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ กตฺเถตํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ ปญฺา เจว สติ จาปิ (อิจฺจายสฺมา อชิโต) นามรูปญฺจ มาริส เอตมฺเม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ ฯ [๘๕] ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ อชิต ตํ วทามิ เต ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ วิญฺาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ ฯ [๘๖] ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉีติ ยเมตนฺติ ปญฺญฺจ สติญฺจ นามรูปญฺจ ฯ อปุจฺฉีติ อาปุจฺฉสิ อายาจสิ อชฺเฌสสิ ปสาเทสีติ ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ ฯ [๘๗] อชิต ตํ วทามิ เตติ อชิตาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ตนฺติ ปญฺญฺจ สติญฺจ นามรูปญฺจ ฯ วทามีติ ตํ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ อชิต ตํ วทามิ เต ฯ [๘๘] ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌตีติ นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา ฯ รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ ฯ อเสสนฺติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ ^๑- อเสสนฺติ ฯ อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ ฯ [๘๙] วิญฺาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ฯ สกทาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน เทฺว ภเว เปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ฯ อนาคามิมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ เปตฺวา กามธาตุยา ^๒- วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปริยาทิยนวจนเมตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ฯ อรหตฺตมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธน เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ ฯ อรหโต อนุปาทิเสสาย ปรินิพฺพานธาตุยา ^๑- ปรินิพฺพายนฺตสฺส ปุริมวิญฺาณสฺส ^๒- นิโรเธน ปญฺา จ สติ จ นามญฺจ รูปญฺจ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ วิญฺาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ ฯ เตนาห ภควา ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ อชิต ตํ วทามิ เต ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ วิญฺาณสฺส นิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ ฯ [๙๐] เย จ สงฺขาตธมฺมาเส เย จ เสกฺขา ^๓- ปุถู อิธ เตสํ เม นิปโก อิริยํ ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส ฯ [๙๑] เย จ สงฺขาตธมฺมาเสติ สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา ฯ กึการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา ฯ เต สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ติริตธมฺมา ^๔- วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สงฺขาตธมฺมา าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ติริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ สงฺขาตธมฺมา ฯเปฯ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สงฺขาตธมฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ สงฺขาตธมฺมา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขาตธมฺมา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นิพฺพานธาตุยา ฯ ^๒ ม. จริมวิญฺาณสฺส ฯ ^๓ ม. เสขา ฯ เอวมีทิเสสุ ปเทสุ ฯ @^๔ ม. ตีริตธมฺมา ฯ เอวมุปริปิ ฯ าตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ติริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา ฯ อถวา เตสํ ขนฺธา สงฺขาตา ธาตุโย สงฺขาตา อายตนานิ สงฺขาตานิ คติโย สงฺขาตา อุปปตฺติโย สงฺขาตา ปฏิสนฺธิโย สงฺขาตา ภวา สงฺขาตา สํสารา สงฺขาตา วฏฺฏา สงฺขาตา ฯ อถวา เต ขนฺธปริยนฺเต ิตา ธาตุปริยนฺเต ิตา อายตนปริยนฺเต ิตา คติปริยนฺเต ิตา อุปปตฺติปริยนฺเต ิตา ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิตา ภวปริยนฺเต ิตา สํสารปริยนฺเต ิตา วฏฺฏปริยนฺเต ิตา อนฺติมภเว ิตา อนฺติมสมุสฺสเย ิตา อนฺติมเทหธรา อรหนฺโต ฯ เตสํ จายํ ปจฺฉิมโก จริโมยํ สมุสฺสโย ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ เนสํ ปุนพฺภโวติ ฯ ตํการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวาติ เย จ สงฺขาตธมฺมาเส ฯ [๙๒] เย จ เสกฺขา ปุถู อิธาติ เสกฺขาติ กึการณา วุจฺจนฺติ เสกฺขา ฯ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา ฯ กึ สิกฺขนฺติ ฯ อธิสีลมฺปิ สิกฺขนฺติ อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขนฺติ อธิปญฺมฺปิ สิกฺขนฺติ ฯ {๙๒.๑} กตมา จ ^๑- อธิสีลสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาฏิโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ ขุทฺทโกปิ ^๒- สีลกฺขนฺโธ มหนฺโตปิ ^๓- สีลกฺขนฺโธ สีลํ ปติฏฺา อาวรณํ ^๔- สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมฺมาปตฺติยา ^๕- อยํ อธิสีลสิกฺขา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. จสทฺโท นตฺถิ ฯ เอวมีทิเสสุ าเนสุ ฯ ^๒-๓ ม. ปิสทฺโท นตฺถิ ฯ @^๔ ม. จรณํ ฯ ^๕ ม. สมาปตฺติยา ฯ {๙๒.๒} กตมา จ อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ ทุติยํ ฌานํ ตติยํ ฌานํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา ฯ {๙๒.๓} กตมา จ อธิปญฺาสิกฺขา ฯ อิธ ภิกฺขุ ปญฺวา โหติ อุยยตฺถคามินิยา ปญฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อิเม อาสวาติ อยํ อาสวสมุทโยติ อยํ อาสวนิโรโธติ อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ อยํ อธิปญฺาสิกฺขา ฯ {๙๒.๔} อิมา ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชนฺตา สิกฺขนฺติ ชานนฺตา สิกฺขนฺติ ^[๑]- จิตฺตํ อธิฏฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สทฺธาย อธิมุจฺจนฺตา สิกฺขนฺติ วิริยํ ^๒- ปคฺคณฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สตึ อุปฏฺเปนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ สมาทหนฺตา สิกฺขนฺติ ปญฺาย ปชานนฺตา สิกฺขนฺติ อภิญฺเยฺยํ อภิชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปริญฺเยฺยํ ปริชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺตา สิกฺขนฺติ ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺตา สิกฺขนฺติ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺตา สิกฺขนฺติ จรนฺติ ^๓- อาจรนฺติ สมาจรนฺติ สมาทาย วตฺตนฺติ ตํการณา วุจฺจนฺติ เสกฺขา ฯ ปุถูติ พหุกา เอเต เสกฺขา โสตาปนฺนา จ ปฏิปนฺนา จ สกทาคามิโน จ ปฏิปนฺนา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปสฺสนฺตา สิกฺขนฺติ ฯ ^๒ ม. วีริยํ ฯ เอวมีทิเสสุ ปเทสุ ฯ ^๓ ม. อยํ ปาโ @นตฺถิ ฯ จ อนาคามิโน จ ปฏิปนฺนา จ อรหนฺตา จ ปฏิปนฺนา จ ฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ ฯ [๙๓] เตสํ เม นิปโก อิริยํ ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสาติ ตฺวํปิ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี เตสํ สงฺขาตธมฺมานญฺจ เสกฺขานญฺจ อิริยํ จริยํ วุตฺตึ อาจารํ โคจรํ วิหารํ ปฏิปทํ ฯ ปุฏฺโติ ปุฏฺโ ^๑- ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต ฯ ปพฺรูหีติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ เตสํ เม นิปโก อิริยํ ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เย จ สงฺขาตธมฺมาเส เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ เตสํ เม นิปโก อิริยํ ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสาติ ฯ [๙๔] กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย มนสานาวิโล สิยา กุสโล สพฺพธมฺมานํ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช ฯ [๙๕] กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯ {๙๕.๑} กตเม วตฺถุกามา ฯ มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาปุรณา ^๑- ทาสีทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารญฺจ ยงฺกิญฺจิ รชนียวตฺถุ วตฺถุกามา ฯ อปิจ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา นิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา มมายิตา กามา อมมายิตา กามา สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน ^[๒]- กามา อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯ {๙๕.๒} กตเม กิเลสกามา ฯ ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺทิ ^๓- กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามเคโธ กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ฯ อทฺทสํ กาม เต มูลํ สงฺกปฺปา กาม ชายสิ น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ เอวํ กาม น เหหิสีติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปาวุรณา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. รมณียฏฺเน ฯ ^๓ ม. สพฺพตฺถ กามนนฺที ฯ @เอวมุปริปิ ฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ กิเลสกาเมสุ วตฺถุกาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย น ปลิพุชฺเฌยฺย ^๑- อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌปนฺโน ^๒- วีตเคโธ ^[๓]- จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ วีตราโค ^[๔]- จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย ฯ [๙๖] มนสานาวิโล สิยาติ มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ ^[๕]- มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺาณํ วิญฺาณกฺขนฺโธ ^[๖]- มโนวิญฺาณธาตุ ฯ กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ วจีทุจฺจริเตน มโนทุจฺจริเตน ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเยฺเยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ ^๗- สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ ฯ มนสานาวิโล สิยาติ จิตฺเตน อนาวิโล สิยา อลุฬิโต อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อภนฺโต วูปสนฺโต อาวิลกเร กิเลเส ชเหยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปลิพุนฺเธยฺย ฯ ^๒ ม. อนชฺฌาปนฺโน ฯ ^๓ ม. วิคตเคโธ ฯ ^๔ ม. วิคตราโค ฯ @^๕ ม. มโน ฯ ^๖ ตชฺชา ฯ ^๗ ม. สพฺพฑาเหหิ ฯ อนภาวงฺคเมยฺย อาวิลกเรหิ กิเลเสหิ จ อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วูปสนฺโต วิปฺปมุตฺโต วิสญฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ มนสานาวิโล สิยา ฯ [๙๗] กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ ฯ {๙๗.๑} อถวา อนิจฺจโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต อสาตโต ^๑- ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต อสรณีภูตโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สงฺกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อนสฺสาทโต ^๒- อาทีนวโต อนิสฺสรณโต ^๓- กุสโล สพฺพธมฺมานํ เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ ฯ {๙๗.๒} อถวา ขนฺธกุสโล ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปฏิจฺจสมุปฺปาท- กุสโล สติปฏฺานกุสโล สมฺมปฺปธานกุสโล อิทฺธิปฺปาทกุสโล อินฺทฺริยกุสโล พลกุสโล โพชฺฌงฺคกุสโล มคฺคกุสโล @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. อสฺสาทโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. นิสฺสรณโตปิ ฯ @เอวมีทิเสสุ ปเทสุ ฯ ผลกุสโล นิพฺพานกุสโล เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ ฯ อถวา สพฺพธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาทสายตนานิ จกฺขุ เจว รูปา จ โสตญฺจ สทฺทา จ ฆานญฺจ คนฺธา จ ชิวฺหา จ รสา จ กาโย จ โผฏฺพฺพา จ มโน จ ธมฺมา จ ฯ ยโต จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ราโค ^๑- ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺคโต อายตึอนุปฺปาทธมฺโม เอตฺตาวตาปิ กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ ฯ [๙๘] สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต อสติปริวชฺชนาย สโต สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต สติปฏิปกฺขานํ ^๒- ธมฺมานํ หตตฺตา สโต สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อปฺปมุฏฺตฺตา ^๓- สโต ฯ {๙๘.๑} อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต สติยา วสิตตฺตา สโต สติยา ปาคุญฺตาย ^๔- สโต สติยา อปจฺโจโรหณตาย สโต ฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต สตตฺตา ^๕- สโต สนฺตตฺตา สโต สมิตตฺตา สโต สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต ฯ พุทฺธานุสฺสติยา สโต ธมฺมานุสฺสติยา สโต สงฺฆานุสฺสติยา สโต สีลานุสฺสติยา สโต จาคานุสฺสติยา สโต เทวตานุสฺสติยา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ฉนฺทราโค ฯ ^๒ ม. สติปริพนฺธานํ ฯ ^๓ ม. อสมฺมุฏฺตฺตา ฯ ^๔ ม. ปาคุญฺเน @สมนฺนาคตตฺตา ฯ ^๕ ม. สติยา สมนฺนาคตตฺตา ฯ สโต อานาปานสฺสติยา สโต มรณานุสฺสติยา ^๑- สโต กายคตาสติยา สโต อุปสมานุสฺสติยา สโต ฯ ยา สติ ฯเปฯ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค อยํ วุจฺจติ สติ ฯ อิมาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สโต ฯ ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ ฯ สกฺกายทิฏฺิ ภินฺนา โหติ วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ ราโค ภินฺโน โหติ โทโส ภินฺโน โหติ โมโห ภินฺโน โหติ มาโน ภินฺโน โหติ ภินฺนสฺส ^๒- โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา ^๓- สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึชาติชรามรณียา ฯ ปชฺเชน กเตน อตฺตนา (สภิยาติ ภควา) ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข วิภวญฺจ ภวญฺจ วิปฺปหาย วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ ฯ {๙๘.๒} สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช สโต คจฺเฉยฺย สโต ติฏฺเยฺย สโต นิสีเทยฺย สโต เสยฺยํ กปฺเปยฺย สโต อภิกฺกเมยฺย สโต ปฏิกฺกเมยฺย สโต อาโลเกยฺย สโต วิโลเกยฺย สโต สมฺมิญฺเชยฺย ^๔- สโต ปสาเรยฺย สโต สงฺฆาฏิ- ปตฺตจีวรํ ธาเรยฺย สโต จเรยฺย สโต ^๕- วิหเรยฺย วตฺเตยฺย อิริเยยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช ฯ เตนาห ภควา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มรณสฺสติยา ฯ ^๒ ม. ภินฺนา ฯ ^๓ ม. โปโนภวิกา ฯ ^๔ ม. สมิญฺเชยฺย ฯ @^๕ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย มนสานาวิโล สิยา กุสโล สพฺพธมฺมานํ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ ฯ [๙๙] สห คาถาปริโยสานา เตน ^๑- พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปฺปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ ฯ สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา ฯ ภณฺฑกาสายวตฺถวสโน ^๓- สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร ภิกฺขุ ^๔- อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหมสฺมีติ ฯ อชิตมาณวกปญฺหานิทฺเทโส ปโม ฯ --------------- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เย เต ฯ ^๒ ม.-ติทณฺฑก .. ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. ภณฺฑุ .. ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^๔ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวกปญฺหานิทฺเทโส [๑๐๐] โกธ สนฺตุสิโต โลเก (อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย) กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา โก อุภนฺตมภิญฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปติ ^๑- กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ โก อิธ สิพฺพนิมจฺจคาติ ^๒- ฯ [๑๐๑] โกธ สนฺตุสิโต โลเกติ ^[๓]- สนฺตุฏฺโ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโปติ โกธ สนฺตุสิโต โลเก ฯ อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโยติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูริ อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพกเมตํ ^๔- อิจฺจาติ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ ฯ ติสฺสาติ ^๕- ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป ฯ เมตฺเตยฺยาติ ^๖- ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมญฺา ปญฺตฺติ โวหาโรติ อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย ฯ [๑๐๒] กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฏฺิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กมฺมิญฺชิตํ กสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นูปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา @เชิงอรรถ: ^๑ น. ลิปฺปติ ฯ ^๒ ม. สพฺพินิมจฺจคา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ตุฏฺโ ฯ ^๔ ม. @ปทานุปุพฺพตาเมตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๕ ม. ติสฺโสติ ฯ ^๖ เมตฺเตยฺโยติ ฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา ฯ [๑๐๓] โก อุภนฺตมภิญฺายาติ โก อุโภ อนฺเต อภิญฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ติรยิตฺวา ^๑- วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ โก อุภนฺตมภิญฺาย ฯ [๑๐๔] มชฺเฌ มนฺตา นลิมฺปตีติ ^[๑]- อลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปติ ฯ [๑๐๕] กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺปุริโส วิเสฏฺปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ^[๓]- ปวรปุริโสติ กํ พฺรูสิ กํ กเถสิ กํ มญฺเสิ กํ ภณสิ กํ ปสฺสสิ กํ โวหาเรสีติ ^๔- กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ ฯ [๑๐๖] โก อิธ สิพฺพนิมจฺจคาติ โก สิพฺพนึ ^๕- ตณฺหํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ โก อิธ สิพฺพนิมจฺจคา ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ โกธ สนฺตุสิโต โลเก (อจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย) กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา โก อุภนฺตมภิญฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปติ กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตีรยิตฺวา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. มชฺเฌ มนฺตาย นลิปฺปติ ฯ ^๓ ม. ปธานปุริโส ฯ @^๔ ม. โวหรสีติ ฯ ^๕ ม. สิพฺพินึ ฯ เอวมุปริปิ ฯ โก อิธ สิพฺพนิมจฺจคาติ ฯ [๑๐๗] กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา (เมตฺเตยฺยาติ ภควา) วีตตโณฺห สทา สโต สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา โส อุภนฺตมภิญฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปติ ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ โส อิธ สิพฺพนิมจฺจคาติ ฯ [๑๐๘] กาเมสุ พฺรหฺมจริยวาติ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ พฺรหฺมจริยวาติ ^๑- พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสฺสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม ฯ อปิจ นิปฺปริยาเยน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เสยฺยถีทํ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ ฯ โย อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวา ฯ ยถา จ ธเนน ธนวาติ วุจฺจติ โภเคน โภควาติ วุจฺจติ ยเสน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ยสวาติ วุจฺจติ สิปฺเปน สิปฺปวาติ วุจฺจติ สีเลน สีลวาติ วุจฺจติ วิริเยน วิริยวาติ วุจฺจติ ปญฺาย ปญฺวาติ วุจฺจติ วิชฺชาย วิชฺชวาติ วุจฺจติ เอวเมว โย อิมินา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวาติ กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา ฯ เมตฺเตยฺยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคตฺเตน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ เมตฺเตยฺยาติ ภควา ฯ [๑๐๙] วีตตโณฺห สทา สโตติ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา ฯ ยสฺเสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ วีตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห ปฏินิสฺสฏฺตโณฺห วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ ฯ สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปขานุโปขํ ^๑- อวิจิ สมงฺคิ สหิตํ ผุสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วสฺเส เหมนฺเต คิเมฺห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา ^๑- สโต เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา สโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา- สติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา สโต ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานานํ ภาวิตตฺตา สโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโตติ วีตตโณฺห สทา สโต ฯ [๑๑๐] สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขูติ สงฺขาติ ^๒- าณํ ยา ปญฺา ปชานนา วิจโย ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ สงฺขายาติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ติรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ติรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ติรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ {๑๑๐.