ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter  
Atthakatha Book 5 : PALI ROMAN Dī.A. (sumaṅgala.2)

                        9. Mahāsatipaṭṭhānasutta.
                        Uddesavārakathāvaṇṇanā
      [372] Evamme sutanti mahāsatipaṭṭhānasuttaṃ. Tatrāyaṃ anupubbapadavaṇṇanā:-
      [373] Ekāyano ayaṃ bhikkhave maggoti kasmā bhagavā idaṃ
suttamabhāsi? kururaṭṭhavāsīnaṃ gambhīradesanāpaṭiggahaṇasamatthatāya. Kururaṭṭhavāsino kira
bhikkhubhikkhuniyo upāsakaupāsikāyo ca utusappāyādisampannattā tassa raṭṭhassa
sappāyautupaccayasevanena niccaṃ kallasarīrā kallacittā ca honti. Te cittasarīra-
kallatāya anuggahitapaññābalā gambhīrakathaṃ paṭiggahetuṃ samatthā honti. Tena
tesaṃ bhagavā imaṃ gambhīradesanāpaṭiggahaṇasamatthataṃ sampassanto ekavīsatiyā ṭhānesu
kammaṭṭhānaṃ arahatte pakkhipitvā idaṃ gambhīratthaṃ mahāsatipaṭṭhānasuttaṃ  abhāsi.
Yathā hi puriso suvaṇṇacaṅkoṭakaṃ labhitvā tattha nānāpupphāni pakkhipeyya,
suvaṇṇamañjusaṃ vā pana labhitvā satta ratanāni pakkhipeyya, evaṃ bhagavāpi
kururaṭṭhavāsiparisaṃ labhitvā gambhīradesanaṃ ṭhapesi. Tenevettha aññānipi gambhīratthāni
imasmiṃ dīghanikāye mahānidānaṃ, majjhimanikāye satipaṭṭhānaṃ, sāropamaṃ, rukkhopamaṃ,
raṭṭhapālaṃ, māgaṇḍiyaṃ, āneñjasappāyanti aññānipi suttāni desesi.
      Apica tasmiṃ janapade catasso parisā pakatiyāva satipaṭṭhāna-
bhāvanānuyogamanuyuttā viharanti, antamaso dāsakammakarāpi satipaṭṭhānapaṭisaṃyuttameva
kathaṃ kathenti. Udakatitthasuttakantanaṭṭhānādīsupi niratthakakathā nāma nappavattati. Sace
kāci itthī "amma tvaṃ kataraṃ satipaṭṭhānaṃ 1- manasikarosī"ti pucchitā "na kiñcī"ti
vadati, taṃ garahanti "dhiratthu tava jīvitaṃ, jīvamānāpi tvaṃ matasadisā"ti. Atha naṃ
"mādāni puna evamakāsī"ti ovaditvā aññataraṃ satipaṭṭhānaṃ uggaṇhāpenti.
Yā pana "ahaṃ asukaṃ satipaṭṭhānaṃ nāma manasikaromī"ti vadati, tassā "sādhu
sādhū"ti sādhukāraṃ datvā 2- "sujīvitaṃ tava jīvitaṃ, tvaṃ nāma manussattaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. satipaṭṭhānabhāvanaṃ          2 cha.Ma. katvā
Pattā, tavatthāya sammāsambuddho uppanno"ti ādīhi pasaṃsanti. Na kevalaṃ
cettha manussajātikāva satipaṭṭhānamanasikārayuttā, te nissāya viharantā
tiracchānagatāpi.
      Tatrīdaṃ vatthu:- eko kira naṭako suvapotakaṃ gahetvā sikkhāpento
vicarati. So bhikkhunūpassayaṃ upanissāya vasitvā gamanakāle suvapotakaṃ pammussitvā
gato. Taṃ sāmaṇeriyo gahetvā paṭijaggiṃsu. Buddharakkhitotissa nāmaṃ akaṃsu. Taṃ
ekadivasaṃ purato nisinnaṃ disvā mahātherī āha "buddharakkhitā"ti. Kiṃ ayyeti.
Atthi te koci bhāvanāmanasikāroti. Natthi ayyeti. Āvuso pabbajitānaṃ santike
vasantena nāma visaṭṭhaattabhāvena vasituṃ na vaṭṭati, kocideva manasikāro
icchitabbo, tvaṃ pana aññaṃ na sakkhissasi, "aṭṭhi aṭṭhī"ti sajjhāyaṃ karohīti.
So theriyā ovāde ṭhatvā "aṭṭhi aṭṭhī"ti sajjhāyaṃ karonto carati.
      Taṃ ekadivasaṃ pātova toraṇagge nisīditvā bālātapaṃ tappamānaṃ ekā 1-
sakuṇagghī 1- nakhapañjarena aggahesi. So "kiri kirī"ti saddamakāsi. Sāmaṇeriyo
sutvā "ayye buddharakkhito sakuṇena gahito, mocema nan"ti leḍḍuādīni gahetvā
anubandhitvā mocesuṃ. Taṃ ānetvā purato ṭhapitaṃ therī āha "buddharakkhita sakuṇena
gahitakāle kiṃ cintesī"ti. Ayye ahaṃ na kiñci cintemi, 2- aṭṭhipuñjova
aṭṭhipuñjaṃ gahetvā gacchati, katarasmiṃ ṭhāne vippakirissatīti evaṃ ayye
aṭṭhipuñjameva cintesinti. Sādhu sādhu buddharakkhita anāgate bhavakkhayassa
te paccayo bhavissatīti. Evaṃ tattha tiracchānagatāpi satipaṭṭhānamanuyuttā. 4-
Tasmā nesaṃ bhagavā satipaṭṭhānavuḍḍhimeva 5- jānanto idaṃ suttaṃ abhāsi.
              Tattha ekāyanoti ekamaggo. Maggassa hi:-
                   maggo pantho patho pajjo   añjasaṃ vaṭumāyanaṃ
                   nāvā uttarasetu ca       kullo ca bhisisaṅkamoti
@Footnote: 1-1 cha.Ma. i. eko sakuṇo  2 cha.Ma.,i. cintesiṃ  3 cha.Ma. satipaṭṭhānamanasikārayuttā
@4 cha.Ma. satipaṭṭhānabuddhimeva janento
      Bahūni nāmāni. Svāyamidha ayananāmena vutto, tasmā ekāyano
ayaṃ bhikkhave maggoti ettha ekamaggo ayaṃ bhikkhave maggo na dvedhā 1- pathabhūtoti
evamattho daṭṭhabbo,
      athavā ekena ayitabboti ekāyano. Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya
vūpakaṭṭhena pavivittena. 2- Ayitabboti paṭipajjitabbo, ayanti vā etenāti
ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchantīti attho. Ekassa ayano ekāyano. Ekassāti
seṭṭhassa. Sabbasattaseṭṭho ca so bhagavā, tasmā bhagavatoti vuttaṃ hoti.
Kiñcāpi hi tena aññepi ayanti, evaṃ santepi bhagavatova so ayano tena
uppāditattā. Yathāha "so hi brāhmaṇa bhagavā anuppannassa maggassa
uppādetā"ti 3- ādi. Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ
ayanoti ekāyano, imasmiṃyeva dhammavinaye pavattati, na aññatthāti vuttaṃ
hoti. Yathāha "imasmiṃ kho subhadda dhammavinaye ariyo aṭṭhaṅgiko maggo
upalabbhatī"ti 4- desanābhedoyeva heso, atthato panekova. Apica ekaṃ ayatīti
ekāyano. Pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayappavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva
gacchatīti vuttaṃ hoti. Yathāha brahmā sahampati:-
                   ekāyanaṃ jātikhayantadassī
                   maggaṃ pajānāti hitānukampī
                   etena maggena tariṃsu pubbe
                   tarissanti 5- ye ca taranti oghanti 5-
      keci pana "na pāraṃ diguṇaṃ yantī"ti 6- gāthānayena yasmā ekavāraṃ
nibbānaṃ gacchati, tasmā "ekāyano"ti vadanti, taṃ na yujjati. Imassa hi
atthassa sakiṃ ayanoti iminā byañjanena bhavitabbaṃ. Yadi pana ekaṃ ayanamassa
ekā gati pavattatīti evaṃ atthaṃ yojetvā vucceyya, byañjanaṃ yujjeyya, attho
@Footnote: 1 cha.Ma. dvidhā  2 cha.Ma. pavivittacittena   3 Ma. upari. 14/79 gopakamoggallānasutta
@4 dī.mahā. 10/214 mahāparinibbānasutta    5-5 ka. tarissare ceva taranti coghanti.
@(saṃ.mahā. 19/389 brahmasutta, 19/409 maggasutta)  6 khu,su. 25/720 nālakasutta
Pana ubhayathāpi na yujjati. Kasmā? idha pubbabhāgamaggassa adhippetattā.
Kāyādicatuārammaṇappavatto hi pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggo idha adhippeto, na
lokuttaro, so ca anekavāraṃpi ayati, anekañcassa ayanaṃ hoti.
      Pubbepi ca imasmiṃ pade mahātherānaṃ sākacchā ahosi. Tipiṭakacūḷanāgatthero
pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggoti āha. Ācariyo panassa tipiṭakacūḷasumanatthero
missakamaggoti āha. Pubbabhāgo bhanteti. Missako āvusoti. Ācariye pana
punappunaṃ bhaṇante bhaṇante apaṭibāhitvā tuṇhī ahosi. Pañhaṃ avinicchinitvāva
uṭṭhahiṃsu. Athācariyatthero nhānakoṭṭhakaṃ gacchanto "mayā missakamaggo kathito,
cūḷanāgo pubbabhāgamaggoti ādāya voharati, ko nukho ettha vinicchayo"ti
suttantaṃ ādito paṭṭhāya parivattento "yo hi koci bhikkhave ime cattāro
satipaṭṭhāne evaṃ bhāveyya satta vassānī"ti imasmiṃ ṭhāne sallakkhesi.
Lokuttaramaggo uppajjitvā satta vassāni tiṭṭhamāno nāma natthi, mayā vutto
missakamaggo na labbhati. Cūḷanāgena diṭṭho pubbabhāgamaggo ca labbhatīti ñatvā
aṭṭhamiyaṃ dhammassavane saṅghuṭṭhe agamāsi.
      Porāṇakattherā kira piyadhammassavanā honti, saddaṃ sutvā ca "ahaṃ
paṭhamaṃ ahaṃ paṭhaman"ti ekappahāreneva osaranti. Tasmiṃpi divase cūḷanāgattherassa
vāro, tena dhammāsane nisīditvā vījaniṃ gahetvā pubbagāthāsu vuttāsu therassa
āsanapiṭṭhiyaṃ ṭhitassa etadahosi "raho nisīditvā na vakkhāmī"ti. Porāṇakattherā
hi anusuyyakā honti. Na attano rucimeva ucchubhāraṃ viya evaṃ ukkhipitvā
vicaranti, kāraṇameva  gaṇhanti, akāraṇaṃ visajjenti. Tasmā thero "āvuso
cūḷanāgā"ti āha. So ācariyassa viya saddoti dhammaṃ ṭhapetvā "kiṃ bhante"ti
āha. Āvuso cūḷanāga mayā vutto missakamaggo na labbhati, tayā vutto
pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggova labbhatīti. Thero cintesi "amhākaṃ ācariyo
sabbapariyattidharo tepiṭakasutabuddho, evarūpassapi nāma bhikkhuno ayaṃ pañho āluḷeti,
anāgate dhammakathikā 1- imaṃ pañhaṃ āluḷessantīti suttaṃ gahetvā imaṃ pañhaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. mama bhātikā
Niccalaṃ karissāmī"ti paṭisambhidāmaggato "ekāyano maggo vuccati pubbabhāga-
satipaṭṭhānamaggo.
              Maggānaṭṭhaṅgiko    seṭṭho    saccānaṃ caturo padā
              virāgo seṭṭho dhammānaṃ       dipadānañca 1- cakkhumā.
              Eseva maggo natthañño       dassanassa visuddhiyā
              etañhi tumhe paṭipajjatha       mārassetaṃ pamohanaṃ 2-
              etaṇhi tumhe paṭipannā       dukkhassantaṃ karissathā"ti 3-
              suttaṃ āharitvā ṭhapesi.
      Maggoti kenaṭṭhena maggo? nibbānagamanaṭṭhena nibbānatthikehi
Magganīyaṭṭhena ca. Sattānaṃ visuddhiyāti rāgādīhi malehi abhijjhāvisamalobhādīhi ca
upakkilesehi saṅkiliṭaṭhacittānaṃ sattānaṃ visuddhatthāya. Tathā hi imināva maggena
ito satasahassakappādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkheyyāyaṃ upari ekasmiṃyeva kappe
nibbatte taṇhaṅkaramedhaṅkarasaraṇaṅkaradīpaṅkaranāmake buddhe ādiṃ katvā sakyanibbatte
taṇhaṅkaramedhaṅkarasaraṇaṅkaradīpaṅkaranāmake buddhe ādiṃ katvā sakyamunipariyosānā
aneke sammāsambuddhā anekasatā paccekabuddhā gaṇanapathaṃ vītivattā ariyasāvakā
cāti ime sattā sabbe cittamale 4- pavāhetvā paramavisuddhiṃ pattā. Rūpamalavasena
pana saṅkilesavodānapaññattiyeva natthi. Tathā hi
              rūpena saṅkiliṭṭhena      saṅkilissanti māṇavā
              rūpe suddhe visujjhanti    anakkhātaṃ mahesinā.
              Cittena saṅkiliṭṭhena     saṅkilissanti māṇavā
              citte suddhe visujjhanti   iti vuttaṃ mahesinā.
      Yathāha "cittasaṅkilesā bhikkhave sattā saṅkilissanti, cittavodānā
sattā visujjhantī"ti. 5- Tañca cittavodānaṃ iminā satipaṭṭhānamaggena hoti.
Tenāha "sattānaṃ visuddhiyā"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. dvipadānañca  2 cha.Ma.,ka. mārasenappamaddanaṃ  3 khu.dha. 25/273-275/64
@  pañcasatabhikkhuvatthu    4 cha.Ma.,i. cittamalaṃ         5 saṃ. khandha. 17/100/119
@  dutiyagaddūlabaddhasutta
      Sokaparidevānaṃ samatikkamāyāti sokassa ca paridevassa ca samatikkamāya, pahānāyāti
attho, ayaṃ hi maggo bhāvito santatimahāmattādīnaṃ viya sokasamatikkamāya paṭācārādīnaṃ
viya paridevasamatikkamāya saṃvattati. Tenāha "sokaparidevānaṃ samatikkamāyā"ti. Kiñcāpi
hi santatimahāmatto
              yaṃ pubbe taṃ visosehi 1-      pacchā te māhu kiñcanaṃ
              majjhe ce no gahessasi       upasanto carissasīti 2-
imaṃ gāthaṃ sutvāva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patto. Paṭācārā
              na santi puttā tāṇāya        na pitā napi bandhavā
              antakenādhipannassa           natthi ñātīsu tāṇatāti 3-
imaṃ gāthaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhitā. Yasmā pana kāyavedanācittadhammesu
kiñci dhammaṃ anāmasitvā bhāvanā nāma natthi, tasmā tepi imināva maggena
sokaparidevasamatikkantāti veditabbā.
      Dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamāyāti kāyikadukkhassa ca cetasikadomanassassa
cāti imesaṃ dvinnaṃ atthaṅgamāya, nirodhāyāti attho. Ayaṃ hi maggo bhāvito
tissattherādīnaṃ viya dukkhassa sakkādīnaṃ viya ca domanassassa atthaṅgamāya saṃvattati.
      Tatrāyaṃ atthadīpanā:- sāvatthiyaṃ kira tisso nāma kuṭumbiyaputto
cattālīsahiraññakoṭiyo pahāya pabbajitvā ekakova 4- agāmake araññe viharati.
Tassa kaniṭṭhābhātu bhariyā "gacchatha. Naṃ jīvitā voropethā"ti pañcasate
core pesesi. Te gantvā theraṃ parivārayiṃsu. 5- Thero āha "kasmā āgatattha
upāsakā"ti. Taṃ jīvitā voropessāmāti. Pāṭibhogaṃ me upāsakā gahetvā
ajjekarattiṃ jīvitaṃ dethāti. Ko te samaṇa imasmiṃ ṭhāne pāṭibhogo bhavissatīti.
Thero mahantaṃ pāsāṇaṃ gahetvā dve ūruṭṭhīni bhinditvā "vaṭṭati upāsakā
@Footnote: 1 cha.Ma.,ka. visodhehi  2 khu.su. 25/956/520 attadañḍasutta. 25/1106/552
@  jatukaṇṇīmāṇavakapañhā  3 khu.dha. 25/288/66 paṭācārāvatthu
@4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati   5 cha.Ma. parivāretvā nisīdiṃsu
Pāṭibhogo"ti āha. Te apakkamitvā caṅkamanasīse aggiṃ katvā nipajjiṃsu. Therassa
vedanaṃ vikkhambhetvā sīlaṃ paccavekkhato parisuddhasīlaṃ nissāya pītipāmojjaṃ
uppajji tato anukkamena vipassanaṃ vaḍḍhento tīsu yāmesu rattiṃ samaṇadhammaṃ katvā
aruṇuggamane arahattaṃ patto imaṃ udānaṃ udānesi:-
              ubho pādāni bhinditvā    saññamissāmi  vo ahaṃ
              aṭṭiyāmi harāyāmi       sarāgamaraṇe 1- ahaṃ.
              Evāhaṃ cintayitvāna      yathābhūtaṃ vipassisaṃ
              sampatte aruṇuggamhi      arahattaṃ apāpuṇinti.
      Aparepi tiṃsa bhikkhū bhagavato santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññavihāre
vassaṃ upagantvā "āvuso tiyāmarattiṃ samaṇadhammo ca kātabbo, na aññamaññassa
santikaṃ āgantabban"ti vatvā vihariṃsu. Tesaṃ samaṇadhammaṃ katvā paccūsasamaye
capalāyantānaṃ eko byaggho āgantvā ekekaṃ bhikkhuṃ gahetvā gacchati.
Na koci "byaggho maṃ gaṇhī"ti vācampi nicchāresi. Evaṃ pañcadasasu bhikkhūsu
khāditesu uposathadivase "itare āvuso kuhin"ti pucchitvā ñatvā ca  "idāni
gahitena gahitomhīti vattabban"ti vatvā vihariṃsu. Atha aññataraṃ daharabhikkhuṃ
purimanayeneva byaggho gaṇhi. So "byaggho bhante"ti āha. Bhikkhū kattaradaṇḍe
ca ukkāyo ca gahetvā mocessāmāti anubandhiṃsu. Byaggho bhikkhūnaṃ agatipathaṃ
chinnataṭaṭṭhānaṃ āruyha taṃ bhikkhuṃ pādaṅguṭṭhato paṭṭhāya khādituṃ ārabhi. Itarepi
"idāni sappurisa amhehi kattabbaṃ natthi, bhikkhūnaṃ viseso nāma evarūpe
ṭhāne paññāyatī"ti āhaṃsu. So byagghamukhe nipannova taṃ vedanaṃ vikkhambhetvā
vipassanaṃ vaḍḍhetvā 2- yāva gopphakā khāditasamaye sotāpanno hutvā yāva
jannukā khāditasamaye sakadāgāmī hutvā yāva nābhiyā khāditasamaye anāgāmī
htuvā hadayarūpe akhāditeyeva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā imaṃ udānaṃ
udānesi:-
@Footnote: 1 cha.Ma. sarāgamaraṇaṃ           2 cha.Ma., i. vaḍḍhento.
              Sīlavā vattasampanno     paññavā susamāhito
              muhuttaṃ pamādamanvāya     byagghe no ruddhamānaso.
