|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
สจฺจานีติ พุทฺโธ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธติ ๑- เอวํ ปวตฺโต สพฺโพปิ นิทฺเทสนโย ปฏิสมฺภิทานโย วา วิตฺถาเรตพฺโพ ฯ ภควาติ อิทํ ปนสฺส คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ ฯ เตนาหุ โปราณา ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ ภควาติ วจนมุตฺตมํ ครุคารวยุตฺโต โส ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ จตุพฺพิธํ หิ นาม อาวตฺถิกํ ลิงฺคิกํ เนมิตฺตกํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ฯ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นาม โลกิยโวหาเรน ยาทิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ วจฺโฉ ทโม พลิวทฺโทติ เอวมาทิ อาวตฺถิกํ ฯ ทณฺฑี ฉตฺตี สิขี กรีติ เอวมาทิ ลิงฺคิกํ ฯ เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญติ เอวมาทิ เนมิตฺตกํ ฯ สิริวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโกติ เอวมาทิ วจนตฺถมนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ฯ อิทํ ปน ภควาติ นามํ เนมิตฺตกํ น มหามายาย น สุทฺโธทนมหาราเชน น อสีติญฺญาติสหสฺเสหิ กตํ น สกฺกสนฺตุสิตาทีหิ เทวตาวิเสเสหิ ฯ วุตฺตํ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ ฯเปฯ วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ ๒- ฯ ยํ คุณเนมิตฺตกญฺเจตํ นามํ เตสํ คุณานํ ปกาสนตฺถํ อิมํ คาถํ วทนฺติ ภคี ภชี ภาคี วิภตฺตวา อิติ อกาสิ ภคฺคนฺติ ครูติ ภาคฺยวา @เชิงอรรถ: ๑. ขุ. จู. ๓๐/๒๗๑. ขุ. ปฏิ. ๓๑/๒๖๑. ๒. ขุ. จู. ๓๐/๑๑.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.
พหูนิ ญาเยหิ สุภาวิตตฺตโน ภวนฺตโค โส ภควาติ วุจฺจตีติ ฯ นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เจตฺถ เตสํ เตสํ ปทานมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ อยํ ปน อปโร นโย ฯ ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต ภคฺเคหิ จ วิภตฺตวา ภตฺตวา วนฺตคมโน ภเวสุ ภควา ตโตติ ฯ ตตฺถ วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโยติ เอตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา สทฺทนเยน วา ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา ยสฺมา โลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ ทานสีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถิ ตสฺมา ภาคฺยวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจตีติ ญาตพฺพํ ฯ ยสฺมา ปน โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺข- ปลาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเถยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปฺปมาท- ตณฺหาวิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริตสงฺกิเลสมลวิสมสญฺญาวิตกฺก- ปปญฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคณฺฐโอฆโยคาคติตณฺหูปาทานปญฺจ- เจโตขีลวินิพนฺธนีวรณาภินนฺทนฉวิวาทมูลฉตณฺหากายสตฺตานุสย- อฏฺฐมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตอฏฺฐสต- ตณฺหาวิปรีตปฺปเภทสพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ ๑- สงฺเขปโต วา ปญฺจกิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อภญฺชิ ตสฺมา ภคฺคตฺตา เอเตสํ ปริสฺสยานํ ภคฺควาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ อาห เจตฺถ ภคฺคราโค ภคฺคโทโส ภคฺคโมโห อนาสโว @เชิงอรรถ: ๑. ตณฺหาวิจริต...อิติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.
ภคฺคสฺส ปาปกา ธมฺมา ภควา เตน วุจฺจตีติ ฯ ภาคฺยวตาย จสฺส สตปุญฺญลกฺขณธรสฺส รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ ฯ ภคฺคโทสตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติ ฯ ตถา โลกิยปริกฺขกานํ พหุมตภาโว คหฏฺฐปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา อภิคตานญฺจ เตสํ กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ จ สญฺโญชนสมตฺถตา ทีปิตา โหติ ฯ ยสฺมา จ โลเก อิสฺสริยธมฺมยสสิริกามปฺปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ภคสทฺโท วตฺตติ ฯ ปรมญฺจสฺส สกจิตฺเต อิสฺสริยํ อณิมาลงฺฆิมาทิกํ วา โลกิยสมฺมตํ สพฺพาการปริปูรํ อตฺถิ ฯ ตถา โลกุตฺตรธมฺโม โลกตฺตยพฺยาปโก ยถาภุจฺจคุณาธิคโต อติวิย ปริสุทฺโธ ยโส รูปกายทสฺสนพฺยาวฏชนนยนมนปฺปสาทชนนสมตฺถา สพฺพาการปริปูรา สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิริ ยํ ยํ เอเตน อิจฺฉิตํ ปฏฺฐิตํ อตฺตหิตํ ปริหิตํ วา ตสฺส ตสฺส ตเถว อภินิปฺผนฺนตฺตา อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติสญฺญิโต กาโม สพฺพโลกครุภาวุปฺปตฺติเหตุภูโต สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโต วา อตฺถิ ฯ ตสฺมา อิเมหิ ภเคหิ ยุตฺตตฺตาปิ ภคา อสฺส สนฺตีติ อิมินา อตฺเถน ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน กุสลาทีหิ เภเทหิ สพฺพธมฺเม ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิ วา กุสลาทิธมฺเม ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐน วา ทุกฺขมริยสจฺจํ อายุหนนิทานสํโยคปลิโพธฏฺเฐน สมุทยํ นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตอมตฏฺเฐน นิโรธํ นิยฺยานิกเหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน มคฺคํ วิภตฺตวา วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทสิตวาติ วุตฺตํ โหติ ตสฺมา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๓.
วิภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา จ เอส ทิพฺพพฺรหฺม- อริยวิหาเร กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุญฺญตาปฺปณิหิตานิมิตฺตวิโมกฺเข อญฺเญ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ ตสฺมา ภตฺตวาติ วตฺตพฺเพ ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ ตสฺมา ภเวสุ วนฺตคมโนติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ คมนสทฺทโต คการํ วนฺตสทฺทโต วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ภควาติ วุจฺจติ ฯ ยถา โลเก เมหนสฺส ขสฺส มาลาติ วตฺตพฺเพ เมขลาติ วุจฺจติ ฯ โส อิมํ โลกนฺติ โส ภควา อิมํ โลกํ ฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติ ฯ สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํ ฯ เอวํ สห มาเรน สมารกํ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํ สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ฯ ปชาตตฺตา ปชา ฯ ตํ ปชํ ฯ สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ ฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจร- เทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ ฯ สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ ฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ ฯ สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺต- สมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปวาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ ฯ ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ ฯ สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ ฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพ ฯ อปโร นโย ฯ สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต ฯ สมารกคฺคหเณน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๔.
ฉกามาวจรเทวโลโก ฯ สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปิพฺรหฺมโลโก สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปฺปริสวเสน สมฺมติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา คหิโต ฯ อปิเจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ สาเวนฺโต ตสฺส ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต ฯ ตโต เยสํ สิยา มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี กึ โสปิ เอเตน สจฺฉิกโตติ เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สมารกนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ เยสํ ปน สิยา พฺรหฺมา มหานุภาโว เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ กึ โสปิ สจฺฉิกโตติ เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ เอวํ อุกฺกฏฺฐานานํ สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมติเทเว อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส สจฺฉิกตภาวํ ปกาเสนฺโต สเทวมนุสฺสนฺติ อพฺภุคฺคโต ฯ อยเมตฺถ อนุสนฺธิกฺกโม ฯ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺถ ปน สยนฺติ สามํ อปรเนยฺโย หุตฺวา ฯ อภิญฺญาติ อภิญฺญาย อธิเกน ญาเณน ญตฺวาติ อตฺโถ ฯ สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ฯ เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต โหติ ฯ ปเวเทตีติ โพเธติ ญาเปติ ปกาเสติ ฯ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๕.
โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติ ฯ ตญฺจโข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสติ ฯ กถํ ฯ เอกคาถาปิ หิ สมนฺตภทฺรกตฺตา ธมฺมสฺส ปฐมปาเทน อาทิกลฺยาณา ทุติยตติยปาเทหิ มชฺเฌกลฺยาณา ปจฺฉิมปาเทน ปริโยสานกลฺยาณา ฯ เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสน มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ นานานุสนฺธิกํ สุตฺตํ ปฐมานุสนฺธินา อาทิกลฺยาณํ ปจฺฉิเมน ปริโยสานกลฺยาณํ เสเสหิ มชฺเฌกลฺยาณํ ฯ สกโลปิ สาสนธมฺโม อตฺตโน อตฺถภูเตน สีเลน อาทิกลฺยาโณ สมถวิปสฺสนามคฺคผเลหิ มชฺเฌกลฺยาโณ นิพฺพาเนนปิ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สีลสมาธีหิ วา อาทิกลฺยาโณ วิปสฺสนามคฺเคหิ มชฺเฌกลฺยาโณ ผลนิพฺพาเนหิ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ พุทฺธสุโพธิตาย วา อาทิกลฺยาโณ ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาโณ สงฺฆสุปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปนฺเนน อธิคนฺตพฺพาย อภิสมฺโพธิยา วา อาทิกลฺยาโณ ปจฺเจกโพธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ สาวกโพธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ สุยฺยมาโนเปส นีวรณวิกฺขมฺภนโต สวเนนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ อาทิกลฺยาโณ ปฏิปชฺชิยมาโน สมถวิปสฺสนาสุขาวหนโต ปฏิปตฺติยาปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ มชฺเฌกลฺยาโณ ตถา ปฏิปนฺโน จ ปฏิปตฺติผเล นิฏฺฐิเต ตาทิภาวาวหนโต ปฏิปตฺติผเลนปิ กลฺยาณเมว อาวหตีติ ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ นาถปฺปภวตฺตา จ ปภวสุทฺธิยา อาทิกลฺยาโณ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๖.
อตฺถสุทฺธิยา มชฺเฌกลฺยาโณ กิจฺจสุทฺธิยา ปริโยสานกลฺยาโณ ฯ ตสฺมา เอโส ภควา อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิติปฺปการเมว เทเสตีติ เวทิตพฺโพ ฯ สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปน ยสฺมา อิมํ ธมฺมํ เทเสนฺโต สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ปกาเสติ นานานเยหิ ทีเปติ ฯ ตญฺจ ยถานุรูปํ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ ฯ สงฺกาสนปฺปกาสน วิวรณ วิภชน อุตฺตานีกรณปฺปญฺญตฺติ อตฺถ ปทสมาโยคโต สาตฺถํ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถํ ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยญฺชนํ ฯ อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาวิสยโต สาตฺถํ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาวิสยโต สพฺยญฺชนํ ฯ ปณฺฑิตเวทนียโต ปริกฺขกชนปฺปสาทกนฺติ สาตฺถํ สทฺเธยฺยโต โลกิยชนปฺปสาทกนฺติ สพฺยญฺชนํ ฯ คมฺภีราธิปฺปายโต สาตฺถํ อุตฺตานปทโต สพฺยญฺชนํ ฯ อุปเนตพฺพสฺส อภาวโต สกลปริปุณฺณภาเวน เกวลปริปุณฺณํ อปเนตพฺพสฺส อภาวโต นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํ สิกฺขาตฺตยปริคฺคหิตตฺตา พฺรหฺมภูเตหิ เสฏฺเฐหิ จริตพฺพโต เตสญฺจ จริยภาวโต พฺรหฺมจริยํ ตสฺมา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ อปิจ ยสฺมา สนิทานํ สอุปฺปตฺติกญฺจ เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณํ เทเสติ เวเนยฺยานํ อนุรูปโต อตฺถสฺส อวิปรีตตาย จ เหตูทาหรณยุตฺตโต จ มชฺเฌกลฺยาณํ โสตูนํ สทฺธาปฏิลาเภน นิคมเนน จ ปริโยสานกลฺยาณํ เทเสติ ฯ เอวํ เทเสนฺโต จ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๗.
ตญฺจ ปฏิปตฺติยา อธิคมพฺยตฺติโต สาตฺถํ ปริยตฺติยา อาคมพฺยตฺติโต สพฺยญฺชนํ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธยุตฺตโต เกวลปริปุณฺณํ นิรุปกฺกิเลสโต นิตฺถรณตฺถาย ปวตฺติโต โลกามิสนิรเปกฺขโต จ ปริสุทฺธํ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ จริยโต พฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติ ฯ ตสฺมาปิ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ ฯ สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน ฯ อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม เอวรูปานํ ยถาภุจฺจคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺธานํ อรหตํ ฯ ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขินี อุมฺมิเลตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา ฯ {๒} อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนูปสงฺกมีติ เยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ ฯ ตสฺมา ยตฺถ ภควา ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ ฯ นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน สาธุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย ฯ อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานปริทีปนํ ฯ อถวา เอวํ คโต ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๘.
ภควา สทฺธึ สมฺโมทีติ ยถา คมนียาทีนิ ๑- ปุจฺฉนฺโต ภควา เตน เอวํ โสปิ ภควตา สทฺธึ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสิ สีโตทกํ วิย อุณฺโหทเกน สมฺโมทิตํ เอกีภาวํ อคมาสิ ฯ ยาย จ กจฺจิ โภ โคตม ขมนียํ กจฺจิ ยาปนียํ กจฺจิ โภโต โคตมสฺส สาวกานญฺจ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหาโรติอาทิกาย กถาย สมฺโมทิ ฯ ตํ ปีติปาโมชฺชสงฺขาตสมฺโมทชนนโต สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต จ สมฺโมทนียํ อตฺถพฺยญฺชนมธุรตาย สุจิรมฺปิ กาลํ สาเรตุํ นิรนฺตรํ ปวตฺเตตุํ อรหรูปโต สริตพฺพภาวโต จ สาราณียํ ฯ สุยฺยมานสุขโต จ สมฺโมทนียํ อนุสฺสริยมานสุขโต สาราณียํ ฯ ตถา พฺยญฺชนปริสุทฺธตาย สมฺโมทนียํ อตฺถปริสุทฺธตาย สาราณียนฺติ ฯ เอวํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ สมฺโมทนียํ กถํ สาราณียํ วีติสาเรตฺวา ปริโยสาเปตฺวา นิฏฺฐาเปตฺวา เยนตฺเถน อาคโต ตํ ปุจฺฉิตุกาโม เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส วิสมํ จนฺทิมสุริยา อนุปริวตฺตนฺตีติอาทีสุ วิย ฯ ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ ตถา นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ ฯ นิสีทีติ อุปาวิสิ ฯ ปณฺฑิตา หิ ปุริสา ครุฏฺฐานิยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ นิสีทนฺติ ฯ อยญฺจ เตสํ อญฺญตโร ตสฺมา เอกมนฺตํ นิสีทิ ฯ กถํ นิสินฺโน ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ ฯ ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา ฯ เสยฺยถีทํ ฯ อติทูรมจฺจาสนฺนํ อุปริวาตมุนฺนตปฺปเทสํ อติสมฺมุขา อติปจฺฉาติ ฯ อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม @เชิงอรรถ: ๑. ขมนียาทีนีติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๙.
โหติ อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ ฯ อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติ ฯ อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติ ฯ อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติ ฯ อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺฐพฺพํ โหติ ฯ อติปจฺฉา นิสินฺโน สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐพฺพํ โหติ ฯ ตสฺมา อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิ ฯ เตน วุตฺตํ เอกมนฺตํ นิสีทีติ ฯ เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ ฯ เอตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพมตฺถํ ทสฺเสติ ฯ ทกาโร ปทสนฺธิกโร ฯ อโวจาติ อภาสิ ฯ สุตมฺเมตนฺติ สุตํ เม ตํ ฯ เอตํ มยา สุตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพมตฺถํ ทสฺเสติ ฯ โภ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ ฯ อิทานิ ยํ เตน สุตํ ตํ ทสฺเสนฺโต น สมโณ โคตโมติ เอวมาทิมาห ฯ ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา ฯ พฺราหฺมเณติ ชาติพฺราหฺมเณ ฯ ชิณฺเณติ ชชฺชรีภูเต ชราย ขณฺฑิจฺจาทิภาวํ อาปาทิเต ฯ วุฑฺเฒติ องฺคปจฺจงฺคานํ วุฑฺฒิมริยาทปฺปตฺเต ฯ มหลฺลเกติ ชาติมหลฺลกตาย สมนฺนาคเต ฯ จิรกาลปฺปสูเตติ วุตฺตํ โหติ ฯ อทฺธคเตติ อทฺธานํ คเต ฯ เทฺว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีเตติ อธิปฺปาโย ฯ วโยอนุปฺปตฺเตติ ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺเต ฯ ปจฺฉิมวโย นาม วสฺสสตสฺส ปจฺฉิโม ตติยภาโค ฯ อปิจ ชิณฺเณติ โปราเณ ฯ จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวเยติ วุตฺตํ โหติ ฯ วุฑฺเฒติ สีลาจาราทิคุณวุฑฺฒิยุตฺเต ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๐.