๑} อถวา อนิจฺจโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ติรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต ฯเปฯ อนิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ติรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ นิพฺพุโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต โกธสฺส อุปานาหสฺส มกฺขสฺส ปฬาสสฺส อิสฺสาย มจฺฉริยสฺส มายาย สาเยฺยสฺส ถมฺภสฺส สารมฺภสฺส มานสฺส อติมานสฺส มทสฺส ปมาทสฺส สพฺพกิเลสานํ สพฺพทุจฺจริตานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ... สติปฏฺานํ ภาเวนฺโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. สงฺขา วุจฺจติ าณํ ฯ สพฺพทรถานํ สพฺพปริฬาหานํ สพฺพสนฺตาปานํ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต ฯ ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ ฯเปฯ วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ ฯ [๑๑๑] ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตาติ ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส อิญฺชิตา ตณฺหิญฺชิตํ ทิฏฺิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กมฺมิญฺชิตํ ฯ ตสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นูปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา ฯ [๑๑๒] โส อุภนฺตมภิญฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปตีติ อนฺโตติ ผสฺโส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ อตีตํ เอโก อนฺโต อนาคตํ ทุติโย อนฺโต ปจฺจุปฺปนฺนํ มชฺเฌ สุขา เวทนา เอโก อนฺโต ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ นามํ เอโก อนฺโต รูปํ ทุติโย อนฺโต วิญฺาณํ มชฺเฌ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต วิญฺาณํ มชฺเฌ สกฺกาโย เอโก อนฺโต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต สกฺกายนิโรโธ มชฺเฌ ฯ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺา ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ เลปาติ เทฺว เลปา ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ ฯ กตโม ตณฺหาเลโป ฯ ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ ^๑- โอธิกตํ ปริยนฺติกตํ ^๒- ปริคฺคหิตํ มมายิตํ อิทํ มมํ เอตํ มมํ เอตฺตกํ มมํ เอตฺตาวตา มมํ มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาปุรณา ทาสีทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารญฺจ เกวลมฺปิ มหาปวึ ตณฺหาวเสน มมายติ ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิปรีตํ อยํ ตณฺหาเลโป ฯ กตโม ทิฏฺิเลโป ฯ {๑๑๒.๑} วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสญฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห ^๓- วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺี ทิฏฺิคตานิ อยํ ทิฏฺิเลโป ฯ โส อุภนฺตมภิญฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปตีติ โส อุโภ จ อนฺเต มชฺฌญฺจ มนฺตาย อภิญฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ติรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา น ลิมฺปติ ^[๔]- นุปลิมฺปติ อลิตฺโต ^[๕]- อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ โส อุภนฺตมภิญฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ปริยนฺตกตํ ฯ ^๓ ม. ปริยาสคฺคาโห ... ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^๔ ม. น ปลิปฺปติ ฯ ^๕ ม. อสํลิตฺโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ [๑๑๓] ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺปุริโส วิเสฏฺปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปวรปุริโสติ ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ มญฺามิ ตํ ภณามิ ตํ ปสฺสามิ ตํ โวหาเรมิ ฯ อายสฺมา สารีปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ มหาปุริโสติ ^๑- ภนฺเต วุจฺจติ กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต มหาปุริโส โหตีติ ฯ วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ สารีปุตฺต มหาปุริโสติ วทามิ อธิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามิ กถญฺจ สารีปุตฺต วิมุตฺตจิตฺโต โหติ อิธ สารีปุตฺต ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ เวทนาสุ จิตฺเต ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ เอวํ โข สารีปุตฺต ภิกฺขุ วิมุตฺตจิตฺโต วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ สารีปุตฺต มหาปุริโสติ วทามิ อธิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามีติ ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ ฯ [๑๑๔] โส อิธ สิพฺพนิมจฺจคาติ สิพฺพนี วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ ยสฺเสสา สิพฺพนี ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส สิพฺพนึ ตณฺหํ อจฺจคา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มหาปุริโส มหาปุริโสติ ฯ อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ โส อิธ สิพฺพนิมจฺจคา ฯ เตนาห ภควา กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา (เมตฺเตยฺยาติ ภควา) วีตตโณฺห สทา สโต สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา โส อุภนฺตมภิญฺาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิมฺปติ ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ โส อิธ สิพฺพนิมจฺจคาติ ฯ [๑๑๕] สห คาถาปริโยสานา เตน พฺราหฺมเณน สทฺธึ เอกจฺฉนฺทา เอกปฺปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ ฯ สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา ฯ ภณฺฑกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหมสฺมีติ ฯ ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวกปญฺหานิทฺเทโส ทุติโย ฯ ปุณฺณกมาณวกปญฺหานิทฺเทโส [๑๑๖] อเนชํ มูลทสฺสาวึ (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก) อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ กึ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ยญฺมกปฺปึสุ ^๑- ปุถูธ โลเก ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ [๑๑๗] อเนชํ มูลทสฺสาวินฺติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺคตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช ฯ เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ฯ ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ อลาเภปิ น อิญฺชติ ยเสปิ น อิญฺชติ อยเสปิ น อิญฺชติ ปสํสายปิ น อิญฺชติ นินฺทายปิ น อิญฺชติ สุเขปิ น อิญฺชติ ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธตีติ อเนชํ ฯ มูลทสฺสาวินฺติ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ^[๒]- สมุฏฺานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวี ฯ {๑๑๗.๑} ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ อกุสลมูลํ โทโส อกุสลมูลํ โมโห อกุสลมูลํ ฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ตีณีมานิ ภิกฺขเว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยญฺมกปฺปยึสุ ฯ ^๒ ม. ปภวทสฺสาวี ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย ^[๑]- โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย น ภิกฺขเว โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน เทวา ปญฺายนฺติ มนุสฺสา ปญฺายนฺติ ยา วา ปนญฺาปิ กาจิ สุคติโย อถโข ภิกฺขเว โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน นิรโย ปญฺายติ ติรจฺฉานโยนิ ปญฺายติ ปิตฺติวิสโย ปญฺายติ ยา วา ปนญฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ ปิตฺติวิสเย อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ ฯ {๑๑๗.๒} เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี ฯเปฯ สมุทยทสฺสาวี ฯ ตีณิ กุสลมูลานิ อโลโภ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ อโมโห กุสลมูลํ ฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ตีณีมานิ ฯเปฯ น ภิกฺขเว อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน นิรโย ปญฺายติ ติรจฺฉานโยนิ ปญฺายติ ปิตฺติวิสโย ปญฺายติ ยา วา ปนญฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย อถโข ภิกฺขเว อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน เทวา ปญฺายนฺติ มนุสฺสา ปญฺายนฺติ ยา วา ปนญฺาปิ กาจิ สุคติโย เทเว จ มนุสฺเส จ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ ฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี ฯเปฯ สมุทยทสฺสาวี ฯ {๑๑๗.๓} วุตฺตเญฺหตํ ภควตา เยเกจิ ภิกฺขเว ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กตมานิ ตีณิ ฯ ปกฺขิกา สพฺเพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ ฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี ฯเปฯ สมุทยทสฺสาวี ฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา เยเกจิ ภิกฺขเว ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ ฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี ฯเปฯ สมุทยทสฺสาวี ฯ {๑๑๗.๔} อถวา ภควา ชานาติ ปสฺสติ อวิชฺชา มูลํ สงฺขารานํ สงฺขารา มูลํ วิญฺาณสฺส วิญฺาณํ มูลํ นามรูปสฺส นามรูปํ มูลํ สฬายตนสฺส สฬายตนํ มูลํ ผสฺสสฺส ผสฺโส มูลํ เวทนาย เวทนา มูลํ ตณฺหาย ตณฺหา มูลํ อุปาทานสฺส อุปาทานํ มูลํ ภวสฺส ภโว มูลํ ชาติยา ชาติ มูลํ ชรามรณสฺสาติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ ฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี ฯเปฯ สมุทยทสฺสาวี ฯ {๑๑๗.๕} วุตฺตเญฺหตํ ^๑- ภควตา เยเกจิ ภิกฺขเว ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา สพฺเพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ^๒- ภควา ชานาติ ปสฺสติ ฯ เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี สมุฏฺานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีติ อเนชํ มูลทสฺสาวึ ฯ อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. อถวา ภควา ชานาติ ปสฺสติ จกฺขุ มูลํ จกฺขุโรคานํ โสตํ มูลํ โสตโรคานํ @ฆานํ มูลํ ฆานโรคานํ ชิวฺหา มูลํ ชิวฺหาโรคานํ กาโย มูลํ กายโรคานํ มโน มูลํ @เจตสิกานํ ทุกฺขานนฺติ ฯ ปุณฺณโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ ฯ [๑๑๘] อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺติ ปญฺหตฺถิกมฺหา ^๑- อาคตา ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามมฺหา อาคตา ปญฺหํ โสตุกามา อาคตมฺหาติ ^๒- เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ ฯ อถวา ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ ฯ อถวา ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ ตฺวมฺปิ ปหุ วิสวี อลมตฺโต มยา ปุจฺฉิตุํ ^๓- กเถตุํ วิสชฺเชตุํ สนฺทสฺเสตุํ ^๔- ภณิตุนฺติ ^๕- เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ ฯ [๑๑๙] กึนิสฺสิตา อิสโย มนุชาติ กึนิสฺสิตาติ กึ นิสฺสิตา อาสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ฯ อิสโยติ อิสินามกา เยเกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคฺคนฺถา ชฏิลา ตาปสา ฯ มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ กึนิสฺสิตา อิสโย มนุชา ฯ [๑๒๐] ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติ ขตฺติยาติ เยเกจิ ขตฺติยชาติกา ฯ พฺราหฺมณาติ เยเกจิ โภวาทิกา ฯ เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา นิคฺคนฺถสาวกานํ นิคฺคนฺถา เทวตา ชฏิลสาวกานํ ชฏิลา เทวตา ปริพฺพาชกสาวกานํ ปริพฺพาชกา เทวตา อวรุทฺธกสาวกานํ ^๖- อวรุทฺธกา ^๗- เทวตา หตฺถิวติกานํ หตฺถี เทวตา อสฺสวติกานํ อสฺสา เทวตา โควติกานํ คาโว เทวตา กุกฺกุรวติกานํ กุกฺกุรา เทวตา กากวติกานํ กากา เทวตา วาสุเทววติกานํ วาสุเทโว เทวตา พลเทววติกานํ @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. ปญฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ ปญฺหํ โสตุกาโม @อาคโตมฺหีติ ฯ ^๓ ม. ปุจฺฉิตํ ฯ ^๔-๕ ม. วหสฺเสตํ ภารนฺติ ฯ ^๖-๗ ม. อวิรุทฺธ ... ฯ พลเทโว เทวตา ปุณฺณภทฺทวติกานํ ปุณฺณภทฺโท เทวตา มณิภทฺทวติกานํ มณิภทฺโท เทวตา อคฺคิวติกานํ อคฺคิ เทวตา นาควติกานํ นาคา เทวตา สุปณฺณวติกานํ สุปณฺณา เทวตา ยกฺขวติกานํ ยกฺขา เทวตา อสุรวติกานํ อสุรา เทวตา คนฺธพฺพวติกานํ คนฺธพฺพา เทวตา มหาราชวติกานํ มหาราชา เทวตา จนฺทวติกานํ จนฺโท เทวตา สุริยวติกานํ สุริโย เทวตา อินฺทวติกานํ อินฺโท เทวตา พฺรหฺมวติกานํ พฺรหฺมา เทวตา เทววติกานํ เทวา เทวตา ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา เต เตสํ เทวตาติ ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ฯ [๑๒๑] ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเกติ ยญฺโ ^๑- วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ ฯ ยญฺมกปฺปึสูติ เยปิ ยญฺ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยวสถํ ปทีเปยฺยํ เตปิ ยญฺ กปฺเปนฺติ ฯ เยปิ ยญฺ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ เตปิ ยญฺ กปฺเปนฺติ ฯ เยปิ ยญฺ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยญฺ ฯ เอวมุปริปิ ฯ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ เตปิ ยญฺ กปฺเปนฺติ ฯ ปุถูติ ยญฺา วา เอเต ปุถู ยญฺยชกา ^๑- วา เอเต ปุถู ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู ฯ กถํ ยญฺา วา เอเต ปุถู ฯ เอเต ยญฺา ปุถู ^๒- จีวรปิณฺฑปาตเสนาสน- คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ เอวํ ยญฺา วา เอเต ปุถู ฯ {๑๒๑.๑} กถํ ยญฺยชกา วา เอเต ปุถู ฯ ^[๓]- เอเต ยญฺยชกา ปุถู ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ เอวํ ยญฺยชกา วา เอเต ปุถู ฯ กถํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู ฯ ^๔- เอเต ทกฺขิเณยฺยา ปุถู สมณพฺราหฺมณา ยาจก วณิพฺพก สาวกา ^๕- เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู ฯ อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเก ฯ [๑๒๒] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ปุจฺฉาติ ติสฺโส ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา ฯ กตมา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา ฯ ปกติยา ลกฺขณํ อาตํ โหติ อทิฏฺ อตุลิตํ อติริตํ อวิภาวิตํ อวิภูตํ ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ติรณาย วิภาวนตฺถาย วิภูตตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา ฯ {๑๒๒.๑} กตมา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา ฯ ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยญฺยาชกา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. พหุกานํ เอเต ยญฺา ฯ ^๓-๔ ม. พหุกา ฯ @^๕ ม. กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกา ฯ ทิฏฺ ตุลิตํ ติริตํ วิภาวิตํ วิภูตํ อญฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา ฯ กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา ฯ ปกติยา สํสยํ ปกฺขนฺโน ^๑- โหติ วิมตึ ปกฺขนฺโน ^๒- เทฺวฬฺหกชาโต เอวํ นุ โข น นุ โข กินฺนุ โข กถํนุ โขติ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา ฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา มนุสฺสปุจฺฉา อมนุสฺสปุจฺฉา นิมฺมิตปุจฺฉา ฯ {๑๒๒.๒} กตมา มนุสฺสปุจฺฉา ฯ มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ^๓- ปุจฺฉนฺติ ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ ราชาโน ปุจฺฉนฺติ ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ คหฏฺา ปุจฺฉนฺติ ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ อยํ มนุสฺสปุจฺฉา ฯ {๑๒๒.๓} กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา ฯ อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ นาคา ปุจฺฉนฺติ สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ อสุรา ปุจฺฉนฺติ คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ อินฺทา ปุจฺฉนฺติ พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา ฯ {๑๒๒.๔} กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา ฯ ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหินินฺทฺริยํ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. ปกฺขนฺโท ฯ ^๓ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ปญฺหํ ปุจฺฉติ ภควา วิสชฺเชติ อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา ฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อตฺตตฺถปุจฺฉา ปรตฺถปุจฺฉา อุภยตฺถปุจฺฉา ฯ {๑๒๒.๕} อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา ทิฏฺธมฺมิกตฺถปุจฺฉา สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา ปรมตฺถปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อนวชฺชตฺถปุจฺฉา นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา โวทานตฺถปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อตีตปุจฺฉา อนาคตปุจฺฉา ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อชฺฌตฺตปุจฺฉา พหิทฺธาปุจฺฉา อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา ฯ {๑๒๒.๖} อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา กุสลปุจฺฉา อกุสลปุจฺฉา อพฺยากตปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา ขนฺธปุจฺฉา ธาตุปุจฺฉา อายตนปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา สติปฏฺานปุจฺฉา สมฺมปฺปธานปุจฺฉา อิทฺธิปาทปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อินฺทฺริยปุจฺฉา พลปุจฺฉา โพชฺฌงฺคปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา มคฺคปุจฺฉา ผลปุจฺฉา นิพฺพานปุจฺฉา ฯ {๑๒๒.๗} ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ฯ พฺรูหิ เม ตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ อเนชํ มูลทสฺสาวึ (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก) อตฺถี ปเญฺหน อาคมํ กึนิสฺสิตา อิสโย มนุชา ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเก ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ฯ [๑๒๓] เยเกจิเม อิสโย มนุชา (ปุณฺณกาติ ภควา) ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเก อาสึสมานา ^๑- ปุณฺณก อิตฺถตํ ^๒- ชรํ สิตา ยญฺมกปฺปยึสุ ฯ [๑๒๔] เยเกจิเม อิสโย มนุชาติ เยเกจิเมติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ เยเกจิเมติ ฯ อิสโยติ อิสินามกา เยเกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อาสีสมานา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. อิตฺถตฺตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิคฺคนฺถา ชฏิลา ตาปสา ฯ มนุชาติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ เยเกจิเม อิสโย มนุชา ฯ ปุณฺณกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ปุณฺณกาติ ภควา ฯ [๑๒๕] ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺติ ขตฺติยาติ เยเกจิ ขตฺติยชาติกา ฯ พฺราหฺมณาติ เยเกจิ โภวาทิกา ฯ เทวตานนฺติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา ฯเปฯ ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา เต เตสํ เทวตาติ ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ฯ [๑๒๖] ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเกติ ยญฺโ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ ฯ ยญฺมกปฺปึสูติ เยปิ ยญฺ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ เตปิ ยญฺ กปฺเปนฺติ ฯ ปุถูติ ยญฺา วา เอเต ปุถู ยญฺยชกา วา เอเต ปุถู ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู ฯ กถํ ยญฺา วา เอเต ปุถู ฯเปฯ เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู ฯ อิธ โลเกติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเก ฯ [๑๒๗] อาสึสมานา ปุณฺณก อิตฺถตนฺติ อาสึสมานาติ รูปปฏิลาภํ อาสึสมานา สทฺทปฏิลาภํ อาสึสมานา คนฺธปฏิลาภํ อาสึสมานา รสปฏิลาภํ อาสึสมานา โผฏฺพฺพปฏิลาภํ อาสึสมานา ปุตฺตปฏิลาภํ อาสึสมานา ทารปฏิลาภํ อาสึสมานา ธนปฏิลาภํ อาสึสมานา ยสปฏิลาภํ อาสึสมานา อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสึสมานา ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสึสมานา พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสึสมานา คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสึสมานา จาตุมฺมหาราชิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสึสมานา ตาวตึเสสุ เทเวสุ ยาเมสุ เทเวสุ ตุสิเตสุ เทเวสุ นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ เทเวสุ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสึสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสึสมานา ฯ {๑๒๗.