              Pañjarasmiṃ so gahetvā   silāya uparī kato
              kāmaṃ khādatu maṃ byaggho   aṭṭhiyā ca nhārussa ca
              kilese khepayissāmi     phusissāmi vimuttiyanti.
      Aparopi pītimallatthero 1- nāma gihikāle tīsu rajjesu paṭākaṃ gahetvā
tāmbapaṇṇidīpaṃ āgamma rājānaṃ passitvā raññā katānuggaho ekadivasaṃ
kilañjakāsanasāladvārena 2- gacchanto "rūpaṃ bhikkhave na tumhākaṃ taṃ pajahatha,
taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissatī"ti 3- natumhākavaggaṃ sutvā
cintesi "neva kira rūpaṃ attano na vedanā"ti. So taṃyeva aṅkusaṃ katvā
nikkhamitvā mahāvihāraṃ gantvā pabbajjaṃ yācitvā pabbajito upasampanno
dve mātikā paguṇā katvā tiṃsa bhikkhū gahetvā 4- gavaparapāliyaṃ aṅgaṇaṃ 4- gantvā
samaṇadhammaṃ akāsi. Pādesu avahantesu jannukehi caṅkamati. Tamenaṃ rattiṃ eko
migaluddhako migoti maññamāno pahari, satti vinivijjhitvā gatā. So taṃ sattiṃ
harāpetvā pahāramukhāni tiṇavaṭṭiyā pūrāpetvā pāsāṇapiṭṭhiyaṃ atnānaṃ
nidīdāpetvā okāsaṃ kāretvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ
patvā ukkāsitasaddena āgatānaṃ bhikkhūnaṃ byākaritvā imaṃ udānaṃ udānesi:-
              bhāsitaṃ buddhaseṭṭhassa      sabbalokaggavādino
              na tumhākamidaṃ rūpaṃ        taṃ jaheyyātha bhikkhavo.
              Aniccā vata saṅkhārā     uppādavayadhammino
              uppajjitvā nirujjhanti    tesaṃ vūpasamo sukhoti.
      Evaṃ tāva ayaṃ maggo tissattherādīnaṃ viya dukkhassa atthaṅgamāya
saṃvattati.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. pītamallatthero  2 cha.Ma. kilañjakāpaṇasāla......i. kilañjakāpaṇṇasāla....
@3 saṃ.khandha. 17/34/28 dutiyanatumhākasutta  4-4 cha.Ma. gabalavāliyaaṅgaṇaṃ,
@  i. gāravakāraṇāyaaṅgaṇaṃ.
      Sakko pana devānamindo attano pañcavidhaṃ pubbanimittaṃ disvā
maraṇabhayasantajjito domanassajāto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchi. So
upekkhāpañhavisajjanāvasena 1- asītisahassāhi devatāhi saddhiṃ sotāpattiphale
patiṭṭhāsi. Sā cassa upapatti puna pākatikāva ahosi.
      Subrahmāpi devaputto accharāsahassaparivuto saggasampattiṃ anubhoti.
Tattha pañcasatā accharāyo rukkhato pupphāni ocinantiyo cavitvā niraye uppannā.
So "kiṃ imā cirāyantī"ti upadhārento tāsaṃ niraye nibbattabhāvaṃ ñatvā
"kittakaṃ nu kho mama āyun"ti upaparikkhanto attano āyuparikkhayaṃ viditvā
tattheva niraye nibbattanabhāvaṃ viditvā bhīto ativiya domanassajāto hutvā
"imaṃ me domanassaṃ satthāva vināsessati, na añño"ti avasesā pañcasatā
accharāyo gahetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchi:-
              niccamutrastamidaṃ cittaṃ      niccamubbiggamidaṃ mano
              anuppannesu kicchesu 2-   atho uppattitesu ca
              sace atthi anutrastaṃ      taṃ me akkhāhi pucchitoi. 3-
         Tato naṃ bhagavā āha:-
              nāññatra bojjhaṅgatapasā   nāññatra indriyasaṃvarā
              nāññatra sabbanissaggā 4- sotthiṃ passāmi pāṇinanti.
      So desanāpariyosāne pañcahi accharāsatehi saddhiṃ sotāpattiphale
patiṭṭhāya taṃ sampattiṃ thāvaraṃ katvā devalokameva agamāsīti. Evamayaṃ maggo
bhāvito sakkādīnaṃ viya domanassassa atthaṅgamāya saṃvattatīti veditabbo.
      Ñāyassa adhigamāyāti ñāyo vuccati ariyo aṭṭhaṅgiko maggo,
tassa adhigamāya, pattiyāti vuttaṃ hoti. Ayaṃ hi pubbabhāge lokiyo satipaṭṭhānamaggo
bhāvito lokuttaramaggassa adhigamāya saṃvattati. Tenāha "ñāyassa adhigamāyā"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma., i.......vasāne.          2 ka. kiccesu
@3 saṃ. sagā. 15/98/63 subrahmasutta         4 ka. sabbapaṭinissaggā
Nibbānassa sacchikiriyāyāti taṇhāvānavirahitattā nibbānanti laddhanāmassa
amatassa sacchikiriyāya, attapaccakkhatāyāti vuttaṃ hoti. Ayaṃ hi maggo bhāvito
anupubbena nibbānasacchikiriyaṃ sādheti. Tenāha "nibbānassa sacchikiriyāyā"ti.
      Tattha kiñcāpi "sattānaṃ visuddhiyā"ti vutte sokaparidevānaṃ 1-
samatikkamāyāti ādīni 1- atthato siddhāneva honti, ṭhapetvā pana sāsanayuttikovide
aññesaṃ na pākaṭāni, na ca bhagavā paṭhamaṃ sāsanayuttikovidajanaṃ katvā pacchā dhammaṃ
deseti. Tena teneva pana suttena taṃ taṃ atthaṃ ñāpesi. Tasmā idha yaṃ yaṃ
atthaṃ ekāyanamaggo sādheti, taṃ taṃ pākaṭaṃ katvā desento "sokaparidevānaṃ
samatikkamāyā"ti ādimāha. Yasmā vā yā sattānaṃ visuddhi ekāyanamaggena
saṃvattati, sā sokaparidevānaṃ samatikkamena hoti. Sokaparidevānaṃ samatikkamo
dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamena, dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamo ñāyassa adhigamena,
ñāyassa adhigamo nibbānassa sacchikiriyāya. Tasmā imampi kamaṃ dassento
"sattānaṃ visuddhiyā"ti vatvā "sokaparidevānaṃ samatikkamāyā"ti ādimāha.
      Apica vaṇṇabhaṇanametaṃ ekāyanamaggassa. Yatheva hi bhagavā "dhammaṃ vo
bhikkhave desissāmi ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ
kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ pakāsissāmi yadidaṃ cha cakkānī"ti 2-
chachakkadesanāya aṭṭhahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi, yathā ca ariyavaṃsadesanāya
"cattārome bhikkhave ariyavaṃsā aggaññā rattaññā vaṃsaññā porāṇā, asaṅkiṇṇā
asaṅkiṇṇapubbā na saṅkīyanti na saṅkīyissanti appaṭikuṭṭhā samaṇehi brāhmaṇehi
viññūhī"ti 3- navahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi, evaṃ imassāpi ekāyanamaggassa
sattānaṃ visuddhiyāti ādīhi sattahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi. Kasmāti ce, tesaṃ
bhikkhūnaṃ ussāhajananatthaṃ. Vaṇṇabhāsanaṃ hi sutvā te bhikkhū "ayaṃ kira maggo
hadayasantāpabhūtaṃ sokaṃ, vācāvippalāpabhūtaṃ paridevaṃ, kāyikaṃ asātabhūtaṃ dukkhaṃ,
@Footnote: 1-1 cha.Ma., i. sokasamatikkamādīni.        2 Ma. upari. 14/420/360 chachakkasutta
@3 aṃ. catukka. 21/28/32 ariyavaṃsasutta
Cetasikaṃ asātabhūtaṃ domanassanti cattāro upaddave harati, 1- visuddhiṃ ñāyaṃ
nibbānanti tayo visese āvahatī"ti ussāhajātā imaṃ dhammadesanaṃ uggahetabbaṃ
pariyāpuṇitabbaṃ dhāretabbaṃ vācetabbaṃ, imañca maggaṃ bhāvetabbaṃ maññissanti.
Iti tesaṃ bhikkhūnaṃ ussāhajananatthaṃ vaṇṇaṃ abhāsi, kambalavāṇijādayo kambalādīnaṃ
vaṇṇaṃ viya,
      yathā hi satasahassagghanikapaṇḍukambalavāṇijena kambalaṃ gaṇhathāti ugghositepi
asukakambaloti na tāva manussā jānanti. Kesakambalavālakambalādayopi hi
duggandhā kharasamphassā kambalātveva vuccanti. Yadā pana tena gandhārako
rattakambalo sukhumo ujjalo sukhasamphassoti ugghositaṃ hoti, tadā ye pahonti,
te gaṇhanti. Ye nappahonti, tepi dassanakāmā honti, evameva "ekāyano
bhikkhave ayaṃ maggo"ti vuttepi asukamaggoti na tāva pākaṭo hoti. Nānappakārakā
hi aniyyānikamaggāpi maggātveva vuccanti. "sattānaṃ visuddhiyā"ti ādimhi pana
vutte "ayaṃ kira maggo cattāro upaddave harati, tayo visese āvahatī"ti
ussāhajātā imaṃ dhammadesanaṃ uggahetabbaṃ pariyāpuṇitabbaṃ dhāretabbaṃ vācetabbaṃ,
imañca maggaṃ bhāvetabbaṃ maññissantīti vaṇṇaṃ bhāsanto "sattānaṃ visuddhiyā"ti
ādimāha. Yathā ca satasahassagghanikapaṇḍukambalavāṇijūpamā, evaṃ rattajambū-
nadasuvaṇṇaudakappasādakamaṇiratanasuvisuddhamuttaratanaromakapavāḷādivāṇijūpamāpettha
āharitabbā.
      Yadidanti nipāto, ye imeti ayamassa attho. Cattāroti
gaṇanaparicchedo, tena na tato heṭṭhā na uddhanti satipaṭṭhānaparicchedaṃ dīpeti.
Satipaṭṭhānāti tayo satipaṭṭhānā satigocaropi tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno
paṭighānunayavītivattatāpi satipi. "catunnaṃ bhikkhave satipaṭṭhānānaṃ samudayañca
atthaṅgamañca desissāmi, taṃ suṇātha. Ko ca bhikkhave kāyassa samudayo, āhārasamudayā
kāyassa samudayo"ti 2- ādīsu hi satigocaro satipaṭṭhānanti vuccati. Tathā "kāyo
upaṭṭhānaṃ no sati, sati pana upaṭṭhānañceva sati cā"ti 3- ādīsupi. Tassattho:-
@Footnote: 1 cha.Ma. hanati. evamuparipi           2 saṃ. mahā. 19/408/161 samudayasutta
@3 khu. paṭi. 31/727/623 (sayā) satipaṭṭhānakathā
Patiṭṭhāti asminti paṭṭhānaṃ. Kā patiṭṭhāti? sati. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭaṭhānaṃ, padhānaṃ
ṭhānanti vā paṭṭhānaṃ. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ hatthiṭṭhānaassaṭṭhānādīni viya.
      "tayo satipaṭṭhanā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsituṃ
arahatī"ti 1- ettha tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā
"satipaṭṭhānan"ti vuccati. 2- Tassattho:- paṭṭhapetabbato paṭṭhānaṃ, pavattayitabbatoti
attho. Kena paṭṭhapetabbatoti? satiyā. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ "cattāro
satipaṭṭhānā bhāvitā bahulīkatā satta sambojjhaṅge paripūrentī"ti 3- ādīsu
pana satiyeva "satipaṭṭhānan"ti vuccati. Tassattho:- paṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti
okkanditvā pakkhanditvā pattharitvā pavattīti attho. Satiyeva satipaṭṭhānaṃ.
Athavā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ. Iti sati ca sā paṭṭhānañcātipi
satipaṭṭhānaṃ. Idamidha adhippetaṃ.
      Yadi evaṃ kasmā "satipaṭṭhānā"ti bahuvacanaṃ? satibahuttā. Ārammaṇabhedena
Hi bahukā etā satiyo. Atha maggoti kasmā ekavacanaṃ? maggaṭṭhena ekattā.
Catassopi hi etā satiyo maggaṭṭhena ekattaṃ gacchanti. Vuttaṃ hetaṃ "maggoti
kenaṭṭhena maggo, nibbānagamanaṭṭhena, nibbānatthikehi magganīyaṭṭhena cā"ti.
Catassopi cetā aparabhāge kāyādīsu ārammaṇesu kiccaṃ sādhayamānā nibbānaṃ
gacchanti, ādito paṭṭhāya ca nibbānatthikehi maggiyanti, tasmā catassopi eko
maggoti vuccanti. Evañca sativacanānusandhinā sānusandhikāva desanā hoti,
"mārasenappamaddanaṃ vo bhikkhave maggaṃ desessāmi, taṃ suṇātha. Katamo ca
bhikkhave mārasenappamaddano maggo? yadidaṃ satta sambojjhaṅgā"ti 4- ādīsu viya.
Yathā mārasenappamaddanoti ca satta sambojjhaṅgāti ca atthato ekaṃ, byañjanameva
nānaṃ, evaṃ "ekāyanamaggo"ti ca "cattāro satipaṭṭhānā"ti ca atthato ekaṃ,
byañjanameva nānaṃ, tasmā maggaṭṭhena ekattā ekavacanaṃ, ārammaṇabhedena
satibahuttā bahuvacanaṃ veditabbaṃ.
@Footnote: 1 Ma. upari. 14/311/284 saḷāyatanavibhaṅgasutta      2 cha.Ma. vuttā, i. vuttaṃ
@3 saṃ. mahā. 19/989/285 paṭhamaānandasutta     4 saṃ. mahā. 19/224/89 mārasutta
      Kasmā pana bhagavatā cattārova satipaṭṭhānā vuttā anūnā anadhikāti.
Veneyyahitattā. Taṇhācaritadiṭṭhicaritasamathayānikavipassanāyānikesu hi mandatikkhavasena
dvedhā dvedhā pavattesu veneyyesu mandassa taṇhācaritassa oḷārikaṃ
kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo, tikkhassa sukhumaṃ vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ.
Diṭṭhicaritassapi mandassa nātippabhedagataṃ cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo,
tikkhassa atippabhedagataṃ dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo. Samathayānikassa ca
mandassa akicchena adhigantabbanimittaṃ paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo, tikkhassa
oḷārikārammaṇe asaṇṭhahanato dutiyaṃ. Vipassanāyānikassāpi mandassa
nātippabhedagatārammaṇaṃ tatiyaṃ, tikkhassa atippabhedagatārammaṇaṃ catutthaṃ. Iti
cattārova vuttā anūnā anadhikāti.
      Subhasukhaniccaattabhāvavipallāsappahānatthaṃ vā. Kāyo hi asubho, tattha
ca subhavipallāsavipallatthā sattā. Tesaṃ tattha asubhabhāvadassanena tassa vipallāsassa
pahānatthaṃ paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ vuttaṃ. Sukhaṃ niccaṃ attāti gahitesupi ca vedanādīsu
vedanā dukkhā cittaṃ aniccaṃ dhammā anattā, etesu ca sukhaniccaattavipallāsa-
vipallatthā sattā. Tesaṃ tattha dukkhādibhāvadassanena tesaṃ vipallāsānaṃ pahānatthaṃ
sesāni tīṇi vuttāniti evaṃ subhasukhaniccaattabhāvavipallāsappahānatthaṃ cattārova
vuttā anūnā anadhikāti veditabbā. Na kevalañca vipallāsappahānatthameva, athakho
caturoghayogāsavagaṇṭhaupādānaagatippahānatthaṃpi catubbidhāhārapariññatthaṃ ca cattārova
vuttāti veditabbā. Ayaṃ tāva pakaraṇanayo.
      Aṭṭhakathāyaṃ pana saraṇavasena ceva ekattasamosaraṇavasena ca ekameva
satipaṭṭhānaṃ ārammaṇavasena cattāroti etadeva vuttaṃ. Yathā hi catudvāre nagare
pācīnato āgacchantā pācīnadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pācīnadvārena
nagarameva pavisanti, dakkhiṇato. Pacchimato. Uttarato āgacchantā uttaradisāya
uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā uttaradvārena nagarameva pavisanti, evaṃ sampadamidaṃ
veditabbaṃ. Nagaraṃ viya hi nibbānamahānagaraṃ, dvāraṃ viya aṭṭhaṅgiko lokuttaramaggo,
pācīnadisādayo viya kāyādayo.
      Yathā hi pācīnato āgacchantā pācīnadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ
gahetvā pācīnadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ kāyānupassanāmukhena āgacchantā
cuddasavidhena kāyānupassanaṃ bhāvetvā kāyānupassanābhāvanānubhāvanibbattena
ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Yathā dakkhiṇto āgacchantā dakkhiṇadisāya
uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā dakkhiṇadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ
vedanānupassanāmukhena āgacchantā navavidhena vedanānupassanaṃ bhāvetvā
vedanānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti.
Yathā pacchimato āgacchantā pacchimadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pacchimadvārena
nagarameva pavisanti, evaṃ cittānupassanāmukhena āgacchantā soḷasavidhena cittānupassanaṃ
bhāvetvā cittānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva
osaranti. Yathā uttarato āgacchantā uttaradisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā
uttaradvārena nagarameva pavisanti, evaṃ dhammānupassanāmukhena āgacchantā pañcavidhena
dhammānupassanaṃ bhāvetvā dhammānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ
nibbānameva osaranti. Evaṃ saraṇavasena ceva ekattasamosaraṇavasena ca ekameva
satipaṭṭhānaṃ ārammaṇavasena cattārova vuttāti veditabbā.
      Katame cattāroti kathetukamyatāpucchā. Idhāti imasmiṃ sāsane. Bhikkhaveti
dhammapaṭiggāhakapuggalānamālapanametaṃ. Bhikkhūti paṭipattisampādakapuggalanidassanametaṃ.
Aññepi ca devamanussā paṭipattiṃ sampādentiyeva, seṭṭhattā pana paṭipattiyā
bhikkhubhāvadassanato ca "bhikkhū"ti āha. Bhagavato hi anusāsaniṃ sampaṭicchantesu
bhikkhu seṭṭho, sabbappakārāya anusāsaniyā bhājanabhāvato. Tasmā
seṭṭhattā "bhikkhū"ti āha. Tasmiṃ gahite pana sesā gahitāva honti
rājagamanādīsu rājaggahaṇena sesaparisā viya. Yo ca imaṃ paṭipattiṃ paṭipajjati,
so bhikkhu nāma hotīti paṭipattiyā bhikkhubhāvadassanatopi "bhikkhū"ti āha.
Paṭipannako hi devo vā hotu manusso vā bhikkhūti saṅkhyaṃ gacchatiyeva. Yathāha:-
              "alaṅkato cepi samaṃ careyya
              santo danto niyato brahmacārī
              sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ
              so brāhmaṇo so samaṇo sa bhikkhū"ti. 1-
      Kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca
dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya kāyoti adhippeto. Yathā ca
samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānaṃ hi paramajegucchānaṃ so kāyotipi
kāyo. Āyoti uppattideso. Tatthāyaṃ vacanaṭṭho. Āyanti tatoti āyo. Ke
āyanti? kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ āyoti āyo.