มหลฺลเกติ วิภวมหนฺตตาย สมนฺนาคเต มหทฺธเน มหาโภเค ฯ อทฺธคเตติ มคฺคปฏิปนฺเน พฺราหฺมณานํ วตฺตจริยาทิมริยาทํ อวีติกฺกมฺม จรมาเน ฯ วโยอนุปฺปตฺเตติ ชาติวุฑฺฒภาวํ อนฺติมวยํ อนุปฺปตฺเตติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิทานิ อภิวาเทตีติ เอวมาทีนิ น สมโณ โคตโมติ เอตฺถ วุตฺตนกาเรน โยเชตฺวา เอวมตฺถโต เวทิตพฺพานิ น วนฺทติ นาสนา วุฏฺฐหติ นาปิ อิธ โภนฺโต นิสีทนฺตูติ เอวํ อาสเนน อุปนิมนฺเตตีติ ฯ เอตฺถ หิ วาสทฺโท วิภาวเน นาม อตฺเถ รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติอาทีสุ วิย ฯ เอวํ วตฺวา อถ อตฺตโน อภิวาทนาทีนิ อกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาห ตยิทํ โภ โคตม ตเถวาติ ยนฺตํ มยา สุตํ ตํ ตเถว ตํ สวนญฺจ เม ทสฺสนญฺจ สํสนฺทติ สเมติ อตฺถโต เอกีภาวํ คจฺฉติ ฯ น หิ ภวํ โคตโม ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตตีติ เอวํ อตฺตนา สุตํ ทิฏฺเฐน นิคเมตฺวา นินฺทนฺโต อาห ตยิทํ โภ โคตม น สมฺปนฺนเมวาติ ตํ อภิวาทนาทีนํ อกรณํ น ยุตฺตเมว ฯ อถสฺส ภควา อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนโทสํ อนุปคมฺม กรุณาสีตลหทเยน ตํ อญฺญาณํ วิธมิตฺวา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุกาโม อาห นาหนฺตํ พฺราหฺมณ ฯเปฯ มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺยาติ ฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ ฯ อหํ พฺราหฺมณ อปฏิหเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณจกฺขุนา โอโลเกนฺโตปิ ตํ ปุคฺคลํ เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก น ปสฺสามิ ยํ อหํ อภิวาเทยฺยํ วา ปจฺจุฏฺเฐยฺยํ วา อาสเนน วา นิมนฺเตยฺยํ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๑.
อนจฺฉริยํ วา เอตํ ยฺวาหํ อชฺช สพฺพญฺญุตปฺปตฺโต เอวรูปํ นิปจฺจการารหํ ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ ฯ อปิจ โข ยทาปาหํ สมฺปติชาโตว อุตฺตเรนาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สกลํ ทสสหสฺสโลกธาตุํ โอโลเกสึ ตทาปิ เอตสฺมึ สเทวกาทิเภเท โลเก ตํ ปุคฺคลํ น ปสฺสามิ ยมหํ อภิวาเทยฺยํ วา ปจฺจุฏฺเฐยฺยํ วา อาสเนน วา นิมนฺเตยฺยํ ฯ อถโข มํ โสฬสกปฺปสหสฺสายุโก ขีณาสวมหาพฺรหฺมาปิ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตฺวํ โลเก มหาปุริโส ตฺวํ สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺโค จ เชฏฺโฐ จ เสฏฺโฐ จ นตฺถิ ตยา อุตฺตริตโรติ สญฺชาตโสมนสฺโส ปฏิมาเนสิ ฯ ตทาปิจาหํ อตฺตนา อุตฺตริตรํ อปสฺสนฺโต อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรสึ อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺสาติ ฯ เอวํ สมฺปติชาตสฺสาปิ มยฺหํ อภิวาทนาทิรโห ปุคฺคโล นตฺถิ ฯ สฺวาหํ อิทานิ สพฺพญฺญุตปฺปตฺโต กํ อภิวาเทยฺยํ วา ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตยฺยํ ตสฺมา ตฺวํ พฺราหฺมณ มา ตถาคตา เอวรูปํ นิปจฺจการํ ปฏฺฐยิตฺถ ยํ หิ พฺราหฺมณ ตถาคโต อภิวาเทยฺย วา ฯเปฯ อาสเนน วา นิมนฺเตยฺย มุทฺธาปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส รตฺติปริโยสาเน ปริปากสิถิลพนฺธนํ วณฺฏา ปมุตฺตํ ตาลผลมิว คีวโต ปจฺฉิชฺชิตฺวา สหสาว ภูมิยํ วิปเตยฺย ฯ {๓} เอวํ วุตฺเตปิ พฺราหฺมโณ ทุปฺปญฺญตาย ตถาคตสฺส โลกเชฏฺฐกภาวํ อสลฺลกฺเขนฺโต เกวลํ ตํ วจนํ อสหมาโน อาห อรสรูโป ภวํ โคตโมติ ฯ อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย ยํ โลเก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๒.
อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมํ สามคฺคีรโสติ วุจฺจติ ตํ โภโต โคตมสฺส นตฺถิ ตสฺมา อรสรูโป ภวํ โคตโม อรสชาติโก อรสสภาโวติ ฯ อถสฺส ภควา จิตฺตมุทุภาวชนนตฺถํ อุชุวิปจฺจนีกภาวํ ปริหรนฺโต อญฺญถา ตสฺส วจนสฺสตฺถํ อตฺตนิ สนฺทสฺเสนฺโต อตฺถิ เขฺวส พฺราหฺมณ ปริยาโยติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ปริยาโยติ การณํ ฯ อยํ หิ ปริยายสทฺโท เทสนาวารการเณสุ วตฺตติ ฯ มธุปิณฺฑิกปริยาโยเตฺวว นํ ธาเรหีติอาทีสุ หิ เอส เทสนายํ วตฺตติ ฯ กสฺส นุโข อานนฺท อชฺช ปริยาโย ภิกฺขุนิโย โอวทิตุนฺติอาทีสุ วาเร ฯ สาธุ ภนฺเต ภควา อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขตุ ยถายํ ภิกฺขุสงฺโฆ อญฺญาย สณฺฐเหยฺยาติอาทีสุ การเณ ฯ สฺวายํ อิธ การเณ วตฺตติ ฯ ตสฺมา เอตฺถ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ อตฺถิ โข พฺราหฺมณ เอตํ การณํ เยน การเณน มํ อรสรูโป ภวํ โคตโมติ วทมาโน ปุคฺคโล สมฺมา วเทยฺย อวิตถวาทีติ สงฺขํ คจฺเฉยฺย ฯ กตโม ปน โสติ ฯ เย เต พฺราหฺมณ รูปรสา ฯเปฯ โผฏฺฐพฺพรสา เต ตถาคตสฺส ปหีนาติ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ เย เต ชาติวเสน วา อุปฺปตฺติวเสน วา เสฏฺฐสมฺมตานมฺปิ ปุถุชฺชนานํ รูปารมฺมณาทีนิ อสฺสาเทนฺตานํ อภินนฺทนฺตานํ รชฺชนฺตานํ อุปฺปชฺชนฺติ กามสุขสฺสาทสงฺขาตา รูปรสา สทฺทรสา คนฺธรสา รสรสา โผฏฺฐพฺพรสา เย อิมํ โลกํ คีวายํ พนฺธิตฺวา วิย อาวิญฺฉนฺติ วตฺถารมฺมณาทิสามคฺคิยญฺจ สติ อุปฺปนฺนตฺตา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๓.
สามคฺคีรสาติ วุจฺจนฺติ เต สพฺเพปิ ตถาคตสฺส ปหีนา ฯ มยฺหํ ปหีนาติ วตฺตพฺเพปิ มมํกาเรน อตฺตานํ อนุกฺขิปนฺโต ธมฺมํ เทเสติ ฯ เทสนาวิลาโส วา เอส ภควโต ฯ ตตฺถ ปหีนาติ จิตฺตสนฺตานโต วิคตา ชหิตา วา ฯ เอตสฺมึ ปนตฺเถ กรเณ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ ตณฺหาวิชฺชามยํ มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ฯ ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตา ฯ ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมึ ปเทเส กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปญฺญายติ เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูเล รูปาทิรเส อุทฺธริตฺวา เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ เต ตาลาวตฺถุกตาติ วุจฺจนฺติ ฯ อวิรุฬฺหิธมฺมตา วา มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตาติ ตาลาวตฺถุกตา ฯ ยสฺมา ปน เอวํ ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา โหนฺติ ยถา เนสํ ปจฺฉาภาโว น โหติ ตถา กตา โหนฺติ ตสฺมา อาห อนภาวํ กตาติ ฯ อยํ เหตฺถ ปทจฺเฉโท อนุอภาวํ กตา อนภาวํ กตาติ ฯ อนภาวํ คตาติปิ ปาโฐ ฯ ตสฺส อนุอภาวํ คตาติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ ปทจฺเฉโท อนุอภาวํ คตา อนภาวํ คตาติ ยถา อนุอจฺฉริยา อนจฺฉริยาติ ฯ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ อนาคเต อนุปฺปชฺชนกสภาวา ฯ เย หิ อภาวํ คตา เต กถํ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ฯ เตนาห อนภาวํ คตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ ฯ อยํ โข พฺราหฺมณ ปริยาโยติ อิทํ โข พฺราหฺมณ การณํ เยน มํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย อรสรูโป สมโณ โคตโมติ ฯ โน จ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๔.
โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสีติ ยญฺจ โข มํ สนฺธาย ตฺวํ วเทสิ โส ปริยาโย น โหติ ฯ กสฺมา ปน ภควา เอวมาห นนุ เอวํ วุตฺเต โย พฺราหฺมเณน วุตฺโต สามคฺคีรโส ตสฺสตฺตนิ วิชฺชมานตา อนุญฺญาตา โหตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น โหติ ฯ โย หิ ตํ สามคฺคีรสํ กาตุํ ภพฺโพ หุตฺวา น กโรติ โส ตทภาเวน อรสรูโปติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย ฯ ภควา ปน อภพฺโพว ตํ กาตุํ เตนสฺส กรเณ อภพฺพตํ ปกาเสนฺโต อาห โน จ โข ยํ ตฺวํ สนฺธาย วเทสีติ ยํ ปริยายํ สนฺธาย ตฺวํ มํ อรสรูโปติ วทสิ โส อมฺเหสุ เนว วตฺตพฺโพติ ฯ {๔} เอวํ พฺราหฺมโณ อตฺตนา อธิปฺเปตํ อรสรูปตํ อาโรเปตุํ อสกฺโกนฺโต อถาปรํ นิพฺโภโค ภวนฺติอาทิมาห ฯ สพฺพปริยาเยสุ เจตฺถ วุตฺตนเยเนว โยชนากฺกมํ วิทิตฺวา สนฺธาย ภาสิตมตฺถํ เอวํ เวทิตพฺพํ ฯ พฺราหฺมโณ ตเมว วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนกมฺมาทึ โลเก สามคฺคีปริโภโคติ มญฺญมาโน ตทภาเวน ภควนฺตํ นิพฺโภโคติ อาห ฯ ภควา ยฺวายํ รูปาทีสุ สตฺตานํ ฉนฺทราคปริโภโค ตทภาวํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๕} ปุน พฺราหฺมโณ ยํ โลเก วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนาทิกุลสมุทาจารกมฺมํ โลกิยา กโรนฺติ ตสฺส อกิริยํ สมฺปสฺสมาโน ภควนฺตํ อกิริยวาโทติ อาห ฯ ภควา ปน ยสฺมา กายทุจฺจริตาทีนํ อกิริยํ วทติ ตสฺมา ตํ อกิริยวาทํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺถ จ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๕.
วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณาวาจผรุสวาจสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพา ฯ มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เวทิตพฺพา ฯ ฐเปตฺวา เต ธมฺเม อวเสสา อกุสลา ธมฺมา อเนกวิหิตา ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ เวทิตพฺพา ฯ {๖} ปุน พฺราหฺมโณ ตเมว อภิวาทนาทิกมฺมํ ภควติ อปสฺสนฺโต อิมํ อาคมฺม อยํ โลกตนฺติ โลกปฺปเวณิ อุจฺฉิชฺชตีติ มญฺญมาโน ภควนฺตํ อุจฺเฉทวาโทติ อาห ฯ ภควา ปน ยสฺมา อฏฺฐ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ ปญฺจกามคุณิกราคสฺส ทฺวีสุ อกุสลจิตฺเตสุ อุปฺปชฺชมานกโทสสฺส จ อนาคามิมคฺเคน อุจฺเฉทํ วทติ สพฺพากุสลสมฺภวสฺส ปน นิรวเสสสฺส โมหสฺส อรหตฺตมคฺเคน อุจฺเฉทํ วทติ ฐเปตฺวา เต ตโย อวเสสานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ยถานุรูปํ จตูหิ มคฺเคหิ อุจฺเฉทํ วทติ ตสฺมา ตํ อุจฺเฉทวาทํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๗} ปุน พฺราหฺมโณ ชิคุจฺฉติ มญฺเญ สมโณ โคตโม อิทํ วโยวุฑฺฒานํ อภิวาทนาทิกุลสมุทาจารกมฺมนฺเตน น ตํ กโรตีติ มญฺญมาโน ภควนฺตํ เชคุจฺฉีติ อาห ฯ ภควา ปน ยสฺมา ชิคุจฺฉติ กายทุจฺจริตาทีหิ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ ยญฺจ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ ยญฺจ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ยญฺจ ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ ยา จ ฐเปตฺวา ตานิ ทุจฺจริตานิ อวเสสานํ ลามกฏฺเฐน ปาปกานํ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติ สมาปชฺชนา สมงฺคิภาโว ตํ สพฺพมฺปิ คูถํ วิย มณฺฑนกชาติโย ปุริโส ชิคุจฺฉติ หิริยติ ฯ ตสฺมา ตํ เชคุจฺฉิตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๖.
ตตฺถ กายทุจฺจริเตนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ {๘} ปุน พฺราหฺมโณ ตเมว อภิวาทนาทิกมฺมํ ภควติ อปสฺสนฺโต อยํ อิมํ โลกเชฏฺฐกกมฺมํ วิเนติ วินาเสติ อถวา ยสฺมา เอตํ สามีจิกมฺมํ น กโรติ ตสฺมา อยํ วิเนตพฺโพ นิคฺคณฺหิตพฺโพติ มญฺญมาโน ภควนฺตํ เวนยิโกติ อาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ วินยตีติ วินโย วินาเสตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ วินโยเอว เวนยิโก ฯ วินยํ วา อรหตีติ เวนยิโก ฯ นิคฺคหํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ภควา ปน ยสฺมา ราคาทีนํ วินยาย วูปสมาย ธมฺมํ เทเสติ ตสฺมา เวนยิโก โหติ ฯ อยเมว เอตฺถ ปทตฺโถ ฯ วินยาย ธมฺมํ เทเสตีติ เวนยิโก ฯ วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ ฯ สฺวายนฺตํ เวนยิกภาวํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ {๙} ปุน พฺราหฺมโณ ยสฺมา อภิวาทนาทีนิ สามีจิกมฺมานิ กโรนฺตา วโยวุฑฺเฒ โตเสนฺติ หาเสนฺติ อกโรนฺตา ปน ตาเปนฺติ วิเหเสนฺติ โทมนสฺสํ เนสํ อุปฺปาเทนฺติ ภควา จ ตานิ น กโรติ ตสฺมา อยํ วโยวุฑฺเฒ ตปฺปตีติ มญฺญมาโน สปฺปุริสาจารวิรหิตตฺตา วา กปณปุริโส อยนฺติ มญฺญมาโน ภควนฺตํ ตปสฺสีติ อาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ ตปตีติ ตโป โรเสติ วิเหเสตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สามีจิกมฺมากรณสฺเสตํ นามํ ฯ ตโป อสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี ฯ ทุติเย อตฺถวิกปฺเป พฺยญฺชนานิ อวิจาเรตฺวา โลเก กปณปุริโส ตปสฺสีติ วุจฺจติ ฯ ภควา ปน เย อกุสลา ธมฺมา โลกํ ตปนโต ตปนียาติ วุจฺจนฺติ เตสํ ปหีนตฺตา ยสฺมา ตปสฺสีติ สงฺขํ คโต ตสฺมา ตํ ตปสฺสิตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๗.
ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ ตปนฺตีติ ตปา ฯ อกุสลานํ ธมฺมานเมตํ อธิวจนํ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ อิธ ตปฺปติ เปจฺจ ตปฺปตีติ คาถายํ ฯ เต ตเป อสฺสิ นิรสฺสิ ปหาสิ วิทฺธํเสสีติ ตปสฺสี ฯ {๑๐} ปุน พฺราหฺมโณ ตํ อภิวาทนาทิกมฺมํ เทวโลกคพฺภสมฺปตฺติยา เทวโลกปฏิสนฺธิปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ มญฺญมาโน ภควติ จสฺส อภาวํ ทิสฺวา ภควนฺตํ อปคพฺโภติ อาห ฯ โกธวเสน วา ภควโต มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ โทสํ ทสฺเสนฺโตปิ เอวมาห ฯ ตตฺรายํ ปทตฺโถ ฯ คพฺภโต อปคโตติ อปคพฺโภ ฯ อภพฺโพ เทวโลกูปปตฺตึ ปาปุณิตุนฺติ อธิปฺปาโย ฯ หีโน วา คพฺโภ อสฺสาติ อปคพฺโภ ฯ เทวโลกคพฺภปริพาหิรตฺตา อายตึ หีนคพฺภปฏิลาภภาคีติ หีโน วาสฺส มาตุ กุจฺฉิสฺมึ คพฺภวาโส อโหสีติ อธิปฺปาโย ฯ ภควโต ปน ยสฺมา อายตึ คพฺภเสยฺยา อปคตา ตสฺมา โส ตํ อปคพฺภตํ อตฺตนิ สมฺปสฺสมาโน อปรํ ปริยายํ อนุชานาติ ฯ ตตฺร จ ยสฺส โข พฺราหฺมณ อายตึ คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ปหีนาติ เอเตสํ ปทานํ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ พฺราหฺมณ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อนาคเต คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภเว จ อภินิพฺพตฺติ อนุตฺตเรน มคฺเคน วิหตการณตฺตา ปหีนา ฯ คพฺภเสยฺยาคหเณน เจตฺถ ชลาพุชาโยนิ คหิตา ฯ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติคฺคหเณน อิตรา ติสฺโสปิ ฯ อปิจ คพฺภสฺส เสยฺยา คพฺภเสยฺยา ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ยถา จ วิญฺญาณฏฺฐิตีติ วุตฺเตปิ น วิญฺญาณโต อญฺญา ฐิติ อตฺถิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๘.