๑} ปุณฺณก อิตฺถตนฺติ เอตฺถ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสึสมานา เอตฺถ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสึสมานา เอตฺถ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสึสมานา เอตฺถ คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสึสมานา เอตฺถ จาตุมฺมหาราชิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสึสมานา เอตฺถ ตาวตึเสสุ เทเวสุ เอตฺถ ยาเมสุ เทเวสุ เอตฺถ ตุสิเตสุ เทเวสุ เอตฺถ นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ เอตฺถ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ เทเวสุ เอตฺถ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺตึ อาสึสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสึสมานา ปุณฺณก อิตฺถตํ ฯ [๑๒๘] ชรํ สิตา ยญฺมกปฺปยึสูติ ชรํ สิตาติ ชรนิสฺสิตา พฺยาธินิสฺสิตา มรณนิสฺสิตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา เทวเต ^๑- ชาตินิสฺสิตาย เทวเต ชาตินิสฺสิตา วา เทวเต ชรนิสฺสิตาย เทวเต ชรนิสฺสิตา วา เทวเต พฺยาธินิสฺสิตาย เทวเต พฺยาธินิสฺสิตา วา เทวเต มรณนิสฺสิตาย เทวเต มรณนิสฺสิตา วา เทวเต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตาย เทวเต โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา วา เทวเต คตินิสฺสิตาย เทวเต คตินิสฺสิตา วา เทวเต อุปปตฺตินิสฺสิตาย เทวเต อุปปตฺตินิสฺสิตา วา เทวเต ปฏิสนฺธินิสฺสิตาย เทวเต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา วา เทวเต ภวนิสฺสิตาย เทวเต ภวนิสฺสิตา วา เทวเต สํสารนิสฺสิตาย เทวเต สํสารนิสฺสิตา วา เทวเต วฏฺฏนิสฺสิตาย เทวเต วฏฺฏนิสฺสิตา วา อาสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ ชรํ สิตา ยญฺมกปฺปยึสุ ฯ เตนาห ภควา เยเกจิเม อิสโย มนุชา (ปุณฺณกาติ ภควา) ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเก อาสึสมานา ปุณฺณก อิตฺถตํ ชรํ สิตา ยญฺมกปฺปยึสูติ ฯ [๑๒๙] เยเกจิเม อิสโย มนุชา (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก) @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา ฯ ตเทว เต ชรานิสฺสิตา ฯ ยเทว เต ชรานิสฺสิตา ฯ @ตเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา ... ฯ เอวมุปริปิ ฯ ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเก กจฺจิสฺสุ ^๑- เต ภควา ยญฺปเถ อปฺปมตฺตา อตารุํ ^๒- ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ [๑๓๐] เยเกจิเม อิสโย มนุชาติ เยเกจิเมติ ฯเปฯ กจฺจิสฺสุ เต ภควา ยญฺปเถ อปฺปมตฺตาติ กจฺจิสฺสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา เอวํ นุโข น นุ โข กินฺนุ โข กถํ นุ โขติ กจฺจิสฺสุ ฯ เตติ ยญฺยชกา ^[๓]- ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ กจฺจิสฺสุ เต ภควา ฯ ยญฺปเถ อปฺปมตฺตาติ ยญฺโเยว วุจฺจติ ยญฺปโถ ฯ ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ เทวมคฺโค เทวปโถ พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ เอวเมว ยญฺโเยว วุจฺจติ ยญฺปโถ ฯ {๑๓๐.๑} อปฺปมตฺตาติ ยญฺปเถ อปฺปมตฺตา ลกฺกจฺจการิโน สาตจฺจการิโน อฏฺิตการิโน อโนลีนวุตฺติโน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทา อนิกฺขิตฺตธุรา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยาติ ^[๔]- ยญฺปเถ อปฺปมตฺตา ฯ เยปิ ยญฺ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสน- คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน ฯเปฯ ตทาธิปเตยฺยา เตปิ ยญฺปเถ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กจฺจิสุ ฯ เอวมุปริ ฯ ^๒ ม. อตารุ ฯ ^๓ ม. วุจฺจนฺติ ฯ ^๔ ม. เตปิ ฯ อปฺปมตฺตา ฯ เยปิ ยญฺ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสน- คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน ฯเปฯ ตทาธิปเตยฺยา ปเตปิ ยญฺปเถ อปฺปมตฺตา ฯ เยปิ ยญฺ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน ฯเปฯ ตทาธิปเตยฺยา เตปิ ยญฺปเถ อปฺปมตฺตาติ กจฺจิสฺสุ เต ภควา ยญฺปเถ อปฺปมตฺตา ฯ [๑๓๑] อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ ชาติชรามรณํ อตารึสุ อุตฺตรึสุ ปตรึสุ สมติกฺกมึสุ วีติวตฺตึสุ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ฯ [๑๓๒] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ฯ พฺรูหิ เม ตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เยเกจิเม อิสโย มนุชา (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก) ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ ยญฺมกปฺปึสุ ปุถูธ โลเก กจฺจิสฺสุ เต ภควา ยญฺปเถ อปฺปมตฺตา อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺติ ฯ [๑๓๓] อาสึสนฺติ โถมยนฺติ (อภิชปฺปนฺติ) ชุหนฺติ (ปุณฺณกาติ ภควา) กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ ฯ [๑๓๔] อาสึสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺตีติ อาสึสนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อาสึสนฺติ สทฺทปฏิลาภํ อาสึสนฺติ คนฺธปฏิลาภํ อาสึสนฺติ รสปฏิลาภํ อาสึสนฺติ โผฏฺพฺพปฏิลาภํ อาสึสนฺติ ปุตฺตปฏิลาภํ อาสึสนฺติ ทารปฏิลาภํ อาสึสนฺติ ธนปฏิลาภํ อาสึสนฺติ ยสปฏิลาภํ อาสึสนฺติ อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสึสนฺติ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสึสนฺติ พฺราหฺมณ- มหาสาลกุเล คหปติมหาสาลกุเล จาตุมฺมหาราชิเกสุ เทเวสุ ฯเปฯ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสึสนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺตีติ อาสึสนฺติ ฯ {๑๓๔.๑} โถมยนฺตีติ ยญฺ วา โถเมนฺติ ผลํ วา โถเมนฺติ ทกฺขิเณยฺยํ วา โถเมนฺติ ฯ กถํ ยญฺ โถเมนฺติ ฯ ปิยํ ^๑- ทินฺนํ มนาปํ ทินฺนํ ปณีตํ ทินฺนํ กปฺปิยํ ทินฺนํ วิเจยฺยํ ทินฺนํ อนวชฺชํ ทินฺนํ อภิณฺหํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สุจึ ฯ ทินฺนํ ททํ จิตฺตํ ปสาทิตนฺติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ เอวํ ยญฺ โถเมนฺติ ฯ กถํ ผลํ โถเมนฺติ ฯ อิโตนิทานํ รูปปฏิลาโภ ภวิสฺสติ สทฺทปฏิลาโภ ภวิสฺสติ คนฺธปฏิลาโภ ภวิสฺสติ รสปฏิลาโภ ภวิสฺสติ โผฏฺพฺพปฏิลาโภ ภวิสฺสติ ขตฺติยมหาสาลกุเล พฺราหฺมณ- มหาสาลกุเล ฯเปฯ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ เอวํ ผลํ โถเมนฺติ ฯ กถํ ทกฺขิเณยฺยํ โถเมนฺติ ฯ {๑๓๔.๒} ทกฺขิเณยฺยา ชาติสมฺปนฺนา โคตฺตสมฺปนฺนา อชฺฌายกา มนฺตธรา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกตุภานํ อกฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทกา เวยฺยากรณา โลกายตนมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวยา ^๑- วีตราคา ^[๒]- ราควินยาย วา ปฏิปนฺนา วีตโทสา โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนา วีตโมหา โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนา สทฺธาสมฺปนฺนา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ เอวํ ทกฺขิเณยฺยํ โถเมนฺตีติ อาสึสนฺติ โถมยนฺติ ฯ {๑๓๔.๓} อภิชปฺปนฺตีติ รูปปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ สทฺทปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ คนฺธปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ รสปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ โผฏฺพฺพชปฺปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ ฯเปฯ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนวยาติ ฯ ^๒ ม. วา ฯ เอวมุปริปิ ฯ อาสึสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ฯ {๑๓๔.๔} ชุหนฺตีติ ชุหนฺติ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาต- เสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยนฺติ อาสึสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ ฯ ปุณฺณกาติ ภควาติ ปุณฺณกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ ยทิทํ ภควาติ ปุณฺณกาติ ภควา ฯ [๑๓๕] กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺติ รูปปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ สทฺทปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ ฯเปฯ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ ชปฺปนฺติ ปชปฺปนฺตีติ กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ ฯ [๑๓๖] เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เตติ ยญฺยชกา ^[๑]- ฯ ยาชโยคาติ ยาเคสุ ยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทาธิปเตยฺยาติ เต ยาชโยคา ฯ ภวราครตฺตาติ ภวราโค วุจฺจติ ตณฺหา ^๒- โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺทิ ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปิปาสา ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ ภวราเคน ภเวสุ รตฺตา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา ฯ นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ เต ยาชโยคา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วุจฺจนฺติ ฯ ^๒ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ น ตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏฺา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ ฯ เตนาห ภควา อาสึสนฺติ โถมยนฺติ (อภิชปฺปนฺติ) ชุหนฺติ (ปุณฺณกาติ ภควา) กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ ฯ [๑๓๗] เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก) ยญฺเหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ [๑๓๘] เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคาติ เต ยญฺยชกา ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตรึสุ น อุตฺตรึสุ น ปตรึสุ น สมติกฺกมึสุ น วีติวตฺตึสุ ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏฺา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา ฯ อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโกติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯเปฯ อายสฺมา ปุณฺณโกติ ฯ [๑๓๙] ยญฺเหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ ยญฺเหิ ปหุเตหิ ยญฺเหิ วิวิเธหิ ยญฺเหิ ปุถูหิ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ ยญฺเหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ฯ [๑๔๐] อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตาริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ฯ [๑๔๑] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถสฺสุ เมติ ^๑- ปุจฺฉามิ ตํ ฯ ภควาติ สคารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ฯ พฺรูหิ เม ตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เมตนฺติ ฯ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เต เจ นาตรึสุ ยาชโยคา (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก) ยญฺเหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ฯ [๑๔๒] สงฺขาย โลกสฺมึ ปโรปรานิ (ปุณฺณกาติ ภควา) ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก สนฺโต วิธูโม อนิโฆ นิราโส อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ ฯ [๑๔๓] สงฺขาย โลกสฺมึ ปโรปรานีติ สงฺขา วุจฺจติ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ ปโรปรานีติ ^[๑]- โอปารํ ^๒- วุจฺจติ มนุสฺสโลโก ปารํ ^๓- วุจฺจติ เทวโลโก โอปารํ วุจฺจติ กามธาตุ ปารํ วุจฺจติ รูปธาตุ อรูปธาตุ โอปารํ วุจฺจติ กามธาตุ รูปธาตุ ปารํ วุจฺจติ อรูปธาตุ ฯ สงฺขาย โลกสฺมึ ปโรปรานีติ ปโรปรานิ อนิจฺจโต สงฺขาย ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต ฯเปฯ อนิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ สงฺขาย โลกสฺมึ ปโรปรานิ ฯ ปุณฺณกาติ ภควาติ ปุณฺณกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โอรํ วุจฺจติ สกตฺตภาโว ปรํ วุจฺจติ ปรตฺตภาโว โอรํ วุจจติ @สกรูปเวทนาสญฺาสงฺขารวิญฺาณํ ปรํ วุจฺจติ ปรรูปเวทนาสญฺาสงฺขารวิญฺาณํ โอรํ @วุจฺจติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ปรํ วุจฺจติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ฯ ^๒ ม. โอรํ ฯ @^๓ ม. ปรํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ^*- ฯเปฯ ยทิทํ ภควาติ ปุณฺณกาติ ภควา ฯ [๑๔๔] ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส ฯ อิญฺชิตนฺติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฏฺิญฺชิตํ กิเลสิญฺชตํ มานิญฺชิตํ กมฺมิญฺชิตํ ฯ ยสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ ^[๑]- น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา ฯ กุหิญฺจีติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเกติ ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ฯ [๑๔๕] สนฺโต วิธูโม อนิโฆ นิราโส อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต โทสสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต โมหสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต โกธสฺส อุปนาหสฺส มกฺขสฺส ปฬาสสฺส อิสฺสาย มจฺฉริยสฺส มายาย สาเยฺยสฺส ถมฺภสฺส สารมฺภสฺส มานสฺส อติมานสฺส มทสฺส ปมาทสฺส สพฺพกิเลสานํ สพฺพทุจฺจริตานํ สพฺพทรถานํ สพฺพปริฬาหานํ สพฺพสนฺตาปานํ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ สนฺโต ฯ วิธูโมติ กายทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ ^[๒]- วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ วิธูมิตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. น สนฺติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. โสสิตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^* มีการแก้ไขคำ คารวาธิวจเมตํ เป็น คารวาธิวจนเมตํ วิธมิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ ราโค วิธูมิโต วิธมิโต วิโสสิโต พฺยนฺตีกโต โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท วิธูมิโต วิธมิโต วิโสสิโต พฺยนฺตีกโต สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วิธูมิตา วิธมิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา ฯ อปิจ โกโธ วุจฺจติ ธูโม มาโน หิ เต พฺราหฺมณ ขาริภาโร โกโธ ธูโม คมฺมนิ ^๑- โมสวชฺชํ ชิวฺหา สุชา ตปฺปรสฺส ^๒- โชติฏฺานํ อตฺตา สุทนฺโต ปุริสสฺส ชาติ ^๓- ฯ {๑๔๕.๑} อปิจ ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจรีติ อนตฺถํ จรตีติ อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจรีติ อตฺถํ จรตีติ อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ อฏฺาเน วา ปน โกโธ ชายติ ฯ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิโฆ ^๔- ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ภสฺมนิ ฯ ^๒ ม. หทยํ ฯ ^๓ ม. โชติ ฯ ^๔ ปฏิฆํ ฯ พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสฺสุโรโป ^๑- อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส อยํ วุจฺจติ โกโธ ฯ {๑๔๕.๒} อปิจ โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพา ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ น จ ตาว หนุสญฺโจปโน โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ หนุสญฺโจปนมตฺโต โหติ น จ ตาว ผรุสวาจนิจฺฉารโณ โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจนิจฺฉารณมตฺโต โหติ น จ ตาว ทิสาวิทิสํ อนุวิโลกโน โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสํ อนุวิโลกนมตฺโต โหติ น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ ฯ {๑๔๕.๓} อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตนมตฺโต โหติ น จ ตาว ฉินฺทวิจฺฉินฺทกรโณ โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺทวิจฺฉินฺทกรณมตฺโต โหติ น จ ตาว สมฺภญฺชนปริภญฺชโน โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภญฺชนปริภญฺชนมตฺโต โหติ น จ ตาว องฺคมงฺคาปกฑฺฒโน โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคาปกฑฺฒนมตฺโต โหติ น จ ตาว ชีวิตปนาสโน ^๒- โหติ ฯ อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตปนาสนมตฺโต โหติ น จ ตาว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อสุโรโป ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. ชีวิตาโวโรปโน ฯ สพฺพจาคปริจฺจาคสณฺิโต โหติ ฯ ยโต โกโธ ปรํ ปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตติ เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปฺปตฺโต โหติ ฯ ยสฺเสโส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ โส วุจฺจติ วิธูโม ฯ {๑๔๕.๔} โกธสฺส ปหีนตฺตา วิธูโม โกธวตฺถุสฺส ปริญฺาตตฺตา วิธูโม โกธเหตุสฺส อุจฺฉินฺนตฺตา ^๑- วิธูโมติ วิธูโม ฯ อนิโฆติ ราโค นีโฆ โทโส นีโฆ โมโห นีโฆ โกโธ นีโฆ อุปนาโห นีโฆ ฯเปฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา ฯ ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อนีโฆ ฯ นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ {๑๔๕.๕} ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ นิราโส ฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ ฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชิรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก ฯ สนฺโต วิธูโม อนิโฆ นิราโส อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย สนฺโต จ วิธูโม จ อนีโฆ จ นิราโส จ โส ชาติชรามรณํ อตาริ อุตฺตาริ ปตริ สมติกฺกมิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปจฺฉินฺนตฺตา ฯ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ สนฺโต วิธูโม อนิโฆ นิราโส อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ ฯ เตนาห ภควา สงฺขาย โลกสฺมึ ปโรปรานิ (ปุณฺณกาติ ภควา) ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก สนฺโต วิธูโม อนิโฆ นิราโส อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ ฯ สห คาถาปริโยสานา ฯเปฯ ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหมสฺมีติ ฯ ปุณฺณกมาณวกปญฺหานิทฺเทโส ตติโย ฯ ---------------- เมตฺตคูมาณวกปญฺหานิทฺเทโส [๑๔๖] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ (อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู) มญฺามิ ตํ เวทคุํ ^๑- ภาวิตตฺตํ กุโต นุ ทุกฺขา สมุปาคตาเม ^๒- เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปา ฯ [๑๔๗] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ปุจฺฉาติ ^๓- ติสฺโส ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา ฯ กตมา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา ฯ ปกติยา ลกฺขณํ อาตํ ^๔- โหติ อทิฏฺ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภาวิตํ อวิภูตํ ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภาวนตฺถาย วิภูตตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา ฯ {๑๔๗.๑} กตมา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา ฯ ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺ ตุลิตํ ตีริตํ วิภาวิตํ วิภูตํ อญฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา ฯ กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา ฯ ปกติยา สํสยํ ปกฺขนฺโน โหติ วิมตึ ปกฺขนฺโน เทฺวฬฺหกชาโต เอวํ นุโข น นุโข กินฺนุโข กถํ นุโขติ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา ฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เวทคู ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. สมุทาคตา อิเม ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. ปุจฺฉามีติ ฯ @^๔ ม. อญฺาตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา มนุสฺสปุจฺฉา อมนุสฺสปุจฺฉา นิมมิตปุจฺฉา ฯ {๑๔๗.๒} กตมา มนุสฺสปุจฺฉา ฯ มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ ราชาโน ปุจฺฉนฺติ ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ คหฏฺา ปุจฺฉนฺติ ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ อยํ มนุสฺสปุจฺฉา ฯ {๑๔๗.๓} กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา ฯ อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ นาคา ปุจฺฉนฺติ สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ อสุรา ปุจฺฉนฺติ คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ อินฺทา ปุจฺฉนฺติ พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ เทวตาโย ^๑- ปุจฺฉนฺติ อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา ฯ {๑๔๗.๔} กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา ฯ ยํ ^๒- ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ ฯ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ ภควา วิสชฺเชติ ฯ อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา ฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา ฯ {๑๔๗.๕} อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อตฺตตฺถปุจฺฉา ปรตฺถปุจฺฉา อุภยตฺถปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา ทิฏฺธมฺมิกตฺถปุจฺฉา สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เทวา ฯ ^๒ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ปรมตฺถปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อนวชฺชตฺถปุจฺฉา นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา โวทานตฺถปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อตีตปุจฺฉา อนาคตปุจฺฉา ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อชฺฌตฺตปุจฺฉา พหิทฺธาปุจฺฉา อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา ฯ {๑๔๗.๖} อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา กุสลปุจฺฉา อกุสลปุจฺฉา อพฺยากตปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา ขนฺธปุจฺฉา ธาตุปุจฺฉา อายตนปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา สติปฏฺานปุจฺฉา สมฺมปฺปธานปุจฺฉา อิทฺธิปาทปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา อินฺทฺริยปุจฺฉา พลปุจฺฉา โพชฺฌงฺคปุจฺฉา ฯ อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา มคฺคปุจฺฉา ผลปุจฺฉา นิพฺพานปุจฺฉา ฯ {๑๔๗.