      Kāyānupassīti kāye anupassanasīlo kāyaṃ vā anupassamāno. Kāyeti ca vatvāpi
puna kāyānupassīti dutiyakāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ
katanti veditabbaṃ. Tena na kāye vedanānupassī vā, cittadhammānupassī vā,
athakho kāyānupassīyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva
dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā na kāye aṅgapaccaṅga-
vinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthīpurisānupassī, yopi
cettha kesalomādiko bhūtūpādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthapi na bhūtūpādāyavinimutta-
ekadhammānupassī, athakho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī,
nagarāvayavānupassako viya  kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibbhujjako
viya rittamuṭṭhivinibbedhako viya ca bhūtūpādāyasamūhānupassīyevāti nānappakārato
samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa ca vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti.
Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā puriso vā itthī vā añño vā koci
dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ
karonti. Tenāhu porāṇā:-
              "yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ    yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati
              apassaṃ bajjhate muḷho     bajjhamāno na muccatī"ti.
@Footnote: 1 khu.dha. 25/142/42 santatimahāmattavatthu
      Ghanavinibbhogādidassanatthaṃ etaṃ vuttaṃ, ādisaddena cettha ayaṃpi
attho veditabbo:- ayaṃ hi etasmiṃ kāye kāyānupassīyeva. Na aññadhammānupassīti
vuttaṃ hoti. Yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassino honti, na evaṃ
aniccadukkhānattā asubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhaattasubhabhāvānupassī,
athakho kāyānupassī aniccadukkhānattā asubhākārasamūhānupassīyevāti vuttaṃ hoti.
Athavā yvāyaṃ pana purato "idha bhikkhave bhikkhu araññagato vā .pe. So
satova assasatī"ti ādinā nayena assāsapassāsādicuṇṇikajātaaṭṭhikapariyosāno
kāyo vutto, yo ca "idhekacco paṭhavīkāyaṃ aniccato anupassati .pe. Āpokāyaṃ
tejokāyaṃ vāyokāyaṃ kesakāyaṃ lomakāyaṃ chavikāyaṃ cammakāyaṃ maṃsakāyaṃ ruhirakāyaṃ
nhārukāyaṃ aṭṭhikāyaṃ aṭṭhimiñjakāyan"ti 1- paṭisambhidāyaṃ kāyo vutto, tassa
sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassīti evaṃpi attho
daṭṭhabbo.
      Athavā kāye ahanti vā mamanti vā evaṃ gahetabbassa yassa kassaci
ananupassanato, tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa
anupassanato kāye kesādidhammasamūhasaṅkhātakāyānupassīti evaṃ attho daṭṭhabbo.
      Apica "imasmiṃ kāye aniccato anupassati, no niccato"ti ādinā 1-
anukkamena paṭisambhidāyaṃ āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākāra-
samūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanatopi kāye kāyānupassīti evaṃpi attho
daṭṭhabbo. Tathā hi ayaṃ kāye kāyānupassanāpaṭipadaṃ paṭipanno bhikkhu imaṃ kāyaṃ
aniccānupassanādīnaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ vasena aniccato anupassati no niccato.
Dukkhato anupassati no sukhato. Anattato anupassati no attato. Nibbindati no
nandati. Virajjati no rajjati. Nirodheti no samudeti. Paṭinissajjati no
ādiyati. So taṃ aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto
sukhasaññaṃ pajahati, anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati, nibbindanto
nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati,
paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatīti veditabbo.
@Footnote: 1 khu. paṭi. 31/727/622-3 satipaṭṭhānakathā (sayā)
      Viharatīti iriyati. Ātāpīti tīsu bhavesu kilese ātappatīti 1- ātāpo,
viriyassetaṃ nāmaṃ. Ātāpo assa atthīti ātāpī. Sampajānoti sampajaññasaṅkhātena
ñāṇena samannāgato. Satimāti kāyapariggāhikāya satiyā samannāgato. Ayaṃ pana
yasmā satiyā ārammaṇaṃ pariggahetvā paññāya anupassati, na hi sativirahitassa
anupassanā nāma atthi, tenevāha "satiñca khvāhaṃ bhikkhave sabbatthikaṃ vadāmī"ti.
2- Tasmā ettha "kāye kāyānupassī viharatī"ti. Ettāvatā kāyānupassanā-
satipaṭṭhānaṃ vuttaṃ hoti. Athavā yasmā anātāpino anto saṅkhepo antarāyakaro
hoti, asampajāno upāyapariggahe ca anupāyaparivajjane ca sammuyhati, muṭṭhassati
upāyapariggahe anupāyapariccāge ca asamattho hoti, tenassa taṃ kammaṭṭhānaṃ
na sampajjati. Tasmā yesaṃ dhammānaṃ ānubhāvena taṃ sampajjati, tesaṃ
dassanatthaṃ "ātāpī sampajāno satimā"ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ.
      Iti kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ sampayogaṅgañca dassetvā idāni
pahānaṅgaṃ dassetuṃ vineyya loke abhijjhādomanassanti vuttaṃ. Tattha vineyyāti
tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā vinayitvā. Loketi tasmiṃyeva kāye.
Kāyo hi idha lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti adhippeto. Yasmā panassa na
kāyamatteyeva abhijjhādomanassaṃ pahiyyati, vedanādīsupi pahiyyatiyeva. Tasmā pañcapi
upādānakkhandhā lokoti 3- vibhaṅge vuttaṃ. Lokasaṅkhātattā vā tesaṃ dhammānaṃ
atthuddhāranayenetaṃ vuttaṃ. Yaṃ panāha "tattha katamo loko, sveva kāyo loko"ti,
ayamevettha attho. Tasmiṃ loke abhijjhādomanassaṃ vineyyāti evaṃ sambandho
daṭṭhabbo. Yasmā panettha abhijjhāgahaṇena kāmacchando domanassaggahaṇena
byāpādo saṅgahaṃ gacchati, tasmā nīvaraṇapariyāpannabalavadhammadvayadassanena
nīvaraṇappahānaṃ vuttaṃ hotīti veditabbaṃ.
      Visesena cettha abhijjhāvinayena kāyasampattimūlakassa anurodhassa,
domanassavinayena kāyavipattimūlakassa virodhassa, abhijjhāvinayena ca kāye abhiratiyā,
domanassavinayena kāyabhāvanāya anabhiratiyā, abhijjhāvinayena kāye abhūtānaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma., i. ātāpetīti         2 saṃ. mahā. 19/234/102 aggisutta
@3 abhi. vi. 35/373/241 satipaṭṭhānavibhaṅga
Subhasukhabhāvādīnaṃ pakkhepassa, domanassavinayena kāye bhūtānaṃ asubhadukkhabhāvādīnaṃ
apanayanassa ca pahānaṃ vuttaṃ. Tena yogāvacarassa yogānubhāvo yogasamatthatā ca
dīpitā hoti. Yogānubhāvo hi esa, yadidaṃ anurodhavirodhavippamutto  aratiratisaho
abhūtapakkhepabhūtāpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho
abhūtaṃ apakkhipanto bhūtañca anapanento yogasamattho hotīti.
      Aparo nayo "kāye kāyānupassī"ti ettha anupassanāya kammaṭṭhānaṃ
vuttaṃ, "viharatī"ti ettha vuttavihārena kammaṭṭhānikassa kāyapariharaṇaṃ, "ātāpi"ti
ādīsu pana ātāpena sammappadhānaṃ, satisampajaññena sabbatthakakammaṭṭhānaṃ,
kammaṭṭhānapariharaṇūpāyo vā. Satiyā vā kāyānupassanāvasena paṭiladdhasamatho,
sampajaññena vipassanā, abhijjhādomanassavinayena bhāvanāphalaṃ vuttanti veditabbaṃ.
      Vibhaṅge pana anupassīti tattha katamā anupassanā. Yā paññā
pajānanā .pe. Sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati anupassanā. Imāya anupassanāya
upeto hoti samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno 1- samannāgato,
tena vuccati anupassīti. Viharatīti. Iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti carati
viharati, tena vuccati viharatīti. Ātāpīti tattha katamaṃ ātāpaṃ. Yo cetasiko
viriyārambho .pe. Sammāvāyāmo, idaṃ vuccati ātāpaṃ. Iminā ātāpena
upeto hoti .pe. Samannāgato, tena vuccati ātāpīti. Sampajānoti tattha
katamaṃ sampajaññaṃ. Yā paññā pajānanā .pe. Sammādiṭṭhi, idaṃ vuccati
sampajaññaṃ. Iminā sampajaññena upeto  hoti .pe. Samannāgato, tena
vuccati sampajānoti. Satimāti tattha katamā sati. Yā sati anussati .pe.
Sammāsati, ayaṃ vuccati sati. Imāya satiyā upeto hoti .pe. Samannāgato,
tena vuccati satimāti.
      Vineyya loke abhijjhādomanassanti tattha katamo loko. Sveva
kāyo loko. Pañcapi upādānakkhandhā loko, ayaṃ vuccati loko. Tattha katamā
@Footnote: 1 cha.Ma. i. ayaṃ pāṭho na dissati
Abhijjhā. Yo rāgo sārāgo anunayo anurodho nandi nandirāgo cittassa
sārāgo, ayaṃ vuccati abhijjhā. Tattha katamaṃ domanassaṃ. Yaṃ cetasikaṃ asātaṃ
cetasikaṃ dukkhaṃ .pe. Cetosamphassajā asātā dukkhā vedanā, idaṃ vuccati
domanassaṃ. Iti ayañca abhijjhā, idañca domanassaṃ imasmiṃ loke vinītā honti
paṭivinītā santā samitā vūpasantā atthaṅgatā abbhatthaṅgatā appitā byappitā
sositā visositā byantīkatā, tena vuccati vineyya loke abhijjhādomanassan"ti. 1-
      Evametesaṃ padānaṃ attho vutto. Tena saha ayaṃ aṭṭhakathānayo
yathā saṃsandati, evaṃ veditabbo. Ayaṃ tāva kāyānupassanāsatipaṭṭhānuddesassa
atthavaṇṇanā.
      Idāni vedanāsu citte dhammesu dhammānupassī viharati .pe.
Vineyya loke abhijjhādomanassanti ettha vedanāsu vedanānupassīti evamādīsu
vedanādīnaṃ puna kathane payojanaṃ kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ.
Vedanāsu vedanānupasSī. Citte cittānupasSī. Dhammesu dhammānupassīti ettha pana
vedanāti tisso vedanā, tā ca lokiyāeva. Cittaṃpi lokiyaṃ, tathā dhammā. Tesaṃ
vibhāgo niddesavāre pākaṭo bhavissati. Kevalaṃ panīdha yathā vedanā anupassitabbā,
tathā tā anupassanto "vedanāsu vedanānupassī"ti veditabbo. Eseva nayo
cittadhammesupi. Kathañca vedanā anupassitabbāti. Sukhā tāva vedanā dukkhato,
dukkhā sallato, adukkhamasukhā aniccato. Yathāha:-
              "yo sukhaṃ dukkhato adda   dukkhamaddakkhi sallato
              adukkhamasukhaṃ santaṃ         addakkhi naṃ aniccato
              save sammaddaso bhikkhu     parijānāti vedanā"ti 2-
      sabbāeva cetā dukkhatopi 3- anupassitabbā. Vuttaṃ hetaṃ "yaṃkiñci
vedayitaṃ, sabbantaṃ dukkhasminti vadāmī"ti. 4- Sukhadukkhatopi ca anupassitabbā.
Yathāha "sukhā vedanā uppādasukhā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā"ti 5- sabbaṃ
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/362/232 satipaṭṭhānavibhaṅga  2 saṃ.saḷā. 18/368/257 daṭṭhabbasutta
@3 cha.Ma.,i. dukkhātipi  4 saṃ saḷā. 18/391/268 rahogatasutta
@5 Ma.mū. 12/465/414 cūḷavedallasututa
Vitthāretabbaṃ. Apica aniccādisattaanupassanāvasenapi anupassitabbā. Sesaṃ
niddesavāreyeva pākaṭaṃ bhavissati.
      Cittadhammesupi cittaṃ tāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikammavipākakiriyā-
dinānattabhedānaṃ aniccādianupassanānaṃ niddesavāre āgatānaṃ sarāgādibhedānaṃ
ca vasena anupassitabbaṃ. Dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatadhammassa
aniccādisattānupassanānaṃ niddesavāre āgatānaṃ santādibhedānaṃ ca vasena
anupassitabbā. Sesaṃ vuttanayameva.
      Kāmañcettha yassa kāyasaṅkhāte loke abhijjhādomanassaṃ pahīnaṃ,
tassa vedanādilokesupi 1- taṃ pahīnameva. Nānāpuggalavasena pana nānācittakkhaṇika-
satipaṭṭhānabhāvanāvasena ca sabbattha vuttaṃ. Yato vā ekattha pahīnaṃ sesesupi
pahīnaṃeva hoti, tenevassa tattha pahānadassanatthaṃpi etaṃ vuttanti veditabbanti.
                     Uddesavārakathā niṭṭhitā.
                            ---------
                   Kāyānupassanā ānāpānapabbavaṇṇanā
     [374] Idāni seyyathāpi nāma cheko visibbakārako 2- thūlakilañja-
saṇhakilañjacaṅkoṭakapeḷāpuṭādīni upakaraṇāni kattukāmo ekaṃ mahāveḷuṃ 3- labhitvā
catudhā bhinditvā tato ekekaṃ veḷukkhandhaṃ gahetvā phāletvā taṃ taṃ upakaraṇaṃ
kareyya, evameva bhagavā satipaṭṭhānadesanāya sattānaṃ nānappakāraṃ 4- visesādhigamaṃ
kattukāmo ekameva sammāsatiṃ "cattāro satipaṭṭhānā. Katame cattāro. Idha
bhikkhave bhikkhu kāye kāyānupassī viharatī"ti ādinā nayena ārammaṇavasena
catudhā bhinditvā tato ekekaṃ satipaṭṭhānaṃ gahetvā kāyaṃ vibhajanto "kathañca
bhikkhave"ti ādinā nayena niddesavāraṃ vattumāraddho.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. vedanādīsupi  2 cha.Ma.,i. vilīvakārako.  3 cha.Ma. mahāveṇuṃ
@4 cha.Ma. anekappakāraṃ
      Tattha kathañcāti ādi vitthāretukamyatāpucchā. Ayaṃ panettha
saṅkhepattho:- bhikkhave kena ca pakārena bhikkhu kāye kāyānupassī viharatīti.
Esa nayo sabbattha pucchāvāresu. Idha bhikkhave bhikkhūti bhikkhave imasmiṃ sāsane
bhikkhu. Ayaṃ hettha idhasaddo sabbappakārakāyānupassanānibbattakassa puggalassa
sannissayabhūtasāsanaparidīpano aññasāsanassa tathābhāvapaṭisedhano ca. Vuttaṃ hetaṃ
"idheva bhikkhave samaṇo .pe. Suññā parappavādā samaṇehi aññebhī"ti. 1-
Tena vuttaṃ "imasmiṃ sāsane bhikkhū"ti.
      Araññagato vā rukkhamūlagato vā suññāgāragato vāti idamassa
satipaṭṭhānabhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpanaṃ. Imassa hi bhikkhuno dīgharattaṃ rūpādīsu
ārammaṇesu anuvisaṭaṃ cittaṃ kammaṭṭhānavīthiṃ otarituṃ na icchati, kūṭagoṇayuttaratho
viya uppathameva dhāvati. Tasmā seyyathāpi nāma gopo kūṭdhenuyā sabbaṃ khīraṃ
pivitvā vaḍḍhitaṃ kūṭavacchaṃ dametukāmo dhenuto apanetvā ekamante mahantaṃ
thambhaṃ nikkhaṇitvā tattha yottena bandheyya. Athassa so vaccho ito cito ca
pariphanditvā palāyituṃ asakkonto tameva thambhaṃ upanisīdeyya vā upanipajjeyya
vā, evameva iminā bhikkhunā dīgharattaṃ rūpārammaṇādirasapānavaḍḍhitaṃ duṭṭhacittaṃ
dametukāmena rūpādiārammaṇato apanetvā araññaṃ vā rukkhamūlaṃ vā
suññāgāraṃ vā pavisitvā tattha satipaṭṭhānārammaṇatthambhe satiyottena bandhitabbaṃ.
Evamassa taṃ cittaṃ ito cito ca vipphanditvāpi pubbe āciṇṇārammaṇaṃ
alabhamānaṃ satiyottaṃ chinditvā palāyituṃ asakkontaṃ tamevārammaṇaṃ
upacārappanāvasena upanisīdati ceva upanipajjati ca. Tenāhu porāṇā:-
              "yathā thambhe nibandheyya     vacchaṃ damaṃ naro idha
              bandheyyevaṃ sakaṃ cittaṃ       satiyārammaṇe daḷhan"ti.
      Evamassetaṃ senāsanaṃ bhāvanānurūpaṃ hoti. Tena vuttaṃ "idamassa
satipaṭṭhānabhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpanan"ti.
@Footnote: 1 Ma.mū. 12/139/98 cūḷasīhanādasutta
      Apica yasmā idaṃ kāyānupassanāya muddhabhūtaṃ sabbabuddhapaccekabuddha-
sāvakānaṃ visesādhigamadiṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānaṃ ānāpānasatikammaṭṭhānaṃ
itthīpurisahatthiassādisaddasamākulaṃ gāmantaṃ apariccajitvā na sukaraṃ sampādetuṃ
saddakaṇṭakattā jhānassa. Agāmake pana araññe sukaraṃ yogāvacarena idaṃ kammaṭṭhānaṃ
pariggahetvā ānāpānacatutthajjhānaṃ nibbattetvā tadeva jhānaṃ pādakaṃ katvā
saṅkhāre sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇituṃ, tasmā assa bhikkhuno anurūpasenāsanaṃ
dassento bhagavā "araññagato vā"ti ādimāha.
      Vatthuvijjācariyo viya hi bhagavā. So yathā vatthuvijjācariyo nagarabhūmiṃ
passitvā suṭṭhu upaparikkhitvā "ettha nagaraṃ māpetheā"ti upadisati, so sotthinā
ca nagare niṭṭhite rājakulato mahāsakkāraṃ labhati, evameva yogāvacarassa anurūpaṃ
senāsanaṃ upaparikkhitvā "ettha kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabban"ti upadisati, tato
tattha kammaṭṭhānamanuyuñjantena yoginā anukkamena arahatte patte "sammāsambuddho
vata so bhagavā"ti mahantaṃ sakkāraṃ labhati.
      Ayaṃ hi bhikkhu dīpisadisoti vuccati. Yathā hi mahādīpirājā araññe tiṇgahanaṃ
vā vanagahanaṃ vā pabbatagahanaṃ vā nissāya nilīyitvā vanamahisagokaṇṇasūkarādayo
mige gaṇhāti, evameva ayaṃ araññādīsu kamamaṭṭhānaṃ anuyuñjanto bhikkhu
yathākkamena cattāro magge ceva cattāri ariyaphalāni ca gaṇhāti. Tenāhu
porāṇā:-
              "yathā dīpiko nāma       nilīyitvā gaṇhatī  mige
              tathevāyaṃ buddhaputto      yuttayogo vipassako
              araññaṃ pavisitvāna        gaṇhati phalamuttaman"ti.
      Tenassa parakkamajavayoggabhūmiṃ araññasenāsanaṃ dassento bhagavā
"araññagato vā"ti ādimāha. Ito paraṃ imasmiṃ tāva ānāpānapabbe yaṃ
vattabbaṃ siyā, taṃ visuddhimagge vuttameva. Seyyathāpi bhikkhave dakkho bhamakāro
vāti idaṃ hi upamāmattameva. Iti ajjhattaṃ vā kāyeti idaṃ appanāmattameva.
Tattha anāgataṃ, sesaṃ āgatameva.
      Yaṃ pana anāgataṃ, tattha dakkhoti cheko. Dīghaṃ vā añchantoti mahantānaṃ
bheripokkharādīnaṃ vilikhanakāle hatthe ca pāde ca pasāretvā dīghaṃ kaḍḍhanto.