เอวมิธาปิ น คพฺภโต อญฺญา เสยฺยา เวทิตพฺพา ฯ อภินิพฺพตฺติ จ นาม ยสฺมา ปุนพฺภวภูตาปิ อปุนพฺภวภูตาปิ อตฺถิ อิธ จ ปุนพฺภวภูตา อธิปฺเปตา ตสฺมา วุตฺตํ ปุนพฺภโวเอว อภินิพฺพตฺติ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ฯ {๑๑} เอวํ อาคตกาลโต ปฏฺฐาย อรสรูปตาทีหิ อฏฺฐหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺตมฺปิ พฺราหฺมณํ ภควา ธมฺมิสฺสโร ธมฺมราชา ธมฺมสามี ตถาคโต อนุกมฺปาย สีตเลเนว จกฺขุนา โอโลเกนฺโต ยํ ธมฺมธาตุํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต โหติ ตสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฏิวิทฺธตฺตา วิคตพลาหเก อนฺตลิกฺเข สมพฺภุคฺคโต ปุณฺณจนฺโท วิย สรทกาเล สุริโย วิย จ พฺราหฺมณสฺส หทยนฺธการํ วิธมนฺโต ตานิเยว อกฺโกสวตฺถูนิ เตน เตน ปริยาเยน อญฺญถา ทสฺเสตฺวา ปุนปิ อตฺตโน กรุณาวิปฺผารํ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยภาเวน ปฏิลทฺธํ ตาทิคุณลกฺขณํ ปฐวีสมจิตฺตตํ อกุปฺปธมฺมตญฺจ ปกาเสนฺโต อยํ พฺราหฺมโณ เกวลํ ปลิตสิรขณฺฑทนฺตวลิตตจตาทีหิ อตฺตโน วุฑฺฒภาวํ สญฺชานาติ โน จ โข ชานาติ อตฺตานํ ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ วฏฺฏขาณุภูตํ อชฺช มริตฺวา ปุน เสฺวว อุตฺตานสยนทารกภาวคมนิยํ มหนฺเตน โข ปน อุสฺสาเหน มม สนฺติกํ อาคโต ตทสฺส อาคมนํ สาตฺถกํ โหตูติ จินฺเตตฺวา อิมสฺมึ โลเก อตฺตโน อปฏิสมํ ปุเรชาตภาวํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสิ ฯ ตตฺถ เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔๙.
ปีติ สมฺภาวนตฺเถ ฯ อุภเยนาปิ ยถา นาม พฺราหฺมณาติ ทสฺเสติ ฯ กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ อถโข วจนสิลิฏฺฐตาย เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เอวํ หิ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหติ ฯ ตานิสฺสูติ ตานิ อสฺสุ ฯ ภเวยฺยุนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิ ฯ สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺฐุ สมนฺตโต เสทิตานิ ฯ อุสฺมีกตานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺฐุ สมนฺตโต ภาวิตานิ ฯ กุกฺกุฏีคนฺธํ คาหาปิตานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหิ ปกาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ โยปิ เนสํ อลฺลสิเนโห โส ปริยาทานํ คจฺฉติ กปาลํ ตนุกํ โหติ ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ กุกฺกุฏโปตกา ปริณามํ คจฺฉนฺติ กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิทฺธา อาโลโก อนฺโต ปญฺญายติ อถ เต กุกฺกุฏโปตกา จิรํวต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตีติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ คีวํ ปสาเรนฺติ ฯ ตโต ตํ กปาลํ เทฺวธา ภิชฺชติ ฯ กุกฺกุฏโปตกา ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติ ฯ เอวํ นิกฺขมนฺตานญฺจ เนสํ โย ปฐมตรํ นิกฺขมติ โส เชฏฺโฐติ วุจฺจติ ตสฺมา ภควา ตาย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๐.
อุปมาย อตฺตโน เชฏฺฐภาวํ สาเธตุกาโม พฺราหฺมณํ ปุจฺฉติ โย นุโข เตสํ กุกฺกุฏจฺฉาปกานํ ฯเปฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ ฯ ตตฺถ กุกฺกุฏจฺฉาปกานนฺติ กุกฺกุฏโปตกานํ ฯ กินฺติ สฺวาสฺส วจนีโยติ โส กินฺติ วจนีโย อสฺส กึ วตฺตพฺโพ ภเวยฺย เชฏฺโฐ วา กนิฏฺโฐ วาติ ฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ ตโต พฺราหฺมโณ อาห เชฏฺโฐติสฺส โภ โคตม วจนีโยติ โภ โคตม โส เชฏฺโฐ อิติ อสฺส วจนีโยติ ฯ กสฺมา อิติ เจ ฯ โส หิ เนสํ เชฏฺโฐติ ยสฺมา โส เนสํ วุฑฺฒตโรติ อตฺโถ ฯ อถสฺส ภควา โอปมฺมํ ปฏิปาเทนฺโต อาห เอวเมว โข พฺราหฺมณ ยถา โส กุกฺกุฏจฺฉาปโก เอวํ อหมฺปิ อวิชฺชาคตาย ปชายาติ ฯ อวิชฺชาคตายาติ อวิชฺชา วุจฺจติ อญฺญาณํ ตตฺถ คตาย ฯ ปชายาติ สตฺตาธิวจนเมตํ ฯ ตสฺมา เอตฺถ อวิชฺชณฺฑโกสสฺส อนฺโต ปวิฏฺเฐสุ สตฺเตสูติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ อณฺฑภูตายาติ อณฺเฑ ภูตาย ชาตาย สญฺชาตาย ฯ ยถา หิ อณฺเฑ นิพฺพตฺตา เอกจฺเจ สตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจนฺติ เอวมยํ สพฺพาปิ ปชา อวิชฺชณฺฑโกเส นิพฺพตฺตตฺตา อณฺฑภูตาติ วุจฺจติ ฯ ปริโยนทฺธายาติ เตน อวิชฺชณฺฑโกเสน สมนฺตโต โอนทฺธาย พทฺธาย เวฐิตาย ฯ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ ตํ อวิชฺชามยํ อณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ฯ เอโกว โลเกติ สกเลปิ โลกสนฺนิวาเส อหเมว เอโก อทุติโย ฯ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํ ฯ สมฺมาสมฺโพธินฺติ สมฺมา สามญฺจ โพธึ ฯ อถวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๑.
ปสฏฺฐํ สุนฺทรญฺจ โพธึ ฯ โพธีติ รุกฺโขปิ มคฺโคปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ นิพฺพานมฺปิ วุจฺจติ ฯ โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ จ อนฺตรา จ โพธึ อนฺตรา จ คยนฺติ จ อาคตฏฺฐาเนสุ หิ รุกฺโข โพธีติ วุจฺจติ ฯ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณนฺติ อาคตฏฺฐาเน มคฺโค ฯ ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโสติ อาคตฏฺฐาเน สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ฯ ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺติ อาคตฏฺฐาเน นิพฺพานํ ฯ อิธ ปน ภควโต อรหตฺตมคฺคญฺญาณํ อธิปฺเปตํ ฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติปิ วทนฺติ ฯ อญฺเญสํ อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตโร โพธิ โหติ น โหตีติ ฯ น โหติ ฯ กสฺมา ฯ อสพฺพคุณทายกตฺตา ฯ เตสํ หิ กสฺสจิ อรหตฺตมคฺโค อรหตฺตผลเมว เทติ ฯ กสฺสจิ ติสฺโส วิชฺชา ฯ กสฺสจิ ฉ อภิญฺญา ฯ กสฺสจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฯ กสฺสจิ สาวกปารมีญาณํ ฯ ปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ ปจฺเจกโพธิญฺญาณเมว เทติ ฯ พุทฺธานํ ปน อรหตฺตมคฺโค สพฺพคุณสมฺปตฺตึ เทติ อภิเสโก วิย รญฺโญ สพฺพโลกิสฺสริยภาวํ ฯ ตสฺมา อญฺญสฺส กสฺสจิปิ อนุตฺตโร โพธิ น โหตีติ ฯ อภิสมฺพุทฺโธติ อพฺภญฺญาสึ ปฏิวิชฺฌึ ปตฺโตมฺหิ อธิคโตมฺหีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ ยเทตํ ภควตา เอวเมว โข อหํ พฺราหฺมณาติอาทินา นเยน วุตฺตํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺเทตฺวา เวทิตพฺพํ ฯ ยถา หิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อตฺตโน อณฺเฑสุ อธิสยิตาทิติวิธกิริยากรณํ เอวํ โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ติวิธานุปสฺสนากรณํ ฯ กุกฺกุฏิยา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๒.
ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส อปริหานิ ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑานํ อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคต- นิกนฺติสิเนหปริยาทานํ ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปาทนขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโว ฯ กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปริณามกาโล วิย โพธิสตฺตภูตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคหณกาโล เวทิตพฺโพ ฯ ตโต กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยากรเณน กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺส ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺพิทากาโล ๑- วิย ตสฺส ภควโต ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณํ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภิญฺญาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา สกลพุทฺธคุณสจฺฉิกตกาโล เวทิตพฺโพ ฯ สฺวาหํ พฺราหฺมณ เชฏฺโฐ เสฏฺโฐ โลกสฺสาติ โส อหํ พฺราหฺมณ ยถา เตสํ กุกฺกุฏโปตกานํ ปฐมตรํ อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา อภินิพฺพตฺโต กุกฺกุฏโปตโก เชฏฺโฐ โหติ เอวํ อวิชฺชาคตาย ปชาย ตํ @เชิงอรรถ: ๑. อภินิพฺพิธา...อิติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๓.
อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปฐมตรํ อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา เชฏฺโฐ วุฑฺฒตโมติ สงฺขํ คโต สพฺพคุเณหิ ปน อปฏิสมตฺตา เสฏฺโฐติ ฯ เอวํ ภควา อตฺตโน อนุตฺตรํ เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ พฺราหฺมณสฺส ปกาเสตฺวา อิทานิ ยาย ปฏิปทาย ตํ อธิคโต ตํ ปฏิปทํ ปุพฺพภาคโต ปภูติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห ฯ อิมํ วา ภควโต อนุตฺตรํ เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ สุตฺวา พฺราหฺมณสฺส จิตฺตเมวํ อุปฺปนฺนํ กาย นุโข ปฏิปทาย อิมํ ปตฺโตติ ตสฺส จิตฺตมญฺญาย อิมายาหํ ปฏิปทาย อิมํ อนุตฺตรํ เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ ปตฺโตติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห ฯ ตตฺถ อารทฺธํ โข ปน เม พฺราหฺมณ วิริยํ อโหสีติ พฺราหฺมณ น มยา อยํ อนุตฺตโร เชฏฺฐเสฏฺฐภาโว กุสีเตน มุฏฺฐสฺสตินา สารทฺธกาเยน วิกฺขิตฺตจิตฺเตน อธิคโต อปิจ โข ตทธิคมาย อารทฺธํ โข ปน เม วิริยํ อโหสิ โพธิมณฺเฑ นิสินฺเนน มยา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วิริยํ อารทฺธํ อโหสิ ฯ ปคฺคหิตํ อสิถิลปฺปวตฺติตนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อารทฺธตฺตาเยว จ เม ตํ อสลฺลีนํ อโหสิ ฯ น เกวลญฺจ วิริยเมว สติปิ เม อารมฺมณาภิมุขีภาเวน อุปฏฺฐิตา อโหสิ อุปฏฺฐิตตฺตาเยว จ อปฺปมุฏฺฐา ฯ ปสฺสทฺโธ กาโยติ กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิวเสน กาโยปิ เม ปสฺสทฺโธ อโหสิ ฯ ตตฺถ ยสฺมา นามกาเย ปสฺสทฺเธ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธเอว โหติ ตสฺมา นามกาโย รูปกาโยติ อวิเสเสตฺวาว ปสฺสทฺโธ กาโยติ วุตฺตํ ฯ อสารทฺโธติ โส จ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๔.
โข ปสฺสทฺธตฺตาเยว อสารทฺโธ ฯ วิคตทรโถติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ จิตฺตํปิ เม สมฺมา อาหิตํ สุฏฺฐุ ฐปิตํ อปฺปิตํ วิย อโหสิ สมาหิตตฺตาเอว จ เอกคฺคํ อจลํ นิปฺผนฺทนนฺติ ฯ เอตฺตาวตา ฌานสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตา โหติ ฯ อิทานิ อิมาย ปฏิปทาย อธิคตํ ปฐมชฺฌานํ อาทึ กตฺวา วิชฺชาตฺตยปริโยสานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต โสโข อหนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติอาทีนํ กิญฺจาปิ ตตฺถ กตเม กามา ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม อิเม วุจฺจนฺติ กามา ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโท ฯเปฯ วิจิกิจฺฉา อิเม วุจฺจนฺติ อกุสลา ธมฺมา อิติ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติ ปวิวิตฺโต เตน วุจฺจติ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติอาทินา นเยน วิภงฺเคเยว อตฺโถ วุตฺโต ตถาปิ อฏฺฐกถานยํ วินา น สุฏฺฐุ ปากโฏ โหติ อฏฺฐกถานเยเนว นํ ปกาสยิสฺสามิ ฯ เสยฺยถีทํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา อปสกฺกิตฺวา ฯ โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพ ฯ ยสฺมา จ นิยมตฺโถ ตสฺมา ตสฺมึ ปฐมชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติ ฯ กถํ ฯ วิวิจฺเจว กาเมหีติ เอวํ หิ นิยเม กริยมาเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๕.
อิทํ ปญฺญายติ นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา เยสุ สติ อิทํ นปฺปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโป วิย เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสว ตสฺมา นิยมํ กโรตีติ ฯ ตตฺถ สิยา กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต น อุตฺตรปเท กึ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยาติ ฯ น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ตนฺนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอส วุตฺโต ฯ กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํ ฯ ยถาห ฯ กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมนฺติ ฯ อุตฺตรปเทปิ ปเนส ยถา อิเธว ภิกฺขเว ปฐโม สมโณ อิธ ทุติโย สมโณติ เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ เอวํ วตฺตพฺโพ ฯ น หิ สกฺกา อิโต อญฺเญหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสลธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺฐพฺโพ ฯ ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ตถาปิ กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก วิกฺขมฺภนวิเวโกติ ตโยเอว อิธ ทฏฺฐพฺพา ฯ กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ นิทฺเทเส กตเม วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา เย จ ตตฺเถว วิภงฺเค จ ฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน กิเลสกามา วุตฺตา เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺฐพฺพา ฯ เอวํ หิ สติ วิวิจฺเจว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๖.
กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติ ฯ เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโตเยว กามสุขปริจฺจาโค ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ ฯ เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปฐเมน สงฺกิเลสวตฺถุปฺปหานํ ทุติเยน สงฺกิเลสปฺปหานํ ปฐเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค ทุติเยน พาลภาวสฺส ปฐเมน จ ปโยคสุทฺธิ ทุติเยน อาสยโปสนํ วิภาวิตํ โหตีติ วิญฺญาตพฺพํ ฯ เอส ตาว นโย กาเมหีติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข ฯ กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท กามจฺฉนฺโทเยว กาโมติ อธิปฺเปโต ฯ โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท กาโมติอาทินา นเยน วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโต ฯ กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต ฯ อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเท ฯ อเนกเภทโต จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํ ฯ อญฺเญสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา กามจฺฉนฺโทติอาทินา นเยน วิภงฺเค อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานิ ฯ นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิ ฯ เตสํ ฌานงฺคานเมว ปฏิปกฺขานิ วิทฺธํสกานีติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตถา หิ สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข ปีติ พฺยาปาทสฺส วิตกฺโก--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๗.
ถีนมิทฺธสฺส สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส วิจาโร วิจิกิจฺฉายาติ เปฏเก วุตฺตํ ฯ เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติ ฯ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํ ฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปฐเมน กามจฺฉนฺทสฺส ทุติเยน เสสนีวรณานํ ฯ ตถา ปฐเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํ ฯ โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปฐเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามูปาทานอภิชฺฌากายคณฺฐกามราคสํโยชนานํ ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคณฺฐสํโยชนานํ ฯ ปฐเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ฯ อปิจ ปฐเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺฐจิตฺตุปฺปาทานํ ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ ฯ อยํ ตาว วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอตฺถ อตฺถปฺปกาสนา ฯ เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสนฺโต สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิตกฺกนํ วิตกฺโก โอหนนฺติ ๑- วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ อาหนนปริยาหนนรโส ฯ ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ ฯ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ วิจรณํ วิจาโร อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ สฺวายํ @เชิงอรรถ: ๑. อูหนนฺติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๘.
อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ ตตฺถ สหชาตานุโยชนรโส จิตฺตสฺส อนุปฺปพนฺธนปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกตฺเถน ปุพฺพงฺคมตฺเถน จ ฆณฺฑาภิฆาตสทฺโท ๑- วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก สุขุมตฺเถน อนุรโว วิย อนุปฺปพนฺโธ วิจาโร ฯ วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺส สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทภาโว จิตฺตสฺส อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเค ฯ โส ปน เตสํ วิเสโส ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติ ฯ อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเค ปน อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ สมุเปโตติอาทินา นเยน ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา กตา ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ ฯ วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก นีวรณวิคโมติ อตฺโถ ฯ วิวิตฺโตติ วา วิเวโก นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ ฯ ตสฺมา วิเวกา ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ ฯ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีนยตีติ ปีติ ฯ สา สมฺปิยายนลกฺขณา กายจิตฺตปีนนรสา ผรณรสา วา โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานา ฯ สุขนํ สุขํ ฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ ฯ ตํ สาตลกฺขณํ ตํสมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ อนุคฺคหปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ สติปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค @เชิงอรรถ: ๑. ฆณฺฏาวิฆาต...อิติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕๙.