๗} ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถสฺสุ ^๑- เมติ ปุจฺฉามิ ตํ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ฯ พฺรูหิ เม ตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ อิจฺจายสฺมา เมตฺตคูติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯเปฯ อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู ฯ [๑๔๘] มญฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตนฺติ เวทคูติ ตํ มญฺามิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กถยสฺสุ ฯ ภาวิตตฺโตติ ตํ มญฺามิ เอวํ มญฺามิ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามิ เวทคู ภาวิตตฺโตติ ฯ {๑๔๘.๑} กถญฺจ ภควา เวทคู ฯ เวโท ^๑- วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปญฺา ปญฺินฺทฺริยํ ปญฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ ฯ ภควา เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต ฯ เวทนานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู ฯ {๑๔๘.๒} เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู ฯ สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู ฯ สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ ราโค โทโส โมโห มาโน วิทิโต โหติ ฯ วิทิตสฺส ^๒- โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึชาติชรามรณียา ฯ เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ (สภิยาติ ภควา) สมณานํ ยานิ ปตฺถิ ^๓- พฺราหฺมณานํ สพฺพเวทนาสุ วีตราโค สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โส ^๔- ฯ ^[๕]- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. เวทา วุจฺจนฺติ ฯ ^๒ ม. วิทิตาสฺส ฯ ^๓ ม. ยานีธตฺถิ ฯ ^๔ ม. โสติ ฯ @^๕ ม. เอวํ ภควา เวทคู ฯ {๑๔๘.๓} กถํ ภควา ภาวิตตฺโต ฯ ภควา ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโ ภาวิตสติปฏฺาโน ภาวิตสมฺมปฺปธาโน ภาวิตอิทฺธิปาโท ภาวิตินฺทฺริโย ภาวิตพโล ภาวิตโพชฺฌงฺโค ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ ฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺาตํ สมุทโย ปหีโน มคฺโค ภาวิโต นิโรโธ สจฺฉิกโต อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ ปริญฺเยฺยํ ปริญฺาตํ ปหาตพฺพํ ปหีนํ ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ฯ อปริตฺโต มหนฺโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโฬฺห พหุรตโน สาครูปโม ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติ ฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา มนสา ธมฺมํ วิญฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน ฯ {๑๔๘.๔} จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ ^[๑]- นาภิคิชฺฌติ นาภิปิหยติ ^๒- น ราคํ ชเนติ ฯ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ ฯ จกฺขุนา โข ปเนตํ ^๓- รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺีนจิตฺโต อาทินมนโส ^๔- อพฺยาปนฺนเจตโส ฯ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ ฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา มนสา ธมฺมํ วิญฺาย @เชิงอรรถ: ^๑ ม. รูปํ ฯ ^๒ ม. นาภิหํสติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. ปเนว ฯ ^๔ ม. อปฺปติฏฺิตจิตฺโต @อลีนมนโส ฯ เอวมุปริปิ ฯ มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิปิหยติ น ราคํ ชเนติ ฯ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ ฯ มนสา ^๑- โข ปเนตํ ^๒- ธมฺมํ วิญฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺีนจิตฺโต อาทินมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส ฯ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ ฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ ฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา มนสา ธมฺมํ วิญฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ิโตว กาโย โหติ ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ ฯ {๑๔๘.๕} จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ โทสนีเย ^๓- น ทุสฺสติ โมหนีเย น มุยฺหติ โกปนีเย น กุปฺปติ มทนีเย น มชฺชติ กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ ฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา มนสา ธมฺมํ วิญฺาย รชนีเย น รชฺชติ โทสนีเย ^๓- น ทุสฺสติ โมหนีเย น มุยฺหติ โกปนีเย น กุปฺปติ มทนีเย น มชฺชติ กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ ฯ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺโต สุเต สุตมตฺโต มุเต มุตมตฺโต วิญฺาเต วิญฺาตมตฺโต ทิฏฺเ น ลิมฺปติ สุเต น ลิมฺปติ มุเต น ลิมฺปติ วิญฺาเต น ลิมฺปติ ทิฏฺเ อนุปโย ^๔- อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ สุเต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. มนาเยว ฯ ^๒ ม. ปน ฯ ^๓ ทุสฺสนีเย ฯ ^๔ ม. อนูปโย ฯ เอวมุปริปิ ฯ มุเต วิญฺาเต อนุปโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ ฯ สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขุ ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา ฯ สํวิชฺชติ ภควโต โสตํ สุณาติ ภควา โสเตน สทฺทํ ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา ฯ สํวิชฺชติ ภควโต ฆานํ ฆายติ ภควา ฆาเนน คนฺธํ ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา ฯ สํวิชฺชติ ภควโต ชิวฺหา สายติ ภควา ชิวฺหาย รสํ ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา ฯ สํวิชฺชติ ภควโต กาโย ผุสติ ภควา กาเยน โผฏฺพฺพํ ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา ฯ {๑๔๘.๖} สํวิชฺชติ ภควโต มโน วิชานาติ ภควา มนสา ธมฺมํ ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา ฯ จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ ภควตา ^๑- ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ ฯ โสตํ สทฺทารามํ สทฺทรตํ ฆานํ คนฺธารามํ คนฺธรตํ ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา ^[๒]- ภควตา ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ ฯ กาโย โผฏฺพฺพาราโม มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต ^[๓]- ภควตา ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ ฯ ทนฺตํ นยนฺติ สมิตึ ทนฺตํ ราชาภิรูหติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ภควโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. สา ฯ ^๓ ม. โส ฯ ทนฺโต เสฏฺโ มนุสฺเสสุ โยติวากฺยํ ติติกฺขติ ฯ วรมสฺสตรา ทนฺตา อาชานิยาว ^๑- สินฺธวา กุญฺชราว ^๑- มหานาคา อตฺตทนฺโต ตโต วรํ ฯ น หิ เอเตหิ ยาเนหิ คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ ยถาตฺตนา สุทนฺเตน ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ ฯ วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา ทนฺตภูมึ อนุปฺปตฺตา เต โลเก วิชิตาวิโน ฯ ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก นิพฺพิชฺฌิมํ ปรญฺจ โลกํ กาลํ กงฺขติ ภาวิโต สุทนฺโตติ ^๒- ฯ เอวํ ภควา ภาวิตตฺโตติ มญฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ ฯ [๑๔๙] กุโตนุ ทุกฺขา สมุปาคตาเมติ กุโตนูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา เอวํ นุโข น นุโข กึ นุโข กถํ นุโขติ กุโตนุ ฯ ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ^[๓]- เนรยิกํ ทุกฺขํ ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ ปิตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ มานุสิกํ ทุกฺขํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺเภิติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺภาวุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ ทุกฺขทุกฺขํ สํสารทุกฺขํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. จ ฯ ^๒ ม. ส ทนฺโตติ ฯ ^๓ ม. พฺยสนํ ทุกฺขํ ฯ วิปริณามทุกฺขํ จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑโห ^๑- ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สุลา ^๒- วิสูจิกา กุฏฺ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว {๑๔๙.๑} ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสทุกฺขํ มาตุมรณํ ทุกฺขํ ปิตุมรณํ ทุกฺขํ ภาตุมรณํ ทุกฺขํ ภคินิมรณํ ทุกฺขํ ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ ธีตุมรณํ ทุกฺขํ าติพฺยสนํ ทุกฺขํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ ฯ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺายติ อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺายติ ฯ กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ ทุกฺเข ปติฏฺิตํ อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา ฯ อิเม ทุกฺขา กุโต สมุปาคตา กุโต ชาตา กุโต สญฺชาตา กุโต นิพฺพตฺตา กุโต อภินิพฺพตฺตา กุโต ปาตุภูตา กินฺนิทานา กึสมุทยา กึปภวาติ อิเมสํ ทุกฺขานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ฑาโห ฯ ^๒ ม. สูลา ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิทานํ ปุจฺฉติ สมฺภวํ ปุจฺฉติ ปภวํ ปุจฺฉติ สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ อาหารํ ปุจฺฉติ อารมฺมณํ ปุจฺฉติ ปจฺจยํ ปุจฺฉติ สมุทยํ ปุจฺฉติ ^[๑]- ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ กุโตนุ ทุกฺขา สมุปาคตาเม ฯ [๑๕๐] เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปาติ เยเกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ ^๒- เยเกจีติ ฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานปฺปการา ทุกฺขาติ เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปา ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ (อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู) มญฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ กุโตนุ ทุกฺขา สมุปาคตาเม เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปาติ [๑๕๑] ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ (เมตฺตคูติ ภควา) ตนฺเต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปา ฯ [๑๕๒] ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสีติ ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺข- โทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺสาติ ^๓- ฯ ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสีติ มํ ^๔- ทุกฺขสฺส มูลํ ปุจฺฉสิ เหตุํ ปุจฺฉสิ นิทานํ ปุจฺฉสิ สมฺภวํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปปุจฺฉติ ฯ ^๒ ม. ปริยาทิยนวจนเมตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. อิติสทฺโท @นตฺถิ ฯ ^๔ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ปุจฺฉสิ ปภวํ ปุจฺฉสิ สมุฏฺานํ ปุจฺฉสิ อาหารํ ปุจฺฉสิ อารมฺมณํ ปุจฺฉสิ ปจฺจยํ ปุจฺฉสิ สมุทยํ ปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสสิ ปสาเทสีติ ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ ฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ เมตฺตคูติ ภควา ฯ [๑๕๓] ตนฺเต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ ตนฺเต ^๑- ปวกฺขามีติ ตํ เต ทุกฺขสฺส มูลํ ปวกฺขามิ เหตุํ ปวกฺขามิ นิทานํ ปวกฺขามิ สมฺภวํ ปวกฺขามิ ปภวํ ปวกฺขามิ สมุฏฺานํ ปวกฺขามิ อาหารํ ปวกฺขามิ อารมฺมณํ ปวกฺขามิ ปจฺจยํ ปวกฺขามิ สมุทยํ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทสิสฺสามิ ปญฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ ตนฺเต ปวกฺขามิ ฯ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต น อิติหิติหํ ^๒- น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ ^[๓]- กถยิสฺสามีติ ^[๔]- ยถา ปชานํ ฯ [๑๕๔] อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติ อุปธีติ ทส อุปธี ตณฺหูปธิ ทิฏฺฐูปธิ กิเลสูปธิ กมฺมูปธิ ทุจฺจริตูปธิ อาหารูปธิ ปฏิฆูปธิ จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี ฉ วิญฺาณกายา อุปธี สพฺพํปิ ทุกฺขํ ทุกฺขฏฺเน ^๕- อุปธิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตนฺติ ฯ ^๒ ม. อีติหีติหํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. ตํ ฯ ^๔ ม. ตํ เต ปวกฺขามิ ฯ @^๕ ม. ทุกฺขมนฏฺเน ฯ อิเม วุจฺจนฺติ ทส อุปธี ฯ ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ฯเปฯ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ ทุกฺเข ปติฏฺิตํ อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา ฯ อิเม ทุกฺขา อุปธินิทานา อุปธิเหตุกา อุปธิปจฺจยา อุปธิการณา โหนฺติ สมฺภวนฺติ ปภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา ฯ [๑๕๕] เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปาติ เยเกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ เยเกจีติ ฯ โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ อเนกรูปาติ อเนกวิธา นานปฺปการา ทุกฺขาติ เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปา ฯ เตนาห ภควา ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ (เมตฺตคูติ ภควา) ตนฺเต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา เยเกจิ โลกสฺมึ อเนกรูปาติ ฯ [๑๕๖] โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี ฯ [๑๕๗] โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรตีติ โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา ฯ อวิทฺวาติ อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อาณี อวิภาวี ทุปฺปญฺโ ฯ อุปธึ กโรตีติ ตณฺหูปธึ กโรติ ทิฏฺฐูปธึ กโรติ กิเลสูปธึ กโรติ กมฺมูปธึ กโรติ ทุจฺจริตูปธึ กโรติ อาหารูปธึ กโรติ ปฏิฆูปธึ กโรติ จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี กโรติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี กโรติ ฉ วิญฺาณกาเย อุปธี กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตตีติ อวิทฺวา อุปธึ กโรติ ฯ [๑๕๘] ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโทติ ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปตีติ ปุนปฺปุนํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทว- ทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เอติ อุเปติ ^๑- อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ ฯ มนฺโทติ มนฺโท มูโฬฺห อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อาณี อวิภาวี ทุปฺปญฺโติ ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท ฯ [๑๕๙] ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิราติ ตสฺมาติ ตสฺมา ^๒- ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อุปธีสูติ ตสฺมา ฯ ปชานนฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ปชานนฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สมุเปติ ฯ ^๒ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ฯ อุปธึ น กยิราติ ตณฺหูปธึ น กเรยฺย ทิฏฺฐูปธึ น กเรยฺย กิเลสูปธึ น กเรยฺย กมฺมูปธึ ^๑- น กเรยฺย ทุจฺจริตูปธึ น กเรยฺย อาหารูปธึ น กเรยฺย ปฏิฆูปธึ น กเรยฺย จตสฺโส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี น กเรยฺย ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี น กเรยฺย ^[๒]- น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺยาติ ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา ฯ [๑๖๐] ทุกฺขสฺสาติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺส ปภวานุปสฺสี ^๓- มูลานุปสฺสี เหตานุปสฺสี นิทานานุปสฺสี สมฺภวานุปสฺสี ปภวานุปสฺสี สมุฏฺานานุปสฺสี อาหารานุปสฺสี อารมฺมณานุปสฺสี ปจฺจยานุปสฺสี สมุทยานุปสฺสี ฯ อนุปสฺสนา วุจฺจติ ปญฺา ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ อิมาย อนุปสฺสนาย ปญฺาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ อนุปสฺสีติ ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี ฯ เตนาห ภควา โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อิเม เทฺว ปาา นตฺถิ ฯ ^๒ ม. ฉ วิญฺาณกาเย อุปธี น กเรยฺย ฯ @^๓ ม. ปภวานุปสฺสีติ: ทุกฺขสฺส ฯ ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสีติ ฯ [๑๖๑] ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน อญฺ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ ชาติชฺชรํ ^๑- โสกปริทฺทวญฺจ ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหิ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ฯ [๑๖๒] ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทิมฺห ฯ อกิตฺตยี โนติ โน ^๒- อกิตฺติ ^๓- ตํ อาจิกฺขิ ตํ เทเสสิ ตํ ปญฺปิ ตํ ปฏฺปิ ตํ วิวริ ตํ วิภชิ ตํ อุตฺตานีมกาสิ ตํ ปกาสิ ตนฺติ ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน ฯ [๑๖๓] ^[๔]- อญฺ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจาติ กถํนูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา เอวํ นุโข น นุ โข กึ นุ โข กถํนุ โขติ กถํนุ ฯ ธีราติ ธีรา ปณฺฑิตา ปญฺวนฺโต พุทฺธิมนฺโต าณิโน วิภาวิโน เมธาวิโน ฯ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ ฯ ชราติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ชาตึ ชรํ ฯ ^๒ ม. โนสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๓ ม. อกิตฺติตํ ปกิตฺติตํ เทสิตํ ฯ @เอวมุปริปิ ฯ ^๔ ม. อญฺ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อญฺ ตํ ปุจฺฉาม อญฺ ตํ @ยาจาม อญฺ ตํ อชฺเฌสาม อญฺ ตํ ปสาเทม อุตฺตริ ตํ ปุจฺฉาม ฯ ตทิงฺฆ พฺรูหีติ @อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ @อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชิรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก ฯ โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อญฺตรญฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺตรญฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ ฯ {๑๖๓.๑} ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อญฺตรญฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺตรญฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ ลาโป ปลาโป ^๑- วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ ^๒- ฯ กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจาติ กถํ ธีรา โอฆญฺจ ชาติชฺชรญฺจ โสกญฺจ ปริทฺทวญฺจ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ ปตรนฺติ สมติกฺกมนฺติ วีติวตฺตนฺตีติ กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจ ฯ [๑๖๔] ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหีติ ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วาจา ปลาโป ฯ ^๒ ม. ลาลปฺปิตตฺตํ ฯ าณํ ยา ปญฺา ปชานนา ฯเปฯ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ฯ ภควา เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต ฯ ตีณิ โมเนยฺยานิ กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํ ฯ {๑๖๔.๑} กตมํ กายโมเนยฺยํ ฯ ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ กายารมฺมณํ ^๑- าณํ กายโมเนยฺยํ กายปริญฺา กายโมเนยฺยํ ปริญฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ อิทํ กายโมเนยฺยํ ฯ {๑๖๔.๒} กตมํ วจีโมเนยฺยํ ฯ จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ วาจารมฺมณํ าณํ ^๒- วจีโมเนยฺยํ วาจาปริญฺา วจีโมเนยฺยํ ปริญฺาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ อิทํ วจีโมเนยฺยํ ฯ {๑๖๔.๓} กตมํ มโนโมเนยฺยํ ฯ ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ จิตฺตารมฺมณํ ^๓- าณํ มโนโมเนยฺยํ จิตฺตปริญฺา มโนโมเนยฺยํ ปริญฺาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ อิทํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กายารมฺมเณ ฯ ^๒ ม. วาจารมฺมเณ ฯ ^๓ ม. จิตฺตารมฺมเณ ฯ มโนโมเนยฺยํ ฯ กายมุนึ วาจามุนึ ^๑- มโนมุนิมนาสวํ มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ อาหุ สพฺพปฺปหายินํ กายมุนึ วาจามุนึ ^๑- มโนมุนิมนาสวํ มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติ ฯ อิเมหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนโย ^๒- อาคารมุนโย อนาคารมุนโย เสกฺขมุนโย อเสกฺขมุนโย ปจฺเจกมุนโย มุนิมุนโย ฯ กตเม อาคารมุนโย ฯ เย เต อาคาริกา ทิฏฺปทา วิญฺาตสาสนา อิเม อาคารมุนโย ฯ กตเม อนาคารมุนโย ฯ เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺปทา วิญฺาตสาสนา อิเม อนาคารมุนโย ฯ สตฺต เสกฺขา เสกฺขมุนโย ฯ อรหนฺโต อเสกฺขมุนโย ฯ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ปจฺเจกมุนโย ฯ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนโย ฯ น โมเนน มุนิ ^๓- โหติ มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห วรมาทาย ปณฺฑิโต ปาปานิ ปริวชฺเชติ ส มุนิ ^๓- เตน โส มุนิ โย มุนาติ อุโภ โลเก มุนิ เตน ปวุจฺจติ ฯ อสตญฺจ สตญฺจ ตฺวา ธมฺมํ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต ^๔- @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วจีมุนึ ฯ ^๒ ม. มุนิโน ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. มุนี ฯ ^๔ ม. ปูชนีโย ฯ โย ^๑- โส ^๒- สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ ฯ {๑๖๔.