Rassaṃ vā añchantoti khuddakānaṃ dantasūcivedhakādīnaṃ vilekhanakāle mandamandaṃ
rassaṃ kaḍḍhanto. Evameva khoti evaṃ ayaṃpi bhikkhu addhānavasena ittaravasena
ca pavattānaṃ assāsapassāsānaṃ vasena dīghaṃ vā assasanto dīghaṃ assasāmīti
pajānāti .pe. Passasissāmīti sikkhatīti. Tassevaṃ sikkhato assāsapassāsanimitte
cattāri jhānāni uppajjanti, so jhānā vuṭṭhahitvā assāsapassāse vā
pariggaṇhati jhānaṅgāni vā.
      Tattha assāsapassāsakammiko "ime assāsapassāsā kiṃnissitā,
vatthunissitā, vatthu nāma karajakāyo, karajakāyo nāma cattāri ca mahābhūtāni
upādārūpañcā"ti evaṃ rūpaṃ pariggaṇhati. Tato tadārammaṇe phassapañcamake nāmanti.
Evaṃ nāmarūpaṃ pariggahetvā tassa paccayaṃ pariyesanto avijjādipaṭiccasamuppādaṃ
disvā "paccayapaccayuppannadhammamattamevetaṃ, añño satto vā puggalo vā natthī"ti
vitiṇṇakaṅkho sapaccayanāmarūpe tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanaṃ vaḍḍhento
anukkamena arahattaṃ pāpuṇāti. Idamekassa bhikkhuno yāva arahattā niyyānamukhaṃ.
      Jhānakammikopi "imāni jhānaṅgāni kiṃnissitāni, vatthunissitāni, vatthu nāma
karajakāyo, jhānaṅgāni nāmaṃ karajakāyo rūpan"ti nāmarūpaṃ vavatthapetvā tassa
paccayaṃ pariyesanto avijjādipaccayākāraṃ disvā "paccayapaccayuppannadhammamattamevetaṃ,
añño satto vā puggalo vā natthī"ti vitiṇṇakaṅkho sapaccayanāmarūpe tilakkhaṇaṃ
āropetvā vipassanaṃ vaḍḍhento anukkamena arahattaṃ pāpuṇāti. Idamekassa
bhikkhuno yāva arahattā niyyānamukhaṃ.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā assāsapassāsakāye kāyānupassī
viharati. Bahiddhā vāti parassa vā assāsapassāsakāye. Ajjhattabahiddhā
vāti kālena attano, kālena parassa assāsapassāsakāye. Etenassa
Paguṇakammaṭṭhānaṃ aṭṭhapetvā aparāparaṃ sañcaraṇakālo kathito. Ekakāle pana
idaṃ ubhayaṃ na labbhati.
      Samudayadhammānupassī vāti yathā nāma kammārassa bhastañca gaggaranāḷiñca
tajjañca vāyāmaṃ paṭicca vāto aparāparaṃ sañcarati, evaṃ bhikkhuno karajākāyañca
nāsapuṭañca cittañca paṭicca assāsapassāsakāyo aparāparaṃ sañcarati. Kāyādayo
dhammā samudayadhammā te passanto "samudayadhammānupassī vā kāyasmiṃ viharatī"ti
vuccati. Vayadhammānpassī vāti yathā bhastāya apanītāya gaggaranāḷiyā bhinnāya
tajje ca vāyāme asati so vāto nappavattati, evameva kāye bhinne
nāsapuṭe viddhaste citte ca niruddhe assāsapassāsakāyo nāma nappavattīti.
Kāyādinirodhā assāsapassāsanirodhoti evaṃ passanto "vayadhammānupassī vā
kāyasmiṃ viharatī"ti vuccati. Samudayavayadhammānupasusī vāti kālena samudayaṃ kālena
vayaṃ anupassanto.
      Atthi kāyoti vā panassāsīti kāyova atthi, na satto na puggalo na itthī
na puriso na attā na attanīyaṃ nāhaṃ na mama na koci na kassacīti evamassa sati
paccupaṭṭhitā hoti. Yāvadevāti payojanaparicchedavavatthapanametaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:-
yā sā sati paccupaṭṭhitā hoti, sā na aññatthāya. 1- Athakho yāvadeva ñāṇamattāya
aparāparaṃ uttaruttariñāṇapamāṇattāya ceva satipamāṇattāya ca, satisampajaññānaṃ
vaḍḍhattāyāti attho. Anissito ca viharatīti taṇhānissayadiṭṭhinissayānaṃ vasena
anissito viharati. Na ca kiñci loke upādiyatīti lokasmiṃ kiñci rūpaṃ vā .pe.
Viññāṇaṃ vā "ayaṃ me attā vā attanīyaṃ vā"ti na gaṇhāti. Evampīti.
Upari atthaṃ upādāya sampiṇḍanaṭṭhe 2- pikāro. Iminā pana padena
bhagavā ānāpānapabbadesanaṃ niyyātetvā dasseti.
      Tattha assāsapassāsapariggādikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā
purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano
@Footnote: 1 cha.Ma. aññadatthāya            2 cha.Ma. sampiṇḍanaṭṭho
Samudayapajahano nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā
nibbutiṃ pāpuṇātīti. Idamekassa assāsapassāsānaṃ vasena abhiviniṭṭhabhikkhuno yāva
arahattā niyyānamukhanti.
                     Kāyānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.
                           ----------
                         Iriyāpathapabbavaṇṇanā
      [375] Evaṃ assāsapassāsānaṃ vasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni
iriyāpathavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha kāmaṃ soṇasigālādayopi
gacchantā "gacchāmā"ti jānanti, na panetaṃ evarūpaṃ jānanaṃ sandhāya vuttaṃ.
Evarūpaṃ hi jānanaṃ sattupaladdhiṃ na pajahati, sattasaññaṃ 1- na ugghāteti,
kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno jānanaṃ
sattūpaladdhiṃ pajahati, sattasaññaṃ ugghāteti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā
ca hoti. Idaṃ hi "ko gacchati, kassa gamanaṃ, kiṃkāraṇā gacchatī"ti evarūpaṃ
pajānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Ṭhānādīsupi eseva nayo.
      Tattha ko gacchatīti na koci satto vā puggalo vā gacchati. Kassa
gamananti na kassaci sattassa vā puggalassa vā gamanaṃ. Kiṃkāraṇā gacchatīti
cittakiriyāvāyodhātuvipphārena gacchati. Tasmā esa evaṃ pajānāti:-
"gacchāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ vāyaṃ janeti, vāyo viññattiṃ janeti,
cittakiriyāvāyodhātuvipphārena sakalakāyassa purato abhinīhāro gamananti
vuccati. Ṭhānādīsupi eseva nayo.
      Tatrāpi hi "tiṭṭhāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ vāyaṃ janeti, vāyo
viññattiṃ janeti, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena sakalakāyassa koṭito paṭṭhāya
ussitabhāvo ṭhānanti vuccati. "nisīdāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ vāyaṃ janeti,
vāyo viññattiṃ janeti, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena heṭṭhimakāyassa sammiñjanaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. attasaññaṃ evamuparipi
Uparimakāyassa ussitabhāvo nisajjāti vuccati. "sayāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ
vāyaṃ janeti, vāyo viññattiṃ janeti, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena sakalasarīrassa
tiriyato pasāraṇaṃ sayananti vuccatīti.
      Etassa evaṃ pajānato evaṃ hoti "satto gacchati, satto tiṭṭhatī"ti
vuccati, atthato pana koci satto gantā vā ṭhātā vā natthi. Yathā pana
"sakaṭaṃ gacchati, sakaṭaṃ tiṭṭhatī"ti vuccati, na ca kiñca sakaṭaṃ nāma gacchantaṃ vā
tiṭṭhantaṃ vā atthi, cattāro pana goṇe yojetvā chekasmiṃ sārathimhi
pājente "sakaṭaṃ gacchati, sakaṭaṃ tiṭṭhatī"ti vohāramattaṃ hoti, evameva
ajānanaṭṭhena sakaṭaṃ viya kāyo goṇā viya cittajavātā sārathī viya cittaṃ. "gacchāmi
tiṭṭhāmī"ti citte uppanne vāyodhātu viññattiṃ janayamānā uppajjati,
cittakiriyāvāyodhātuvipphārena gamanādīni pavattanti, tato "satto gacchati,
satto tiṭṭhati, ahaṃ gacchāmi, ahaṃ tiṭṭhāmī"ti vohāramattaṃ hoti. Tenāha;-
              "nāvā mālutavegena     jiyāvegena tejanaṃ
              yathā yāti tathā kāyo     yāti vātāhato ayaṃ.
              Yantaṃ suttavaseneva        cittasuttavasenidaṃ
              payuttaṃ kāyayantampi        yāti ṭhāti nisīdati
              ko nāma ettha so satto yo vinā hetupaccaye
              attano ānubhāvena       tiṭṭhe vā yadi vā vaje"ti.
      Tasmā evaṃ hetupaccayavaseneva pavattāni gamanādīni sallakkhento
esa "gacchanto vā gacchāmīti pajānāti, ṭhito vā nisinno vā sayāno vā
sayānomhīti pajānātī"ti veditabbo.
      Yathā yathā vā panassa kāyo paṇihito hoti, tathā tathā nampajānātīti
sabbasaṅgāhikavacanametaṃ. Idi vuttaṃ hoti:- yena yena vā ākārenassa kāyo
ṭhito hoti, tena tena naṃ pajānāti. Gamanākārena ṭhitaṃ gacchāmīti 1- pajānāti.
Ṭhānanisajjāsayanākārena 2- ṭhitaṃ sayānomhīti 3- pajānātīti.
@Footnote: 1 cha.Ma. gacchatīti.      2 cha.Ma. ṭhānanisajjasayanākārena.         3 cha.Ma. sayānoti.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā catuiriyāpathapariggaṇhaṇena
kāye kāyānupassī viharati. Bahiddhā vāti parassa vā catuiriyāpathapariggaṇhaṇena.
Ajjhattabahiddhā vāti kālena attano kālena parassa catuiriyāpathapariggaṇhaṇena
kāye kāyānupassī viharati. Samudayadhammānupassī  vāti ādīsu pana avijjāsamudayā
rūpasamudayoti ādinā nayena pañcahākārehi rūpakkhandhassa samudayo ca vayo ca
nīharitabbo. Taṃ hi sandhāya idha "samudayadhammānupassī vā"ti ādi vuttaṃ. Atthi
kāyoti  vā panassāti ādi vuttasadisameva.
      Idhāpi catuiriyāpathapariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā
purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano
samudayapajahano nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena
ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti idamekassa catuiriyāpathapariggāhikassa bhikkhuno
yāva arahattā niyyānamukhanti.
                      Iriyāpathapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                          -------------
                        Catusampajaññapabbavaṇṇanā
      [376] Evaṃ iriyāpathavasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni
catusampajaññavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha abhikkanteti ādīni
sāmaññaphale vaṇṇitāni. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ catusampajaññapariggaṇhaṇena
attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa
kāye kāyānupassī viharati. Idhāpi samudayadhammānupassīti ādīsu rūpakkhandhasseva
samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Sesaṃ vuttasadisameva.
      Idha catusampajaññapariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā
purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, vuttappakāro ariyamaggo
maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti. Idamekassa
catusampajaññapariggāhikassa bhikkhuno vasena yāva arahattā niyyānamukhanti.
                     Catusampajaññapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                          ------------
                       Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā
      [377] Evaṃ catusampajaññavasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni
paṭikūlamanasikāravasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha imameva kāyanti
ādīsu yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ sabbākārena vitthārato visuddhimagge
kāyagatāsatikammaṭṭhāne vuttaṃ. Ubhatomukhāti heṭṭhā ca upari cāti dvīhi mukhehi
yuttā, nānāvihitassāti nānāvidhassa.
      Idaṃ panettha opammasaṃsandanaṃ:- ubhatomukhā putoḷī 1- viya hi
cātummahābhūtiko kāyo, tattha missetvā pakkhittanānāvidhadhaññaṃ viya kesādayo
dvattiṃsākārā, cakkhumā puriso viya yogāvacaro, tassa taṃ putoḷiṃ muñcitvā
paccavekkhato nānāvidhadhaññassa pākaṭakālo viya yogino dvattiṃsākārassa
vibhūtākāro 2- veditabbo, iti ajjhattaṃ vāti evaṃ kesādipariggaṇhaṇena attano
vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye
kāyānupassī viharati. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha dvattiṃsākārapariggāhikā
sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ
purimasadisamevāti.
                    Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                          -------------
                        Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā
      [378] Evaṃ paṭikūlamanasikāravasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni
dhātumanasikāravasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tatrāyaṃ 3- opammasaṃsandanena
saddhiṃ atthavaṇṇanā:- yathā koci 4- goghātako vā tasseva bhattavettanabhaṭo
antevāsiko vā gāviṃ vadhitvā vinivijjhitvā catasso disā gatānaṃ mahāpathānaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. putoḷi, Ma.mū 12/110/79 mūtoḷī  2 cha.Ma. vibhūtakālo.
@3 cha.Ma. tatthāyaṃ   4 Ma. eko
Vemajjhaṭṭhānasaṅkhāte cātummahāpathe 1- koṭṭhāsaṃ koṭṭhāsaṃ katvā nisinno assa,
evameva bhikkhu catunnaṃ iriyāpathānaṃ yena kenaci ākārena ṭhitattā yathāṭhitaṃ
yathāṭhitattā ca yathāpaṇihitaṃ kāyaṃ "atthi imasmiṃ kāye paṭhavīdhātu .pe.
Vāyodhātū"ti evaṃ paccavekkhati.
      Kiṃ vuttaṃ hoti:- yathā goghātakassa gāviṃ posantassāpi āghātanaṃ
āharantassāpi āharitvā tattha bandhitvā ṭhapentassāpi vadhentassāpi vadhitaṃ
mataṃ passantassāpi tāvadeva gāvīti saññā na antaradhāyati, yāva naṃ padāletvā
bīlaso 2- na vibhajati. Vibhajitvā nisinnassa 3- pana gāvīsaññā 3- antaradhāyati,
maṃsasaññāva pavattati. Nāssa evaṃ hoti "ahaṃ gāviṃ vikkiṇāmi. Ime gāviṃ
harantī"ti. Athakhvassa "ahaṃ maṃsaṃ vikkiṇāmi, ime maṃsaṃ haranti"ccevaṃ hoti, evameva
imassāpi bhikkhuno pubbe bālaputhujjanakāle gihībhūtassāpi pabbajitassāpi tāvadeva
sattoti vā puggaloti vā saññā na antaradhāyati, yāva imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ
yathāpaṇihitaṃ ghanavinibbhogaṃ katvā dhātuso na paccavekkhati. Dhātuso paccavekkhato
panassa sattasaññā antaradhāyati, dhātuvaseneva cittaṃ santiṭṭhāti. Tenāha bhagavā
"imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ dhātuso paccavekkhati `atthi imasmiṃ kāye
paṭhavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātū'ti. Seyyathāpi bhikkhave dakkho goghātako
vā .pe. Vāyodhātū"ti goghātako viya hi yogī, gāvīsaññā viya sattasaññā,
cātummahāpatho viya catuiriyāpatho. Bīlaso vibhajitvā nisinnabhāvo viya dhātuso
paccavekkhaṇanti ayamettha pālivaṇṇanā. Kammaṭṭhānakathā pana visuddhimagge vitthāritā.
      Iti ajtteṃ vāti evaṃ catudhātupariggaṇhaṇena attano vā kāye
parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī
viharati. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha catudhātupariggāhikā sati
dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā catudhātupariggāhikassa 4- bhikkhuno 4-
niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ purimasadisamevāti.
                    Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                         ---------------
@Footnote: 1 cha.Ma. catumahāpathe evamuparipi         2 cha.Ma. bisaso evamuparipi
@3-3 cha.Ma. panassa gāvītisaññā              4-4 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti
                         Navasīvathikāpabbavaṇṇanā
      [379] Evaṃ dhātumanasikāravasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni
navahi sivaṭṭhikāpabbehi vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha seyyathāpi
passeyayāti yathāpi passeyya. Sarīranti matasarīraṃ. Sīvathikāya 1- chadḍitanti susāne
apaviddhaṃ. Ekāhaṃ mataṃ 2- assāti ekāhamataṃ. Dvīhaṃ mataṃ assāti dvīhamataṃ. Tīhaṃ
mataṃ 2- assāti tīhamataṃ. Kammārabhastā viya vāyunā uddhaṃ jīvitapariyādānā
yathānukkamaṃ samuggatena sūnabhāvena uddhumātattā uddhumātaṃ, uddhumātameva
uddhumātakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ uddhumātanti uddhumātakaṃ. Vinīlaṃ vuccati
viparibhinnavaṇṇaṃ, vinīlameva vinīlakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ vinīlanti vinīlakaṃ.
Maṃsussadaṭṭhānesu rattavaṇṇassa pubbasannicayaṭṭhānesu setavaṇṇassa yebhuyyena
ca nīlavaṇṇassa nīlaṭṭhānesu nīlasāṭakapārutasseva chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ.
Paribhinnaṭṭhānehi navahi vā vaṇamukhehi vissandamānapubbaṃ vipubbaṃ, vipubbameva
vipubbakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ vipubbanti vipubbakaṃ. Vipubbakaṃ jātaṃ
tathābhāvaṃ gatanti vipubbakajātaṃ.
      So imameva kāyanti so bhikkhu imaṃ attano kāyaṃ tena kāyena saddhiṃ
ñāṇeneva 3- upasaṃharati upaneti. Kathaṃ? ayampi kho kāyo evaṃdhammo evaṃbhāvī
evaṃanatītoti. Idaṃ vuttaṃ hoti:- āyu usmā viññāṇanti imesaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ
atthitāya ayaṃ kāyo ṭhānagamanādikhamo hoti, imesaṃ pana vigamā ayaṃ kāyopi
evaṃdhammoti 4- evaṃpūtikasabhāvoyeva. Evaṃbhāvīti 5- evameva uddhumātādibhedo
bhavissati, evaṃ anatītoti 6- evaṃ uddhumātādibhāvaṃ anatikkanto. 7- Iti
ajjhattaṃ vāti evaṃ uddhumātādipariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā
kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati.
      Khajjamānanti  udarādīsu nisīditvā udaramaṃsaoṭṭhamaṃsaakkhikūṭādīni
luñcitvā luñcitvā khādiyamānaṃ. Samaṃsalohitanti sāvasesamaṃsalohitayuttaṃ.
@Footnote: 1 ka. sivaṭṭhikāya cha.Ma. sivathikāya   2-2 cha.Ma. matassa evamuparipi   3 cha.Ma. ñāṇena
@4 cha.Ma. evaṃdhammo  5 cha.Ma. evaṃbhāvī   6 cha.Ma. evaṃanatīto   7 cha.Ma. anatikkantoti
Nimmaṃsalohitamakkhitanti maṃse khīṇepi lohitaṃ na sussati, taṃ sandhāya vuttaṃ
"nimmaṃsalohitamakkhitan"ti. Aññenāti aññena disābhāgena. Hatthaṭṭhikanti
catusaṭṭhibhedaṃpi hatthaṭṭhikaṃ pāṭiyekkaṃ vippakiṇṇaṃ. Pādaṭṭhikādīsupi eseva nayo.