อิฏฺฐารมฺมณปฏิลาภตุฏฺฐิ ปีติ ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํ ฯ ยตฺถ ปีติ ตตฺถ สุขํ ฯ ยตฺถ สุขํ ตตฺถ น นิยมโต ปีติ ฯ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํ ฯ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺตูทกนฺตทสฺสนสฺสวเนสุ วิย ปีติ วนจฺฉายปฺปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํ ฯ ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุจฺจติ ฯ อถวา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิย ฯ วิเวกชํ ปีติสุขมสฺส ฌานสฺส อสฺมึ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวํปิ วิเวกชํ ปีติสุขํ ฯ ยเถว หิ ฌานํ เอวํ ปีติสุขํ เจตฺถ วิเวกชเมว โหติ ฯ ตญฺจสฺส อตฺถีติ ตสฺมา เอกปเทเนว วิเวกชปีติสุขนฺติปิ วุตฺตํ ยุชฺชติ ฯ วิภงฺเค ปน อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตนฺติอาทินา นเยเนตํ วุตฺตํ ฯ อตฺโถ ปน ตตฺราปิ เอวเมว ทฏฺฐพฺโพ ฯ ปฐมนฺติ คณนานุปุพฺพโต ปฐมํ ฯ อิทํ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ ปฐมํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ฌาเปตีติ ฌานํ ฯ อิมินา โยคิโน ฌายนฺตีติปิ ฌานํ ฯ ปจฺจนีกธมฺเม ทหนฺติ โคจรํ วา จินฺเตนฺตีติ อตฺโถ ฯ สยํ วา ตํ ฌายติ อุปนิชฺฌายตีติ ฌานํ ฯ เตเนว ตํ อุปนิชฺฌายนลกฺขณนฺติ วุจฺจติ ฯ ตเทตํ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ ทุวิธํ โหติ ฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สห อุปจาเรน อฏฺฐสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ กสิณารมฺมณูปนิชฺฌายนโต ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิ วุจฺจนฺติ ฯ กสฺมา ฯ ลกฺขณูปนิชฺฌายนโต ฯ เอตฺถ หิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๐.
วิปสฺสนา อนิจฺจลกฺขณาทีนิ อุปนิชฺฌายติ ฯ วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนกิจฺจํ ปน มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ ฯ ผลํ ปน นิโรธสฺส ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติ ฯ อิมสฺมึ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว ฌานนฺติ อธิปฺเปตํ ฯ เอตฺถาห กตมํ ปน ตํ ฌานํ นาม ยํ สวิตกฺกํ สวิจารํ ฯเปฯ ปีติสุขนฺติ เอวํ อปเทสํ อรหตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ ยถา สธโน สปริชโนติอาทีสุ ฐเปตฺวา ธนญฺจ ปริชนญฺจ อญฺโญ อปเทสารโห น โหติ เอวํ ฐเปตฺวา วิตกฺกาทิธมฺเม อญฺญํ อปเทสารหํ นตฺถิ ฯ ยถา ปน สรถา สปตฺติกา เสนาติ วุตฺเตสุ เสนงฺเคสุเอว เสนาสมฺมติ เอวมิธ ปญฺจสุ องฺเคสุเยว ฌานสมฺมติ เวทิตพฺพา ฯ กตเมสุ ปญฺจสุ ฯ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ เอเตสุ ฯ เอตาเนว หิสฺส สวิตกฺกํ สวิจารนฺติอาทินา นเยน องฺคภาเวน วุตฺตานิ ฯ อวุตฺตตฺตา เอกคฺคตา องฺคํ น โหตีติ เจ ฯ ตญฺจ น ฯ กสฺมา ฯ วุตฺตตฺตา เอว ฯ สาปิ หิ วิภงฺเค ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ เอวํ วุตฺตาเยว ตสฺมา ยถา สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ เอวํ สจิตฺเตกคฺคตนฺติ อิธ อวุตฺเตปิ อิมินา วิภงฺควจเนน จิตฺเตกคฺคตาปิ องฺคเมวาติ เวทิตพฺพา ฯ เยน หิ อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต โสเอว เตน วิภงฺเคปิ ปกาสิโตติ ฯ อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปสมฺปาทยิตฺวา วา นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ วิภงฺเค ปน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๑.
อุปสมฺปชฺชาติ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทาติ วุตฺตํ ฯ ตสฺสาปิ เอวเมวตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ วิหาสินฺติ โพธิมณฺเฑ นิสชฺชาสงฺขาเตน อิริยาปถวิหาเรน อิติวุตฺตปฺปการชฺฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺตึ ปาลนํ ยปนํ ยาปนํ จารํ วิหารํ อภินิปฺผาเทสินฺติ อตฺโถ ฯ วุตฺตํ เหตํ วิภงฺเค วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ เตน วุจฺจติ วิหรตีติ ฯ กึ ปน กตฺวา ภควา อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ฯ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา ฯ กตรํ ฯ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ฯ อญฺเญน ตทตฺถิเกน กึ กาตพฺพนฺติ ฯ อญฺเญนปิ เอตํ วา กมฺมฏฺฐานํ ปฐวีกสิณาทีนํ วา อญฺญตรํ ภาเวตพฺพํ ฯ เตสํ ภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ฯ อิธ ปน วุจฺจมาเน อติภาริยํ วินยนิทานํ โหติ ฯ ตสฺมา ปาลิยา อตฺถปฺปกาสนมตฺตเมว กโรมาติ ฯ ปฐมชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา ฯ ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ อญฺเญว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย อญฺเญ อิธ โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๒.
อธิปฺเปตํ ฯ วิภงฺเค ปน อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ ๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ ยสฺมา ปน นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ ฯ สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธา สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลํ วตฺถํ วิย ฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน เจโต สมฺปสาทยติ ตสฺมาปิ สมฺปสาทนนฺติ วุตฺตํ ฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ ปุริมสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธึ โยเชตพฺพํ ฯ ตตฺรายํ อตฺถโยชนา ฯ เอโก อุเทตีติ เอโกทิ วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถ ฯ เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ ฯ วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวา อิติปิ วฏฺฏติ ฯ อถวา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทยตีติ อุทิ อุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถ ฯ เสฏฺฐฏฺเฐน เอโก จ โส อุทิ จาติ เอโกทิ ฯ สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ อิติ อิมํ เอโกทึ ภาเวติ วฑฺฒยตีติ อิทํ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ ฯ โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส น สตฺตสฺส น ชีวสฺส ตสฺมา เอตํ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ วุตฺตํ ฯ นนุ จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ อถ กสฺมา อิทเมว สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวญฺจาติ วุตฺตํ ฯ วุจฺจเต ฯ อทุํ หิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๓.
วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํ ฯ น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ สมาธิปิ น สุฏฺฐุ ปากโฏ ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํ ฯ อิมสฺมึ ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว สมาธิปิ ปากโฏ ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วิภงฺเค ปน สมฺปสาทนนฺติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท ฯ เจตโส เอโกทิภาวนฺติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ ฯเปฯ สมาธีติ ๑- เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ เอวํ วุตฺเตน ปเนเตน สทฺธึ อยํ อตฺถวณฺณนา ยถา น วิรุชฺฌติ อญฺญทตฺถุํ สํสนฺทติ เจว สเมติ จ เอวํ เวทิตพฺพา ฯ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมึ เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํ ฯ อิมินาว นเยน อวิจารํ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อิติ อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา เตน วุจฺจติ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ เอตฺถาห นนุ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ อิมินาปิ อยํ อตฺโถ สิทฺโธ อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ฯ วุจฺจเต ฯ เอวเมว สิทฺโธวายมตฺโถ น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ ฯ นนุ อโวจุมฺห โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมาธิคโม โหตีติ ทีปนตฺถํ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ฯ อปิจ @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๘.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๔.
วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ น กิเลสกาลุสฺสิยสฺส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา จ เอโกทิภาวํ น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา ปฐมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ วจนํ ฯ ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํ ฯ วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปน อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ อิทํ วจนํ ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ วตฺตพฺพเมวาติ ฯ สมาธิชนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิโต วา สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปฐมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ อถโข อยเมว สมาธีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จ ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว สมาธิชนฺติ วุตฺตํ ฯ ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมว ฯ ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ทุติยํ ฯ อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติปิ ทุติยํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ปน ยถา ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ โหติ เอวมิทํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ๑- ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ สมฺปสาทนํ ปน ฐเปตฺวา นิปฺปริยาเยน ติวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ ปีติ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ๒- ฯ @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๔๙. ๒. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๕.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๕.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ทุติยชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ ปีติยา จ วิราคาติ เอตฺถ วุตฺตตฺถาเยว ปีติ ฯ วิราโคติ ตสฺสา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา ฯ อุภินฺนมนฺตรา จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ ฯ โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วา ฯ ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา วิราคา จ กิญฺจิ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ วูปสมา จาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ ตทา ปีติยา จ วิราคา กิญฺจิ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา อิมสฺส ปน ฌานสฺส มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํ ฯ วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ หิ วุตฺเต อิทํ ปญฺญายติ นูน วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสาติ ฯ ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สญฺโญชนานํ ปหานาติ เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนนตฺถํ เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วปสโม วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ ฯ เตนายมตฺโถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๖.
วุตฺโต ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ ฯ อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา สมํ ปสฺสติ อปกฺขปติตาว หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถ ฯ ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี อุเปกฺขโกติ วุจฺจติ ฯ อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ ฉฬงฺคูเปกฺขา พฺรหฺมวิหารูเปกฺขา โพชฺฌงฺคูเปกฺขา วิริยูเปกฺขา สงฺขารูเปกฺขา เวทนูเปกฺขา วิปสฺสนูเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขา ฌานูเปกฺขา ปาริสุทฺธิอุเปกฺขาติ ฯ เอวมยํ ทสวิธาปิ ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโต ภูมิปุคฺคล- จิตฺตารมฺมณกฺขนฺธสงฺคหเอกกฺขณกุสลตฺติกสงฺเขปวเสน จ ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺฐกถาย ภยเภรวสุตฺตวณฺณนาย อตฺถสาลินิยา วา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา ฯ อิธ ปน วุจฺจมานา วินยนิทานํ อติภาริยํ กโรตีติ น วุตฺตา ฯ ลกฺขณาทิโต ปน อิธ อธิปฺเปตูเปกฺขา มชฺฌตฺตลกฺขณา อนาโภครสา อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานา ปีติวิราคปทฏฺฐานาติ ฯ เอตฺถาห นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาว โหติ สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ตสฺมา ตตฺราปิ อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา สา กสฺมา น วุตฺตาติ ฯ อปริพฺยตฺตกิจฺจโต ฯ อปริพฺยตฺตํ หิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตา ฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา ตสฺมา วุตฺตาติ ฯ นิฏฺฐิตา อุเปกฺขโก จ วิหาสินฺติ เอตสฺส สพฺพโส อตฺตวณฺณนา ฯ อิทานิ สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโต ฯ สมฺปชานาตีติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๗.
สมฺปชาโน ฯ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํ ฯ ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ อปฺปมุสนรสา อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา ฯ อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺญํ ตีรณรสํ ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํ ฯ วิตฺถารโต ปเนตํ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ สติปฏฺฐานวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ ฯ มุฏฺฐสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตํปิ น สมฺปชฺชติ ปเคว อปฺปนา ฯ โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺญกิจฺจํ ฯ โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺญกิจฺจปริคฺคหิตาเยว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํ ฯ กิญฺจิ ภิยฺโย ยถาปิ เธนุปโก วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเรว เธนุํ อุปคจฺฉติ เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตํ สติสมฺปชญฺญารกฺเขน อรกฺขิยมานํ ปุนเรว ปีตึ อุปคจฺเฉยฺย ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา ฯ สุเข จาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติ อิทญฺจ อติมธุรํ สุขํ ตโต ปรํ สุขาภาวา สติสมฺปชญฺญานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ โน อญฺญถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํ ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ ตํสมุฏฺฐาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโฐ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๘.
ยสฺส ผุฏฺฐตฺตา ฌานา วุฏฺฐิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทสินฺติ อาห ฯ อิทานิ ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺญาเปนฺติ ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโย ฯ กินฺติ ฯ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ ฯ ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ ฯ ปสํสารหโต ฯ อยํ หิ ยสฺมา อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒิยติ ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ เอวํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย สติมา ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว จ อสงฺกิลิฏฺฐํ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ ตสฺมา ปสํสารโห ฯ อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสารหเหตุภูเต คุเณ ปกาเสนฺตา อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํ ฯ ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพโต ตติยํ ฯ อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติปิ ตติยํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ยถา ทุติยํ สมฺปสาทาทีหิ จตุรงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ สมฺปชญฺญํ สุขํ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเยว เจโส ฯ อุเปกฺขาสติสมฺปชญฺญานิ ปน ฐเปตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมเวตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖๙.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ตติยชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานา ฯ ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณ ฯ โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ฯ กทา ปน เนสํ ปหานํ โหตีติ ฯ จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ ฯ โสมนสฺสํ หิ จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ ฯ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปฐมทุติยตติยานํ อุปจารกฺขเณสุ ฯ เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํ ฯ ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ อถ กสฺมา กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ๑- เอวํ ฌาเนเสฺวว นิโรโธ วุตฺโตติ ฯ อติสยนิโรธตฺตา ฯ อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ @เชิงอรรถ: ๑. สํ. มหาวาร. ๑๙/๒๘๓.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๐.
นิโรโธ ฯ นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ นาติสยนิโรโธติ ฯ ตถา หิ นานาวชฺชเน ปฐมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนูปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว อนฺโตอปฺปนายํ ฯ อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา ฯ อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ ฯ สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตา ฯ นานาวชฺชเนเอว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตูปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ วิตกฺกวิจาราภาเว จ เนว อุปฺปชฺชติ ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว อปฺปหีนาเอว ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ อปฺปหีนปจฺจยตฺตา น เตฺวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตา ฯ ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺฐานปฺปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว ตติยชฺฌาเน ฯ ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติ ฯ ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส ปีติอาสนฺนตฺตา อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ น เตฺวว จตุตฺถฌาเน ฯ ตสฺมา เอวญฺจ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ ฯ เอตฺถาห อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสูปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ กสฺมา สมาหรีติ ฯ สุขคฺคหณตฺถํ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๑.
ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา สา สุขุมา อติทูวิญฺเญยฺยา น สกฺกา สุเขน คเหตุํ ตสฺมา ยถา นาม ทุฏฺฐสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส คหณตฺถํ โคโป เอกสฺมึ วเช สพฺพา คาโว สมาหรติ อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ อยํ โส คณฺหาถ นนฺติ ตมฺปิ คาหยติ เอวเมว ภควา สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพา เอตา สมาหริ ฯ เอวํ หิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา ยํ เนว สุขํ น ทุกฺขํ น โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนาติ สกฺกา โหติ เอสา คหยิตุํ อปิจ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ สุขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยา ฯ ยถาห ฯ จตฺตาโร โข อาวุโส ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา อิธาวุโส ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ฯเปฯ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ อิเม โข อาวุโส จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยาติ ๑- ฯ ยถา วา อญฺญตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ ตตฺถ ปหีนาติ วุตฺตา เอวํ วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ฯ เอตาสุ หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย โสมนสฺสํ ราคสฺส ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย โทมนสฺสํ โทสสฺส @เชิงอรรถ: ๑. ม. ม. ๑๒/๕๕๓.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๒.
สุขาทิฆาเตน จ สปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติ ฯ อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ สุขาภาเวน อสุขํ ฯ เอเตเนตฺถ ทุกฺขสุขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ ฯ น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํ ฯ ตติยเวทนา นาม อทุกฺขาสุขา อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติ ฯ สา อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวนลกฺขณา มชฺฌตฺตรสา อวิภูตปจฺจุปฏฺฐานา สุขนิโรธปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพา ฯ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสฺสติปาริสุทฺธึ ฯ อิมสฺมึ หิ ฌาเน สุปริสุทฺธา สติ ยา จ ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ สา อุเปกฺขาย กตา น อญฺเญน ตสฺมา เอตํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุจฺจติ ฯ วิภงฺเคปิ วุตฺตํ อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา เตน วุจฺจติ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ ๑- ฯ ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติยา ปาริสุทฺธิ โหติ สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพา ฯ น เกวลํ เจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา อปิจ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ฯ สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตา ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺฐาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ ยถา ปน ทิวา สุริยปฺปภาภิภวา โสมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อลาภา วิชฺชมานาปิ ปฐมาทิชฺฌานเภเท อปริสุทฺธา โหติ ฯ ตสฺสา จ @เชิงอรรถ: ๑. อภิ. วิ. ๓๕/๓๕๒.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๓.
อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย อปริสุทฺธาว โหนฺติ ฯ ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ น วุตฺตํ ฯ อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺม- เตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตูเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา ฯ ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา ปริสุทฺธจนฺทเลขาปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ ปริโยทาตา ฯ ตสฺมา อิทเมว อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพโต จตุตฺถํ ฯ อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ ฯ ฌานนฺติ เอตฺถ ยถา ตติยํ อุเปกฺขาทีหิ ปญฺจงฺคิกํ เอวมิทํ อุเปกฺขาทีหิ ติวงฺคิกํ ฯ ยถาห ฯ ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ ปริยาโยเอว เจโส ฯ ฐเปตฺวา ปน สตึ อุเปกฺขาเวทนเมว คเหตฺวา นิปฺปริยาเยน ทุวงฺคิกเมตํ โหติ ฯ ยถาห ฯ กตมํ ตสฺมึ สมเย ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหติ อุเปกฺขา จิตฺตสฺเสกคฺคตาติ ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ จตุตฺถชฺฌานกถา นิฏฺฐิตา ฯ {๑๒} อิติ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ เกสญฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ เกสญฺจิ วิปสฺสนาปาทกานิ เกสญฺจิ อภิญฺญาปาทกานิ เกสญฺจิ นิโรธปาทกานิ เกสญฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานิ ฯ ตตฺถ ขีณาสวานํ จิตฺเตกคฺคตตฺถานิ โหนฺติ ฯ เต หิ สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามาติ อิจฺเจว กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตนฺติ ฯ เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาหิเตน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๔.
จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามาติ นิพฺพตฺเตนฺตานํ วิปสฺสนาปาทกานิ โหนฺติ ฯ เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ ๑- วุตฺตนยา อภิญฺญาโย ปฏฺเฐนฺตา นิพฺพตฺเตนฺติ เตสํ อภิญฺญาปาทกานิ โหนฺติ ฯ เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามาติ นิพฺพาตฺเตนฺติ เตสํ นิโรธปาทกานิ โหนฺติ ฯ เย ปน อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌานา หุตฺวา พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิสฺสามาติ นิพฺพตฺเตนฺติ เตสํ ภโวกฺกมนตฺถานิ โหนฺติ ฯ ภควตา ปนิทํ จตุตฺถชฺฌานํ โพธิรุกฺขมูเล นิพฺพตฺติตํ ตํ ตสฺส วิปสฺสนาปาทกญฺเจว อโหสิ อภิญฺญาปาทกญฺจ นิโรธปาทกญฺจ สพฺพกิจฺจสาธกญฺจ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เยสญฺจ คุณานํ ทายกํ อโหสิ เตสํ เอกเทสํ ทสฺเสนฺโต เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติอาทิมาห ฯ ตตฺถ โสติ โส อหํ ฯ เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ ฯ อิมินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต ฯ ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ ฯ ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติ ฯ สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณ ฯ อนงฺคณตฺตาเยว วิคตูปกฺกิเลเส ฯ @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๒๑๗.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๕.
องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ ฯ สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ ฯ วเส วตฺตมานํ หิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจติ ฯ มุทุตฺตาเอว จ กมฺมนิเย กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติ ฯ มุทุ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุนิธนฺตมิว สุวณฺณํ ฯ ตทุภยมฺปิ จ สุภาวิตตฺตาเอว ฯ ยถาห ฯ นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มุทุ จ โหติ กมฺมนิยญฺจ ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺติ ๑- ฯ เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ฐิตตฺตา ฐิเต ฐิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต อจเล นิริญฺชเนติ วุตฺตํ โหติ ฯ มุทุกมฺมญฺญภาเวน วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิเต ฯ สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเต ฯ สทฺธาปริคฺคหิตํ หิ จิตฺตํ อสทฺธิเยน น อิญฺชติ วิริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติ สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิญฺชติ สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ ปญฺญาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติ โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ ฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย ฯ อปโรปิ นโย ฯ จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺเธ วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเต ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ ๒- ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคเณ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ กามราคปจฺจยานนฺติ อตฺโถ ฯ อภิชฺฌาทีนํ @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. เอก. ๒๐/๑๑. ๒. วิสุทฺธิมคฺค. ๒/๒๐๓. เป็น ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๖.
จิตฺตูปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเส ฯ อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณวตฺถุสุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเต อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมนิเย ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคมเนน ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต ยถา อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ เอวํ ฐิเตติ อตฺโถ ฯ เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ ปทฏฺฐานภูตนฺติ ฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณายาติ เอวํ อภิญฺญาปาทเก ชาเต เอตสฺมึ จิตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหิ ยํ ญาณํ ตทตฺถาย ฯ ตตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุฏฺฐกฺขนฺธา ฯ นิวุฏฺฐาติ อชฺฌาวุฏฺฐา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา ฯ นิวุฏฺฐธมฺมา วา ฯ นิวุฏฺฐาติ โคจรนิวาเสน นิวุฏฺฐา อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา ฉินฺนวฏฺฏุมกานุสฺสรณาทีสุ ฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ ฯ ญาณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ฯ เอวมิมสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณสฺส อตฺถาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณาย เอตสฺส ญาณสฺส อธิคมาย ปตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อภินินฺนาเมสินฺติ อภินีหรึ ฯ โสติ โส อหํ ฯ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ สํวณฺณิตนฺติ อตฺโถ ฯ ปุพฺเพนิวาสนฺติ สมนนฺตราตีตํ ภวํ อาทึ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุฏฺฐสนฺตานํ ฯ อนุสฺสรามีติ เอกํปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโยติ เอวํ ชาติปฏิปาฏึ อนุคนฺตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๗.
อนุคนฺตฺวา สรามิ อนุเอว ๑- วา สรามิ จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเตเอว สรามีติ ทสฺเสติ ฯ ปูริตปารมีนํ หิ มหาปุริสานํ ปริกมฺมกรณํ นตฺถิ เตน เต จิตฺตํ อภินินฺนามิตฺวาว สรนฺติ ฯ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา ปน ปริกมฺมํ กตฺวา สรนฺติ ฯ ตสฺมา เตสํ วเสน ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรติ ฯ ตสฺมา ตํ น วทาม ฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ ฯ อิธ ปน ปาลิเมว วณฺณยิสฺสาม ฯ เสยฺยถีทนฺติ อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถ นิปาโต ฯ เตเนว ยฺวายํ ปุพฺเพนิวาโส อารทฺโธ ตสฺส ปการปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต เอกมฺปิ ชาตินฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํ ฯ เอส นโย เทฺวปิ ชาติโยติอาทีสุ ฯ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายิกปฺโป คหิโต โหติ ตํมูลกตฺตา ฯ วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺฐายี ฯ เอวํ หิ สติ ยานิ ตานิ จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขยฺยานิ กตมานิ จตฺตาริ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายีติ ๒- วุตฺตานิ ตานิ สพฺพานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ ฯ ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา เตโชสํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏติ ฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมาโย อาภสฺสรา สุภกิณฺหา เวหปฺผลาติ ฯ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ทยฺหติ ฯ ยทา @เชิงอรรถ: ๑. อนุเทวาติปิ ทิสฺสติ ฯ ๒. องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๐.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๘.
อุทเกน สํวฏฺฏติ สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลิยติ ฯ ยทา วาเตน สํวฏฺฏติ เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสิยติ ฯ วิตฺถารโต ปน สทาปิ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตํ วินสฺสติ ฯ พุทฺธกฺเขตฺตนฺนาม ติวิธํ โหติ ชาติกฺเขตฺตํ อาณกฺเขตฺตํ วิสยกฺเขตฺตญฺจ ฯ ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ ทสสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ โหติ ยํ ตถาคตสฺส ปฏิสนฺธิอาทีสุ กมฺปติ ฯ อาณกฺเขตฺตํ โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริยนฺตํ ยตฺถ รตนปริตฺตํ เมตฺตปริตฺตํ ขนฺธปริตฺตํ ธชคฺคปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ โมรปริตฺตนฺติ อิเมสํ ปริตฺตานํ อานุภาโว ปวตฺตติ ฯ วิสยกฺเขตฺตํ อนนฺตมปริมาณํ ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยาติ วุตฺตํ ยตฺถ ยํ ยํ อากงฺขติ ตํ ตํ อนุสฺสรติ ฯ เอวเมเตสุ ตีสุ พุทฺธกฺเขตฺเตสุ เอกํ อาณกฺเขตฺตํ วินสฺสติ ฯ ตสฺมึ ปน วินสฺสนฺเต ชาติกฺเขตฺตํ วินฏฺฐเมว โหติ ฯ วินสฺสนฺตญฺจ เอกโตว วินสฺสติ ฯ สณฺฐหนฺตมฺปิ เอกโต สณฺฐหติ ฯ ตสฺส วินาโส จ สณฺฐหนญฺจ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ ฯ อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺพํ ฯ เย ปน เต สํวฏฺฏวิวฏฺฏา วุตฺตา เอเตสุ ภควา โพธิมณฺเฑ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌนตฺถาย นิสินฺโน อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป สริ ฯ กถํ ฯ อมุตฺราสินฺติอาทินา นเยน ฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อหํ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อหํ อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อโหสึ ฯ เอวนฺนาโมติ เวสฺสนฺตโร วา โชติปาโล วา ฯ เอวํโคตฺโตติ ภคโว วา โคตโม วา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗๙.
เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วา ฯ เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วา ฯ เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวที ฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํวสฺสสตปริมาณายุปริยนฺโต จตุราสีติกปฺปสหสฺสปริมาณายุปริยนฺโต วา ฯ โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส อหํ ตโต ภวโต โยนิโต คติโต วิญฺญาณฏฺฐิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมึ นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺญาณฏฺฐิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา อุทปาทึ ฯ ตตฺราปาสินฺติ อถ ตตฺราปิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสึ ฯ เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมว ฯ อถวา ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกอนุสฺสรณํ โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ ตสฺมา อิธูปปนฺโนติ อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรํ อมุตฺร อุทปาทินฺติ ตุสิตภวนํ สนฺธายาหาติ เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺราปาสึ เอวนฺนาโมติ ตตฺราปิ ตุสิตภวเน เสตุเกตุ นาม เทวปุตฺโต อโหสึ ฯ เอวํโคตฺโตติ ตาหิ เทวตาหิ สทฺธึ เอกโคตฺโต ฯ เอวํวณฺโณติ สุวณฺณวณฺโณ ฯ เอวมาหาโรติ ทิพฺพสุธาหาโร ฯ เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ เอวํ ทิพฺพสุขํ ปฏิสํเวที ฯ ทุกฺขํ ปน สงฺขารทุกฺขมตฺตเมว ฯ เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ สตฺตปญฺญาสวสฺสโกฏิสฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสายุปริยนฺโต ฯ โส ตโต จุโตติ โส อหํ ตโต ตุสิตภวนโต จุโต ฯ อิธูปปนฺโนติ อิธ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๐.
มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺโต ฯ อิตีติ เอวํ ฯ สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ วณฺณาทิวเสน สาการํ ฯ นามโคตฺเตน หิ สตฺโต นโร ติสฺโส ๑- โคตโมติ อุทฺทิสิยติ ฯ วณฺณาทีหิ โอทาโต สาโมติ นานตฺตโต ปญฺญายติ ฯ ตสฺมา นามโคตฺตํ อุทฺเทโส อิตเร อาการา ฯ กึ ปน พุทฺธาเยว ปุพฺเพนิวาสํ สรนฺตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น พุทฺธาเยว ปจฺเจกพุทฺธสาวกติตฺถิยาปิ โน จ โข วิเสเสน ฯ ติตฺถิยา หิ จตฺตาฬีสํเยว กปฺเป สรนฺติ น ตโต ปรํ ฯ กสฺมา ฯ ทุพฺพลปฺปญฺญตฺตา ฯ เตสํ หิ นามรูปปริจฺเฉทวิรหิตา ทุพฺพลา ปญฺญา โหติ ฯ สาวเกสุ ปน อสีติมหาสาวกา กปฺปสตสหสฺสํ สรนฺติ ฯ เทฺว อคฺคสาวกา เอกมสงฺเขยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ฯ ปจฺเจกพุทฺธา เทฺว อสงฺเขยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ฯ เอตฺตโก หิ เตสํ อภินีหาโร ฯ พุทฺธานํ ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิ ยาว อิจฺฉนฺติ ตาว สรนฺติ ฯ ติตฺถิยา จ ขนฺธปฏิปาฏิเมว สรนฺติ ปฏิปาฏึ มุญฺจิตฺวา จุติปฏิสนฺธิวเสน สริตุํ น สกฺโกนฺติ ฯ เตสํ หิ อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนํ นตฺถิ ฯ สาวกา อุภยถาปิ สรนฺติ ฯ ตถา ปจฺเจกพุทฺธา ฯ พุทฺธา ปน ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ สีโหกฺกนฺตวเสนปิ อเนกาสุ กปฺปโกฏีสุ เหฏฺฐา วา อุปริ วา ยํ ยํ ฐานํ อากงฺขนฺติ ตํ ตํ สพฺพํ สรนฺติเยว ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทีสุ ฯ เมติ มยา ฯ วิชฺชาติ วิทิตกรณตฺเถน วิชฺชา ฯ กึ วิทิตํ กโรติ ฯ ปุพฺเพนิวาสํ ฯ @เชิงอรรถ: ๑. อิโต ปรํ กตฺถจิ ทตฺโตติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๑.
อวิชฺชาติ ตสฺเสว ปุพฺเพนิวาสสฺส อวิทิตกรณตฺเถน ตปฺปฏิจฺฉาทกโมโห วุจฺจติ ฯ ตโมติ เสฺวว โมโห ปฏิจฺฉาทกตฺเถน ตโมติ วุจฺจติ ฯ อาโลโกติ สาเยว วิชฺชา โอภาสกรณตฺเถน อาโลโกติ วุจฺจติ ฯ เอตฺถ จ วิชฺชา อธิคตาติ อยํ อตฺโถ ฯ เสสํ ปสํสาวจนํ ฯ โยชนา ปเนตฺถ อยํ โข เม วิชฺชา อธิคตา ตสฺส เม อธิคตวิชฺชสฺส อวิชฺชา วิหตา วินฏฺฐาติ อตฺโถ ฯ กสฺมา ฯ ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนา ฯ เอส นโย อิตรสฺมึปิ ปททฺวเย ฯ ยถาตนฺติ เอตฺถ ยถาติ โอปมฺเม ฯ ตนฺติ นิปาโต ฯ สติยา อวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตสฺส วิริยาตาเปน อาตาปิโน กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิตตฺตสฺส เปสิตจิตฺตสฺสาติ อตฺโถ ฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ฯ ยถา อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต อวิชฺชา วิหญฺเญยฺย วิชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย ตโม วิหญฺเญยฺย อาโลโก อุปฺปชฺเชยฺย เอวเมว มม อวิชฺชา วิหตา วิชฺชา อุปฺปนฺนา ตโม วิหโต อาโลโก อุปฺปนฺโน เอตสฺส เม ปธานานุโยคสฺส อนุรูปเมว ผลํ ลทฺธนฺติ ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณ ปฐมา อภินิพฺพิทา ๑- อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว อณฺฑโกสมฺหาติ อยํ โข มม พฺราหฺมณ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณมุขตุณฺฑเกน ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ปฐมา อภินิพฺพิทา ปฐมา นิกฺขนฺติ ปฐมา อริยา ชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว มุขตุณฺฑเกน วา ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺพิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺฉาชาตีติ ๒- ฯ ปุพฺเพนิวาสกถา นิฏฺฐิตา ฯ @เชิงอรรถ: ๑. ปาลิยมฺปน อภินิพฺพิธาติ ทิสฺสติ ฯ กตฺถจิ อภินิพฺภิทาติปิ ทิสฺสติ ฯ @๒. ปจฺจาชาตีติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๒.
{๑๓} โส เอวํ ฯเปฯ จุตูปปาตญฺญาณายาติ จุติยา จ อุปปาเต จ ญาณาย ฯ เยน ญาเณน สตฺตานํ จุติ จ อุปปาโต จ ญายติ ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมสินฺติ ปริกมฺมจิตฺตํ นีหรึ ฯ โส ทิพฺเพน ฯเปฯ ปสฺสามีติ เอตฺถ ปน ปูริตปารมีนํ มหาสตฺตานํ ปริกมฺมกรณํ นตฺถิ เต หิ จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว ทิพฺเพน จกฺขุนา ฯเปฯ สตฺเต ปสฺสนฺติ ฯ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตา ปริกมฺมํ กตฺวา ฯ ตสฺมา เตสํ วเสน ปริกมฺมํ วตฺตพฺพํ สิยา ฯ ตํ ปน วุจฺจมานํ อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรติ ตสฺมา ตํ น วทาม ฯ อตฺถิเกหิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ ฯ อิธ ปน ปาลิเมว วณฺณยิสฺสาม ฯ โสติ โส อหํ ฯ ทิพฺเพนาติอาทีสุ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ ฯ เทวตานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุธิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ ฯ อิทญฺจาปิ วิริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุ ตํสทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ ฯ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ ฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ ฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ ฯ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธํ ฯ โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ น อุปปาตํ โส อุจฺเฉททิฏฺฐึ คณฺหาติ ฯ โย อุปปาตมตฺตเมว ปสฺสติ น จุตึ โส นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺฐึ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๓.
คณฺหาติ ฯ โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ อติวตฺตติ ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุ โหติ ฯ ตทุภยญฺจ ภควา อทฺทส ฯ เตเนตํ วุตฺตํ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธนฺติ ฯ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วา วิสุทฺธํ ฯ ภควโต หิ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหิตํ ทิพฺพจกฺขุ ฯ ยถาห ฯ โส โข อหํ อนุรุทฺธา วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติ อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ อมนสิกาโร จิตฺตสฺส ถีนมิทฺธํ จิตฺตสฺส ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส อุพฺพิลฺลํ จิตฺตสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ จิตฺตสฺส อจฺจารทฺธวิริยํ จิตฺตสฺส อติลีนวิริยํ จิตฺตสฺส อภิชปฺปา จิตฺตสฺส นานตฺตสญฺญา จิตฺตสฺส อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติ อิติ วิทิตฺวา อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ โส โข อหํ อนุรุทฺธา อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต โอภาสํ หิ โข สญฺชานามิ น จ รูปานิ ปสฺสามิ รูปานิ หิ โข ปสฺสามิ น จ โอภาสํ สญฺชานามีติ ๑- เอวมาทึ ฯ ตเทวํ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วิสุทฺธํ ฯ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ ฯ มานุสกํ วา มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา อติกฺกนฺตมานุสกนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ฯ สตฺเต ปสฺสามีติ มนุสฺโส มํสจกฺขุนา วิย สตฺเต ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ ฯ จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺฐุํ น สกฺกา เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ จวิสฺสนฺตีติ เต จวมานา เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตา @เชิงอรรถ: ๑. ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๖.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๔.