๔} สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหิ ฯ [๑๖๕] ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต าโต ตุลิโต ตีริโต วิภาวิโต วิภูโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ ยนฺตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน อญฺ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจ ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหิ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ฯ [๑๖๖] กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ (เมตฺตคูติ ภควา) ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ [๑๖๗] กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร @เชิงอรรถ: ^๑-๒ ม. อิเม เทฺว ปาา นตฺถิ ฯ อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ กิตฺตยิสฺสามิ ^[๑]- เทสิสฺสามิ ปญฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ ฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ [๑๖๘] ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเมติ เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามิ ฯ อถวา ทุกฺเข ทิฏฺเ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ สมุทเย ทิฏฺเ สมุทยํ กถยิสฺสามิ มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคํ กถยิสฺสามิ นิโรเธ ทิฏฺเ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามิ ฯ อถวา ทิฏฺเ ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปนยิกํ ^๒- ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺูหีติ เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม กถยิสฺสามีติ ทิฏฺเ ธมฺเม ฯ อนีติหนฺติ น อิติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ กถยิสฺสามีติ ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ ฯ [๑๖๙] ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อาจิกฺขิสฺสามิ ฯ ^๒ ม. โอปเนยฺยยิกํ ฯ ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโต ฯ จรนฺติ จรนฺโต วิจรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ฯ [๑๗๐] ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ วิสตฺติกาติ เกนตฺเถน วิสตฺติกา ฯ วิสตาติ วิสตฺติกา ฯ วิสาลาติ วิสตฺติกา ฯ วิสฏาติ วิสตฺติกา ^๑- ฯ วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา ฯ วิสํหรตีติ วิสตฺติกา ฯ วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา ฯ วิสมูลาติ วิสตฺติกา ฯ วิสผลาติ วิสตฺติกา ฯ วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา ฯ วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํเส ^๒- สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺช- ปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺาภเว อสญฺาภเว เนวสญฺานาสญฺาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา ฯ โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก ฯ ตเร โลเก @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิสมาติ วิสตฺติกา ฯ ^๒ ม. ปสํสาย ฯ วิสตฺติกนฺติ ยา สา โลเก วิสตฺติกา ^๑- โลเก ตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ เตนาห ภควา กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ (เมตฺตคูติ ภควา) ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ฯ [๑๗๑] ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ มเหสี ^๒- ธมฺมมุตฺตมํ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ [๑๗๒] ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปถํ ^๓- เทสนํ ^[๔]- อนุสนฺธึ ^๕- ฯ อภินนฺทามีติ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ยาจามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ ฯ [๑๗๓] มเหสี ธมฺมมุตฺตมนฺติ มเหสีติ เกนตฺเถน มเหสี ^๖- ฯ ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสิ คเวสิ ^๗- ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ มหนฺตํ ปญฺากฺขนฺธํ มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต วา ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต วิปฺปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพูหนํ ^๘- เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โลเก เวสา วิสตฺติกา ฯ ^๒ ม. มเหสิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. พฺยปฺปถํ ฯ @^๔ ม. อนุสาสนํ ฯ ^๕ ม. อนุสิฏฺ ฯ ^๖ ม. กึ มเหสิ ฯ ^๗ ม. เอสี คเวสี ฯ @เอวมุปริปิ ฯ ^๘ ม. อพฺพหนํ ฯ มหโต ทิฏฺิสงฺฆาตสฺส วินิพฺเพธนํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต มานทฺธชสฺส ปาตนํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต ภารสฺส นิกฺขิปนํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุจฺเฉทํ ^๑- เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธึ ^๒- เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหโต ธมฺมทฺธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ {๑๗๓.๑} มหนฺเต สติปฏฺาเน มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน มหนฺเต อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ มหนฺตานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต กหํ พุทฺโธ กหํ ภควา กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภติ มเหสี ฯ ธมฺมมุตฺตมนฺติ ธมฺมมุตฺตมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมนฺติ มเหสี ธมฺมมุตฺตมํ ฯ [๑๗๔] ยํ ^๓- วิทิตฺวา สโต จรนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุปจฺเฉทํ ฯ ^๒ ม. ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ฯ ^๓ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโต ฯ จรนฺติ จรนฺโต วิจรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ฯ [๑๗๕] ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ วิสตฺติกาติ เกนตฺเถน วิสตฺติกา ฯเปฯ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเก ฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ยา สา โลเก วิสตฺติกา ^๑- โลเก ตํ ^๒- วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ มเหสี ธมฺมมุตฺตมํ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ฯ [๑๗๖] ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสิ (เมตฺตคูติ ภควา) อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ ปนุชฺช วิญฺาณํ ภเว น ติฏฺเ ฯ [๑๗๗] ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสีติ ยงฺกิญฺจิ ปชานาสิ อาชานาสิ วิชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสิ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โลเก เวสา วิสตฺติกา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. เอตํ ฯ เมตฺตคูติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ เมตฺตคูติ ภควา ฯ [๑๗๘] อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อุทฺธนฺติ วุจฺจติ ^๑- อนาคตํ ฯ อโธติ อตีตํ ฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ฯ อุทฺธนฺติ วุจฺจติ ^๑- เทวโลโก ฯ อโธติ นิรยโลโก ฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก ฯ ^[๒]- อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา ฯ อโธติ อกุสลา ธมฺมา ฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา ฯ อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ ฯ อโธติ กามธาตุ ฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุ ฯ อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา ฯ อโธติ ทุกฺขา เวทนา ฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา ฯ อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา ฯ อโธติ อโธ เกสมตฺถกา ฯ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ฯ [๑๗๙] เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ ปนุชฺช วิญฺาณํ ภเว น ติฏฺเติ เอเตสูติ อาจิกฺขิเตสุ เทสิเตสุ ปญฺปิเตสุ ปฏฺปิเตสุ วิวริเตสุ วิภชิเตสุ อุตฺตานีกเตสุ ปกาสิเตสุ ฯ นนฺทิ วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ นิเวสนนฺติ เทฺว นิเวสนา ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺินิเวสนา จ ฯ กตมา ตณฺหานิเวสนา ฯ ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน ฯเปฯ อยํ ตณฺหานิเวสนา ฯ กตมา ทิฏฺินิเวสนา ฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. อถวา ฯ ฯเปฯ อยํ ทิฏฺินิเวสนา ฯ ปนุชฺช วิญฺาณนฺติ ปุญฺาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺาณํ อปุญฺาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺาณํ อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺาณํ ฯ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตญฺจ วิญฺาณํ นุชฺช ปนุชฺช นุท ปนุท ชห ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวงฺคเมหีติ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ ปนุชฺช วิญฺาณํ ฯ ภเว น ติฏฺเติ ภวาติ เทฺว ภวา กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว ฯ {๑๗๙.๑} กตโม กมฺมภโว ฯ ปุญฺาภิสงฺขาโร อปุญฺาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร อยํ กมฺมภโว ฯ กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว ฯ ปฏิสนฺธิกา รูปา ^๑- เวทนา สญฺา สงฺขารา วิญฺาณํ อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว ฯ ภเว น ติฏฺเติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตญฺจ วิญฺาณํ กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวงฺคเมนฺโต กมฺมภเว น ติฏฺเยฺย ปฏิสนฺธิเก ปุนพฺภเว น ติฏฺเยฺย น สนฺติฏฺเยฺยาติ ปนุชฺช วิญฺาณํ ภเว น ติฏฺเ ฯ เตนาห ภควา ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสิ (เมตฺตคูติ ภควา) อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ ปนุชฺช วิญฺาณํ ภเว น ติฏฺเติ ฯ [๑๘๐] เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. รุปํ ฯ ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจ อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ ฯ [๑๘๑] เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโตติ เอวํวิหารีติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตญฺจ วิญฺาณํ กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวงฺคเมนฺโตติ เอวํวิหารี ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโต ฯ อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺตี อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมตฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ กทาหํ ^๑- อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ปญฺาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ กทาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ปญฺาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ กทาหํ อปริญฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ อปฺปหีเน วา กิเลเส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กถาหํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ชเหยฺยํ อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต ฯ [๑๘๒] ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานีติ ภิกฺขูติ กลฺยาณปุถุชฺชโน ^๑- วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุ ฯ จรนฺติ จรนฺโต วิจรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต ฯ มมตฺตาติ เทฺว มมตฺตา ตณฺหามมตฺตํ จ ทิฏฺิมมตฺตํ จ ฯเปฯ อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ฯเปฯ อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ ฯ ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺเต หิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ^๒- วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกตฺวา อนภาวงฺคเมตฺวาติ ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ ฯ [๑๘๓] ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจ อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ ฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชิรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก ฯ โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อญฺตรญฺตเรน วา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปุถุชฺชนกลฺยาณโก ฯ ^๒ ม. ชหิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา ฯ พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺตรญฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ ฯ ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อญฺตรญฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺตรญฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ ลาโป ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ ฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา ฯเปฯ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก ฯ วิทฺวาติ วิทฺวา ^๑- วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี ฯ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ฯเปฯ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ฯ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจ อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ วิทฺวา วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี อิเธว ชาติชรญฺจ โสกปริเทวญฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวงฺคเมยฺยาติ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจ อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ ฯ เตนาห ภควา เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ ชาติชฺชรํ โสกปริทฺทวญฺจ อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ [๑๘๔] เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน สุกิตฺติตํ โคตม นูปธีกํ อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ฯ [๑๘๕] เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโนติ เอตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปถํ เทสนํ อนุสนฺธึ ฯ อภินนฺทามีติ ^๑- นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ยาจามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ ฯ มเหสิโนติ ^๒- ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯเปฯ กหํ นราสโภติ มเหสีติ เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน ฯ [๑๘๖] สุกิตฺติตํ โคตม นูปธีกนฺติ สุกิตฺติตนฺติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ สุเทสิตํ สุปญฺปิตํ สุปฏฺปิตํ สุวิวริตํ สุวิภชิตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตนฺติ สุกิตฺติตํ ฯ โคตม นูปธีกนฺติ อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ ฯ อุปธิปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธิปฏินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปฺปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ สุกิตฺติตํ โคตม นูปธีกํ ฯ [๑๘๗] อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขนฺติ อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อเทฺวชฺฌวจนํ อเทฺวฬฺหกวจนํ นิยฺยานวจนํ ^๓- อปณฺณกวจนํ อวตฺถานวจนเมตํ อทฺธาติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. กึ มเหสิ ภควา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๓ ม. นิโรธวจนํ ฯ ปหาสิ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปหาสิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีกโรสิ อนภาวงฺคเมสีติ อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ ฯ [๑๘๘] ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต าโต ^๑- ตุลิโต ตีริโต วิภาวิโต วิภูโต เอส ธมฺโมติ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน สุกิตฺติตํ โคตม นูปธีกํ อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ฯ [๑๘๙] เต จาปิ นูน ปชเหยฺยุ ^๒- ทุกฺขํ เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย ตนฺตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคํ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย ฯ [๑๙๐] เต จาปิ นูน ปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺติ เต จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ ปชเหยฺยุํ ฯ ทุกฺขนฺติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชเหยฺยุํ วิโนเทยฺยุํ พฺยนฺตีกเรยฺยุํ อนภาวงฺคเมยฺยุนฺติ เต จาปิ นูน ปชเหยฺยุ ทุกฺขํ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. นนู นปฺปชเหยฺยุ ฯ [๑๙๑] เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ เยติ ขตฺติเย จ พฺราหฺมเณ จ เวสฺเส จ สุทฺเท จ คหฏฺเ จ ปพฺพชิเต จ เทเว จ มนุสฺเส จ ฯ ตฺวนฺติ ภควนฺตํ ภณติ ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย ฯ [๑๙๒] ตนฺตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคนฺติ ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติ ฯ นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ จิตฺเตน วา นมสฺสามิ อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ สกฺกโรมิ ครุกโรมิ ^๑- มาเนมิ ปูเชมิ ฯ สเมจฺจาติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ สมาคนฺตฺวา อภิสมาคนฺตฺวา สมฺมุขา ตํ นมสฺสามิ ฯ นาคนฺติ นาโค ^[๒]- ฯ ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค ฯ น คจฺฉตีติ นาโค ฯ น อาคจฺฉตีติ นาโค ฯ {๑๙๒.๑} กถํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค ฯ อาคู วุจฺจนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึชาติชรามรณียา ฯ อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ครุํ กโรมิ ฯ เอวมีทิเสสุ ปเทสุ ฯ ^๒ ม. จ ภควา ฯ เอวํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค ฯ {๑๙๒.๒} กถํ ภควา น คจฺฉตีติ นาโค ฯ ภควา น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ น โทสาคตึ คจฺฉติ น โมหาคตึ คจฺฉติ น ภยาคตึ คจฺฉติ น ราควเสน คจฺฉติ น โทสวเสน คจฺฉติ น โมหวเสน คจฺฉติ น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ น มานวเสน คจฺฉติ น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ น อนุสยวเสน คจฺฉติ น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหริยติ ^๑- เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ นาโค ฯ {๑๙๒.๓} กถํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโค ฯ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ สกทาคามิมคฺเคน อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ ตนฺตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคํ ฯ [๑๙๓] อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺย ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เต จาปิ นูน ปชเหยฺยุ ทุกฺขํ เย ตฺวํ มุนี อฏฺิตํ โอวเทยฺย ตนฺตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สํหรียติ ฯ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺิตํ โอวเทยฺยาติ ฯ [๑๙๔] ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุํ อภิชญฺา อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข ฯ [๑๙๕] ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุํ อภิชญฺาติ พฺราหฺมณนฺติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ ฯ สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ ราโค พาหิโต โหติ โทโส พาหิโต โหติ โมโห พาหิโต โหติ มาโน พาหิโต โหติ ฯ พาหิตสฺส ^๑- โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณียา ฯ พาเหตฺวา สพฺพปาปกานิ (สภิยาติ ภควา) ภควา วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต สํสารมติจฺจ เกวลี โส อนิสฺสิโต ^๒- ตาทิ ปวุจฺจเต พฺรหฺมา ^๓- ฯ {๑๙๕.๑} เวทคุนฺติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ฯเปฯ สพฺพเวทมติจฺจ ^๔- เวทคู โสติ ฯ อภิชญฺาติ อภิชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุํ อภิชญฺา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. พาหิตา ตสฺส ฯ ^๒ ม. อสิตฺโต ฯ ^๓ ม. สพฺรหฺมา ฯ ^๔ ม. สพฺพํ เวทมติจฺจ ฯ [๑๙๖] อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺติ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ ฯ ยสฺเสเต กิญฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อกิญฺจโน ฯ กามาติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ ภวาติ เทฺว ภวา กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว ฯเปฯ อยํ กมฺมภโว ฯเปฯ อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว ฯ อกิญฺจนํ ^[๑]- กามภเว อสตฺตนฺติ อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธนฺติ ^[๒]- อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ ฯ [๑๙๗] อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตารีติ อทฺธาติ เอกํสวจนํ ฯเปฯ อวตฺถานวจนเมตํ ^๓- อทฺธาติ ฯ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ฯ อตารีติ อตาริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตีติ อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ ฯ [๑๙๘] ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขติ ติณฺโณติ กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ ^๔- อติกฺกนฺโต วีติวตฺโต โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปุคฺคลํ ฯ ^๒ ม. นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิมุตฺตํ วิสญฺุตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา @วิหรนฺตนฺติ ฯ ^๓ ม. อวตฺถาปนวจนเมตํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๔ ม. นิตฺถิณฺโณ ฯ สจฺฉิกตนิโรโธ ฯ ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺาตํ สมุทโย ปหีโน มคฺโค ภาวิโต นิโรโธ สจฺฉิกโต อภิญฺเยฺยํ อภิญฺาตํ ปริญฺเยฺยํ ปริญฺาตํ ปหาตพฺพํ ปหีนํ ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ ฯ โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สงฺกิณฺณปริกฺโข อพฺพูเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปฺปตฺติปฺปตฺโต ฯ {๑๙๘.