      Terovassikānīti atikkantasaṃvaccharāni. Pūtīnīti abbhokāse ṭhitāni
vātātapavuṭṭhisamphassena terovassikāni pūtīni honti, antobhūmigatāni pana cirataraṃ
tiṭṭhanti. Cuṇṇakajātānīti cuṇṇacuṇṇaṃ hutvā vippakiṇṇāni. Sabbattha so
imamevāti vuttanayeneva khajjamānādīnaṃ vasena yojanā kātabbā. Iti ajjhattaṃ
vāti evaṃ khajjamānādipariggaṇhaṇena yāva cuṇṇakabhāvā attano vā kāye
parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī
viharati.
      Idha pana ṭhatvā nava sīvathikā samodhānetabbā. Ekāhamataṃ vāti
ādinā nayena vuttā sabbāpi ekā, kākehi vā khajjamānanti ādikā ekā,
aṭṭhikasaṅkhalikaṃ samaṃsalohitaṃ nhārusambandhanti ekā, nimmaṃsalohitamakkhitaṃ
nhārusambandhanti nhārusambandhanti ekā, aṭṭhikāni apagatasambandhānīti ādikā
ekā, aṭṭhikāni setāni saṅkhavaṇṇapaṭibhāgānīti ekā, puñjakitāni
terovassikānīti ekā, pūtīni cuṇṇakajātānīti ekā. 1-
      Evampi kho bhikkhaveti idaṃ nava sīvathikā dassetvā kāyānupassanaṃ
niṭṭhapento āha. Tattha navasīvathikāpariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā
purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano samudayapajahano
nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ
pāpuṇātīti idaṃ navasīvathikāpariggāhikānaṃ bhikkhūnaṃ yāva arahattā niyyānamukhanti.
                     Navasīvathikāpabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                           -----------
           Ettāvatā ca ānāpānapabbaṃ iriyāpathapabbaṃ catusampajaññapabbaṃ
paṭikūlamanasikārapabbaṃ dhātumanasikārapabbaṃ nava sīvathikāpabbānīti cuddasapabbā
@Footnote: 1 cha.Ma. ekāti
Kāyānupassanā niṭṭhitā hoti. Tattha ānāpānapabbaṃ paṭikūlamanasikārapabbanti
imāneva dve appanākammaṭṭhānāni, sīvathikānaṃ pana ādīnavānupassanāvasena
vuttattā sesāni dvādasāpi upacārakammaṭṭhānānevāti.
                        Kāyānupassanā niṭṭhitā.
                           ----------
                        Vedanānupassanāvaṇṇanā
      [380] Evaṃ bhagavā cuddasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ  kathetvā
idāni navavidhena vedanānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Tattha
sukhaṃ vedananti kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "ahaṃ sukhaṃ
vedanaṃ vediyāmī"ti pajānātīti attho. Tattha kāmaṃ uttānaseyyakāpi dārakā
thaññapivanādikāle sukhaṃ vediyamānā "sukhaṃ vedanaṃ vediyāmā"ti pajānanti, na
panetaṃ evarūpaṃ pajānanaṃ 1- sandhāya vuttaṃ. Evarūpaṃ hi pajānanaṃ sattūpaladdhiṃ na
pajahati, 2- sattasaññaṃ na ugaghāteti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na
hoti. Imassa pana bhikkhuno pajānanaṃ sattūpaladdhiṃ pajahati, sattasaññaṃ
ugghāteti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idaṃ hi "ko vediyati,
kassa vedanā, kiṃkāraṇā vedanā"ti evaṃ sampajānavediyanaṃ sandhāya vuttaṃ.
      Tattha ko vediyatīti na koci satto vā puggalo vā vediyati.
Kassa vedanāti na kassaci sattassa vā puggalassa vā vedanā. Kiṃkāraṇā
vedanāti vatthuārammaṇāva panassa vedanā, tasmā esa evaṃ pajānāti "taṃ
taṃ sukhādīnaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyati taṃ pana vedanāpavattiṃ
upādāya `ahaṃ vedanaṃ vediyāmī'ti vohāramattaṃ hotī"ti. Evaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ
katvā vedanāva vediyatīti sallakkhento esa "sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātī"ti
veditabbo cittalapabbate aññataro thero viya.
@Footnote: 1 cha.Ma. jānanaṃ. evamuparipi     2 cha.Ma. jahati. evamuparipi
      Thero kira aphāsukakāle balavavedanāya nitthunanto aparāparaṃ
parivattati, tameko daharo āha "kataraṃ vo bhante ṭhānaṃ rujjatī"ti. Āvuso
pāṭiyekkaṃ rujjanaṭṭhānaṃ nāma natthi, vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatīti.
Evaṃ pajānanakālato 1- paṭṭhāya adhivāsetuṃ vaṭṭati no bhanteti. Adhivāsemi
āvusoti. Adhivāsanā bhante seyyoti. Thero adhivāseti. Vāto yāva hadayaṃ 2-
phālesi, mañacake antāni rāsikatāni ahesuṃ. Thero daharassa dassesi "vaṭṭatāvuso
ettakā adhivāsanā"ti. Daharo tuṇhī ahosi. Thero viriyasamataṃ yojetvā saha
paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇitvā samasīsī hutvā parinibbāyi. Yathā ca sukhaṃ,
evaṃ dukkhaṃ .pe. Nirāmisaṃ vā 3- adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "nirāmisaṃ
adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyāmī"ti pajānāti.
      Iti bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathetvā arūpakammaṭṭhānaṃ kathento yasmā
phassavasena cittavasena vā kathiyamānaṃ na pākaṭaṃ hoti, andhakāraṃ viya khāyati,
vedanānaṃ pana uppatti 4- pākaṭā 4- vedanāvasena pākaṭaṃ hoti, tasmā sakkapañhe
viya idhāpi vedanāvasena arūpakammaṭṭhānaṃ kathesi. Tattha "duvidhaṃ hi kammaṭṭhānaṃ
rūpakammaṭṭhānaṃ arūpakammaṭṭhānañcā"ti ādi kathāmaggo sakkapañhe vuttanayeneva
veditabbo.
      Tattha sukhaṃ vedanantiādīsu ayaṃ aparopi pajānanapariyāyo, sukhaṃ
vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti sukhavedanākkhaṇe dukkhāya vedanāya abhāvato sukhaṃ
vedanaṃ vediyamāno "sukhaṃ vedanaṃ 5- vediyāmī"ti pajānāti. Tena yā pubbe
bhūtapubbā dukkhā vedanā, tassā 6- idāni abhāvato imissā ca sukhāya vedanāya
ito paṭhamaṃ abhāvato vedanā nāma aniccā addhuvā vipariṇāmadhammā, iti 6-
tattha sampajāno hoti. Vuttampi cetaṃ bhagavatā:-
      "yasmiṃ aggivessana samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, neva tasmiṃ samaye
      dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, na adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedeti, sukhaṃyeva tasmiṃ samaye
      vedanaṃ vedeti. Yasmiṃ aggivessana samaye dukkhaṃ .pe. Adukkhamasukhaṃ vedanaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. jānanakālato.  2 cha.Ma. hadayā   3 cha.Ma. vā saddo na dissati
@4-4 cha.Ma. uppattipākaṭatāYu.  5 cha.Ma. vedanaṃyeva  6 cha.Ma. tassa.  7 cha.Ma. itiha.
Vedeti, neva tasmiṃ samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, na dukkhaṃ vedanaṃ vedeti,
adukkhamasukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Sukhāpi kho aggivessana vedanā
aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammā,
dukkhāpi kho .pe. Adukkhamasukhāpi kho aggivessana vedanā aniccā .pe. Nirodhadhammā.
Evaṃ passaṃ aggivessana sutvā ariyasāvako sukhāyapi vedanāya nibbindati,
dukkhāyapi vedanāya nibbindati, adukkhamasukhāyapi vedanāya nibbindati, nibbindaṃ
virajjati, virāgā vimuccati, vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hoti, `khīṇā
jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ, nāparaṃ itthattāyā'ti pajānātī"ti. 1-
      Sāmisaṃ vā sukhanti ādīsu sāmisā sukhā nāma pañcakāmaguṇāmisasannissitā
cha gehasitā somanassavedanā. Nirāmisā sukhā nāma cha nekkhammasitā
somanassavedanā. Sāmisā dukkhā nāma cha gehasitā domanassavedanā. Nirāmisā
dukkhā nāma cha nekkhammasitā domanassavedanā. Sāmisā adukkhamasukhā nāma
cha gehasitā upekkhā vedanā. Nirāmisā adukkhamasukhā nāma cha nekkhammasitā
upekkhā vedanā. Tāsaṃpi 2- vibhāgo sakkapañhe vuttoyeva.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ sukhavedanādipariggaṇhaṇena attano vā vedanāsu,
parassa vā vedanāsu, kālena vā attano kālena vā parassa vedanāsu
vedanānupassī viharati. Samudayadhammānupassī vāti ettha pana avijjāsamudayā
vedanāsamudayoti ādīhi pañcahi pañcahi ākārehi vedanānaṃ samudayañca vayañca
passanto "samudayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, vayadhammānupassī vā vedanāsu
viharati, kālena samudayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, kālena vayadhammānupassī
vā vedanāsu viharatī"ti veditabbo. Ito paraṃ kāyānupassanāya vuttanayameva. Kevalaṃ hi
idha vedanāpariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā vedanāpariggāhakassa
bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti.
                     Vedanānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.
                           ----------
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/205/182 dīghanakhasutta             2 cha.Ma. tāsaṃ.
                         Cittānupassanāvaṇṇanā
      [381] Evaṃ navavidhena vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā idāni
soḷasavidhena cittānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Tattha sarāganti
aṭṭhavidhaṃ lobhasahagataṃ. Vītarāganti lokiyakusalābyākataṃ. Idaṃ pana yasmā sammasanaṃ
na dhammasamodhānaṃ, tasmā idha ekapadepi lokuttaraṃ na labbhati. Sesāti
cattāri akusalacittāni neva purimapadaṃ na pacchimapadaṃ bhajanti. Sadosanti duvidhaṃ
domanassasahagataṃ. Vītadosanti lokiyakusalābyākataṃ. Sesāni dasa akusalacittāti
neva purimapadaṃ na pacchimapadaṃ bhajanti. Samohanti vicikicchāsahagatañceva
uddhaccasahagatañcāti duvidhaṃ. Yasmā pana moho sabbākusalesu uppajjati, tasmā
sesānipi idha vaṭṭantiyeva. Imasmiṃyeva hi dukke 1- dvādasākusalacittāni
pariyādinnānīti. Vītamohanti lokiyakusalābyākataṃ. Saṅkhittanti thīnamiddhānupatitaṃ.
Etaṃ hi saṅkucitacittaṃ nāma. Vikkhittanti uddhaccasahagataṃ, etaṃ hi pasaṭacittaṃ nāma
      mahaggatanti rūpārūpāvacaraṃ. Amahaggatanti kāmāvacaraṃ. Sauttaranti
kāmāvacaraṃ. Anuttaranti rūpāvacarañca arūpāvacarañca. Tatrāpi sauttaraṃ rūpāvacaraṃ,
anuttaraṃ arūpāvacarameva. Samāhitanti yassa appanāsamādhi vā upacārasamādhi vā atthi.
Asamāhitanti ubhayasamādhivirahitaṃ. Vimuttanti tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimutataṃ.
Avimuttanti ubhayavimuttivirahitaṃ. Samucchedapaṭipassaddhinissaraṇavimuttīnaṃ pana idha
okāsova natthi.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ sarāgādipariggaṇhaṇena yasmiṃ yasmiṃ khaṇe
yaṃ yaṃ  cittaṃ pavattati, taṃ taṃ sallakkhento attano vā citte, parassa vā
citte, kālena vā attano, kālena vā parassa citte cittānupassī viharati.
Samudayadhammānupassīti ettha pana avijjāsamudayā viññāṇasamudayoti evaṃ pañcahi
pañcahi ākārehi viññāṇassa samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Ito paraṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. duke
Vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha cittapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ
yojanaṃ 1- katvā cittapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti 2- veditabbaṃ, sesaṃ
tādisamevāti.
                     Cittānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.
                            ---------
                     Dhammānupassanā nīvaraṇapabbavaṇṇanā
      [382] Evaṃ soḷasavidhena cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā
idāni pañcavidhena dhammānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Apica
bhagavatā kāyānupassanāya suddharūpapariggaho kathito, vedanācittānupassanāhi
suddhaarūpapariggaho. Idāni rūpārūpamissakaṃ pariggahaṃ kathetuṃ "kathañca bhikkhave"ti
ādimāha. Kāyānupassanāya vā rūpakkhandhapariggahova kathito, vedanānupassanāya
vedanākkhandhapariggahova, cittānupassanāya viññāṇakkhandhapariggahova. Idāni
saññākkhandhasaṅkhārakkhandhapariggahaṃpi kathetuṃ "kathañca bhikkhave"ti ādimāha.
      Tattha santanti abhiṇhasamudācāravasena saṃvijjamānaṃ. Asantanti asamudācāravasena
vā pahīnattā vā asaṃvijjamānaṃ. Yathā cāti yena kāraṇena kāmacchandassa uppādo
hoti. Tañca pajānātīti tañca kāraṇaṃ pajānāti. Iti imināva nayena sabbapadesu
attho veditabbo.
      Tattha subhanimitte ayonisomanasikārena kāmacchandassa uppādo hoti. Subhanimittaṃ
nāma 3- subhaṃpi subhārammaṇaṃpi. 3- Ayonisomanasikāro nāma anupāyamanasikāro
uppathamanasikāro anicce niccanti vā, dukkhe sukhanti vā, anattani attāti vā,
asubhe subhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando uppajjati.
Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave subhanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro,
ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa uppādāya uppannassa vā
kāmacchandassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 4-
@Footnote: 1 cha.Ma. padayojanaṃ   2 cha.Ma. niyyānamukhaṃ   3-3 cha.Ma. subhampi subhanimittaṃ,
@  subhārammaṇampi subhanimittaṃ       4 saṃ. mahā. 19/232/91 āhārasutta
      Asubhanimitte pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Asubhanimittaṃ nāma
asubhaṃpi asubhārammaṇaṃpi. Yonisomanasikāro nāma upāyamanasikāro pathamanasikāro
anicce aniccanti vā, dukkhe dukkhanti vā, anattani anattāti vā, asubhe
asubhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando pahiyyati.
Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave asubhanimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro,
ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa anuppādāya uppannassa vā
kāmacchandassa pahānāyā"ti. 1- Apica cha dhammā kāmacchandassa pahānāya
saṃvattanti asubhanimittassa uggaho asubhabhāvanānuyogo indriyesu guttadvāratā
bhojane mattaññutā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Dasavidhaṃ hi asubhanimittaṃ
uggaṇhantassāpi kāmacchando pahiyyati. Bhaventassāpi indriyesu
pihitadvārassāpi catunnaṃ pañcannaṃ ālopānaṃ okāse sati udakaṃ pivitvā
yāpanasīlatāya bhojane mattaññunopi. Tena vuttaṃ:-
            cattāro pañca ālope      abhutvā udakaṃ pive
            alaṃ phāsuvihārāya           pahitattassa bhikkhunoti. 2-
      Asubhakammikatissattherasadise asubhabhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi
kāmacchando pahiyyati, ṭhānanisajjādīsu dasaasubhanissitasappāyakathāyapi kāmacchando
pahiyyati, tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā kāmacchandassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi
pana chahi dhammehi pahīnassa kāmacchandassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo
hotīti pajānāti.
      Paṭighanimitte ayonisomanasikārena pana byāpādassa uppādo hoti.
Tattha paṭighanimittaṃ 3- nāma paṭighaṃpi paṭighārammaṇaṃpi. 3- Ayonisomanasikāro sabbattha
ekalakkhaṇova. Taṃ tasmiṃ nimitte bahulaṃ pavattayato byāpādo uppajjati. Tenāha
bhagavā "atthi bhikkhave paṭighanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro
anuppannassa vā byāpādassa uppādāya uppannassa vā byāpādassa bhiyyobhāvāya
vepullāyā"ti 1-:-
@Footnote: 1-1 saṃ. mahā. 19/232/94 āhārasutta (pālinayo)  2 khu. thera 26/983/395
@sāriputtattheragāthā 3-3 cha.Ma. paṭighampi paṭighanimittaṃ, paṭighārammaṇampi paṭighanimittaṃ
      Mettāya pana cetovimuttiyā yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti.
Tattha mettāti vutte appanāpi upacāropi vaṭṭati. Cetovimuttīti appanāva.
Yonisomanasikāro, vuttalakkhaṇova. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato byāpādo
pahiyyati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave mettācetovimutti, tattha
yonisomamanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā byāpādassa anuppādāya
uppanssa vā byāpādassa pahānāyā"ti. 1-
      Apica cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattanti mettānimittassa
uggaho mettābhāvanānuyogo kammassakatāpaccavekkhaṇā paṭisaṅkhānabahulīkatā 2-
kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Odissakaanodissakadisāpharaṇānañhi aññataravasena mettaṃ
uggaṇhantassāpi byāpādo pahiyyati, odiso anodiso disāpharaṇavasena 3-
mettaṃ bhāventassāpi. "tvaṃ etassa kuddho kiṃ karissasi, kiṃ tassa sīlādīni
vināsetuṃ sakkhissasi, nanu tvaṃ attano kammena āgantvā attano kammeneva
gamissasi, parassa kujajhanaṃ nāma vītaccitaṅgāratattaayasalākagūthādīni gahetvā
paraṃ paharitukāmatāya sadisaṃ hoti. Esopi tava kuddho kiṃ karissati, kiṃ te
sīlādīni vināsetuṃ sakkhissati, esa attano kammena āgantvā attano
kammeneva gamissati, apaṭicchitapaharaṇakaṃ 4- viya paṭivāte 5- khittarajamuṭṭhi viya ca
etassevesa kodho matthake patissatī"ti evaṃ attano ca parassa ca kammassakataṃ
paccavekkhantassapi, ubhayaṃ kammasasakataṃ paccavekkhitvā paṭisaṅkhāne ṭhitassāpi,
assaguttattherasadise mettābhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi byāpādo
pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu mettānissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ
"../../bdpicture/cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi
pahīnassa byāpādassa anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti.
      Aratiādīsu ayonisomanasikārena thīnamiddhassa uppādo hoti. Arati
nāma ukkaṇṭhitā. Tandī nāma kāyālasiyatā. Vijambhitā nāma kāyavinamanā.
Bhattasammado nāma bhattamucchā bhattapariḷāho. Cetaso līnattaṃ nāma cittassa
@Footnote: 1 saṃ. mahā 19/232/94 āhārasutta (pālinayo)    2 cha.Ma. paṭisaṅkhānabahulatā
@3 cha.Ma. pharaṇavasena     4 cha.Ma. appaṭicchitapaheṇakaṃ         5 cha.Ma. paṭivātaṃ
Līnākāro. Imesu aratiādīsu ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ
uppajjati. Tenāha "atthi bhikkhave arati tandi vijambhikā 1- bhattasammado cetaso
ca līnattaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā
thīnamiddhassa uppādāya uppannassa vā thīnamiddhassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti 2-
      ārabhadhātuādīsu pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Ārambhadhātu
nāma paṭhamārabhaviriyaṃ. Nikkamadhātu nāma kosajjato nikkhantatāya tato balavataraṃ.
Parakkamadhātu nāma paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato tatopi balavataraṃ. Imasmiṃ tippabhede
viriye yonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ pahiyyati. Tenāha "atthi
bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu parakkamadhātu, tattha yonisomanasikārabahulīkāro,
ayamāhāro anuppannassa vā thīnamiddhassa anuppādāya uppannassa vā
thīnamiddhassa pahānāyā"ti.