วา เต อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตา ฯ เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสามีติ ทสฺเสติ ฯ หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีนานํ ชาติกุลโภคาทีนํ วเสน หีฬิเต โอญาเต อวญฺญาเต ฯ ปณีเตติ อโมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา ตพฺพิปรีเต ฯ สุวณฺเณติ อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺฐกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเต ฯ ทุพฺพณฺเณติ โทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อนิฏฺฐอกนฺตอมนาปวณฺณยุตฺเต ฯ อภิรูปวิรูเปติปิ อตฺโถ ฯ สุคเตติ สุคติคเต ฯ อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเน ฯ ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต ฯ โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเน ฯ ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ เตน เตน อุปคเต ฯ ตตฺถ ปุริเมหิ จวมาเนติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ ฯ อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคญฺญาณกิจฺจํ ฯ ตสฺส จ ญาณสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม ฯ เหฏฺฐา นิรยาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เนรยิกสตฺเต ปสฺสติ มหนฺตํ ทุกฺขมนุภวมาเน ฯ ตํ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว ฯ โส เอวํ มนสิกโรติ กินฺนุโข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอวํ ทุกฺขมนุภวนฺตีติ ฯ อถสฺส อิทนฺนาม กตฺวาติ ตํกมฺมารมฺมณํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ ฯ ตถา อุปริ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นนฺทนวนมิสฺสกวนปารุสกวนาทีสุ สตฺเต ปสฺสติ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมาเน ฯ ตมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมว ฯ โส เอวํ มนสิกโรติ กินฺนุโข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอวํ สมฺปตฺติมนุภวนฺตีติ ฯ อถสฺส อิทนฺนาม กตฺวาติ ตํ กมฺมารมฺมณํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ ฯ อิทํ ยถากมฺมูปคญฺญาณํ นาม ฯ อิมสฺสปิ วิสุํ ปริกมฺมนฺนาม นตฺถิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๕.
ยถาปิมสฺส เอวํ อนาคตํสญฺญาณสฺสาปิ ฯ ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติ ฯ กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ ทุฏฺฐุ จริตํ ทุฏฺฐํ วา จริตํ กิเลสปูติกตฺตาติ ทุจฺจริตํ ฯ กาเยน ทุจฺจริตํ กายโต วา อุปฺปนฺนํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํ ฯ เอวํ วจีมโนทุจฺจริตานิปิ ทฏฺฐพฺพานิ ฯ สมนฺนาคตาติ สมงฺคิภูตา ฯ อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ อนฺตมโส คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนตฺถกามา หุตฺวา อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริทฺธํสเนน วา อุปวาทกา อกฺโกสกา ครหกาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม อสฺสมณา เอเตติ วทนฺโต อนฺติมวตฺถุนา อุปวทติ นตฺถิ อิเมสํ ฌานํ วา วิโมกฺขํ วา มคฺโค วา ผลํ วาติ วทนฺโต คุณปริทฺธํสเนน อุปวทตีติ เวทิตพฺโพ ฯ โส จ ชานํ วา อุปวเทยฺย อชานํ วา อุภยถาปิ อริยูปวาโทว โหติ ฯ ภาริยํ กมฺมํ สคฺคาวรณํ มคฺคาวรณญฺจ ฯ ตสฺส จ อาวิภาวตฺถํ อิทํ วตฺถุมุทาหรนฺติ ฯ อญฺญตรสฺมึ กิร คาเม เอโก เถโร จ ทหรภิกฺขุ จ ปิณฺฑาย จรนฺติ ฯ เต ปฐมฆเรเยว อุฬุงฺกมตฺตํ อุณฺหยาคุํ ลภึสุ ฯ เถรสฺส จ กุจฺฉิวาโต อตฺถิ ฯ โส จินฺเตสิ อยํ ยาคุ มยฺหํ สปฺปายา ยาว น สีตลา โหติ ตาว นํ ปิวามีติ ฯ โส มนุสฺเสหิ อุมฺมารตฺถาย อาหเฏ ทารุขณฺเฑ นิสีทิตฺวา ตํ ปิวิ ฯ อิตโร ตํ ชิคุจฺฉิ อติจฺฉาโต วตายํ มหลฺลโก อมฺหากํ ลชฺชิตพฺพตํ อกาสีติ ฯ เถโร คาเม จริตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ทหรภิกฺขุํ อาห อตฺถิ เต อาวุโส อิมสฺมึ สาสเน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.
ปติฏฺฐาติ ฯ อาม ภนฺเต โสตาปนฺโน อหนฺติ ฯ เตนหาวุโส อุปริมคฺคตฺถาย วายามํ มา อกาสิ ขีณาสโว ตยา อุปวทิโตติ ฯ โส ตํ ขมาเปสิ ฯ เตนสฺส ตํ ปากติกํ อโหสิ ฯ ตสฺมา โย อญฺโญปิ อริยํ อุปวทติ เตน คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร โหติ อหํ อายสฺมนฺตํ อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ตํ เม ขมาหีติ ขมาเปตพฺโพ ฯ สเจ นวกตโร โหติ วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อหํ ภนฺเต ตุมฺเห อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ตํ เม ขมถาติ ขมาเปตพฺโพ ฯ สเจ โส นกฺขมติ ทิสาปกฺกนฺโต วา โหติ เย ตสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู วสนฺติ เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร โหติ ฐิตเกเนว สเจ นวกตโร อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ขมาเปตพฺพํ ฯ อหํ ภนฺเต อสุกนฺนาม อายสฺมนฺตํ อิทญฺจีทญฺจ อวจํ ขมตุ เม โส อายสฺมาติ เอวํ วทนฺเตน ขมาเปตพฺพํ ฯ สเจ โส ปรินิพฺพุโต โหติ ปรินิพฺพุตมญฺจฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยาว สีวถิกํ คนฺตฺวาปิ ขมาเปตพฺพํ ฯ เอวํ กเต สคฺคาวรณญฺจ มคฺคาวรณญฺจ น โหติ ปากติกเมว โหติ ฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกาติ วิปรีตทสฺสนา ฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน สมาทินฺนนานาวิธกมฺมา เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อญฺเญปิ สมาทเปนฺติ ฯ ตตฺถ จ วจีทุจฺจริตคฺคหเณเนว อริยูปวาเท มโนทุจฺจริตคฺคหเณเนว จ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สงฺคหิตายปิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุนวจนํ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.
อนนฺตริยสทิโส ฯ ยถาห ฯ เสยฺยถาปิ สารีปุตฺต ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญํ อาราเธยฺย เอวํ สมฺปทมิทํ สารีปุตฺต วทามิ ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐึ อปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภฏํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยติ ฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิโต จ มหาสาวชฺชตรนฺนาม อญฺญํ นตฺถิ ฯ ยถาห ฯ นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ มหาสาวชฺชตรํ ยถยิทํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ ภิกฺขเว วชฺชานีติ ๑- ฯ กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา ฯ ปรมฺมรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหณา ฯ อถวา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสูปจฺเฉทา ฯ ปรมฺมรณาติ จุติจิตฺตโต อุทฺธํ ฯ อปายนฺติเอวมาทิ สพฺพํ นิรยเววจนํ ฯ นิรโย หิ สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺญสมฺมตา อยา อเปตตฺตา สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโย ฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ ฯ โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเฐน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คตีติ ทุคฺคติ ฯ วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต ฯ วินสฺสนฺตา วา เอตฺถ นิปตนฺติ สมฺภชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติ ๒- วินิปาโต ฯ นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสญฺญิโต อาโยติ นิรโย ฯ อถวา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ ฯ ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย สุคติโต อเปตตฺตา น ทุคฺคติ มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต ฯ ทุคฺคติคฺคหเณน ปิตฺติวิสยํ ทีเปติ ฯ โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุคติโต @เชิงอรรถ: ๑. องฺ. ติก. ๒๐/๔๔. ๒. สมฺภิชฺชมานงฺค...อิติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.
อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตา น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ อวินิปาติตตฺตา ฯ เปตมหทฺธิกานํ หิ วิมานานิปิ นิพฺพตฺตนฺติ ฯ วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติ ฯ โส หิ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมุสฺสเยหิ จ วินิปาติตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติ ฯ นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิมเนกปฺปการํ นิรยเมว ทีเปติ ฯ อุปปนฺนาติ อุปคตา ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย ฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ ฯ อยํ ปน วิเสโส ฯ เอตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคตึปิ ๑- สงฺคยฺหติ ฯ สคฺคคฺคหเณน เทวคติเยว ฯ ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ ฯ รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค ฯ โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปฺปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ อยํ วจนตฺโถ ฯ วิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุญฺญาณวิชฺชา ฯ อวิชฺชาติ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติ ฯ ทิพฺพจกฺขุกถา นิฏฺฐิตา ฯ อยเมว เหตฺถ วิเสโส ฯ ยถา ปุพฺเพนิวาสกถายํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณมุขตุณฺฑเกน ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ วุตฺตํ เอวมิธ จุตูปปาตญฺญาณมุขตุณฺฑเกน จุตูปปาตปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวาติ วตฺตพฺพํ ฯ {๑๔} โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพํ ฯ อาสวานํ ขยญฺญาณายาติ อรหตฺตมคฺคญฺญาณตฺถาย ฯ อรหตฺตมคฺโค หิ อาสววินาสนโต อาสวานํ ขโยติ @เชิงอรรถ: ๑. มนุสฺสคติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.
วุจฺจติ ฯ ตตฺร เจตํ ญาณํ ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติ ฯ จิตฺตํ อภินินฺนาเมสินฺติ วิปสฺสนาจิตฺตํ อภินีหรึ ฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติเอวมาทีสุ เอตฺตกํ ทุกฺขํ น อิโต ภิยฺโย ทุกฺขนฺติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสึ ชานึ ปฏิวิชฺฌึ ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ตทุภยมฺปิยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ ตํ เตสํ อปฺปวตฺตึ นิพฺพานํ อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสึ ชานึ ปฏิวิชฺฌินฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต อิเม อาสวาติอาทิมาห ฯ ตสฺส เม เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโตติ ตสฺส มยฺหํ เอวํ ชานนฺตสฺส เอวํ ปสฺสนฺตสฺส ฯ สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสิ ฯ กามาสวาติ กามาสวโต ฯ วิมุจฺจิตฺถาติ อิมินา ผลกฺขณํ ทสฺเสติ ฯ มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ โหติ ฯ วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ๑- ญาณนฺติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณญฺญาณํ ทสฺเสติ ฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมึ ฯ เตน หิ ญาเณน ภควา ปจฺจเวกฺขนฺโต ขีณา ชาตีติอาทีนิ อพฺภญฺญาสิ ฯ กตมา ปน ภควโต ชาติ ขีณา กถญฺจ นํ อพฺภญฺญาสีติ ฯ วุจฺจเต ฯ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา น อนาคตา อนาคเต วายามาภาวโต น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตา ฯ @เชิงอรรถ: ๑. โปราณโปตฺถเกสุ วิมุตฺตมฺหีติ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.
ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปฺปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปฺปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ สา มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา ฯ ตํ โส มคฺคภาวนาย ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายตึ อปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต อพฺภญฺญาสิ ฯ วุสิตนฺติ วุฏฺฐํ ปริวุฏฺฐํ กตํ จริตํ นิฏฺฐิตนฺติ อตฺโถ ฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน หิ สทฺธึ สตฺต เสกฺขา พฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺติ นาม ฯ ขีณาสโว วุฏฺฐวาโส ฯ ตสฺมา ภควา อตฺตโน พฺรหฺมจริยวาสํ ปจฺจเวกฺขนฺโต วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ อพฺภญฺญาสิ ฯ กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ ฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกาทโย หิ ตํ กิจฺจํ กโรนฺติ ฯ ขีณาสโว กตกรณีโย ฯ ตสฺมา ภควา อตฺตโน กรณียํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กตํ กรณียนฺติ อพฺภญฺญาสิ ฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ อพฺภญฺญาสิ ฯ อิทานิ เอวํ ปจฺจเวกฺขณญฺญาณปริคฺคหิตํ ตํ อาสวานํ ขยญฺญาณาธิคมํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสนฺโต อยํ โข เม พฺราหฺมณาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคญฺญาณวิชฺชา ฯ อวิชฺชาติ จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทิกา อวิชฺชา ฯ เสสํ วุตฺตนยเมว ๑- ฯ @เชิงอรรถ: ๑. ทิพฺพจกฺขุกถํ อุปาทาย อิโต ปรํ อาสวกฺขยกถา นิฏฺฐิตาติ วจเนน ภวิตพฺพํ. @ตญฺจโข น กตฺถจิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.
อยํ ปน วิเสโส ฯ อยํ โข เม พฺราหฺมณ ตติยา อภินิพฺพิทา อโหสีติ เอตฺถ อยํ โข มม พฺราหฺมณ อาสวานํ ขยญฺญาณมุขตุณฺฑเกน จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตติยา อภินิพฺพิทา ตติยา นิกฺขนฺติ ตติยา อริยา ชาติ อโหสิ กุกฺกุฏจฺฉาปกสฺเสว มุขตุณฺฑเกน วา ปาทนขสิขาย วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ตมฺหา อณฺฑโกสมฺหา อภินิพฺพิทา นิกฺขนฺติ กุกฺกุฏนิกาเย ปจฺฉาชาตีติ ฯ ๑- เอตฺตาวตา กึ ทสฺเสสีติ ฯ โส หิ พฺราหฺมณ กุกฺกุฏจฺฉาปโก อณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตโต นิกฺขมนฺโต สกิเทว ชายติ อหํ ปน ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสํ ภินฺทิตฺวา ปฐมนฺตาว ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณวิชฺชาย ชาโต ตโต สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ทุติยํ ทิพฺพจกฺขุญฺญาณวิชฺชาย ชาโต ปุน จตุสฺสจฺจปฏิจฺฉาทกํ อวิชฺชณฺฑโกสมฺปทาเลตฺวา ตติยํ อาสวานํ ขยญฺญาณวิชฺชาย ชาโต เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ ติกฺขตฺตุํ ชาโตมฺหิ สา จ เม ชาติ อรยา สุนฺทรา ปริสุทฺธาติ อิทํ ทสฺเสสิ ฯ เอวํ ทสฺเสนฺโต จ ปุพฺเพนิวาสญฺญาเณน อตีตํสญฺญาณํ ทิพฺพจกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํสญฺญาณํ อาสวกฺขเยน สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณนฺติ เอวํ ตีหิ วิชฺชาหิ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุคุเณ ปกาเสตฺวา อตฺตโน อริยาย ชาติยา เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสิ ฯ {๑๕} เอวํ วุตฺเต เวรญฺโช พฺราหฺมโณติ เอวํ ภควตา โลกานุกมฺปเกน พฺราหฺมณํ อนุกมฺปมาเนน วินิคูหิตพฺเพปิ อตฺตโน อริยาย ชาติยา เชฏฺฐเสฏฺฐภาเว วิชฺชาตฺตยปฺปกาสิตาย ธมฺมเทสนาย วุตฺเต @เชิงอรรถ: ๑. ปจฺจาชาตีติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.
ปีติวิปฺผารปริปุณฺณคตฺตจิตฺโต เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ตํ ภควโต อริยาย ชาติยา เชฏฺฐเสฏฺฐภาวํ วิทิตฺวา อีทิสํ นามาหํ สพฺพโลกเสฏฺฐํ สพฺพคุณสมนฺนาคตํ สพฺพญฺญุํ อญฺเญสํ อภิวาทนาทิกมฺมํ น กโรตีติ อวจํ ธิรตฺถุ วต เร อญฺญาณนฺติ อตฺตานํ ครหิตฺวา อยํ ทานิ โลเก อริยาย ชาติยา ปุเรชาตฏฺเฐน เชฏฺโฐ สพฺพคุเณหิ อปฏิสมฏฺเฐน เสฏฺโฐติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ เชฏฺโฐ ภวํ โคตโม เสฏฺโฐ ภวํ โคตโมติ ฯ เอวญฺจ วตฺวา ปุน ตํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทมาโน อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมาติอาทิมาห ฯ ตตฺถายํ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทรอภิรูปอพฺภนุโมทเนสุ ทิสฺสติ ฯ อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม จิรํ นิสินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆติอาทีสุ หิ ขเย ทิสฺสติ ฯ อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จาติอาทีสุ สุนฺทเร ฯ โก เม วนฺทติ ปาทานิ อิทฺธิยา ยสสา ชลํ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ- อาทีสุ อภิรูเป ฯ อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติอาทีสุ อพฺภนุโมทเน ฯ อิธาปิ อพฺภนุโมทเนเยว ฯ ยสฺมา จ อพฺภนุโมทเน ตสฺมา สาธุ สาธุ โภ โคตมาติ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ ฯ ภเย โกเธ ปสํสายํ ตุริเต โกตุหลจฺฉเร หาเส โสเก ปสาเท จ กเร อาเมฑิตํ ๑- พุโธติ อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ @เชิงอรรถ: ๑. อาเมณฺฑิตนฺติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.
วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ ฯ อถวา อภิกฺกนฺตนฺติ อติกนฺตํ อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ อติสุนฺทรนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ เอเกน อตฺตโน ปสาทํ ฯ อยํ หิ เอตฺถ อธิปฺปาโย อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนา อภิกฺกนฺตํ ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ ฯ ภควโตเยว ปาวจนํ เทฺว เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ ฯ โภโต โคตมสฺส วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต ตถา สทฺธาชนนโต ปญฺญาชนนโต สาตฺถโต สพฺยญฺชนโต อุตฺตานปทโต คมฺภีรตฺถโต กณฺณสุขโต หทยงฺคมโต อนตฺตุกฺกํสนโต อปรวมฺภนโต กรุณาสีตลโต ปญฺญาวทาตโต อาปาถรมฺมณียโต วิมทฺทกฺขมโต สุยฺยมานสุขโต วีมํสิยมานหิตโตติเอวมาทีหิ โยเชตพฺพํ ฯ ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ ฯ ตตฺถ นิกุชฺชิตนฺติ อโธมุขฏฺฐปิตํ เหฏฺฐามุขชาตํ วา ฯ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริมุขํ กเรยฺย ฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ ฯ วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺย ฯ มุฬฺหสฺสาติ ทิสามุฬฺหสฺส ฯ มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา เอส มคฺโคติ วเทยฺย ฯ อนฺธกาเรติ กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺเค ตมสิ ฯ อยํ ตาว อนุตฺตานปทตฺโถ ฯ อยํ ปน อธิปฺปายโยชนา ฯ ยถา โกจิ นิกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย เอวํ สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺมปติตํ มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๔.
ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา ปภูติ มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตน ยถา มุฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺคปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาจิกฺขนฺเตน ยถา อนฺธกาเร เตลปฺปชฺโชตํ ธาเรยฺย เอวํ โมหนฺธการนิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทก- โมหนฺธการวิทฺธํสกเทสนาปชฺโชตํ ธาเรนฺเตน มยฺหํ โภตา โคตเมน เอเตหิ ปริยาเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต ฯ เอวํ ธมฺมเทสนํ โถเมตฺวา อิมาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต ปสนฺนาการํ กโรนฺโต เอสาหนฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํ ฯ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามีติ ภวนฺตํ โคตมํ สรณนฺติ คจฺฉามิ ภวํ เม โคตโม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส ตาตา ๑- หิตสฺส จ วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภวนฺตํ โคตมํ คจฺฉามิ ภชามิ เสวามิ ปยิรุปาสามิ เอวํ ชานามิ พุชฺฌามีติ ฯ เยสํ หิ ธาตูนํ คติ อตฺโถ พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ ฯ ตสฺมา คจฺฉามีติ อิมสฺส ชานามิ พุชฺฌามีติ อยํปิ อตฺโถ วุตฺโต ฯ ธมฺมญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจาติ เอตฺถ ปน อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม ฯ โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ ฯ วุตฺตํ เหตํ ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตีติ ฯ วิตฺถาโร ฯ น เกวลํ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ อปิจ โข @เชิงอรรถ: ๑. หตาติปิ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๕.
อริยผเลหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ฉตฺตมาณวกวิมาเน ๑- ราควิราคมเนญฺชมโสกํ ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหีติ ฯ เอตฺถ หิ ราควิราโคติ มคฺโค กถิโต ฯ อเนญฺชมโสกนฺติ ผลํ ฯ ธมฺมมสงฺขตนฺติ นิพฺพานํ ฯ อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปิฏกตฺตเยน วิภตฺตสพฺพธมฺมกฺขนฺธาติ ฯ ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเฏน สํหโตติ สงฺโฆ ฯ โส อตฺถโต อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูโห ฯ วุตฺตํ เหตํ ตสฺมึเยว วิมาเน ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสุ อฏฺฐ จ ปุคฺคลธมฺมทสา ๒- เต สงฺฆมิมํ สรณตฺถมุเปหีติ ภิกฺขูนํ สงฺโฆ ภิกฺขุสงฺโฆ ฯ เอตฺตาวตา จ พฺราหฺมโณ ตีณิ สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ ฯ อิทานิ เตเสฺวว ตีสุ สรณคมเนสุ โกสลฺลตฺถํ สรณํ สรณคมนํ โย สรณํ คจฺฉติ สรณคมนปฺปเภโท สรณคมนผลํ สงฺกิเลโส เภโทติ อยํ วิธิ เวทิตพฺโพ ฯ โส ปน อิธ วุจฺจมาโน อติภาริยํ วินยนิทานํ กโรตีติ น วุตฺโต ฯ อตฺถิเกหิ ปน ปปญฺจสูทนิยํ วา มชฺฌิมฏฺฐกถายํ ภยเภรวสุตฺตวณฺณนาโต ปรมตฺถโชติกายํ @เชิงอรรถ: ๑. ขุ. วิ. ๒๖/๙๔. ๒. ปาลิยมฺปน ปุคฺคลธมฺมทฺทสาติ ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๖.
วา ขุทฺทกฏฺฐกถายํ สุมงฺคลวิลาสินิยํ วา ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ สรณวณฺณนาโต คเหตพฺโพติ ฯ อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตูติ มํ ภวํ โคตโม อุปาสโก อยนฺติ เอวํ ธาเรตูติ อตฺโถ ฯ อุปาสกวิธิโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ โก อุปาสโก กสฺมา อุปาสโกติ วุจฺจติ กิมสฺส สีลํ โก อาชีโว กา วิปตฺติ กา สมฺปตฺตีติ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ ฯ ตํ อติภารกรณโต อิธ น วิภตฺตํ ฯ อตฺถิเกหิ ปน ปปญฺจสูทนิยํ มชฺฌิมฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ ฯ อชฺชตคฺเคติ เอตฺถ อยํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ ทิสฺสติ ฯ อชฺชตคฺเค สมฺม โทวาริก อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺฐานํ นิคณฺฐีนนฺติอาทีสุ หิ อาทิมฺหิ ทิสฺสติ ฯ เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย อุจฺฉุคฺคํ เวฬุคฺคนฺติอาทีสุ โกฏิยํ ฯ อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺติกคฺคํ วา อนุชานามิ ภิกฺขเว วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุนฺติอาทีสุ โกฏฺฐาเส ฯ ยาวตา ภิกฺขเว สตฺตา อปทา วา ทฺวิปทา วา ฯเปฯ ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตีติอาทีสุ เสฏฺเฐ ฯ อิธ ปนายํ อาทิมฺหิ ทฏฺฐพฺโพ ฯ ตสฺมา อชฺชตคฺเคติ อชฺชคฺคํ ๑- อาทึ กตฺวาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ อชฺชคฺคนฺติ ๑- อชฺชภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อชฺชทคฺเค อิจฺเจว วา ปาโฐ ฯ ทกาโร ปทสนฺธิกโร ฯ อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ ตาว อุเปตํ อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ @เชิงอรรถ: ๑. อชฺชตนฺติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๗.
ชานาตุ อหญฺหิ สเจปิ เม ติขิเณน อสินา สีสํ ฉินฺเทยฺยุํ เนว พุทฺธํ. น พุทฺโธติ วา ธมฺมํ น ธมฺโมติ วา สงฺฆํ น สงฺโฆติ วา วเทยฺยนฺติ ฯ เอตฺถ จ พฺราหฺมโณ ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติ ปุน สรณคมนํ วทนฺโต อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ ปกาเสตีติ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ อตฺตานํ นิยฺยาเทตฺวา ภควนฺตํ สปริสํ อุปฏฺฐาตุกาโม อาห อธิวาเสตุ จ เม ภวํ โคตโม เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ อุปาสกญฺจ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อธิวาเสตุ จ เม เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ ตโย มาเส เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย มม อนุคฺคหตฺถํ วสฺสาวาสํ สมฺปฏิจฺฉตูติ ฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนาติ อถสฺส วจนํ สุตฺวา ภควา กายงฺคํ วา วาจงฺคํ วา อโจเปตฺวา อพฺภนฺตเรเยว ขนฺตึ ธาเรตฺวา ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ ฯ พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหตฺถํ มนสาว สมฺปฏิจฺฉีติ วุตฺตํ โหติ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวาติ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สเจ เม สมโณ โคตโม นาธิวาเสยฺย กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิเปยฺย ยสฺมา ปน อปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺภนฺตเร ขนฺตึ ธาเรสิ ตสฺมา เม มนสาว อธิวาเสสีติ เอวํ อาการสลฺลกฺขณกุสลตาย ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา อตฺตโน นิสินฺนาสนโต อุฏฺฐาย จตูสุ ทิสาสุ ภควนฺตํ สกฺกจฺจํ อภิวาเทตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาคตกาลโต ปภูติ ชาติมหลฺลกพฺราหฺมณานํ อภิวาทนาทีนิ น กโรตีติ วิครหิตฺวาปิ อิทานิ วิญฺญาตพุทฺธคุโณ กาเยน วาจาย มนสา จ อเนกกฺขตฺตุํ วนฺทนฺโตปิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๘.
อติตฺโตเยว หุตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิมฺปคฺคยฺห สิรสฺมึ ปติฏฺฐาเปตฺวา ยาว ทสฺสนวิสโย ตาว ปฏิมุโขเยว อปกฺกมิตฺวา ทสฺสนวิสยํ วิชหนฏฺฐาเน วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ ฯ {๑๖} เตน โข ปน สมเยน เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา โหตีติ ยสฺมึ เวรญฺเชน พฺราหฺมเณน ภควา เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย วสฺสาวาสํ ยาจิโต เตน สมเยน เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา โหติ ฯ ทุพฺภิกฺขาติ ทุลฺลภภิกฺขา ฯ สา ปน ทุลฺลภภิกฺขตา ยตฺถ มนุสฺสา อสฺสทฺธา โหนฺติ อปฺปสนฺนา ตตฺถ สุสสฺสกาเลปิ อติสมคฺเฆปิ ปุพฺพณฺณาปรณฺเณ โหติ เวรญฺชายํ ปน ยสฺมา น ตถา อโหสิ อปิจ โข ทุสฺสสฺสตาย ฉาตกโทเสน อโหสิ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ทฺวีหิติกาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ทฺวีหิติกาติ ทฺวิธา ปวตฺตอีหิติกา ฯ อีหิตนฺนาม อิริยา ทฺวิธา ปวตฺตา จิตฺตอิริยา จิตฺตอีหา ฯ เอตฺถ ลจฺฉาม นุโข กิญฺจิ ภิกฺขมานา น ลจฺฉามาติ ชีวิตุํ วา สกฺขิสฺสาม นุโข โนติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ฯ อถวา ทฺวีหิติกาติ ทุชฺชีวิกา ฯ อีหิตํ อีหา อิริยนํ ปวตฺตนํ ชีวิตนฺติอาทีนิ หิ ปทานิ เอกตฺถานิ ฯ ตสฺมา ทุกฺเขน อีหิตํ เอตฺถ ปวตฺตตีติ ทฺวีหิติกาติ อยเมตฺถ ปทตฺโถ ฯ เสตฏฺฐิกาติ เสตกานิ อฏฺฐีนิ เอตฺถาติ เสตฏฺฐิกา ฯ ทิวสํปิ ยาจิตฺวา กิญฺจิ อลทฺธา มตานํ กปณมานุสฺสกานํ อหิจฺฉตฺตกวณฺเณหิ อฏฺฐิเกหิ ตตฺร ตตฺร ปริกิณฺณาติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสตฏฺฏิกาติปิ ปาโฐ ฯ ตสฺสตฺโถ เสตา อฏฺฏิ เอตฺถาติ เสตฏฺฏิกา ฯ อฏฺฏีติ อาตุรตา พฺยาธิโรโค ฯ ตตฺถ จ สสฺสานํ คพฺภคฺคหณกาเล--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๙.
เสตกโรเคน อุปหตเมว ปจฺฉินฺนขีรํ อคฺคหิตตณฺฑุลํ ปณฺฑรปณฺฑรํ สาลิสีสํ วา ยวโคธุมสีสํ วา นิกฺขมติ ตสฺมา เสตฏฺฏิกาติ วุจฺจติ ฯ วปฺปกาเล สุฏฺฐุ อภิสงฺขริตฺวาปิ วุตฺตสสฺสํ ตตฺถ สลากา เอว สมฺปชฺชตีติ สลากาวุตฺตา ฯ สลากาย วา ตตฺถ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺตีติ สลากาวุตฺตา ฯ กึ วุตฺตํ โหติ ฯ ตตฺถ กิร ธญฺญวิกฺกยกานํ สนฺติกํ กยเกสุ คเตสุ ทุพฺพลมนุสฺเส อภิภวิตฺวา พลวมนุสฺสา ธญฺญํ กีณิตฺวา คจฺฉนฺติ ฯ ทุพฺพลมนุสฺสา อลภมานา มหาสทฺทํ กโรนฺติ ฯ ธญฺญวิกฺกยกา สพฺเพสํ สงฺคหํ กริสฺสามาติ ธญฺญกรณฏฺฐาเน ธญฺญมาปกํ นิสีทาเปตฺวา เอกปสฺเส วณฺณชฺฌกฺขํ ๑- นิสีทาเปสุํ ฯ ธญฺญตฺถิกา วณฺณชฺฌกฺขสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺติ ฯ โส อาคตปฏิปาฏิยา มูลํ คเหตฺวา อิตฺถนฺนามสฺส เอตฺตกํ ทาตพฺพนฺติ สลากํ ลิขิตฺวา เทติ ฯ เต ตํ คเหตฺวา ธญฺญมาปกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ทินฺนปฏิปาฏิยา ธญฺญํ คณฺหนฺติ ฯ เอวํ สลากาย ตตฺถ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺตีติ สลากาวุตฺตา ฯ น สุกรา อุญฺเฉน ปคฺคเหน ยาเปตุนฺติ ปคฺคเหน โย อุญฺโฉ เตน ยาเปตุํ น สุกรา ฯ ปตฺตํ ปคฺคเหตฺวา ยํ อริยา อุญฺฉํ กโรนฺติ ภิกฺขาจริยํ จรนฺติ เตน อุญฺเฉน ยาเปตุํ น สุกราติ วุตฺตํ โหติ ฯ ตทา กิร ตตฺถ สตฺตฏฺฐคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา เอกทิวสมฺปิ ยาปนมตฺตํ น ลภนฺติ ฯ เตน โข ปน สมเยน อุตฺตราปถกา อสฺสพาณิชา ฯเปฯ อสฺโสสิ โข ภควา อุทุกฺขลสทฺทนฺติ ฯ เตนาติ ยสฺมึ สมเย ภควา เวรญฺชํ อุปนิสฺสาย วสฺสาวาสํ อุปคโต เตน สมเยน @เชิงอรรถ: ๑. วณฺณชฺฌกฺขนฺติ กหาปณปริกฺขกนฺติ ฏีกา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๐.
อุตฺตราปถวาสิกา อุตฺตราปถโต วา อาคตตฺตา เอวํลทฺธโวหารา อสฺสพาณิชา อุตฺตราปเถ อสฺสานํ อุฏฺฐานฏฺฐาเน ปญฺจ อสฺสสตานิ คเหตฺวา ทิคุณติคุณํ ลาภํ ปฏฺฐยมานา เทสนฺตรํ คจฺฉนฺตา เตหิ อตฺตโน วิกฺกายิกภณฺฑภูเตหิ ปญฺจมตฺเตหิ อสฺสสเตหิ เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ อุปคตา โหนฺติ ฯ กสฺมา ฯ น หิ สกฺกา ตสฺมึ เทเส วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส อทฺธานํ ปฏิปชฺชิตุํ ฯ อุปคจฺฉนฺตา จ พหินคเร อุทเกน อนชฺโฌตฺถรณีเย ฐาเน อตฺตโน จ วาสาคารานิ อสฺสานญฺจ มนฺทิรํ การาเปตฺวา วติยา ปริกฺขิปึสุ ฯ ตานิ เตสํ วสนฏฺฐานานิ อสฺสมณฺฑลิกาโยติ ปญฺญายึสุ ฯ เตนาห เตหิ อสฺสมณฺฑลิกาสุ ภิกฺขูนํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ ปญฺญตฺตํ โหตีติ ฯ ปตฺถปตฺถปุลกนฺติ เอกเมกสฺส ๑- ภิกฺขุโน ปตฺถปตฺถปฺปมาณํ ปุลกํ ฯ ปตฺโถ นาม นาฬีมตฺตํ โหติ เอกสฺส ปุริสสฺส อลํ ยาปนาย ฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺนนฺติ ฯ ปุลกนฺนาม นิตฺถุสํ กตฺวา อุสฺเสเทตฺวา คหิตยวตณฺฑุลา วุจฺจนฺติ ฯ ยทิ หิ สถุสา โหนฺติ ปาณกา วิชฺฌนฺติ อทฺธานกฺขมา น โหนฺติ ตสฺมา เต พาณิชา อทฺธานกฺขมํ กตฺวา ยวตณฺฑุลํ อาทาย อทฺธานํ ปฏิปชฺชนฺติ ยตฺถ อสฺสานํ ขาทนียํ ติณํ ทุลฺลภํ ภวิสฺสติ ตตฺเถว ตํ อสฺสภตฺตํ ภวิสฺสตีติ ฯ กสฺมา ปน เตหิ ตํ ภิกฺขูนํ ปญฺญตฺตนฺติ ฯ วุจฺจเต ฯ น หิ เต ทกฺขิณาปถมนุสฺสา วิย อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา ฯ เต ปน สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา ฯ @เชิงอรรถ: ๑. เอเกกสฺส ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๑.
เต ปุพฺพณฺหสมยํ เกนจิเทว กรณีเยน นครํ ปวิสนฺตา เทฺว ตโย ทิวเส อทฺทสํสุ สตฺตฏฺฐ ภิกฺขู สุนิวตฺเถ สุปารุเต อิริยาปถสมฺปนฺเน สกลมฺปิ นครํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กิญฺจิ อลภมาเน ฯ ทิสฺวาน เตสํ เอตทโหสิ อยฺยา อิมํ นครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ อุปคตา ฉาตกญฺจ วตฺตติ น จ กิญฺจิ ลภนฺติ อติวิย กิลมนฺติ มยญฺจมฺหา อาคนฺตุกา น สกฺโกม เนสํ เทวสิกํ ยาคุญฺจ ภตฺตญฺจ ปฏิยาเทตุํ อมฺหากํ ปน อสฺสา สายญฺจ ปาโต จ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภตฺตํ ลภนฺติ ยนฺนูน มยํ เอกเมกสฺส อสฺสสฺส ปาตราสภตฺตโต เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน ปตฺถปตฺถปุลกํ ทเทยฺยาม เอวํ อยฺยา น จ กิลมิสฺสนฺติ อสฺสา จ ยาเปสฺสนฺตีติ ฯ เต ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ภนฺเต ตุมฺเห ปตฺถปตฺถปุลกํ ปฏิคฺคเหตฺวา ยํ วา ตํ วา กตฺวา ปริภุญฺชถาติ ยาจิตฺวา เทวสิกํ ปตฺถปตฺถปุลกํ ปญฺญาเปสุํ ฯ เตน วุตฺตํ เตหิ อสฺสมณฺฑลิกาสุ ภิกฺขูนํ ปตฺถปตฺถปุลกํ ปญฺญตฺตํ โหตีติ ฯ ปญฺญตฺตนฺติ นิจฺจภตฺตสงฺเขเปน ฐปิตํ ฯ อิทานิ ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวาติอาทีสุ ฯ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทิวสสฺส ปุพฺพภาคสมยํ ฯ ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถ ฯ ปุพฺพณฺเห วา สมยํ ปุพฺพณฺหสมยํ ฯ ปุพฺพณฺเห เอกํ ขณนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวํ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ลพฺภติ ฯ นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวา ฯ วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสเนตํ เวทิตพฺพํ ฯ น หิ เต ตโต ปุพฺเพ อนิวตฺถา อเหสุํ ฯ ปตฺตจีวรมาทายาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๒.