๑} โส เนว อาจินาติ น อปจินาติ อปจินิตฺวา ิโต เนว ปชหติ น อุปาทิยติ ปชหิตฺวา ิโต เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ วิสิเนตฺวา ิโต เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ ธูเปตฺวา ^๑- ิโต อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน อเสกฺเขน ปญฺากฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต สพฺพํ ปฏิปาทยิตฺวา ^๒- ิโต เอวํ ^๓- สมติกฺกมิตฺวา ิโต กิเลสคฺคึ ปริยาทยิตฺวา ิโต อปริคมนตาย ิโต กฏํ ^๔- สมาทาย ิโต วิมุตฺติปฏิเสวนตาย ิโต เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต กรุณาย มุทิตาย อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ิโต อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ิโต อกมฺมญฺตาย ิโต วิมุตฺตตฺตา ิโต สนฺตจิตฺตตาย ิโต ขนฺธปริยนฺเต ิโต ธาตุปริยนฺเต ิโต อายตนปริยนฺเต ิโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วิธูเปตฺวา ฯ ^๒ ม. สจฺจํ สมฺปฏิปาทยิตฺวา ฯ ^๓ ม. เอชํ ฯ ^๔ ม. กถํ ฯ คติปริยนฺเต ิโต อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต ภวปริยนฺเต ิโต สํสารปริยนฺเต ิโต วฏฺฏปริยนฺเต ิโต อนฺติมภเว ิโต อนฺติมสมุสฺสเย ิโต อนฺติมเทหธโร อรหา ฯ ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว จริโมยํ สมุสฺสโย ชาติชรามรณสํสาโร ^๑- นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ฯ {๑๙๘.๒} ติณฺโณ จ ปารนฺติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ฯเปฯ ชาติชรามรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ ติณฺโณ จ ปารํ ฯ {๑๙๘.๓} อขิโลติ ราโค ขิโล โทโส ขิโล โมโห ขิโล โกโธ ขิโล อุปนาโห ขิโล ฯเปฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลา ฯ ยสฺเสเต ขิลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อขิโล ฯ อกงฺโขติ ทุกฺเข กงฺขา ทุกฺขสมุทเย กงฺขา ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา ปุพฺพนฺเต กงฺขา อปรนฺเต กงฺขา ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ชาตีมรณสํสาโร ฯ เอวมีทิเสสุ ปเทสุ ฯ ธมฺเมสุ กงฺขา ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา เทฺวฬฺหกํ เทฺวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา ปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข ฯ ยสฺเสตา ^๑- กงฺขา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อกงฺโขติ ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข ฯ เตนาห ภควา ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุํ อภิชญฺา อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโขติ ฯ [๑๙๙] วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช โส วีตตโณฺห อนิโฆ นิราโส อตฺตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ ฯ [๒๐๐] วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธาติ วิทฺวาติ วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี ฯ โยติ โย ยาทิโส ฯเปฯ มนุสฺโส วา ฯ เวทคูติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ฯเปฯ สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ ^๒- ฯ นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาตุ ^๓- ชนฺตุ อินฺทคู มนุโช ฯ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา ฯเปฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ยสฺเสเต ฯ ^๒ ม. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๓ ม. ชาคุ ฯ เอวมุปริปิ ฯ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ ฯ [๒๐๑] ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชาติ ภวาภเวติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนํ ภเว ปุนปฺปุนํ คติยา ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ฯ สงฺคนฺติ สตฺต สงฺคา ราคสงฺโค โทสสงฺโค โมหสงฺโค มานสงฺโค ทิฏฺิสงฺโค กิเลสสงฺโค ทุจฺจริตสงฺโค ฯ วิสชฺชาติ สงฺเค โวสฺสชฺชิตฺวา วา วิสชฺช ฯ อถวา สงฺเค พนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โมจยิตฺวา ^๑- วา วิสชฺช ฯ ยถา จ ยานํ วา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ เอวเมว เต สงฺเค โวสฺสชฺชิตฺวา วิสชฺช อถวา สงฺเค พนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โมจยิตฺวา ^๑- วา วิสชฺชาติ ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช ฯ [๒๐๒] โส วีตตโณฺห อนิโฆ นิราโส อตฺตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา ฯ ยสฺเสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ วีตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โผฏยิตฺวา ฯ ปฏินิสฺสฏฺตโณฺห วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ โส วีตตโณฺห ฯ อนิโฆติ ราโค นีโฆ โทโส นีโฆ โมโห นีโฆ โกโธ นีโฆ อุปนาโห นีโฆ ฯเปฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา ฯ ยสฺเสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อนีโฆ ฯ นิราโสติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ {๒๐๒.๑} ยสฺเสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ นิราโส ฯ ชาตีติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ ฯ ชราติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชิรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก ฯ มรณนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท ฯ {๒๐๒.๒} โส วีตตโณฺห อนิโฆ นิราโส อตฺตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ โย โส วีตตโณฺห จ อนีโฆ จ นิราโส จ โส ^[๑]- ชาติชรามรณํ ^[๒]- อตฺตาริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตีติ พฺรูมิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โข ฯ ^๒ อุตฺตริ ฯ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ โส วีตตโณฺห อนิโฆ นิราโส อตฺตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ ฯ เตนาห ภควา วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช โส วีตตโณฺห อนิโฆ นิราโส อตฺตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมีติ ฯ สห คาถาปริโยสานา ฯเปฯ สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหมสฺมีติ ฯ เมตฺตคูมาณวกปญฺหานิทฺเทโส จตุตฺโถ ฯ ------------- โธตกมาณวกปญฺหานิทฺเทโส [๒๐๓] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ (อิจฺจายสฺมา โธตโก) วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน ฯ [๒๐๔] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ปุจฺฉามีติ ติสฺโส ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา ฯเปฯ อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา ฯเปฯ นิพฺพานปุจฺฉา ฯ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ฯ พฺรูหิ เม ตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ อิจฺจายสฺมา โธตโกติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ฯ โธตโกติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ ฯเปฯ อภิลาโปติ อิจฺจายสฺมา โธตโก ฯ [๒๐๕] วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปถํ เทสนํ อนุสนฺธึ กงฺขามิ อภิกงฺขามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิเหมิ ^๑- อภิชปฺปามิ ฯ มเหสีติ เกนตฺเถน มเหสี ฯ ภควา มหนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปิหยามิ ฯ สีลกฺขนฺธํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯเปฯ กหํ นราสโภติ มเหสีติ วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ ฯ [๒๐๖] ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปถํ เทสนํ อนุสนฺธึ สุตฺวาน สุณิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา ^๑- อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ ฯ [๒๐๗] สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ สิกฺเขติ ^๒- ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺาสิกฺขา ฯเปฯ อยํ อธิปญฺาสิกฺขา ฯ นิพฺพานมตฺตโนติ ^[๓]- ราคสฺส นิพฺพาปนาย โทสสฺส นิพฺพาปนาย โมหสฺส นิพฺพาปนาย โกธสฺส นิพฺพาปนาย อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย ฯเปฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปญฺมฺปิ สิกฺเขยฺย อิมา ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชนฺโต ^๔- สิกฺเขยฺย ชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย วิริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย ปญฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย อภิญฺาย ^๕- อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปริญฺาย ^๖- ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย สมาทาย จเรยฺย ^๗- สมาทาย วตฺเตยฺยาติ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน ฯ เตนาห @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อุคฺคเหตฺวา ฯ ^๒ ม. สิกฺขาติ ฯ ^๓ ม. อตฺตโน ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๔ ม. @อาวชฺชนฺโต ฯ ^๕ ม. อภิญฺเยฺยํ ฯ ^๖ ม. ปริญฺายํ ฯ ^๗ ม. อาจเรยฺย @สมาจเรยฺย ฯ เอวมุปริปิ ฯ โส พฺราหฺมโณ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ (อิจฺจายสฺมา โธตโก) วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ ฯ [๒๐๘] เตนหาตปฺปํ กโรหิ (โธตกาติ ภควา) อิเธว นิปโก สโต อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน ฯ [๒๐๙] เตนหาตปฺปํ กโรหีติ อาตปฺปํ กโรหิ อุสฺสาหํ กโรหิ อุสฺโสฬฺหึ กโรหิ วายามํ กโรหิ ธิตึ กโรหิ วิริยํ กโรหิ ฉนฺทํ ชเนหิ สญฺชเนหิ อุปฏฺเปหิ ^๑- นิพฺพตฺเตหิ อภินิพฺพตฺเตหีติ เตนหาตปฺปํ กโรหิ ฯ โธตกาติ ภควาติ ^๒- โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ โธตกาติ ภควา ฯ [๒๑๐] อิเธว นิปโก สโตติ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก ฯ นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺวา พุทฺธิมา าณี วีภาวี เมธาวี ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สมุฏฺเปหิ ฯ ^๒ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโตติ อิเธว นิปโก สโต ฯ [๒๑๑] อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺติ อิโต มยฺหํ วจนํ พฺยปถํ เทสนํ อนุสนฺธึ สุตฺวาน สุณิตฺวา ^๑- อุคฺคหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ ฯ [๒๑๒] สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ สิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺาสิกฺขา ฯเปฯ อยํ อธิปญฺาสิกฺขา ฯ นิพฺพานมตฺตโนติ ราคสฺส นิพฺพาปนาย โทสสฺส นิพฺพาปนาย โมหสฺส นิพฺพาปนาย โกธสฺส นิพฺพาปนาย อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย ฯเปฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปญฺมฺปิ สิกฺเขยฺย อิมา ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต สิกฺเขยฺย ฯเปฯ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย สมาทาย จเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน ฯ เตนาห ภควา เตนหาตปฺปํ กโรหิ (โธตกาติ ภควา) อิเธว นิปโก สโต อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ ฯ [๒๑๓] ปสฺสามหํ เทว มนุสฺสโลเก @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สุตฺวา สุณิตฺวา ฯ อกิญฺจนํ พฺราหฺมณํ อิริยมานํ ตนฺตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ ปมุญฺจ มํ สกฺก กถงฺกถาหิ ฯ [๒๑๔] ปสฺสามหํ เทว มนุสฺสโลเกติ เทวาติ ตโย เทวา สมฺมติเทวา ^๑- จ ^๒- อุปปตฺติเทวา จ ^๒- วิสุทฺธิเทวา จ ^๒- ฯ กตเม สมฺมติเทวา ฯ สมฺมติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน จ ราชกุมารา จ เทวิโย จ ฯ ^[๓]- กตเม อุปปตฺติเทวา ฯ อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมฺมหาราชิกา เทวา ตาวตึสา เทวา ยามา เทวา ตุสิตา เทวา นิมฺมานรตี เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา พฺรหฺมกายิกา เทวา เย จ เทวา ตตฺรุปริ ^๔- ฯ ^[๕]- กตเม วิสุทฺธิเทวา ฯ วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา เย จ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ฯ ^[๖]- ภควา สมฺมติเทวานญฺจ อุปปตฺติเทวานญฺจ วิสุทฺธิเทวานญฺจ เทโว จ อติเทโว จ เทวาติเทโว จ สีหสีโห นาคนาโค คณิคณี มุนิมุนี ราชราชา ฯ ปสฺสามหํ เทว มนุสฺสโลเกติ มนุสฺสโลเก เทวํ ปสฺสามิ อติเทวํ ปสฺสามิ เทวาติเทวํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ ปสฺสามหํ เทว มนุสฺสโลเก ฯ [๒๑๕] อกิญฺจนํ พฺราหฺมณํ อิริยมานนฺติ อกิญฺจนนฺติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ เต กิญฺจนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺคตา อายตึอนุปฺปาทธมฺมา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สมฺมุติเทวา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. จ สทฺโท นตฺถิ ฯ ^๓ ม. อิเม วุจฺจนฺติ @สมฺมุติเทวา ฯ ^๔ ม. ตทุตฺตริ ฯ ^๕ ม. อิเม วจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวา ฯ ^๖ ม. @อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวา ฯ ตสฺมา พุทฺโธ อกิญฺจโน ฯ พฺราหฺมณนฺติ ภควา สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ ราโค พาหิโต โหติ โทโส พาหิโต โหติ โมโห พาหิโต โหติ มาโน พาหิโต โหติ พาหิตสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สงฺกิเลสิกา โปโนพฺภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึชาติชรามรณียา ฯ พาเหตฺวา สพฺพปาปกานิ (สภิยาติ ภควา) ภควา วิมโล สาธุสมาหิโต ิตตฺโต สํสารมติจฺจ เกวลี โส อนิสฺสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต พฺรหฺมา ^๑- ฯ อิริยมานนฺติ จรนฺตํ วิจรนฺตํ ^๒- อิริยนฺตํ วตฺเตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ อกิญฺจนํ พฺราหฺมณํ อิริยมานํ ฯ [๒๑๖] ตนฺตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขูติ ตนฺติ ภควนฺตํ ภณติ ฯ นมสฺสามีติ กาเยน วา นมสฺสามิ วาจาย วา นมสฺสามิ จิตฺเตน วา นมสฺสามิ อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ สกฺกโรมิ ครุกโรมิ มาเนมิ ปูเชมิ ฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺุตาณํ ฯ ภควา เตน ^๓- สพฺพญฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต ฯ น ตสฺส อทิฏฺมิธตฺถิ กิญฺจิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ส พฺรหฺมาติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. วิหรนฺตํ ฯ ^๓ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ อโถ อวิญฺาตมชานิตพฺพํ สพฺพํ อภิญฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ ฯ ตนฺตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ ฯ [๒๑๗] ปมุญฺจ มํ สกฺก กถงฺกถาหีติ สกฺกาติ ^[๑]- ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก ฯ อถวา อทฺโธ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก ฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ เสยฺยถีทํ สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺาธนํ สติปฏฺานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํ ฯ อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อทฺโธ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก ฯ อถวา สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภิรุ ^๒- อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก ฯ กถงฺกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา ทุกฺเข กงฺขา ทุกฺขสมุทเย กงฺขา ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา ปุพฺพนฺเต กงฺขา อปรนฺเต กงฺขา ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา เทฺวฬฺหกํ เทฺวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข ฯ ปมุญฺจ มํ สกฺก กถงฺกถาหีติ มุญฺจ มํ โมเจหิ มํ ปโมเจหิ มํ อุทฺธร มํ สมุทฺธร @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สกฺโก ฯ ^๒ ม. อภีรู ฯ เอวมุปริปิ ฯ มํ วุฏฺาเปหิ มํ กถงฺกถาสลฺลโตติ ปมุญฺจ มํ สกฺก กถงฺกถาหิ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ ปสฺสามหํ เทว มนุสฺสโลเก อกิญฺจนํ พฺราหฺมณํ อิริยมานํ ตนฺตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ ปมุญฺจ มํ สกฺก กถงฺกถาหีติ ฯ [๒๑๘] นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย กถงฺกถึ โธตก กญฺจิ โลเก ธมฺมญฺจ เสฏฺ อาชานมาโน เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ ฯ [๒๑๙] นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนายาติ นาหนฺตํ สกฺโกมิ มุญฺจิตุํ ปมุญฺจิตุํ โมเจตุํ ปโมเจตุํ อุทฺธริตุํ อุทฺธราเปตุํ วุฏฺาเปตุํ กถงฺกถาสลฺลโตติ เอวมฺปิ นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย ฯ อถวา น อีหามิ น สหามิ น อุสฺสหามิ น วายมามิ น อุสฺสาหํ กโรมิ น อุสฺโสฬฺหึ กโรมิ น ถามํ กโรมิ น ธิตึ กโรมิ น วิริยํ กโรมิ น ฉนฺทํ ชเนมิ น สญฺชเนมิ น นิพฺพตฺเตมิ น อภินิพฺพตฺเตมิ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล อจฺฉนฺทิเก กุสีเต หีนวิริเย อปฺปฏิปชฺชมาเน ธมฺมเทสนายาติ เอวมฺปิ นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย ฯ อถวา นตฺถญฺโ โกจิ โมเจตุํ ^๑- เต ยทิ มุญฺเจยฺยุํ สเกน ถาเมน @เชิงอรรถ: ^๑ กตฺถจี สฺยามโปตฺถเก โมเจตาติปิ ปาโ ฯ ม. อีทิสเมว ฯ สเกน พเลน สเกน วิริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวิริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ ^[๑]- อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติ ^๒- เอวมฺปิ นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย ฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา โส วต จุนฺท อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ โส วต จุนฺท อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ ฯ เอวมฺปิ นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย ฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา อตฺตนาว ^๓- กตํ ปาปํ อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ อตฺตนา อกตํ ปาปํ อตฺตนาว วิสุชฺฌติ สุทฺธิ ^๔- อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ นาญฺโ อญฺ วิโสธเยติ ^๕- ฯ {๒๑๙.๑} เอวมฺปิ นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย ฯ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา เอวเมว โข พฺราหฺมณ ติฏฺเตว นิพฺพานํ ติฏฺติ นิพฺพานมคฺโค ติฏฺามหํ สมาทเปตา อถ จปน มม สาวกา มยา เอวํโอวทิยมานา เอวํอนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺ นิพฺพานํ อาธาเรนฺติ เอกจฺเจ นาราเธนฺติ ^๖- เอตฺถ กฺยาหํ พฺราหฺมณ กโรมิ มคฺคกฺขายี พฺราหฺมณ ตถาคโต มคฺคํ ปุฏฺโ อาจิกฺขติ อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติ ^๗- ฯ เอวมฺปิ นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อปจฺจนีกปฏิปทํ ฯ ^๒ ม. โมเจยฺยุนฺติ ฯ ^๓ ม. อตฺตนา หิ ฯ ^๔ ม. สุทฺธี ฯ @^๕ วิโมจเยติปิ ปาโ ฯ ^๖ ม. นาราธาเรนฺตีติ ฯ ^๗ ม. มุจฺเจยฺยุนฺติ ฯ [๒๒๐] กถงฺกถึ โธตก กญฺจิ โลเกติ กถงฺกถึ ปุคฺคลํ สกงฺขํ สขิลํ เทฺวฬฺหกํ สวิจิกิจฺฉํ ฯ กญฺจีติ กญฺจิ ขตฺติยํ วา พฺราหฺมณํ วา เวสฺสํ วา สุทฺทํ วา คหฏฺ วา ปพฺพชิตํ วา เทวํ วา มนุสฺสํ วา ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเกติ กถงฺกถึ โธตก กญฺจิ โลเก ฯ [๒๒๑] ธมฺมญฺจ เสฏฺ อาชานมาโนติ ธมฺมํ เสฏฺ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ เสฏฺนฺติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ ฯ อาชานมาโนติ ^๑- อาชานมาโน วิชานมาโน ปฏิวิชานมาโน ปฏิวิชฺฌมาโนติ ธมฺมญฺจ เสฏฺ อาชานมาโน ฯ [๒๒๒] เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ เอวํ ตุวํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยาสิ ^[๒]- สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ ฯ เตนาห ภควา นาหํ สมิสฺสามิ ปโมจนาย กถงฺกถึ โธตก กญฺจิ โลเก ธมฺมญฺจ เสฏฺ อาชานมาโน เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสีติ ฯ [๒๒๓] อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ยถาหํ อากาโส จ อพฺยาปชฺฌมาโน ^๑- อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ ฯ [๒๒๔] อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโนติ อนุสาส พฺรเหฺมติ อนุสาส พฺรเหฺม อนุคฺคณฺห พฺรเหฺม อนุกมฺป พฺรเหฺมติ อนุสาส พฺรเหฺม ฯ กรุณายมาโนติ กรุณายมาโน อนุทฺทยมาโน อนุรกฺขมาโน อนุคฺคณฺหมาโน อนุกมฺปมาโนติ อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน ฯ [๒๒๕] วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺนฺติ วิเวกธมฺมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ ยมหํ วิชญฺนฺติ ยํ อหํ ชาเนยฺยํ ^[๒]- วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยนฺติ ^[๓]- วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺ ฯ [๒๒๖] ยถาหํ อากาโส จ อพฺยาปชฺฌมาโนติ ยถา อากาโส นปฺปชฺชติ ^[๔]- น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ เอวํ อปชฺชมาโน ^[๕]- อพชฺฌมาโน อปลิพชฺฌมาโนติ เอวํ ^๖- อากาโส จ อพฺยาปชฺฌมาโน ฯ ยถา อากาโส น รชฺชติ ลาขาย วา หลิทฺเทน วา นีเลน ^๗- วา มญฺเชฏฺาย วา เอวํ อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิยมาโนติ ^๘- เอวมฺปิ อากาโส จ อพฺยาปชฺฌมาโน ฯ ยถา อากาโส น กุปฺปติ น พฺยาปชฺฌติ น ปฏิลียติ น ปฏิหญฺติ เอวํ อกุปฺปมาโน อพฺยาปชฺฌมาโน อปฺปฏิลียมาโน อปฺปฏิหญฺมาโนติ ^๑- @เชิงอรรถ: ^๑ ม.-อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. อาชาเนยฺยํ ฯ ^๓ ม. @อธิคจฺเฉยฺยํ ผสฺเสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ ฯ ^๔ ม. น คณฺหติ ฯ ^๕ ม. อคณฺหมาโน ฯ @^๖ ม. เอวมฺปิ ฯ ^๗ ม. หลิทฺทิยา วา นีลิยาวา ฯ ^๘ ม. อกิสฺสมาโนติ ฯ เอวมฺปิ อากาโส จ อพฺยาปชฺฌมาโน ฯ [๒๒๗] อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยนฺติ อิเธว สนฺโตติ อิเธว สนฺโต ^[๒]- สมาโน อิเธว นิสีทนฺโต สมาโน อิมสฺมึเยว อาสเน นิสินฺโน สมาโน อิมิสฺสาเยว ปริสาย นิสินฺโน สมาโนติ เอวมฺปิ อิเธว สนฺโต ฯ อถวา อิเธว สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ เอวมฺปิ อิเธว สนฺโต ฯ {๒๒๗.๑} อสิโตติ เทฺว นิสฺสยา ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ ฯเปฯ อยํ ตณฺหานิสฺสโย ฯเปฯ อยํ ทิฏฺินิสฺสโย ฯ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต โสตํ อนิสฺสิโต ฆานํ อนิสฺสิโต ชิวฺหํ อนิสฺสิโต กายํ อนิสฺสิโต มนํ อนิสฺสิโต รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุลํ คณํ อาวาสํ ลาภํ ยสํ ปสํสํ สุขํ จีวรํ ปิณฺฑปาตํ เสนาสนํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ กามธาตุํ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ กามภวํ รูปภวํ อรูปภวํ สญฺาภวํ อสญฺาภวํ เนวสญฺานาสญฺาภวํ เอกโวการภวํ จตุโวการภวํ ปญฺจโวการภวํ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ทิฏฺสุตมุตวิญฺาตพฺเพ ธมฺเม ^[๓]- อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ ^๔- วิปฺปมุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ ^๕- อสิโต ^๕- ฯ {๒๒๗.๒} จเรยฺยนฺติ จเรยฺยํ วิจเรยฺยํ ^๖- อิริเยยฺยํ วตฺเตยฺยํ ปาเลยฺยํ ^๗- ยเปยฺยํ ยาเปยฺยนฺติ อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อปฺปฏิหตมาโนติ ฯ ^๒ ม. อิเธว ฯ ^๓ ม. อสิโต ฯ ^๔ ม. นิสฺสโฏ ฯ @เอวมุปริ ฯ ^๕ ม. อิเม เทฺว ปาา นตฺถิ ฯ ^๖ ม. วิหเรยฺยํ ฯ ^๗ ม. อยํ @ปาโ นตฺถิ ฯ อนุสาส พฺรหฺเม กรุณายมาโน วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺ ยถาหํ อากาโส จ อพฺยาปชฺฌมาโน อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยนฺติ ฯ [๒๒๘] กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ (โธตกาติ ภควา) ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ [๒๒๙] กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตินฺติ ราคสฺส สนฺตึ โทสสฺส สนฺตึ โมหสฺส สนฺตึ โกธสฺส อุปนาหสฺส มกฺขสฺส ปฬาสสฺส อิสฺสาย มจฺฉริยสฺส มายาย สาเยฺยสฺส ถมฺภสฺส สารมฺภสฺส มานสฺส อติมานสฺส มทสฺส ปมาทสฺส สพฺพกิเลสานํ สพฺพทุจฺจริตานํ สพฺพทรถานํ สพฺพปริฬาหานํ สพฺพสนฺตาปานํ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตึ อุปสนฺตึ วูปสนฺตึ นิพฺพุตึ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ กิตฺตยิสฺสามิ ^[๑]- อาจิกฺขิสฺสามิ เทสิสฺสามิ ปญฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ ฯ โธตกาติ ภควาติ โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ โธตกาติ ภควา ฯ [๒๓๐] ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ปกิตฺตยิสฺสามิ ฯ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเ ธมฺเม าเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเมติ เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม ฯ อถวา ทุกฺเข ทิฏฺเ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ สมุทเย ทิฏฺเ สมุทยํ กถยิสฺสามิ มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคํ กถยิสฺสามิ นิโรเธ ทิฏฺเ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม ฯ อถวา ทิฏฺเ ธมฺเม สนฺทิฏฺิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปนยิกํ ^๑- ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺูหีติ เอวมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ ธมฺเม ฯ อนีติหนฺติ น อิติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ กถยิสฺสามีติ ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ ฯ [๒๓๑] ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโต ฯ จรนฺติ จรนฺโต วิจรนฺโต ^๒- อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ ยํ วิทิตฺวา สโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. โอปเนยฺยิกํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. วิหรนฺโต ฯ เอวมุปริปิ ฯ จรํ ฯ [๒๓๒] ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ วิสตฺติกาติ เกนตฺเถน วิสตฺติกา ฯเปฯ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเก ฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ยา สา โลเก วิสตฺติกา โลเก ตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ เตนาห ภควา กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตึ (โธตกาติ ภควา) ทิฏฺเ ธมฺเม อนีติหํ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ฯ [๒๓๓] ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ มเหสี สนฺติมุตฺตมํ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ [๒๓๔] ตญฺจาหํ อภินนฺทามีติ ตนฺติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปถํ เทสนํ อนุสนฺธึ ฯ อภินนฺทามีติ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ ฯ มเหสี สนฺติมุตฺตมนฺติ มเหสีติ ^[๑]- ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสิ คเวสิ ปริเยสีติ มเหสี ฯ มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ ฯเปฯ กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภติ มเหสี ฯ สนฺติมุตฺตมนฺติ สนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. กึ มเหสิ ภควา ฯ เอวมีทิเสสุ าเนสุ ฯ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ฯ อุตฺตมนฺติ อคฺคํ เสฏฺ วิเสฏฺ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ มเหสี สนฺติมุตฺตมํ ฯ [๒๓๕] ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ฯ สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต ฯเปฯ โส วุจฺจติ สโต ฯ จรนฺติ จรนฺโต วิจรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ฯ [๒๓๖] ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ วิสตฺติกาติ เกนตฺเถน วิสตฺติกา ฯเปฯ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเก ฯ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ยา สา โลเก วิสตฺติกา โลเก ตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย ^๑- อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ ตเร โลเก วิสตฺติกํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ มเหสี สนฺติมุตฺตมํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตเรยฺยํ ฯ เอวมีทิเสสุ าเนสุ ฯ ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ ตเร โลเก วิสตฺติกนฺติ ฯ [๒๓๗] ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสิ (โธตกาติ ภควา) อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก ภาวาภวาย มากาสิ ตณฺหํ ฯ [๒๓๘] ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสีติ ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสิ วิชานาสิ ^๑- ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสิ ฯ โธตกาติ ภควาติ โธตกาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ โธตกาติ ภควา ฯ [๒๓๙] อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อุทฺธนฺติ วุจฺจติ อนาคตํ อโธติ อตีตํ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ฯ อถวา อุทฺธนฺติ สุขา เวทนา อโธติ ทุกฺขา เวทนา ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อทุกฺขมสุขา เวทนา ฯ อุทฺธนฺติ กุสลา ธมฺมา อโธติ อกุสลา ธมฺมา ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ อพฺยากตา ธมฺมา ฯ อุทฺธนฺติ เทวโลโก อโธติ อปายโลโก ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ มนุสฺสโลโก ฯ อุทฺธนฺติ อรูปธาตุ อโธติ กามธาตุ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ รูปธาตุ ฯ อุทฺธนฺติ อุทฺธํ ปาทตลา อโธติ อโธ เกสมตฺถกา ติริยญฺจาปิ มชฺเฌติ เวมชฺเฌติ อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อาชานาสิ ฯ [๒๔๐] เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเกติ สงฺโค เอโส ลคฺคนํ เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก ฯ [๒๔๑] ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา ฯ ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนํ ภวาย ปุนปฺปุนํ คติยา ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ตณฺหํ มากาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มา อภินิพฺพตฺเตสิ ปชหิ วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวงฺคเมหีติ ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหํ ฯ เตนาห ภควา ยงฺกิญฺจิ สมฺปชานาสิ (โธตกาติ ภควา) อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติ ฯ สห คาถาปริโยสานา ฯเปฯ สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหมสฺมีติ ฯ โธตกมาณวกปญฺหานิทฺเทโส ปญฺจโม ฯ อุปสีวมาณวกปญฺหานิทฺเทโส [๒๔๒] เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว) อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ ฯ [๒๔๓] เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆนฺติ เอโกติ ปุคฺคโล วา เม ทุติโย นตฺถิ ธมฺโม วา เม ทุติโย นตฺถิ ยํ วา ปุคฺคลํ นิสฺสาย ธมฺมํ วา นิสฺสาย มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ เอโก ^๑- ฯ สกฺกาติ สกฺโก ฯ ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก ฯ อถวา อทฺโธ ^๒- มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก ฯ ตสฺสิมานิ ธนานิ เสยฺยถีทํ สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺาธนํ สติปฏฺานธนํ ฯเปฯ นิพฺพานธนํ ฯ อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อทฺโธ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก ฯ อถวา สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภิรุ อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโกติ เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ ฯ อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ฯ อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ ฯเปฯ อภิลาโปติ อิจฺจายสฺมา อุปสีโว ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. สพฺพตฺถ อฑฺโฒ ฯ [๒๔๔] อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุนฺติ อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา อนิสฺสิโต ธมฺมํ วา อนิสฺสิโต ฯ โน วิสหามีติ ^๑- น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิ น ปฏิพโล ฯ ตาริตุนฺติ ^๒- มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตาริตุํ ^๓- อุตฺตริตุํ ปตริตุํ สมติกฺกมิตุํ วีติวตฺติตุนฺติ อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ ฯ [๒๔๕] อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขูติ อารมฺมณํ พฺรูหีติ ^๔- อารมฺมณํ อาลมฺพณํ นิสฺสยํ อุปนิสฺสยํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ อารมฺมณํ พฺรูหิ ^๔- ฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺุตาณํ ฯ ภควา เตน สพฺพญฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต ฯ น ตสฺส อทิฏฺมิธตฺถิ กิญฺจิ อโถ อวิญฺาตมชานิตพฺพํ สพฺพํ อภิญฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ ฯ อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ ฯ [๒๔๖] ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺติ ยํ นิสฺสิโตติ ยํ วา ปุคฺคลํ นิสฺสิโต ธมฺมํ วา นิสฺสิโต ฯ โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺติ ^๕- มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อิติสทฺโท นตฺถิ ฯ ^๒ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๓ ม. ตริตุํ ฯ ^๔-๕ ม. @อิเม เทฺว ปาา นตฺถิ ฯ ตเรยฺยํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว) อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺติ ฯ [๒๔๗] อากิญฺจญฺ เปกฺขมาโน สติมา (อุปสีวาติ ภควา) นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ ตณฺหกฺขยํ รตฺตมหาภิปสฺส ^๑- ฯ [๒๔๘] อากิญฺจญฺ เปกฺขมาโน สติมาติ โส พฺราหฺมโณ ปกติยา อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺตึ ลาภีเยว นิสฺสยํ น ชานาติ อยํ เม นิสฺสโยติ ฯ ตสฺส ภควา นิสฺสยญฺจ อาจิกฺขติ อุตฺตริญฺจ นิยฺยานปถํ อาจิกฺขติ ^๒- เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ ^[๓]- สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต เปกฺขมาโน ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต อสาตโต ^๔- ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต อสรณีภูตโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต ^[๕]- วิภวโต สาสวโต วธกโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. นตฺตมหาภิปสฺส ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒-๔ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๓ ม. สโต ฯ @^๕ ม. ภวโต ฯ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สมุทยธมฺมโต อตฺถงฺคมโต อนสฺสาทโต ^๑- อาทีนวโต อนิสฺสรณโต ^๒- เปกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโน ฯ สติมาติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ ฯเปฯ สมฺมาสติ อยํ วุจฺจติ สติ ฯ อิมาย สติยา อุเปโต ^[๓]- สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สติมาติ อากิญฺจญฺ เปกฺขมาโน สติมา ฯ อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ฯ [๒๔๙] นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆนฺติ นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติ ฯ กึการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติ ฯ วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺหิตฺวา ตญฺเว วิญฺาณํ อภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรธาเปติ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสติ ตํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติ ฯ ตํ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย อารมฺมณํ ^๔- อาลมฺพณํ กริตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตรสฺสุ อุตฺตรสฺสุ ปตรสฺสุ สมติกฺกมสฺสุ วีติวตฺตสฺสูติ นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ ฯ [๒๕๐] กาเม ปหาย วิรโต กถาหีติ กาเมติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อสฺสาทโต ฯ ^๒ ม. นิสฺสรณโต ฯ ^๓ ม. โหติ ฯ ^๔ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ กาเม ปหายาติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวงฺคเมตฺวาติ กาเม ปหาย ฯ วิรโต กถาหีติ กถงฺกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา ฯ ทุกฺเข กงฺขา ฯเปฯ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข ฯ กถงฺกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวมฺปิ วิรโต กถาหิ ฯ อถวา ทฺวตฺตึสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสฏฺโ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวมฺปิ วิรโต กถาหีติ กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ ฯ [๒๕๑] ตณฺหกฺขยํ รตฺตมหาภิปสฺสาติ ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา ฯ รตฺตนฺติ รตฺติ ^๒- ฯ อโหติ ทิวโส ฯ รตฺติญฺจ ทิวา จ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ ปสฺส อภิปสฺส ทกฺข โอโลกย นิชฺฌาย อุปปริกฺขาติ ตณฺหกฺขยํ รตฺตมหาภิปสฺส ฯ เตนาห ภควา อากิญฺจญฺ เปกฺขมาโน สติมา (อุปสีวาติ ภควา) นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. รตฺตํ วฺจจติ รตฺติ ฯ ตณฺหกฺขยํ รตฺตมหาภิปสฺสาติ ฯ [๒๕๒] สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว) อากิญฺจญฺ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺ ^๑- สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ^๒- ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี ฯ [๒๕๓] สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ สพฺเพสูติ ฯ กาเมสูติ ^[๓]- อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค วิกฺขมฺภิตราโคติ ^๔- สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค ฯ อิจฺจายสฺมา อุปสีโวติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ฯ อุปสีโวติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ ฯเปฯ อภิลาโปติ อิจฺจายสฺมา อุปสีโว ฯ [๒๕๔] อากิญฺจญฺ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺนฺติ เหฏฺิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา วชฺเชตฺวา ^๖- ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปาคโต สมุปาคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ อากิญฺจญฺ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. หิตฺวา มญฺ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ยุ. วิมุตฺโต ฯ ^๓ ม. กามาติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^๔ ม. วิกฺขมฺภนโตติ ฯ ^๕ ม. จชิตฺวา ฯ เอวมุปริปิ ฯ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺ ฯ [๒๕๕] สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สญฺาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺาสมาปตฺติโย ฯ ตาสํ สญฺาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺายตน- สมาปตฺติ วิโมกฺขา อคฺคา จ เสฏฺา จ วิเสฏฺา จ ปาโมกฺขา จ อุตฺตมา จ ปวรา จ ฯ ปรเม อคฺเค เสฏฺเ วิเสฏฺเ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทาธิปเตยฺโยติ ^๑- สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ฯ [๒๕๖] ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติ ติฏฺเ นูติ สํสยปุจฺฉา ^[๒]- เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา เอวํ นุ โข น นุ โข กึ นุ โข กถํ นุ โขติ ติฏฺเ นุ ฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺายตเน ฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อเวธมาโน ^๓- อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหิยมาโน ^๔- ฯ อถวา อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิยมาโนติ ^๕- ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว) อากิญฺจญฺ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺ สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ติฏฺเ นุ โส ตตฺถ อนานุยายีติ ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ตทธิปเตยฺโยติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. วิมติปุจฺฉา ฯ ^๓ ม. อวิจฺจมาโน ฯ @เอวมุปริปิ ฯ ^๔ ม. อปริหายมาโน ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๕ ม. อกิลิสฺสมาโนติ ฯ @เอวมุปริปิ ฯ [๒๕๗] สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค (อุปสีวาติ ภควา) อากิญฺจญฺ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺ สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี ฯ [๒๕๘] สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ สพฺเพสูติ ฯ กาเมสูติ อุทฺทานโต เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา ฯเปฯ อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา ฯ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค วิกฺขมฺภิตราโคติ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค ฯ อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ฯ [๒๕๙] อากิญฺจญฺ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺนฺติ เหฏฺิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา วชฺเชตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺตึ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปาคโต สมุปาคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ อากิญฺจญฺ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺ ฯ [๒๖๐] สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโตติ สญฺาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺาสมาปตฺติโย ฯ ตาสํ สญฺาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติ วิโมกฺขา อคฺคา จ เสฏฺา จ วิเสฏฺา จ ปาโมกฺขา จ อุตฺตมา จ ปวรา จ ฯ ปรเม อคฺเค เสฏฺเ วิเสฏฺเ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทาธิปเตยฺโยติ สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ฯ [๒๖๑] ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีติ ติฏฺเยฺยาติ ติฏฺเยฺย สฏฺีกปฺปสหสฺสานิ ฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺายตเน ฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อเวธมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหิยมาโน ฯ อถวา อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิยมาโนติ ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี ฯ เตนาห ภควา สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค (อุปสีวาติ ภควา) อากิญฺจญฺ นิสฺสิโต หิตฺวมญฺ สญฺาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ติฏฺเยฺย โส ตตฺถ อนานุยายีติ ฯ [๒๖๒] ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี ปูคมฺปิ วสฺสานํ ^๑- สมนฺตจกฺขุ ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต @เชิงอรรถ: ^๑ วสฺสานีติปิ ปาโ ฯ ภเวถ ^๑- วิญฺาณํ ตถาวิธสฺส ฯ [๒๖๓] ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายีติ ติฏฺเ เจ โสติ สเจ โส ติฏฺเยฺย สฏฺีกปฺปสหสฺสานิ ฯ ตตฺถาติ อากิญฺจญฺายตเน ฯ อนานุยายีติ อนานุยายี อเวธมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหิยมาโน อถวา อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิยมาโนติ ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี ฯ [๒๖๔] ปูคมฺปิ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขูติ ปูคมฺปิ วสฺสานนฺติ ปูคมฺปิ วสฺสานํ พหุนฺนํ วสฺสานํ ^๒- พหุนฺนํ วสฺสสตานํ พหุนฺนํ วสฺสสหสฺสานํ พหุนฺนํ วสฺสสตสหสฺสานํ พหุนฺนํ กปฺปสตานํ พหุนฺนํ กปฺปสหสฺสานํ พหุนฺนํ กปฺปสตสหสฺสานํ ฯ สมนฺตจกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺุตาณํ ฯเปฯ ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ ปูคมฺปิ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขุ ฯ [๒๖๕] ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต ภเวถ วิญฺาณํ ตถาวิธสฺสาติ ตตฺเถว โส สีติภาวมนุปฺปตฺโต ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตตฺเถว ติฏฺเยฺย ฯ อถวา ตสฺส วิญฺาณํ จเวยฺย อุจฺฉิชฺเชยฺย ^[๓]- วินสฺเสยฺย น ภเวยฺย ^๔- น ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ อากิญฺจญฺายตเน ^๕- อุปฺปนฺนสฺส สสฺสตญฺจ อุจฺเฉทญฺจ ปุจฺฉติ อุทาหุ ตตฺเถว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา @เชิงอรรถ: ^๑ จเวถาติปิ ปาโ ฯ ^๒ ม. วสฺสานิ พหูนิ วสฺสานิ ... ฯ เอวมีทิเสสุ ปเทสุ ฯ @^๓ ม. นสฺเสยฺย ฯ ^๔ ม. ภเวยฺยาติ ฯ ^๕ ม. อกิญฺจญฺายตนํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ปรินิพฺพาเยยฺย ฯ อถวา ตสฺส วิญฺาณํ จเวยฺย ปุน ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ อากิญฺจญฺายตเน อุปฺปนฺนสฺส ปรินิพฺพานญฺจ ปฏิสนฺธิญฺจ ปุจฺฉติ ฯ ตถาวิธสฺสาติ ตถาวิธสฺส ตาทิสสฺส ตสฺสณฺิตสฺส ตปฺปการสฺส ตปฺปฏิภาคสฺส อากิญฺจญฺายตเน อุปฺปนฺนสฺสาติ ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต ภเวถ วิญฺาณํ ตถาวิธสฺส ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ ติฏฺเ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี ปูคมฺปิ วสฺสานํ สมนฺตจกฺขุ ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต ภเวถ วิญฺาณํ ตถาวิธสฺสาติ ฯ [๒๖๖] อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ ^๑- (อุปสีวาติ ภควา) อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ เอวํ มุนิ นามกายา วิมุตฺโต อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ ฯ [๒๖๗] อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตนฺติ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลสิขา ฯ วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อปรชา ^๒- วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา ฯ วาตเวเคน ขิตฺตนฺติ วาตเวเคน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ขิตฺตา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. อรชา ฯ เอวมีทิเสสุ าเนสุ ฯ ขิตฺตํ อุกฺขิตฺตํ นุนฺนํ ปนุนฺนํ ขมฺภิตํ วิกฺขมฺภิตนฺติ ^๑- อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ ฯ อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ฯ [๒๖๘] อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ ปเลติ อตฺถํ คเมติ อตฺถํ คจฺฉติ นิรุชฺฌติ วูปสมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ฯ อุเปติ สงฺขนฺติ อมุกํ ^๒- นาม ทิสํ คโตติ ^๓- สงฺขํ น อุเปติ อุทฺเทสํ น อุเปติ คณนํ น อุเปติ ปณฺณตฺตึ น อุเปตีติ ^[๔]- อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ ฯ [๒๖๙] เอวํ มุนิ นามกายา วิมุตฺโตติ เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ นามกายา วิมุตฺโตติ โส มุนิ ปกติยา ปุพฺเพ นามกายา วิมุตฺโต จ รูปกายา วิมุตฺโต จ ตทงฺคสมติกฺกมวิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ^๕- ปหีโน ตสฺส มุนิโน ภวนฺตํ อาคมฺม จตฺตาโร อริยมคฺคา ปฏิลทฺธา โหนฺติ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปฏิลทฺธตฺตา นามกาโย จ รูปกาโย จ ปริญฺาตา โหนฺติ นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ ปริญฺาตตฺตา นามกายา จ รูปกายา จ มุตฺโต วิมุตฺโต ^[๖]- อจฺจนฺตวิโมกฺเขนาติ ^๗- เอวํ มุนิ นามกายา วิมุตฺโต ฯ [๒๗๐] อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ อตฺถํ ปเลตีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ขิตฺตา ... วกฺขมฺภิตาติ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒-๓ ม. อิเม ปาา นตฺถิ ฯ ^๔ ม. @ปุรตฺถิมํ ทิสํ คตา ปจฺฉิมํ วา ทิสํ คตา อุตฺตรํ วา ทิสํ คตา ทกฺขิณํ วา ทิสํ @คตา อุทฺธํ วา คตา อโธ วา คตา ติริยํ วา คตา วิทิสํ วา คตาติ โส เหตุ นตฺถิ @ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ ฯ ^๕ ม. ตทงฺคํ สมติกฺกมา ฯ ^๖ ม. @สุวิมุตฺโต ฯ ^๗ ม. อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ ฯ ปรินิพฺพุโต ^๑- ฯ น อุเปติ สงฺขนฺติ ^[๒]- สงฺขํ น อุเปติ อุทฺเทสํ น อุเปติ คณนํ น อุเปติ ปณฺณตฺตึ น อุเปติ ขตฺติโยติ วา พฺราหฺมโณติ วา เวสฺโสติ วา สุทฺโทติ วา คหฏฺโติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุสฺโสติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺีติ วา อสญฺีติ วา เนวสญฺีนาสญฺีติ วา โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ ฯ เตนาห ภควา อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตํ (อุปสีวาติ ภควา) อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ เอวํ มุนิ นามกายา วิมุตฺโต อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺติ ฯ [๒๗๑] อตฺถงฺคโต โส อุทวา โส นตฺถิ อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหิ ตถาหิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ฯ [๒๗๒] อตฺถงฺคโต โส อุทวา โส นตฺถีติ โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ โส ^๓- นตฺถิ โส นิรุทฺโธ อุจฺฉินฺโน วินฏฺโติ อตฺถงฺคโต โส อุทวา โส นตฺถิ ฯ [๒๗๓] อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโคติ อุทาหุ ^[๔]- ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตตฺเถว ติฏฺเยฺยาติ อุทาหุ เว @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อิเม ปาา นตฺถิ ฯ ^๒ ม. อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต ฯ @^๓ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๔ ม. นิจฺโจ ฯ สสฺสติยา อโรโค ฯ [๒๗๔] ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหีติ ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ ฯ มุนีติ โมนํ วุจฺจติ าณํ ฯเปฯ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ ฯ สาธุ วิยากโรหีติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหิ ฯ [๒๗๕] ตถาหิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ตถาหิ เต วิทิโต าโต ^๑- ตุลิโต ตีริโต วิภาวิโต วิภูโต เอส ธมฺโมติ ตถาหิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ อตฺถงฺคโต โส อุทวา โส นตฺถิ อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค ตมฺเม มุนี สาธุ วิยากโรหิ ตถาหิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ฯ [๒๗๖] อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ (อุปสีวาติ ภควา) เยน นํ วชฺชุ ^๒- ตํ ตสฺส นตฺถิ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ ฯ [๒๗๗] อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถีติ อตฺถงฺคตสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส รูปปฺปมาณํ นตฺถิ เวทนาปฺปมาณํ นตฺถิ สญฺาปฺปมาณํ นตฺถิ สงฺขารปฺปมาณํ นตฺถิ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อยํ ปาโ นตฺถิ ฯ ^๒ ม. วชฺชุํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ วิญฺาณปฺปมาณํ นตฺถิ ^[๑]- น สํวิชฺชติ น อุปลพฺภติ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ ฯ อุปสีวาติ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ อุปสีวาติ ภควา ฯ [๒๗๘] เยน นํ วชฺชุ ตํ ตสฺส นตฺถีติ เยน ^[๒]- ราเคน วเทยฺยุํ เยน โทเสน วเทยฺยุํ เยน โมเหน วเทยฺยุํ เยน มาเนน วเทยฺยุํ ยาย ทิฏฺิยา วเทยฺยุํ เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพนฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา เต อภิสงฺขารา ปหีนา อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เยน ^[๒]- วเทยฺยุํ เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา ปิตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺีติ วา อสญฺีติ วา เนวสญฺีนาสญฺีติ วา โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ^[๓]- โวหเรยฺยุนฺติ เยน นํ วชฺชุ ตํ ตสฺส นตฺถิ ฯ [๒๗๙] สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺเพสุ ขนฺเธสุ สพฺเพสุ อายตเนสุ สพฺพาสุ ธาตูสุ สพฺพาสุ คตีสุ สพฺพาสุ อุปปตฺตีสุ สพฺพาสุ ปฏิสนฺธีสุ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺเพสุ สํสาเรสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. น สติ ฯ เอวมีทิเสสุ าเนสุ ฯ ^๒ ม. ตํ ฯ ^๓ ม. ภเณยฺยุํ ทีเปยฺยุํ ฯ สพฺเพสุ วฏฺเฏสุ อูหเตสุ สมูหเตสุ อุทฺธเตสุ สมุทฺธเตสุ อุปฺปาติเตสุ สมุปฺปาติเตสุ ปหีเนสุ สมุจฺฉินฺเนสุ วูปสนฺเตสุ ปฏิปฺปสฺสทฺเธสุ อภพฺพุปฺปตฺติเกสุ าณคฺคินา ทฑฺเฒสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ ฯ [๒๘๐] สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพติ วาทปถา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ ฯ ตสฺส วาทา จ วาทปถา จ อธิวจนานิ จ อธิวจนปถา จ นิรุตฺติ จ นิรุตฺติปถา จ ปญฺตฺติ จ ปญฺตฺติปถา จ อูหตา สมูหตา อุทฺธตา สมุทฺธตา อุปฺปาติตา สมุปฺปาติตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ ฯ เตนาห ภควา อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ (อุปสีวาติ ภควา) เยน นํ วชฺชุ ตํ ตสฺส นตฺถิ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพติ ฯ สห คาถาปริโยสานา ฯเปฯ สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหสฺมีติ ฯ อุปสีวมาณวกปญฺหานิทฺเทโส ฉฏฺโ ฯ ------------- นนฺทมาณวกปญฺหานิทฺเทโส [๒๘๑] สนฺติ โลเก มุนโย (อิจฺจายสฺมา นนฺโท) ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ อุทาหุ เว ชีวิเกนูปปนฺนํ ^๑- ฯ [๒๘๒] สนฺติ โลเก มุนโยติ สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ ^[๒]- อุปลพฺภนฺติ ฯ โลเกติ อปายโลเก ฯเปฯ อายตนโลเก ฯ มุนโยติ มุนินามกา อาชีวกา นิคฺคนฺถา ชฏิลา ตาปสาติ สนฺติ โลเก มุนโย ฯ อิจฺจายสฺมา นนฺโทติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ฯ นนฺโทติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ ฯเปฯ อภิลาโปติ อิจฺจายสฺมา นนฺโท ฯ [๒๘๓] ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสูติ ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ ฯ วทนฺตีติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ ฯ ตยิทํ กถํสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา เอวํ นุโข น นุโข กึ นุโข กถํ นุโขติ ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ ฯ [๒๘๔] าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺตีติ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปญฺจาภิญฺาาเณน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ชีวเตนูปปนฺนํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. อตฺถิ ฯ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ ฯ [๒๘๕] อุทาหุ เว ชีวิเกนูปปนฺนนฺติ อุทาหุ อเนกวิวิธอติปรม- ทุกฺกรการิกลูขชีวิกานุโยเคน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ อุทาหุ เว ชีวิเกนูปปนฺนํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ สนฺติ โลเก มุนโย (อิจฺจายสฺมา นนฺโท) ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ าณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ อุทาหุ เว ชีวิเกนูปปนฺนนฺติ ฯ [๒๘๖] น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ วิเสนิกตฺวา อนิฆา ^๑- นิราสา จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ ฯ [๒๘๗] น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณนาติ น ทิฏฺิยาติ น ทิฏฺสุทฺธิยา ฯ น สุติยาติ น สุตสุทฺธิยา ฯ น าเณนาติ นปิ อฏฺสมาปตฺติาเณน ^[๒]- นปิ มิจฺฉาาเณนาติ น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน ฯ [๒๘๘] มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺตีติ กุสลาติ เย เต @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อนีฆา ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. นปิ ปญฺจาภิญฺาาเณน ฯ เอวมุปริปิ ฯ ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺาน- กุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา เต กุสลา ทิฏฺสุทฺธิยา วา สุตสุทฺธิยา วา อฏฺสมาปตฺติาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนึ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ ฯ [๒๘๙] วิเสนิกตฺวา อนิฆา นิราสา จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เสนา วุจฺจติ มารเสนา ฯ กายทุจฺจริตํ มารเสนา วจีทุจฺจริตํ มารเสนา มโนทุจฺจริตํ มารเสนา ราโค มารเสนา โทโส มารเสนา โมโห มารเสนา โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา ฯ วุตฺตํ เหตํ ภควตา กามา เต ปมา เสนา ทุติยารติ วุจฺจติ ตติยา ขุปฺปิปาสา เต จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ ปญฺจมํ ถีนมิทฺธนฺเต ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส ปเร จ อวชานติ ^๑- เอสา เต นมุจิ เสนา ^๒- กณฺหสฺสาภิปฺปหาริณี น นํ อสูโร ชินาติ เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺติ ฯ {๒๘๙.๑} ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ^[๓]- กิเลสา ชิตา ปราชิตา ปภญฺชิตา วิปฺปลุตฺตา ^๔- ปรมฺมุขา เต ^๕- วุจฺจนฺติ วิเสนิกตฺวา ฯ อนิฆาติ ราโค นีโฆ โทโส นีโฆ โมโห นีโฆ โกโธ นีโฆ อุปนาโห นีโฆ ฯเปฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา ฯ เยสํ เอเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา เต วุจฺจนฺติ อนิฆา ฯ นิราสาติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา โย ราโค สาราโค ฯเปฯ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ ฯ เยสํ เอสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา เต วุจฺจนฺติ นิราสา ฯ ^[๖]- วิเสนิกตฺวา อนิฆา นิราสา จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ เย เต อรหนฺโต ขีณาสวา ^๗- วิเสนิกตฺวา จ อนิฆา จ นิราสา จ จรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ เต โลเก มุนโยติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ วิเสนิกตฺวา อนิฆา นิราสา จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ ฯ เตนาห ภควา น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อวชานาติ ฯ ^๒ ม. เอสา นมุจิ เต เสนา ฯ ^๓ ม. ปฏิเสนิกรา ฯ ^๔ ม. ชิตา @จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ฯ ^๕ ม. เตน ฯ ^๖ ม. อรหนฺโต ขีณาสวา ฯ @^๗ ม. อิเม เทฺว ปาา นตฺถิ ฯ มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ วิเสนิกตฺวา อนิฆา นิราสา จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมีติ ฯ [๒๙๐] เยเกจิเม สมณพฺราหฺมณา เส (อิจฺจายสฺมา นนฺโท) ทิฏฺสุเตนาปิ ^๑- วทนฺติ สุทฺธึ สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ กจฺจิสฺสุ เต (ภควา) ตตฺถ ยตา จรนฺตา อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ [๒๙๑] เยเกจิเม สมณพฺราหฺมณา เสติ เยเกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ เยเกจีติ ฯ สมณาติ เยเกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา ฯ พฺราหฺมณาติ เยเกจิ โภวาทิกาติ เยเกจิเม สมณพฺราหฺมณา เส ฯ อิจฺจายสฺมา นนฺโทติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนํ ฯ นนฺโทติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ ฯเปฯ อภิลาโปติ อิจฺจายสฺมา นนฺโท ฯ [๒๙๒] ทิฏฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ยุ. ทิฏฺเน สุเตนาปิ ฯ โวหรนฺติ สุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ ทิฏฺสุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ ทิฏฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ ฯ [๒๙๓] สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ สีเลนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ วตฺเตนปิ ^๑- สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ สีลพฺพเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ ฯ [๒๙๔] อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺติ อเนกวิธวตฺตกุตูหลมงฺคเลน ^๒- สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ ฯ [๒๙๕] กจฺจิสฺสุ เต (ภควา) ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ กจฺจิสฺสูติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา เทฺวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา เอวํ นุ โข นนุ โข กินฺนุ โข กถํ นุ โขติ กจฺจิสฺสุ ฯ เตติ ทิฏฺิคติกา ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ กจฺจิสฺสุ เต ภควา ฯ ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ฯ ยตาติ ยตา ปฏิยตา ^๓- โคปิตา รกฺขิตา สํวุตา ฯ @เชิงอรรถ: ^๑ ม. วเตนปิ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน ฯ เอวมุปริปิ ฯ @^๓ ม. ยตฺตา ปฏิยตฺตา คุตฺตา ฯ เอวมุปริปิ ฯ จรนฺตาติ จรนฺตา วิจรนฺตา อิริยนฺตา วตฺเตนฺตา ปาเลนฺตา ยเปนฺตา ยาเปนฺตาติ กจฺจิสฺสุ เต (ภควา) ตตฺถ ยตา จรนฺตา ฯ [๒๙๖] อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสาติ ชาติชรามรณํ อตรึสุ อุตฺตรึสุ ปตรึสุ สมติกฺกมึสุ วีติวตฺตึสุ ฯ มาริสาติ ปิยวจนํ ^[๑]- สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ฯ [๒๙๗] ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ^๒- ตํ กถสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ ฯ พฺรูหิ เม ตนฺติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตํ ฯ เตนาห โส พฺราหฺมโณ เยเกจิเม สมณพฺราหฺมณา เส (อิจฺจายสฺมา นนฺโท) ทิฏฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ กจฺจิสฺสุ เต (ภควา) ตตฺถ ยตา จรนฺตา อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เม ตนฺติ ฯ [๒๙๘] เยเกจิเม สมณพฺราหฺมณา เส (นนฺทาติ ภควา) @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ครุวจนํ ฯ เอวมุปริปิ ฯ ^๒ ม. อิเม เทฺว ปาา นตฺถิ ฯ ทิฏฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธึ กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ นาตรึสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ ฯ [๒๙๙] เยเกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทายวจนเมตํ เยเกจีติ ฯ สมณาติ เยเกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา ฯ พฺราหฺมณาติ เยเกจิ โภวาทิกาติ เยเกจิเม สมณพฺราหฺมณา เส ฯ นนฺทาติ ภควาติ นนฺทาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ ฯ ภควาติ คารวาธิวจนเมตํ ฯเปฯ สจฺฉิกา ปญฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ นนฺทาติ ภควา ฯ [๓๐๐] ทิฏฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺติ ทิฏฺเนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ สุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ ทิฏฺสุเตนปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ ทิฏฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธึ ฯ

เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๐ หน้าที่ ๑-๑๔๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=30&item=1&items=300 อ่านโดยใช้เครื่องหมาย [เลขข้อ] เป็นเกณฑ์แบ่งข้อ :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/pali_item_s.php?book=30&item=1&items=300&mode=bracket อ่านเทียบพระไตรปิฎกฉบับภาษาบาลีอักษรโรมัน :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_item_s.php?book=30&item=1&items=300 อ่านเทียบพระไตรปิฎกภาษาไทยฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/byitem_s.php?book=30&item=1&items=300 ศึกษาอรรถกถานี้ได้ที่ :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_30