      Apica cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya saṃvattanti atibhojane
nimittaggāho iriyāpathasamparivattanatā ālokasaññāmanasikāro abbhokāsavāso
kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Āharahatthaka tatravaṭṭaka alaṃsāṭaka kākamāsaka
bhuttavamitakabhojanaṃ bhuñjitvā rattiṭṭhānadivāṭṭhāne nisinnassa hi samaṇadhammaṃ karoto
thīnamiddhaṃ mahāhatthī viya ottharantaṃ āgacchati catupañcālopaokāsaṃ pana ṭhapetvā
pānīyaṃ pivitvā yāpanasīlassa bhikkhuno taṃ na hotīti evaṃ atibhojane nimittaṃ
gaṇhantassāpi thīnamiddhaṃ pahiyyati. Yasmiṃ iriyāpathe thīnamiddhaṃ okkamati, tato
aññaṃ parivattentassāpi, rattiṃ candālokaṃ dīpālokaṃ ukkālokaṃ divā suriyālokaṃ
manasikarontassāpi, abbhokāse vasantassāpi, mahākassapattherasadise
pahīnathīnamiddhe kalyāṇamitte sevantassāpi thīnamiddhaṃ pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu
dhutaṅganissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya
saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa thīnamiddhassa arahattamaggena
āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti.
@Footnote: 1 ka. cha.Ma. vijambhitā        2 saṃ. mahā. 19/232/92 āhārasutta
      Cetaso avūpasame ayonisomanasikārena uddhaccakukkuccassa uppādo
hoti. Avūpasamo nāma avūpasantākāro, uddhaccakukkuccamevetaṃ atthato. Tattha
ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato uddhaccakukkuccaṃ uppajjati. Tenāha "atthi
bhikkhave cetaso avūpasamo, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppa-
nnassa vā uddhaccakukkuccassa uppādāya uppannassa vā uddhaccakukkuccassa
bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 1-
      Samādhisaṅkhāte pana cetaso vūpasame yonisomanasikārenassa pahānaṃ
hoti. Tenāha "atthi bhikkhave cetaso vūpasamo, tattha yonisomanasikārabahulīkāro,
ayamāhāro anuppannassa vā uddhaccakukkuccassa anuppādāya uppannassa vā
uddhaccakukkuccassa pahānāyā"ti. 2-
      Apica ca  dhammā uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattanti bahussuttā
paripucchakatā vinaye pakataññutā vuḍḍhasevitā kalyāṇamittatā sappāyakathāti.
Bāhusaccenapi hi ekaṃ vā dve vā tayo vā cattāro vā pañca vā nikāye
pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahiyyati.
Kappiyākappiyaparipucchābahulassāpi, vinayapaññattiyaṃ ciṇṇavasibhāvatāya pakataññunopi,
vuḍḍhe mahallakatthere upasaṅkamantassāpi, upālittherasadise vinayadhare
kalyāṇamitte sevantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu
kappiyākappiyanissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā
uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīne
uddhaccakukkucce uddhaccassa arahattamaggena kukkuccassa anāgāmimaggena āyatiṃ
anuppādo hotīti pajānāti.
      Vicikicchāṭhānīyesu dhammesu ayonisomanasikārena vicikicchāya uppādo
hoti. Vicikicchāṭhānīyā dhammā nāma punappunaṃ vicikicchāya kāraṇattā vicikicchāva.
Tattha ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato vicikicchā uppajjati. Tenāha "atthi
bhikkhave vicikicchaṭṭhānīyā dhammā, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro
anuppannāya vā vicikicchāya uppādāya uppannāya vā vicikicchāya bhiyyobhāvāya
vepullāyā"ti. 1-
@Footnote: 1 saṃ. mahā 19/323/92 āhārasutta         2 saṃ. mahā. 19/323/94, 205/77 (pālinayo)
      Kusalādidhammesu 1- yonisomanasikārena panassā pahānaṃ hoti. Tenāha "atthi
bhikkhave kusalākusalā dhammā sāvajjānavajjā dhammā sevitabbāsevitabbā dhammā
hīnapaṇītā dhammā kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro,
ayamāhāro anuppannāya vā vicikicchāya anuppādāya uppannāya vā
vicikicchāya pahānāyā"ti. 2-
      Apica cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattanti bahussutatā paripucchakatā
vinaye pakataññutā adhimokkhabahulatā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Bāhusaccena
hi ekaṃ vā .pe. Pañca vā nikāye pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi
vicikicchā pahiyyati. Tīṇi ratanāni ārabbha paripucchābahulassāpi, vinaye
ciṇṇavasibhāvassāpi, tīsu ratanesu okappaniyasaddhāsaṅkhātaadhimokkhabahulassāpi,
saddhādhimutte vakkalittherasadise kalyāṇamitte sevantassāpi vicikicchā
pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇanissitasappāyakathāyapi pahiyyati.
Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi
dhammehi pahīnāya vicikicchāya sotāpattimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti
pajānāti.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ pañcanīvaraṇapariggaṇhaṇena attano vā dhammesu parassa
vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati.
Samudayavayā panettha subhanimittaasubhanimittādīsu ayonisomanasikārayonisomanasikāravasena
pañcasu nīvaraṇesu vuttāyeva 3- nīharitabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ
hi idha nīvaraṇapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā nīvaraṇapariggāhakassa
bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti.
                       Nīvaraṇapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                         ---------------
@Footnote: 1 i. kusalesu  2 saṃ.mahā. 19/232/92 (pālinayo) āhārasutta
@3 cha.Ma., i. vuttanayena
                           Khandhapabbavaṇṇanā
      [383] Evaṃ pañcanīvaraṇavasena dhammānupassanaṃ vibhājitvā idāni
pañcakkhandhavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha pañcasu upādānakkhandhesūti
upādānassa khandhā upādānakkhandhā, upādānassa paccayabhūtā dhammapuñjā
dhammarāsayoti attho. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge khandhakathāya
vutto.
      Iti rūpanti idaṃ rūpaṃ, ettakaṃ rūpaṃ, na ito paraṃ rūpaṃ atthīti
sabhāvato rūpaṃ pajānāti. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo, vitthārena
pana rūpādīni visuddhimagge khandhakathāyameva vuttāni. Iti rūpassa samudayoti evaṃ
avijjāsamudayādivasena pañcahākārehi rūpassa samudayo. Iti rūpassa atthaṅgamoti
evaṃ avijjānirodhādivasena pañcahākārehi rūpassa atthaṅgamo. Vedanādīsupi
eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge udayabbayañāṇakathāya
vutto.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ pañcakkhandhapariggaṇhaṇena attano vā
dhammesu parassa vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu
dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha "avijjāsamudayā rūpasamudayo"ti ādīnaṃ
pañcasu khandhesu vuttānaṃ paññāsāya lakkhaṇānaṃ vasena nīharitabbā. Ito paraṃ
vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha khandhapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ
katvā khandhapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti.
                       Khandhapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                           ----------
                          Āyatanapabbavaṇṇanā
      [384] Evaṃ pañcakkhandhavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni
āyatanavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha chasu ajjhattikabāhiresu
Āyatanesūti cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo manoti imesu chasu ajjhattikesu,
rūpaṃ saddo gandho raso phoṭṭhabbo dhammoti imesu chasu bāhiresu. Cakkhuñca
pajānātīti cakkhupasādaṃ yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Rūpe ca pajānātīti
bahiddhā catusamuṭṭhānikarūpe ca yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Yañca tadubhayaṃ
paṭicca uppajjati saññojananti 1- yaṃ ca taṃ cakkhuñceva rūpe cāti ubhayaṃ paṭicca
kāmarāgasaññojanaṃpaṭighamānadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsabhavarāgaissāmacchariya-
avijjāsaññojananti dasavidhaṃ saññojanaṃ uppajjati, tañca yāthāvasarasalakkhaṇavasena
pajānāti.
      Kathaṃ panetaṃ uppajjatīti? cakkhudvāre tāva āpāthagataṃ iṭṭhārammaṇaṃ
Kāmassādavasena assādayato abhinandato kāmarāgasaññojanaṃ uppajjati.
Aniṭṭhārammaṇe kujjhato paṭighasaññojanaṃ uppajjati. "ṭhapetvā maṃ na 2- añño
koci etaṃ ārammaṇaṃ vibhāvetuṃ samattho atthī"ti maññato mānasaññojanaṃ
uppajjati. Etaṃ rūpārammaṇaṃ niccaṃ dhuvanti gaṇhato diṭṭhisaññojanaṃ uppajjati.
"etaṃ rūpārammaṇaṃ satto nu kho, sattassa nu kho"ti vicikicchato vicikicchāsaññojanaṃ
uppajjati. "sampattibhave vata no idaṃ sulabhaṃ jātan"ti bhavaṃ patthentassa
bhavarāgasaññojanaṃ uppajjati. "āyatiṃpi evarūpaṃ sīlabbataṃ samādiyitvā sakkā
laddhun"ti sīlabbataṃ samādiyantassa sīlabbataparāmāsasaññojanaṃ uppajjati.
"aho vatetaṃ rūpārammaṇaṃ aññe na labheyyun"ti ussuyyato issāsaññojanaṃ
uppajjati. Attanā laddhaṃ rūpārammaṇaṃ aññassa maccharāyato macchariyasaññojanaṃ
uppajjati. Sabbeheva sahajātaaññāṇavasena avijjānato 3- avijjāsaññojanaṃ
uppajjati.
      Yathā ca anuppannassāti yena kāraṇena asamudācāravasena anuppannassa
tassa dasavidhassāpi saññojanassa uppādo hoti, tañca kāraṇaṃ pajānāti.
Yathā ca uppannassāti appahīnaṭṭhena pana samudācāravasena vā uppannassa
tassa dasavidhassāpi saññojanassa yena kāraṇena pahānaṃ hoti, tañca kāraṇaṃ
@Footnote: 1 ka.,cha.Ma. saṃyojananti   2 cha.Ma. ṭhapetvā maṃ ko añño etaṃ....
@3 cha.Ma.,i. ayaṃ saddo na dissati
Pajānāti. Yathā ca pahīnassāti tadaṅgavikkhambhanappahānavasena pahīnassāpi tassa
dasavidhassa saññojanassa yena kāraṇena āyatiṃ anuppādo hoti, tañca kāraṇaṃ
pajānāti. Kena kāraṇena panassa āyatiṃ anuppādo hoti? diṭṭhivicikicchā-
sīlabbataparāmāsaissāmacchariyabhedassa tāva pañcavidhassa saññojanassa
sotāpattimaggena āyatiṃ anuppādo hoti. Kāmarāgapaṭighasaññojanadvayassa oḷārikassa
sakadāgāmimaggena, aṇusahagatassa anāgāmimaggena, mānabhavarāgaavijjāsaññojana-
ttayassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hoti. Sotañca pajānāti, sadde
cāti ādīsupi eseva nayo. Apicettha āyatanakathā vitthārato  visuddhimagge
āyatananiddese vuttanayeneva veditabbā.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ ajjhattikāyatanapariggaṇhaṇena attano
vā dhammesu bāhirāyatanapariggaṇhaṇena parassa vā dhammesu kālena vā
attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha
"avijjāsamudayā cakkhusamudayo"ti rūpāyatanassa rūpakkhandhe, arūpāyatanesu manāyatanassa
viññāṇakkhandhe, dhammāyatanassa sesakkhandhesu vuttanayena nīharitabbā.
Lokuttaradhammā na gahetabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha
āyatanapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā āyatanapariggāhakassa
bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti.
                      Āyatanapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                          ------------
                         Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā
      [385] Evaṃ chaajjhattikabāhirāyatanavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā
idāni bojjhaṅgavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha bojjhaṅgesūti
bujjhanakasattassa aṅgesu. Santanti paṭilābhavasena saṃvijjanānaṃ. Satisambojjhaṅganti
Satisaṅkhātaṃ sambojjhaṅgaṃ. Ettha 1- hi sambojjhaṅganti āraddhavipassakato paṭṭhāya
yogāvacaro sambodhi. 1- Yāya vā so satiādikāya sattadhammasāmaggiyā sambujjhati
kilesaniddāto uṭṭhāti, saccāni vā paṭivijjhati, sā dhammasāmaggī sambodhi.
Tassa sambodhissa, tassā vā sambodhiyā aṅganti sambojjhaṅgaṃ. Tena vuttaṃ
"satisaṅkhātaṃ sambojjhaṅgan"ti. Sesasambojjhaṅgesupi imināva nayena vacanaṭṭho
veditabbo. Asantanti apaṭilābhavasena avijjamānaṃ.
      Yathā ca anuppannassāti ādīsu pana satisambojjhaṅgassa tāva "atthi bhikkhave
satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro
anuppannassa vā satisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā satisambojjhaṅgassa
bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 2- evaṃ uppādo hoti.
Tattha satiyeva satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā. Yonisomanasikāro vuttalakkhaṇoyeva.
Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato satisambojjhaṅgo uppajjati.
      Apica cattāro dhammā satisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti satisampajaññaṃ
muṭṭhassatipuggalaparivajjanatā upaṭṭhitassatipuggalasevanatā tadadhimuttatāti.
Abhikkantādīsu hi sattasu ṭhānesu satisampajaññena bhattanikkhittakākasadise
muṭṭhassatipuggale parivajjanena tissadattattheraabhayattherādisadise 3-
upaṭṭhitassatipuggale sevanena ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapab-
bhāracittatāya ca satisambojjhaṅgo uppajjati. Evaṃ catūhi kāraṇehi uppannassa
panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti.
      Dhammavicayasambojjhaṅgassa pana "atthi bhikkhave kusalākusalā dhammā .pe.
Kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro
anuppannassa vā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā
dhammavicayasambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā
saṃvattatī"ti 2- evaṃ uppādo hoti.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. ettha hi sambujjhati āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhi.
@2 saṃ. mahā. 19/232/92 āhārasutta       3 cha.Ma., i. tissadattattheraabhayattherasadise
      Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti
paripucchakatā vatthuvisadakiriyā indriyasamattapaṭipādanā duppaññapugagalaparivajjanā
paññavantapuggalasevanā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā tadadhimuttatāti. Tattha
paripucchakatāti khandhadhātuāyatanaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgasamathavipassanānaṃ
atthasannissitaparipucchābahulatā. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ
visadabhāvakaraṇaṃ. Yadā hissa kesanakhalomāni atidīghāni honti, sarīraṃ vā
ussannadosañceva sedamalamakkhitaṃ ca. Tadā ajjhattikavatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ.
Yadā pana cīvaraṃ jiṇṇaṃ kiliṭṭhaṃ duggandhaṃ hoti, senāsanaṃ vā ukkalāpaṃ, tadā
bāhiravatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Tasmā kesādicchedanena uddhavirecanaadho-
virecanādīhi sarīrasallahukabhāvakaraṇena ucchādananhānaduggandhavinodanena 1- ca
ajjhattikavatthu visadaṃ kātabbaṃ. Sūcikammadhovanarajanaparibhaṇḍakaraṇādīhi bāhiravatthu
visadaṃ kātabbaṃ. Etasmiṃ hi ajjhattikabāhire vatthumhi avisade uppannesu
cittacetasikesu ñāṇaṃpi avisadaṃ hoti aparisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya
uppannadīpasikhāya obhāso viya. Visade pana ajjhattikabāhire vatthumhi uppannesu
cittacetasikesu ñāṇaṃpi visadaṃ hoti suparisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya
uppannadīpasikhāya obhāso viya. Tena vuttaṃ "vatthuvisadakiriyatā 2-
dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattatī"ti.
      Indriyasamattapaṭipādanā nāma saddhādīnaṃ indriyānaṃ samabhāvakaraṇaṃ. Sace
hissa saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, itarāni mandāni, tato viriyindriyaṃ paggahakiccaṃ
satindriyaṃ upaṭṭhānakiccaṃ samādhindriyaṃ avikkhepakiccaṃ paññindriyaṃ
dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti. Tasmā taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena vā yathā vā
manasikaroto balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena hāpetabbaṃ. Vakkalittheravatthu cettha
nidassanaṃ. Sace pana viriyindriyaṃ balavaṃ hoti, atha saddhindriyaṃ adhimokkhakiccaṃ
kātuṃ na sakkoti, na itarāni itarakiccabhedaṃ. Tasmā taṃ passaddhādibhāvanāya
hāpetabbaṃ. Tatrāpi soṇattherassa vatathuṃ dassetabbaṃ. Evaṃ sesesupi ekassa
balavabhāve sati itaresaṃ attano kiccesu asamatthatā veditabbā.
@Footnote: 1 cha.Ma. ucchādananhāpanena               2 cha.Ma. vatthuvisadakiriyā
      Visesato panettha saddhāpaññānaṃ samādhiviriyānaṃ ca samataṃ pasaṃsanti.
Balavasaddho hi mandapañño muddhappasanno 1- hoti, avatthusmiṃ pasīdati. Balavapañño
mandasaddho kerāṭikapakkhaṃ bhajati, bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hoti.
Cittuppādamatteneva  kusalaṃ hotīti atidhāvitvā dānādīni akaronto niraye
uppajjati. Ubhinnaṃ samatāya vatthusmiṃyeva pasīdati. Balavasamādhiṃ pana mandaviriyaṃ
samādhissa kosajjapakkhattā kosajjaṃ abhibhavati. Balavaviriyaṃ mandasamādhiṃ viriyassa
uddhaccapakkhattā uddhaccaṃ abhibhavati. Samādhi pana viriyena saññojito kosajje
patituṃ na labhati, viriyaṃ samādhinā saññojitaṃ uddhacce patituṃ na labhati. Tasmā
tadubhayaṃ samaṃ kātabbaṃ. Ubhayasamatāya hi appanā hoti.
      Apica samādhikammikassa balavatīpi saddhā vaṭṭati. Evaṃ hi saddahanto
okappanto appanaṃ pāpuṇissati. Samādhipaññāsu pana samādhikammikassa ekaggatā
balavatī vaṭṭati. Evaṃ hi so appanaṃ pāpuṇāti. Vipassanākammikassa paññā
balavatī vaṭṭati. Evaṃ hi so lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpuṇāti. Ubhinnaṃ pana samatāyapi
appanā hotiyeva. Sati pana sabbattha balavatī vaṭṭati. Sati hi cittaṃ uddhaccapakkhikānaṃ
saddhāviriyapaññānaṃ vasena uddhaccapātato kosajjapakkhikena ca samādhinā
kosajjapātato rakkhati. Tasmā sā loṇadhūpanā 2- viya sabbabyañjanesu
sabbakammikaamacco viya ca sabbarājakiccesu sabbattha icchitabbā. Tenāha
"sati ca pana sabbatthikā vuttā bhagavatā, kiṃkāraṇā? cittaṃ hi satipaṭisaraṇaṃ,
ārakkhapaccupaṭṭhānā ca sati, na vinā satiyā cittassa paggahaniggaho hotī"ti.
      Duppaññapuggalaparivajjanā nāma khandhādibhede anogāḷhapaññānaṃ
dummedhapuggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Paññavantapuggalasevanā nāma
samapaññāsalakkhaṇapariggāhikāya udayavayapaññāya samannāgatapuggalasevanā. Gambhīrañāṇacariya-
paccavekkhaṇā nāma gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā.
Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu dhammavicayasambojjhaṅgasamuṭṭhāpanatthaṃ
ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena
bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti.
@Footnote: 1 cha.Ma. mudhappasanno          2 cha.Ma. loṇadhūpanaṃ
      Viriyasambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu
parakkamadhātu, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā
viriyasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā viriyasambojgaṅgassa bhiyyobhāvāya
vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti.
      Apica ekādasa dhammā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti
apāyabhayapaccavekkhaṇatā ānisaṃsadassāvitā  gamanavīthipaccavekkhaṇatā piṇḍapātāpacāyanatā
dāyajjamahattapaccavekkhaṇatā satthumahattapaccavekkhaṇatā jātimahattapaccavekkhaṇatā
sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇatā  kusītapuggalaparivajjanatā āraddhaviriyapuggalasevanatā
tadadhimuttatāti.
      Tattha nirayesu pañcavidhabandhanakammakaraṇato paṭṭhāya mahādukkhaṃ anubhavanakālepi
tiracchānayoniyaṃ jālakhipanakuminādīhi gahitakālepi pājanakaṇṭakādippahāratunnassa
sakaṭavahanakālepi 2- pittivisaye anekānipi vassasahassāni ekaṃ buddhantaraṃpi
khuppipāsāhi āturībhūtakālepi kālakañjikaasuresu saṭṭhihatthaasītihatthappamāṇena
aṭṭhicammamatteneva attabhāvena vātātapādidukkhānubhavanakālepi na sakkā
viriyasambojjhaṅgaṃ uppādetuṃ, ayameva te bhikkhu kālo viriyakaraṇāyāti
evaṃ apāyabhayaṃ paccavekkhantassāpi viriyasambojjhaṅgo uppajjati.
      Na sakkā kusītena navalokuttaradhammaṃ laddhuṃ, āraddhaviriyeneva sakkā
ayamānisaṃso viriyassāti evaṃ ānisaṃsadassāvinopi uppajjati. Sabbabuddhapacceka-
buddhamahāsāvakeheva gatamaggo gantabbo. So ca na sakkā kusītena gantunti
evaṃ gamanavīthiṃ paccavekkhantassāpi uppajjati. Ye taṃ piṇḍapātādīhi upaṭṭhahanti,
ime te manussā neva ñātakā na dāsakammakarā, nāpi taṃ nissāya jīvissāmāti
te paṇītāni cīvarādīni denti. Athakho attano kārānaṃ mahapphalataṃ paccāsiṃsamānā
denti. Satthārāpi "ayaṃ ime paccaye paribhuñjitvā kāyadaḷhībahulo sukhaṃ
viharissatī"ti na evaṃ sampassatā tuyhaṃ paccayā anuññātā. Athakho "ayaṃ ime
paribhuñjamāno samaṇadhammaṃ katvā vaṭṭadukkhato muccissatī"ti tena paccayā
@Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232 āhārasutta     2 cha.Ma. sakaṭavahanādikālepi    3 cha.Ma. te
Anuññātā, sodāni tvaṃ kusīto viharanto na taṃ piṇḍaṃ apacāyissasi. 1-
Āraddhaviriyasseva hi piṇḍāpacāyanā nāma hotīti evaṃ piṇḍapātāpacāyanaṃ
paccavekkhantassāpi uppajjati ayyamittattherassa viya.
      Thero kira kasakaleṇe nāma paṭivasati. Tassa ca gocaragāme ekā
mahāupāsikā theraṃ puttaṃ katvā paṭijaggati. Sā ekadivasaṃ araññaṃ gacchantī
dhītaraṃ āha "amma asukasmiṃ ṭhāne purāṇataṇḍulā, asukasmiṃ khīraṃ, asukasmiṃ
sappi, asukasmiṃ phāṇitaṃ, tava bhātikassa ayyamittassa āgatakāle bhattaṃ pacitvā
khīrasappiphāṇitehi saddhiṃ dehīti. "tvaṃ ca kiṃ bhuñjeyyāsī"ti "ahaṃ pana hiyyo
pakkaṃ pārivāsikabhattaṃ kañjiyeneva bhuttāmhī"ti. "divā kiṃ bhuñjissasi ammāti.
"sākapaṇṇaṃ pakkhipitvā kaṇtaṇḍulehi ambilayāguṃ pacitvā ṭhapehi ammāti.
      Thero cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharantova taṃ saddaṃ sutvā attānaṃ
ovadi "mahāupāsikā kira kañjiyena pārivāsikabhattaṃ paribhuñji, divāpi
sākapaṇṇambilayāguṃ 2- bhuñjissati, tuyhaṃ atthāya pana purāṇataṇḍulādīni ācikkhati,
taṃ nissāya kho panesā neva khettaṃ na vatthuṃ na bhattaṃ na vatthaṃ paccāsiṃsati,
tisso pana sampattiyo patthayamānā deti, tvaṃ etissā tā sampattiyo dātuṃ
sakkhissasi no sakkhissasīti, ayaṃ kho pana piṇḍapāto tayā sarāgena sadosena
samohena na sakkā gaṇhitun"ti pattaṃ thavikāya pakkhipitvā gaṇṭhikaṃ muñcitvā
nivattitvā kasakaleṇameva gantvā pattaṃ heṭṭhāmañce cīvaraṃ cīvaravaṃse ṭhapetvā
"arahattaṃ apāpuṇitvā na nikkhamissāmī"ti viriyaṃ adhiṭṭhahitvā nisīdi. Dīgharattaṃ
appamatto hutvā nivuṭṭhabhikkhu vipassanaṃ vaḍḍhetvā purebhattameva arahattaṃ
patvā vikasamānamiva padumaṃ mahākhīṇāsavo sitaṃ karontova nisīdi. Leṇadvāre
rukkhampi adhivaṭṭhā devatā
              namo te purisājañña     namo te purisuttama
              yassa te āsavā khīṇā   dakkhiṇeyyosi mārisāti.
@Footnote: 1 cha.Ma. apacāyissati     2 cha.Ma. kaṇapaṇṇambilayāguṃ
Udānaṃ udānetvā "bhante piṇḍāya paviṭṭhānaṃ tumhādisānaṃ arahantānaṃ bhikkhaṃ
datvā mahallakitthiyo dukkhā muccissantī"ti āha. Thero uṭṭhahitvā dvāraṃ
vivaritvā kālaṃ olokento "pātoyevā"ti ñatvā pattacīvaraṃ ādāya gāmaṃ pāvisi.
      Dārikāpi bhattaṃ sampādetvā "idāni me bhātā āgamissati idāni
āgamissatī"ti dvāraṃ olokayamānā nisīdi. Sā there gharadvāraṃ sampatte pattaṃ
gahetvā sappiphāṇitayojitassa khīrapiṇḍapātassa pūretvā hatthe ṭhapesi. Thero
"sukhaṃ hotū"ti anumodanaṃ katvā pakkāmi. Sā taṃ olokayamānāva aṭṭhāsi.
Therassa hi tadā ativiya parisuddho  chavivaṇṇo ahosi, vippasannāni indriyāni,
mukhaṃ bandhanā muttatālapakkaṃ viya ativiya virocittha.
      Mahāupāsikā araññā āgantvā "kiṃ amma bhātiko te āgato"ti
pucchi. Sā sabbaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Upāsikā "ajja mama puttassa
pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pattan"ti ñatvā "abhiramati te amma bhātā buddhasāsane,
na ukkaṇṭhatī"ti āha.
      Mahantaṃ kho panetaṃ satthu dāyajjaṃ yadidaṃ sattaariyadhanāni nāma, taṃ
na sakkā kusītena gahetuṃ. Yathā hi vippaṭipannaṃ puttaṃ mātāpitaro "ayaṃ amhākaṃ
aputto"ti paribāhiraṃ karonti, so tesaṃ accayena dāyajjaṃ na labhati, evaṃ
kusītopi idaṃ ariyadhanadāyajjaṃ na labhati, āraddhaviriyova labhatīti dāyajjamahattaṃ
paccavekkhatopi uppajjati.
      Mahā kho pana te satthā, satthuno hi te mātu kucchimmiṃ paṭisandhiggahaṇakālepi
abhinikkhamanepi abhisambodhiyaṃpi dhammacakkappavattanayamakapāṭihāriya-
devorohaṇaāyusaṅkhāravossajjanesupi parinibbānakālepi dasasahassīlokadhātu
akampittha, yuttaṃ nu te evarūpassa sutthu sāsane pabbajitvā kusītena bhavitunti
evaṃ satthumahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
      Jātiyāpi tvaṃ idāni na lāmakajātiko, asambhinnāya mahāsammatapaveṇiyā
āgate ukkākarājavaṃse jātosi, suddhodanamahārājassa ca mahāmāyādeviyā
Ca nattā rāhulabhaddassa kaniṭṭho, tayā nāma evarūpena jinaputtena hutvā na
yuttaṃ kusītena viharitunti evaṃ jātimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
      Sāriputtamahāmoggallānā ceva asītimahāsāvakā ca viriyeneva
lokuttaradhammaṃ paṭivijjhiṃsu, tvaṃ etesaṃ sabrahmacārīnaṃ maggaṃ paṭipajjasi na
paṭipajjasīti evaṃ sabrahmacārimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati.
      Kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise visaṭṭhakāyikacetasikaviriye kusītapuggale
parivajjentassāpi āraddhaviriye pahitatte puggale sevantassāpi ṭhānanisajjādīsu
viriyuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa
panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti.
      Pītisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā,
tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā pītisambojjhaṅgassa
uppādāya uppannassa vā pītisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya
bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha pītiyeva
pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā nāma. Tassā uppādakamanasikāro yonisomanasikāro
nāma.
      Apica ekādasa dhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti buddhānussati
dhammānussati saṃghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati
lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā
tadadhimuttatāti. Buddhaguṇe anussarantassāpi hi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno
pītisambojjhaṅgo uppajjati. Dhammasaṃghaguṇe anussarantassāpi, dīgharattaṃ akhaṇḍaṃ
katvā rakkhitaṃ catupārisuddhisīlaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi dasasīlapañcasīlaṃ
paccavekkhantassāpi, dubbhikkhabhayādīsu paṇītabhojanaṃ sabrahmacārīnaṃ datvā
"evaṃ nāma adamhā"ti cāgaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi evarūpe kāle
sīlavantānaṃ dinnadānaṃ paccavekkhantassāpi, yehipi guṇehi samannāgatā devatā devattaṃ
pattā, tathārūpānaṃ guṇānaṃ attani atthitaṃ paccavekkhantassāpi, samāpattiyāpi
@Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/95 āhārasutta
Vikkhambhitā kilesā saṭṭhīpi sattatipi vassāni na samudācarantīti paccavekkhantas-
sāpi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyāya saṃsucitalūkhabhāve buddhādīsu
pasādasinehābhāvena gadrabhapiṭṭhe rajasadise lūkhapuggale parivajjantassāpi, buddhādīsu
pasādabahule muducitte siniddhapuggale sevantassāpi, ratanattayaguṇaparidīpake
pasādanīyasuttante paccavekkhantassāpi, ṭhānanisajjādīsu pītiuppādanatthaṃ
ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena
bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti.
      Passaddhisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave kāyapassaddhi cittapassaddhi, tattha
yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa
uppādāya uppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya
bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti.
      Apica satta dhammā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti
paṇītabhojanasevanatā utusukhasevanatā iriyāpathasukhasevanatā majjhatatapayogatā
sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā passaddhakāyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Paṇītaṃ hi
siniddhaṃ sappāyabhojanaṃ bhuñjantassāpi sītuṇhesu ca utūsu ṭhānādīsu ca iriyāpathesu
sappāyaṃ utuñca iriyāpathañca sevantassāpi passaddhi uppajjati. Yo pana
mahāpurisajātiko sukhautuiriyāpathakkhamo 2- hoti, na taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yassa
sabhāgavisabhāgatā atthi, tasseva visabhāge utuiriyāpathe vajjetvā sabhāge
sevantassāpi uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca kammassakatā-
paccavekkhaṇā. Iminā majjhattapayogena uppajjati. Yo leḍḍudaṇḍādīhi paraṃ
viheṭhayamānova vicarati, evarūpaṃ sāraddhakāyapuggalaṃ parivajjentassāpi, saṃyatapādapāṇiṃ
passaddhakāyapuggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu passaddhiuppādanatthāya
ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena
bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti.
@Footnote: 1. saṃ. mahā. 19/232/95 āhārasutta    2 cha.Ma. sabbautuiriyāpathakkhamo
      Samādhisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave samathanimittaṃ abyagganimittaṃ,
tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa
uppādāya uppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya
bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha samathova samathanimittaṃ
avikkhepaṭṭhena ca abyagganimittanti.
      Apica ekādasa dhammā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti
vatthuvisadakiriyatā indriyasamattapaṭipādanatā nimittakusalatā samaye cittassa
paggaṇhaṇatā samaye cittassa niggaṇhaṇatā samaye sampahaṃsanatā samaye
ajjhupekkhanatā asamāhitapuggalaparivajjanatā samāhitapuggalasevanatā
jhānavimokkhapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti. Tattha vatthuvisadakiriyā ca
indriyasamattapaṭipādanatā ca vuttanayeneva veditabbā.
      Nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggaṇhaṇakusalatā. Samaye
cittassa paggaṇhaṇatāti yasmiṃ samaye atisithilaviriyatādīhi līnacittaṃ hoti, tasmiṃ
samaye dhammavicayaviriyapītisambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa paggaṇhaṇaṃ. Samaye cittassa
niggaṇhaṇatāti yasmiṃ samaye accāraddhaviriyatādīhi uddhatacittaṃ hoti, tasmiṃ samaye
passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa niggaṇhaṇaṃ. Samaye
sampahaṃsanatāti yasmiṃ samaye cittaṃ paññāpayogamandatāya vā upasamasukhānadhigamena
vā nirassādaṃ hoti, tasmiṃ samaye aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena saṃvejeti. Aṭṭha
saṃvegavatthūni nāma jātijarābayādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte
vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ
dukakhanti. Ratanattayaguṇānussaraṇena ca pasādaṃ  janeti, ayaṃ vuccati "samaye
sampahaṃsanatā"ti.
      Samaye ajjhupekkhanatā nāma yasmiṃ samaye sammāpaṭipattiṃ āgamma
alīnaṃ anuddhataṃ anirassādaṃ ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ cittaṃ hoti,
tadāssa paggahaniggahasampahaṃsanesu na byāpāraṃ āpajjati sārathī viya samappavattesu
@Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/96 āhārasutta (pālinayo)
Assesu. Ayaṃ vuccati "samaye ajjhupekkhanatā"ti. Asamāhitapuggalaparivajjanatā
nāma upacāraṃ vā appanaṃ vā appattānaṃ vikkhittacittānaṃ puggalānaṃ ārakā
parivajjanaṃ. Samāhitapuggalasevanā nāma upacārena vā appanāya vā samāhitacittānaṃ
sevanā bhajanā payirupāsanā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu samādhiuppādanatthaṃyeva
ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ hi paṭipajjato esa uppajjati. Evaṃ uppannassa
panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti.
     Upekkhāsambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā
dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā
upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā upekkhāsambojjhaṅgassa
bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo
hoti. Tattha ca upekkhāva upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā nāma.
     Apica pañca dhammā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti
sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā satta-
saṅkhāramajjhattapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha dvīhākārehi sattamajjhattataṃ
samuṭṭhāpeti "tvaṃ attano kammena āgantvā attanova kammena gamissasi,
esopi attano kammena āgantvā attanova kammena gamissati, tvaṃ kaṃ
kelāyasī"ti evaṃ kammassakatāpaccavekkhaṇena ca "paramatthato sattoyeva natthi,
so tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ nissattapaccavekkhaṇena cāti. Dvīhevākārehi
saṅkhāramajjhattataṃ samuṭṭhāpeti "idaṃ cīvaraṃ anupubbena vaṇṇavikāratañceva
jiṇṇabhāvañca upagantvā pādapuñchanacolakaṃ hutvā yaṭṭhikoṭiyā chaḍḍanīyaṃ
bhavissati, sace panassa sāmiko bhaveyya, nāssa evaṃ vinassituṃ dadeyyā"ti
evaṃ assāmikabhāvapaccavekkhaṇena ca "anaddhaniyaṃ idaṃ tāvakālikan"ti evaṃ
tāvakālikabhāvapaccavekkhaṇena cāti. Yathā ca cīvare, evaṃ pattādīsupi yojanā
kātabbā.
@Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/96 āhārasutta (pālinayo)
      Sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatāti ettha yo puggalo gihī vā
attano puttadhītādike pabbajito vā attano antevāsikasamānūpajjhāyakādike
mamāyati, sahattheneva nesaṃ kesacchedanasūcikammacīvaradhovanarajanapattapacanādīni karoti,
muhuttaṃpi apassanto "asuko sāmaṇero kuhiṃ gato asuko daharo kuhin"ti
bhantamigo viya ito cito ca oloketi, aññena kesacchedanādīnaṃ atthāya
"muhuttaṃ asukaṃ pesethā"ti yāciyamānopi "amhepi taṃ attano kammaṃ na kārema,
tumhe naṃ gahetvā kilamissathā"ti na deti, ayaṃ sattakelāyano nāma.
      Yo pana cīvarapattathālakakattarayaṭṭhiādīni mamāyati, aññassa hatthena
parāmasituṃpi na deti, tāvakālikaṃ yācitopi "mayaṃpi imaṃ mamāyantā na paribhuñjāma,
tumhākaṃ kiṃ dassāmā"ti vadati, ayaṃ saṅkhārakelāyano nāma. Yo pana tesu
dvīsupi vatthūsu majjhatto udāsino, ayaṃ sattasaṅkhāramajjhatto nāma. Iti ayaṃ
upekkhāsambojjhaṅgo evarūpaṃ sattasaṅkhārakelāyanapuggalaṃ ārakā parivajjentassāpi
sattasaṅkhāramajjhattapuggalaṃ sevantassāpi ṭhānanisajjādīsu taduppādanatthaṃ
ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena
bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti.
      Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā sattasambojjhaṅge pariggaṇhitvā
parassa vā kālena vā attano kālena vā parassa satta sambojjhaṅge
pariggaṇhitvā dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha sambojjhaṅgānaṃ
nibbattinirodhavasena veditabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha
bojjhaṅgapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā bojjhaṅgapariggāhakassa
bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti.
                      Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                           ----------
                          Catusaccapabbavaṇṇanā
      [386] Evaṃ sattabojjhaṅgavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni
catusaccavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ
pajānātīti ṭhapetvā taṇhaṃ tebhūmikadhamme "idaṃ dukkhan"ti yathāsabhāvato pajānāti,
tasseva kho pana dukkhassa janikaṃ samuṭṭhāpikaṃ purimataṇhaṃ "ayaṃ dukkhasamudayo"ti,
ubhinnaṃ appavattinibbānaṃ "ayaṃ dukkhanirodho"ti, dukkhaparijānanaṃ samudayapajahanaṃ
nirodhasacchikaraṇaṃ ariyamaggaṃ "ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā"ti yathāsabhāvato
pajānātīti attho. Avasesā ariyasaccakathā ṭhapetvā jātiādīnaṃ padabhājanakathaṃ
visuddhimagge vitthāritāyeva.
                        Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā
      [388] Padabhājane pana katamā ca bhikkhave jātīti bhikkhave yā jātipi dukkhāti
evaṃ vuttā jāti, sā katamāti evaṃ sabbapucchāsu attho veditabbo. Yā tesaṃ
tesaṃ sattānanti idaṃ "imesaṃ nāmā"ti niyamābhāvato sabbasattapariyādānavacanaṃ.
Tamhi tamhi sattanikāyeti idaṃpi sabbasattanikāyapariyādānavacanaṃ. Jananaṃ jāti,
savikārānaṃ paṭhamābhinibbattakkhandhānametaṃ adhivacanaṃ. Sañjātīti idaṃ tassāeva
upasaggamaṇḍitaṃ vevacanaṃ. Sāeva anupaviṭṭhākārena okkamanaṭṭhena okkanti.
Nibbattisaṅkhātena abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Iti ayaṃ catubbidhāpi
sammatikathā nāma. Khandhānaṃ pātubhāvoti ayaṃ pana paramatthakathā. Ekavokārabhavādīsu
ekacatupañcabhedānaṃ khandhānaṃyeva pātubhāvo na puggalassa, tasmiṃ pana sati puggalo
pātubhūtoti vohāramattaṃ hoti. Āyatanānaṃ paṭilābhoti āyatanāni pātubhavantāneva
paṭiladdhāni nāma honti, so tesaṃ pātubhāvasaṅkhāto paṭilābhoti attho.
      Jarāti sabhāvaniddeso. Jīraṇatāti ākārabhāvaniddeso. Khaṇḍiccanti
ādi vikārabhāvaniddeso. Daharakālasmiṃ hi dantā samasetā honti, teyeva
paripaccante anukkamena vaṇṇavikāraṃ āpajjitvā tattha tattha patanti. Atha patitañca
Ṭhitañca upādāya khaṇḍitadantā khaṇḍitā nāma. Khaṇḍitānaṃ bhāvo khañḍiccanti
vuccati. Anukkamena pajajjarībhūtāni 1- kesalomāni palitāni nāma. Palitāni
sañjātāni assāti palito, palitassa bhāvo pāliccaṃ. Jarāvātappahārena
sositamaṃsalohitatāya valiyo tacamhi assāti valittaco, tassa bhāvo valittacatā.
Ettāvate dantakesalomatacesu vikāradassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā.
      Yathā 2- udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīni 3-
sambhaggaparibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so
gatamaggova pākaṭo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīnaṃ 4- khaṇḍiccādivasena
gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ  ummilitvāpi na 5- gaṇhāti, 6- na ca khaṇḍiccādīneva
jaRā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti. Yasmā pana jaraṃ pattassa āyu hāyati,
tasmā jarā "āyuno saṃhānī"ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle
supasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva ca gaṇhaṇasamatthāni cakkhvādīni
indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āḷulitāni avisadāni oḷārikaṃpi attano
visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā "indriyānaṃ paripāko"tipi phalūpacāreneva
vuttā.
      [390] Maraṇaniddese yanti maraṇaṃ sandhāya napuṃsakaniddeso, yaṃ
maraṇaṃ cutīti vuccati, cavanatāti vuccatīti ayamettha atthayojanā. Tattha cutīti
sabhāvaniddeso. Cavanatāti ākārabhāvaniddeso. Maraṇaṃ pattassa khandhā bhijjanti
ceva antaradhāyanti ca adassanaṃ gacchanti, tasmā taṃ bhedo antaradhānanti
vuccati. Maccumaraṇanti maccumaraṇaṃ na khaṇikamaraṇaṃ. Kālakiriyāti maraṇakālakiriyā. Ayaṃ
sabbāpi sammatikathāva. Khandhānaṃ bhedoti ayaṃ pana paramatthakathā. Ekavokārabhavādīsu
ekacatupañcabhedānaṃ khandhānaṃyeva bhedo na puggalassa, tasmiṃ pana sati puggalo
matoti vohāramattaṃ hoti.
      Kaḷevarassa nikkhepoti attabhāvassa nikkhePo. Maraṇampattassa hi
niratthaṃva kaliṅgaraṃ attabhāvo patti, tasmā taṃ kaḷevarassa nikkhepoti vuttaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. paṇḍarabhūtāni.  2 cha.Ma.,i. yatheva hi.  3 cha.Ma., i. tiṇarukkhādīnaṃ.
@4 Ma.,i. dantādīsu.    5 cha.Ma.,i. nasaddo na dissati.   6 cha.Ma.,i. gayhati.
Jīvitindriyassa upacchedo pana sabbākārato paramatthato maraṇaṃ. Etadeva
sammatimaraṇanti vuccati. Jīvitindriyūpacchedameva hi gahetvā lokiyā "tisso mato,
phusso mato"ti vadanti.
      [391] Byasanenāti ñātibyasanādīsu yena kenaci byasanena.
Dukkhadhammenāti vadhabandhanādinā dukkhakāraṇena. Phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa
abhibhūtassa. Sokoti yo ñātibyasanādīsu vā vadhabandhanādīsu vā aññatarasmiṃ
sati tena abhibhūtassa uppajjati socanalakkhano soko. Socitattanti socitabhāvo.
Yasmā panesa abbhantaraṃ 1- sosento parisosento uppajjati, tasmā antosoko
antoparisokoti vuccati.
      [392] "mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto"ti evaṃ ādiya 2- devanti
paridevanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittentā 3- devanti etenāti
paridevo. Tato parā dve tasseva bhāvaniddesā.
      [393] Kāyikanti kāyappasādavatthukaṃ. Dukkhamanaṭṭhena dukkhaṃ. Asātanti
amadhuraṃ. Kāyasamphassajaṃ dukkhanti kāyasamphassato jātaṃ dukkhaṃ. Asātaṃ vedayitanti
amadhuraṃ vedayitaṃ.
      [394] Cetasikanti cittasampayuttaṃ. Sesaṃ dukkhe vuttanayameva.
      [395] Āyāsoti saṃsīdanavisīdanākārappatto cittakilamatho. Balavabhāvena 4-
āyāso upāyāso. Tato parā dve attattaniyā bhāvadīpakā bhāvaniddesā.
      [398] Jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā
uppajjati. Aho vatāti patthanā. Na kho panetaṃ icchāyāti etaṃ 5- jātiyā
anāgamanaṃ vinā maggabhāvanaṃ na icchāya pattabbaṃ. Idampīti etaṃpi upari sesāni
@Footnote: 1 cha.Ma. abbhantare  2 cha.Ma.,i. ādissa ādissa.  3 cha.Ma.,i. parikittetvā.
@4 cha.Ma.,i. balavataraṃ.    5 cha.Ma.,i. evaṃ.
Upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyavatthuṃ icchanto na
labhati, taṃ alabbhaneyyavatthumhi icchanaṃ dukkhanti. Eseva nayo sabbattha.
      [399] Khandhaniddese rūpañca taṃ upādānakkhandho cāti rūpūpādānakkhandho.
Evaṃ sabbattha.
                        Samudayasaccaniddesavaṇṇanā
      [400] Yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ
punobbhavo, punobbhavo sīlaṃ assāti ponobbhavikā. Nandirāgasahagatāti
nandirāgena sahagatā. Nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ
hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo, abhinibbatti, 1- tatra tatra
abhinandinī. Rūpādīsu vā ārammaṇesu tatra tatra abhinandinī, rūpābhinandinī
saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathīdanti nipāto, tassa sā
katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā, pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ nāmaṃ.
Bhave taṇhā bhavataṇhā, bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa
rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikkantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā,
ucchedadiṭṭhisahagatarāgassetaṃ adhivacanaṃ.
      Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesāti
ādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivīsatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati.
Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ 2-
loketi ādīsu lokasmiṃ hi cakkhvādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ
patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcappasādaṃ
suvaṇṇavimāne ugghātitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya
pāmaṅgasuttaṃ viya ca maññanti, "tuṅganāsā"ti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭitvā
ṭhapitaharitālavaṭṭaṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhaṃ madhurasadaṃ 3-
maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhikaṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma.,i. ayaṃ saddo na dissati    2 cha.Ma. cakkhu. evamuparipi
@3 Ma. mudusiniddhamadhurasanti ca
Manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti. Rūpaṃ suvaṇṇakaṇṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya,
saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni
catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni "kassa aññassa evarūpāni atthī"ti maññanti.
Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhvādīni piyarūpāni ceva sātarūpāni ca honti.
Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca taṇhā punappunaṃ
pavattivasena nivīsati. Tasmā bhagavā "cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā
taṇhā uppajjamānā uppajjatī"ti ādimāha. Tattha uppajjamānā uppajjatīti
yadā uppajjamānā hoti, tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbattha.
                        Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā
      [401] Asesavirāganirodhoti ādīni sabbāni nibbānasseva
vevacanāneva. Nibbānaṃ hi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati, tasmā
taṃ "tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho"ti vuccati. Nibbānañca āgamma
taṇhā cajiyati paṭinissajjiyati vimuccati na allīyati, tasmā nibbānaṃ cāgo
paṭinissaggo mutti anālayo"ti vuccati, ekameva hi nibbānaṃ, nāmāni panassa
sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni honti. Seyyathīdaṃ, asesavirāgo
asesanirodho cāgo paṭinissaggo mutti anālayo rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayo
taṇhakkhayo anuppādo appavattaṃ animittaṃ appaṇihitaṃ anāyūhanaṃ apaṭisandhi
appavatti 1- agati ajātaṃ ajaraṃ abyādhi amataṃ asokaṃ aparidevaṃ anupāyāsaṃ
asaṃkiliṭṭhanti ādīni.
      Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāya sabbataṇhāya
yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho
panesāti ādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalāvuvalliṃ disvā
aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā
apaññattiṃ gaccheyya, tato tasmiṃ khette tittaalāvu 2- niruddhā pahīnāti
@Footnote: 1 cha.Ma. anupapatti       2 cha.Ma. tittaalābu evamuparipi
Vucceyya, evameva khette tittaalāvu viya cakkhvādīsu taṇhā. Sā arahattamaggena
mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu
khette tittaalāvu viya na paññāyati.
      Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ
tato aṭviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ, evameva aṭviyaṃ corā
viya cakkhvādīsu taṇhā. Sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā
nibbāne niruddhāva. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭviyaṃ corā viya na
paññāyati, tenassā tattheva nirodhaṃ dassento "cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ,
etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī"ti
ādimāha.
                        Maggasaccaniddesavaṇṇanā
      [402] Ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti
taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ca ariyabhāvakarattā ca ariyo. Dukkhe ñāṇanti
ādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni
vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi
abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni "pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo"ti evaṃ
saṅkhepena ca "katame pañcakkhandhā, rūpakkhandho"ti ādinā nayena vitthārena
ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro
kammaṃ karoti. Itaresu pana dvīsu saccesu nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ,
maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpanti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ karonto
cattāri saccāni ekapaṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti. Dukkhaṃ
pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyāpaṭivedhena,
maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati. Dukkhaṃ pariññābhisamayena .pe. Maggaṃ bhāvanābhisamayena
abhisameti. Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho
hoti, dvīsu pana savanapaṭivedhoyeva. Aparabhāge
Tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho hoti. Paccavekkhaṇā
pana pattasaccassa hoti ayañca ādikammiko, tasmā sā idha na vuttā.
      Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggaṇhato "dukkhaṃ parijānāmi, samudayaṃ pajahāmi,
nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī"ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā
natthi, pariggaṇhaṇato paṭṭhāya hoti. Aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva .pe.
Maggo bhāvitova hoti. Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā
duddasāni. Dukkhasaccaṃ hi uppattito pākaṭaṃ, khāṇukaṇṭakapahārādīsu "aho dukkhan"ti
vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena
uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi taṃ gambhīraṃ. Iti
tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo
bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya
sattadhā 1- bhinnassa vālassa koṭiyā koṭipaṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni
gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu
catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ dukkhe ñāṇanti
ādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva taṃ ñāṇaṃ hoti.
      Nekkhammasaṅkappādayo kāmabyāpādavihiṃsāviramaṇasaññānaṃ nānattā
pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa
akusalasaṅkappassa padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno
ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma.
      Musāvādāveramaṇīādayopi musāvādādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā
pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu catūsu ṭhānesu uppannāya
akusaladussīlyacetanāya padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā
ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma.
      Pāṇātipātāveramaṇīādayopi pāṇātipātādīhi viramaṇasaññānaṃ
nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannāya
@Footnote: 1 cha.Ma., i. satadhā.
Akusaladussīlyacetanāya akiriyato padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ
pūrayamānā ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma.
      Micchāājīvanti khādanīyabhojanīyādīnaṃ atthāya pavattitaṃ kāyavacīduccaritaṃ.
Pahāyāti vajjetvā. Sammāājīvenāti buddhappasatthena ājīvena. Jīvikaṃ 1- kappetīti
jīvitavuttiṃ 2- pavatteti. Sammāāvīvoti kuhanādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā
pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesuyeva sattasu ṭhānesu uppannāya
micchājīvadussīlyacetanāya padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā
ekāva kusalaveramaṇī  uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma.
      Anuppannānanti ekasmiṃ vā bhave tathārūpe vā ārammaṇe attano
na uppannānaṃ. Parassa pana uppajjamāne disvā "aho vata me evarūpā
pāpakā akusalā dhammā na uppajjeyyun"ti evaṃ anuppannānaṃ vā pāpakānaṃ
akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya. Chandaṃ janetīti tesaṃ anuppādakapaṭipattisādhakaṃ
viriyacchandaṃ janeti. Vāyamatīti vāyāmaṃ karoti. Viriyaṃ ārabhatīti viriyaṃ pavatteti.
Cittaṃ paggaṇhātīti viriyena cittaṃ paggahitaṃ karoti. Padahatīti kāmaṃ taco nahāru
ca, aṭṭhi ca avasissatūti padhānaṃ pavatteti.
      Uppannānanti samudācāravasena attano uppannapubbānaṃ. Idāni
tādise na uppādessāmīti tesaṃ pahānāya chandaṃ janeti. Anuppannānaṃ kusalānanti
apaṭiladdhānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ. Uppannānanti tesaṃyeva paṭiladdhānaṃ. Ṭhitiyāti
punappanaṃ uppattibandhavasena ṭhitatthaṃ. Asammosāyāti avināsanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti
uparibhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāya pāripūriyāti bhāvanāya paripūraṇatthaṃ.
Ayampi sammāvāyāmo anuppannānaṃ akusalānaṃ  anuppādanādicittānaṃ nānattā
pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesuyeva catūsu ṭhānesu kiccasādhanavasena
maggaṅgaṃ pūrayamānaṃ ekameva kusalaviriyaṃ uppajjati. Ayaṃ sammāvāyāmo nāma.
@Footnote: 1 cha.Ma., ka. jīvitaṃ        2 cha.Ma., i. jīvitappavattiṃ
      Sammāsatipi kāyādipariggāhakacittānaṃ nānattā pubbabhāge nānā,
maggakkhaṇe pana catūsu ṭhānesu kiccasādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva
sati uppajjati. Ayaṃ sammāsati nāma.
      Jhānāni pubbabhāgepi maggakkhaṇepi nānā, pubbabhāge samāpattivasena
nānā, maggakkhaṇe nānā maggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko
hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā vā dutiyajjhānādīsu aññatarajjhānikā
vā. Ekassapi paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi
dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā
jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti. Ayaṃ panassa
viseso pādakajjhānaniyamena hoti.
      Pādakajjhānaniyamena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya
vipassantassa uppanno maggo paṭhamajjhāniko hoti. Maggaṅgabojjhaṅgāni cettha
paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato vuṭṭhāya vipassantassa uppanno
dutiyajjhāniko hoti. Maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato vuṭṭhāya
vipassantassa uppanno tatiyajjhāniko. Maggaṅgāni panettha satta honti,
bojjhaṅgāni pana cha honti. Eseva nayo catutthajjhānato vuṭṭhāya yāva
nevasaññānāsaññāyatanaṃ.
      Arūpe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati, tañca lokuttaraṃ, na lokiyanti
vuttaṃ, ettha kathanti. Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato vuṭṭhāya sotāpattimaggaṃ
paṭilabhitvā arūpasamāpattiṃ bhāvetvā so āruppe uppanno, tajjhānikāvassa
tattha tayo maggā uppajjanti. Evaṃ pādakajjhānameva niyameti.
      Keci pana therā "vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamentī"ti
vadanti. Keci "puggalajjhāsayo niyametī"ti vadanti. Keci "vuṭṭhānagāminī vipassanā
niyametī"ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo visuddhimagge vuṭṭhānagāminīvipassanādhikāre
Vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati bhikkhave sammāsamādhīti ayaṃ pubbabhāge
lokiyo aparabhāge lokuttaro sammāsamādhīti vuccati.
      [403] Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā cattāri saccāni pariggaṇhitvā
parassa vā kālena vā attano kālena vā parassa cattāri saccāni pariggaṇhitvā
dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha catunnaṃ saccānaṃ yathāsambhavato
uppattinivattivasena veditabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha
catusaccapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā saccapariggāhakassa
bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti.
                      Catusaccapabbavaṇṇanā niṭṭhitā.
                     Dhammānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā.
                           -----------
      [404] Ettāvatā ānāpānapabbaṃ catuiriyāpathapabbaṃ catusampajaññapabbaṃ
dvattiṃsākāraṃ catudhātuvavatthānaṃ navasīvathikā vedanānupassanā cittānupassanā
nīvaraṇapariggaho khandhapariggaho āyatanapariggaho bojjhaṅgapariggaho saccapariggahoti
ekavīsati kammaṭṭhānāni. Tesu ānāpānaṃ dvattiṃsākāraṃ navasīvathikāti
ekādasa appanākammaṭṭhānāni honti. Dīghabhāṇakamahāsīvatthero pana "navasīvathikā
ādīnavānupassanāvasena vuttā"ti āha. Tasmā tassa matena dveyeva
appanākammaṭṭhānāni, sesāni upacārakammaṭṭhānāni. Kiṃ panetesu sabbesu
abhiniveso jāyati. Na jāyatīti. Iriyāpathasampajaññanīvaraṇabojjhaṅgesu hi abhiniveso na
jāyati, sesesu jāyatīti. Mahāsīvatthero panāha "etesupi abhiniveso jāyati. Ayaṃ
hi `atthi nukho me cattāro iriyāpathā udāhu natthi, atthi nukho me catusampajaññaṃ
udāhu natthi, atthi nukho me pañca nīvaraṇā udāhu natthi, atthi nukho me
satta bojjhaṅgā udāhu natthī'ti evaṃ pariggaṇhāti. Tasmā sabbattha abhiniveso
jāyatī"ti.
      Yo hi koci bhikkhaveti yo hi koci bhikkhave bhikkhu vā bhikkhunī vā upāsako
vā upāsikā vā. Evaṃ bhāveyyāti ādito paṭṭhāya vuttena bhāvanānukkamena
bhāveyya. Pāṭikaṅkhanti paṭikaṅkhitabbaṃ icchitabbaṃ avassaṃbhāvīti attho. Aññāti
arahattaṃ. Sati vā upādiseseti upādisese 1- vā sati aparikkhīṇe.
Anāgāmitāti anāgāmibhāvo.
      Evaṃ sattannaṃ vassānaṃ vasena sāsanassa niyyānikabhāvaṃ dassetvā
puna tato appatarepi kāle dassento tiṭṭhantu bhikkhaveti ādimāha. Sabbampi
cetaṃ majjhimassa veneyyapuggalassa vasena vuttaṃ, tikkhapaññaṃ pana sandhāya
"pātova anusiṭṭho sāyaṃ visesaṃ adhigamissati, sāyaṃ anusiṭṭho pāto visesaṃ
adhigamissatī"ti vuttaṃ. Iti bhagavā "evaṃ niyyānikaṃ bhikkhave mama sāsanan"ti
dassetvā ekavīsatiyāpi ṭhānesu arahattanikūṭena desitaṃ desanaṃ niyyātento
"ekāyano ayaṃ bhikkhave maggo .pe. Iti yantaṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca
vuttan"ti āha. Sesaṃ uttānatthamevāti. Desanāpariyosāne pana tiṃsabhikkhusahassāni
arahatte patiṭṭhahiṃsūti.
                    Mahāsatipaṭṭhānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
                        ----------------
@Footnote: 1 cha.Ma., i. upādānasese



             The Pali Atthakatha in Roman Book 5 page 357-422. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_rm.php?B=5&A=9140              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=5&A=9140              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=273              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=6257              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=6842              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=6842              Contents of The Tipitaka Volume 10 http://84000.org/tipitaka/read/?index_10

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ENGLISH letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]