ปตฺตํ หตฺเถหิ จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ธาเรตฺวาติ อตฺโถ ฯ เยน วา เตน วา หิ ปกาเรน คณฺหนฺตา อาทาย อิจฺเจว วุจฺจนฺติ ฯ ยถา สมาทาเยว ปกฺกมตีติ ฯ ปิณฺฑํ อลภมานาติ สกลมฺปิ เวรญฺชํ จริตฺวา ติฏฺฐตุ ปิณฺโฑ อนฺตมโส อติจฺฉถาติ วาจมฺปิ อลภมานา ฯ ปตฺถปตฺถปุลกํ อารามํ หริตฺวาติ คตคตฏฺฐาเน ลทฺธํ เอกเมกํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ คเหตฺวา อารามํ เนตฺวา ฯ อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา ปริภุญฺชนฺตีติ เถรานํ โกจิ กปฺปิยการโก นตฺถิ โย เตสํ ตํ คเหตฺวา ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ปเจยฺย ฯ สามํปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ น จ วฏฺฏติ ฯ เต เอวํ โน สลฺลหุกวุตฺติตา จ ภวิสฺสติ สามปากปริโมจนญฺจาติ อฏฺฐฏฺฐ ชนา วา ทส ทส ชนา วา เอกโต หุตฺวา อุทุกฺขเล โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา สกํ สกํ ปฏิวิสํ ๑- อุทเกน เตเมตฺวา ปริภุญฺชนฺติ ฯ เอวํ ปริภุญฺชิตฺวา อปฺโปสฺสุกฺกา สมณธมฺมํ กโรนฺติ ฯ ภควโต ปน เต อสฺสวาณิชา ปตฺถปุลกญฺจ เทนฺติ ตทุปิยญฺจ สปฺปิมธุสกฺขรํ ฯ ตํ อายสฺมา อานนฺโท อาหริตฺวา สิลายํ ปึสติ ฯ ปุญฺญวตา ปณฺฑิตปุริเสน กตํ มนาปเมว โหติ ฯ อถ นํ ปึสิตฺวา สปฺปิอาทีหิ สมฺมาโยเชตฺวา ภควโต อุปนาเมติ ฯ อเถตฺถ เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปนฺติ ฯ ตํ ภควา ปริภุญฺชิ ฯ ปริภุญฺชิตฺวา ผลสมาปตฺติยา กาลํ วีตินาเมติ ฯ น ตโต ปฏฺฐาย ปิณฺฑาย จรติ ฯ กึ ปนานนฺทตฺเถโร ตทา ภควโต อุปฏฺฐาโก โหตีติ ฯ น โหติ โน จ โข อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺโธ ฯ ภควโต @เชิงอรรถ: ๑. ปฏิวึสนฺติปิ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๓.
หิ ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสพฺภนฺตเร นิพทฺธูปฏฺฐาโก นาม นตฺถิ ฯ กทาจิ นาคสมาลตฺเถโร ภควนฺตํ อุปฏฺฐาเปสิ กทาจิ นาคิตตฺเถโร กทาจิ เมฆิยตฺเถโร กทาจิ อุปวาณตฺเถโร กทาจิ สาคตตฺเถโร กทาจิ สุนกฺขตฺโต ลิจฺฉวิปุตฺโต ฯ เต อตฺตโน รุจิยา อุปฏฺฐหิตฺวา ยทา อิจฺฉนฺติ ตทา ปกฺกมนฺติ ฯ อานนฺทตฺเถโร เตสุ อุปฏฺฐหนฺเตส อปฺโปสฺสุกฺโก โหติ ปกฺกนฺเตสุ สยเมว วตฺตปฏิปตฺตึ กโรติ ฯ ภควาปิ กิญฺจาปิ เม ญาติเสฏฺโฐ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ น ตาว ลภติ อถโข เอวรูเปสุ ฐาเนสุ อยเมว ปฏิรูโป [๑]- อธิวาเสสิ ฯ เตน วุตฺตํ อายสฺมา อานนฺโท ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ สิลายํ ปึสิตฺวา ภควโต อุปนาเมติ ตํ ภควา ปริภุญฺชตีติ ฯ นนุ จ มนุสฺสา ทุพฺภิกฺขกาเล อติวิย อุสฺสาหชาตา ปุญฺญานิ กโรนฺติ อตฺตนา อภุญฺชิตฺวาปิ ภิกฺขูนํ ทาตพฺพํ มญฺญนฺติ เต ตทา กสฺมา กฏจฺฉุภิกฺขมฺปิ น อทํสุ อยญฺจ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ มหตา อุสฺสาเหน ภควนฺตํ วสฺสาวาสํ ยาจิ โส กสฺมา ภควโต อตฺถิภาวมฺปิ น ชานาตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ มาราวฏฺฏนาย ฯ เวรญฺชํ หิ พฺราหฺมณํ ภควโต สนฺติกา ปกฺกนฺตมตฺตเมว สกลญฺจ นครํ สมนฺตา [๒]- โยชนมตฺตํ ยตฺถ สกฺกา ปุเรภตฺตํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺจาคนฺตุํ ตํ สพฺพํ มาโร อาวฏฺเฏตฺวา โมเหตฺวา สพฺเพสํ อสลฺลกฺขณภาวํ กตฺวา ปกฺกามิ ตสฺมา น โกจิ อนฺตมโส สามีจิกมฺมมฺปิ กตฺตพฺพํ มญฺญิตฺถ ฯ กึ ปน ภควาปิ มาราวฏฺฏนํ อชานิตฺวา ตตฺถ วสฺสํ อุปคโตติ ฯ โน อชานิตฺวา ฯ อถ กสฺมา จมฺปาสาวตฺถีราชคหาทีนํ อญฺญตรสฺมึ น อุปคโตติ ฯ @เชิงอรรถ: ๑. เอตฺถนฺตเร อิติสทฺโท นฏฺโฐ ภเวยฺย โยชนายํ ทิสฺสมานตฺตา ฯ ๒. เอตฺถนฺตเรปิ @จสทฺโท ทิสฺสติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๔.
ติฏฺฐนฺตุ จมฺปาสาวตฺถีราชคหาทีนิ สเจปิ ภควา ตสฺมึ สํวจฺฉเร อุตฺตรกุรุํ วา ติทสปุรํ วา คนฺตฺวา วสฺสํ อุปคจฺเฉยฺย ตํปิ มาโร อาวฏฺเฏยฺย ฯ โส กิร ตํ สํวจฺฉรํ อติวิย อาฆาเตน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต อโหสิ ฯ อิธ ปน ภควา อิมํ อติเรกํ การณํ อทฺทส อสฺสวาณิชา ภิกฺขูนํ สงฺคหํ กริสฺสนฺตีติ ตสฺมา เวรญฺชายเมว วสฺสํ อุปคญฺจิ ฯ กึ ปน มาโร วาณิชเก อาวฏฺเฏตุํ น สกฺโกตีติ ฯ โน น สกฺโกติ เต ปน อาวฏฺฏิตปริโยสาเน อาคมึสุ ฯ ปฏินิวตฺติตฺวา กสฺมา น อาวฏฺเฏสีติ ฯ อวิสยฺหตาย ฯ น หิ โส ตถาคตสฺส อภิหฏภิกฺขาย นิพทฺธทานสฺส อปฺปิตวตฺตสฺส อนฺตรายํ กาตุํ วิสหติ ฯ จตุนฺนํ หิ น สกฺกา อนฺตราโย กาตุํ ฯ กตเมสํ จตุนฺนํ ฯ ตถาคตสฺส อภิหฏภิกฺขาสงฺเขเปน วา นิพทฺธทานสฺส อปฺปิตวตฺตสงฺเขเปน วา ปริจฺจตฺตานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ พุทฺธานํ ชีวิตสฺส น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ อสีติยา อนุพฺยญฺชนานํ พฺยามปฺปภาย วา น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ จนฺทิมสุริยเทวพฺรหฺมานมฺปิ หิ ปภา ตถาคตสฺส อนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาปเทสํ ปตฺวา วิหตานุภาวา โหนฺติ พุทฺธานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ ฯ ตสฺมา มาเรน อกตนฺตรายภิกฺขํ ภควา สสาวกสงฺโฆ ตทา ปริภุญฺชีติ เวทิตพฺโพ ฯ เอวํ ปริภุญฺชนฺโต จ เอกทิวสํ ฯ อสฺโสสิ โข ภควา อุทุกฺขลสทฺทนฺติ ภควา ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ โกฏฺเฏนฺตานํ ภิกฺขูนํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๕.
มุสลสงฺฆฏฺฏชนิตํ อุทุกฺขลสทฺทํ สุณิ ฯ ตโต ปรํ ชานนฺตาปิ ตถาคตาติเอวมาทิ ยํ ปรโต กินฺนุโข โส อานนฺท อุทุกฺขลสทฺโทติ ปุจฺฉิ ตสฺส ปริหารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา ฯ ตถาคตา นาม ชานนฺตาปิ สเจ ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ โหติ ปุจฺฉนฺติ สเจ ปน ตาทิสํ ปุจฺฉาการณํ นตฺถิ ชานนฺตาปิ น ปุจฺฉนฺติ ฯ ยสฺมา ปน พุทฺธานํ อชานนํ นาม นตฺถิ ตสฺมา อชานนฺตาปีติ น วุตฺตํ ฯ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺตีติ สเจ ตสฺสา ปุจฺฉาย โส กาโล โหติ เอวํ ตํ กาลํ วิทิตฺวา ปุจฺฉนฺติ สเจ น โหติ เอวมฺปิ กาลํ วิทิตฺวา น ปุจฺฉนฺติ ฯ เอวํ ปุจฺฉนฺตาปิ จ อตฺถสํหิตํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ ยํ อตฺถนิสฺสิตํ การณนิสฺสิตํ ตเทว ปุจฺฉนฺติ โน อนตฺถสํหิตํ ฯ กสฺมา ฯ ยสฺมา อนตฺถสํหิเต เสตุฆาโต ตถาคตานํ ฯ เสตุ วุจฺจติ มคฺโค ฯ มคฺเคเนว ตาทิสสฺส วจนสฺส ฆาโต สมุจฺเฉโทติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิทานิ อตฺถสํหิตนฺติ เอตฺถ ยํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ทฺวีหิ อากาเรหีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อากาเรหีติ การเณหิ ฯ ธมฺมํ วา เทเสสฺสามาติ อตฺถุปฺปตฺติยุตฺตํ สุตฺตํ วา ปุพฺพจริตการณยุตฺตํ ชาตกํ วา กถยิสฺสาม ฯ สาวกานํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสฺสามาติ สาวกานํ วา ตาย ปุจฺฉาย วีติกฺกมํ ปากฏํ กตฺวา ครุกํ วา ลหุกํ วา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสฺสาม อาณํ ฐเปสฺสามาติ ฯ อถโข ภควา ฯเปฯ เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ เอตฺถ นตฺถิ กิญฺจิ วตฺตพฺพํ ฯ ปุพฺเพ วุตฺตเมว หิ ภิกฺขูนํ ปตฺถ ปตฺถ ปุลกํ ปฏิลาภํ ๑- สลฺลหุกวุตฺติตํ @เชิงอรรถ: ๑. ปตฺถปตฺถปุลกปฏิลาภนฺติ เอกปทเมว ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๖.
สามปากปริโมจนญฺจ อาโรเจนฺโต เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ วุจฺจติ ฯ สาธุ สาธุ อานนฺทาติ อิทํ ปน ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ สมฺปหํเสนฺโต อาห ฯ สาธุการํ ปน ทตฺวา ทฺวีสุ อากาเรสุ เอกํ คเหตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ วิชิตํ ปจฺฉิมา ชนตา สาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสตีติ ฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย ตุมฺเหหิ อานนฺท สปฺปุริเสหิ เอวํ ทุพฺภิกฺเข ทุลฺลภปิณฺเฑ อิมาย สลฺลหุกวุตฺติตาย อิมินา จ สลฺเลเขน วิชิตํ ฯ กึ วิชิตนฺติ ฯ ทุพฺภิกฺขํ วิชิตํ โลโภ วิชิโต อิจฺฉาจาโร วิชิโต ฯ กถํ ฯ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา สมนฺตโต ปน อนนฺตรา คามนิคมา ผลภารนมิตสสฺสา สุภิกฺขา สุลภปิณฺฑา หนฺท มยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิสฺสาม เอวํ สนฺเตปิ ภควา อิเธว อมฺเห คณฺหิตฺวา วสตีติ เอกภิกฺขุสฺสาปิ จินฺตา วา วิฆาโต วา นตฺถิ เอวํ ตาว ทุพฺภิกฺขํ วิชิตํ อภิภูตํ อตฺตโน วเส วตฺติตํ ฯ กถํ โลโภ วิชิโต ฯ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา สมนฺตโต ปน อนนฺตรา คามนิคมา ผลภารนมิตสสฺสา สุภิกฺขา สุลภปิณฺฑา หนฺท มยํ ตตฺถ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิสฺสามาติ โลภวเสน เอกภิกฺขุนาปิ รตฺติจฺเฉโท วา ปจฺฉิมิกาย ตตฺถ วสฺสํ อุปคจฺฉามาติ วสฺสจฺเฉโท วา น กโต เอวํ โลโภ วิชิโต ฯ กถํ อิจฺฉาจาโร วิชิโต ฯ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา อิเม จ มนุสฺสา อมฺเห เทฺว ตโย มาเส วสนฺเตปิ น กิสฺมิญฺจิ มญฺญนฺติ ยนฺนูน มยํ คุณวณิชฺชํ กตฺวา อสุโก ภิกฺขุ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี ฯเปฯ อสุโก ฉฬภิญฺโญติ เอวํ มนุสฺสานํ อญฺญมญฺญํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๗.
ปกาเสตฺวา กุจฺฉึ ปฏิชคฺคิตฺวา ปจฺฉา สีลํ อธิฏฺฐเหยฺยามาติ เอกภิกฺขุนาปิ เอวรูปา อิจฺฉา น อุปฺปาทิตา เอวํ อิจฺฉาจาโร วิชิโต อภิภูโต อตฺตโน วเส วตฺติโตติ ฯ อนาคเต ปน ปจฺฉิมา ชนตา วิหาเร นิสินฺนา อปฺปกสิเรเนว ลภิตฺวาปิ กึ อิทํ อุตฺตณฺฑุลํ อติกิลินฺนํ อโลณํ อติโลณํ อนมฺพิลํ อจฺจมฺพิลํ โก อิมินา อตฺโถติอาทินา นเยน สาลิมํโสทนํ อติมญฺญิสฺสติ โอญาตํ อวญฺญาตํ กริสฺสติ ฯ อถวา ชนปโท นาม น สพฺพกาลํ ทุพฺภิกฺโข โหติ เอกทา ทุพฺภิกฺโข โหติ เอกทา สุภิกฺโข โหติ สฺวายํ ยทา สุภิกฺโข ภวิสฺสติ ตทา ตุมฺหากํ สปฺปุริสานํ อิมาย ปฏิปตฺติยา ปสนฺนา มนุสฺสา ภิกฺขูนํ ยาคุขชฺชกาทิปฺปเภเทน อเนกปฺปการํ สาลิวิกตึ มํโสทนญฺจ ทาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ ตํ ตุมฺเห นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ สกฺการํ ตุมฺหากํ สพฺรหฺมจาริสงฺขาตา ปจฺฉิมา ชนตา ตุมฺหากํ อนฺตเร นิสีทิตฺวา อนุภวมานาว อติมญฺญิสฺสติ ตปฺปจฺจยํ มานญฺจ กริสฺสติ ฯ กถํ ฯ กสฺมา เอตฺตกํ ปกฺกํ กึ ตุมฺหากํ ภาชนานิ นตฺถิ ยตฺถ อตฺตโน สนฺตกํ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปยฺยาถาติ ฯ {๑๗} อถโข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโนติอาทีสุ ฯ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ ครุคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ ฯ มหาโมคฺคลฺลาโนติ มหา จ โส คุณมหตฺเตน โมคฺคลฺลาโน จ โคตฺเตนาติ มหาโมคฺคลฺลาโน ฯ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ อิทานิ วตฺตพฺพํ เอตรหิ ภนฺเตติอาทิวจนํ ทสฺเสติ ฯ กสฺมา อโวจ ฯ เถโร กิร--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๘.
ปพฺพชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส สาวกปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต สตฺถาราปิ มหิทฺธิกตาย เอตทคฺเค ฐปิโต ฯ โส ตํ อตฺตโน มหิทฺธิกตํ นิสฺสาย จินฺเตสิ อยํ เวรญฺชา ทุพฺภิกฺขา ภิกฺขู จ กิลมนฺติ ยนฺนูนาหํ ปฐวึ ปริวตฺเตตฺวา ภิกฺขู ปปฺปฏโกชํ โภเชยฺยนฺติ ฯ อถสฺส เอตทโหสิ สเจ ปนาหํ ภควโต สนฺติเก วิหรนฺโต ภควนฺตํ อยาจิตฺวา เอวํ กเรยฺยํ น เม ตํ อสฺส ปฏิรูปํ ยุคคฺคาโห วิย ภควตา สทฺธึ กโต ภเวยฺยาติ ตสฺมา ยาจิตุกาโม อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ ฯ เหฏฺฐิมตลํ สมฺปนฺนนฺติ ปฐวิยา กิร เหฏฺฐิมตเล ปฐวีมณโฑ ปฐโวโช ปฐวีปปฺปฏโก อตฺถิ ตํ สนฺธาย วทติ ฯ ตตฺถ สมฺปนฺนนฺติ มธุรํ สาธุรสนฺติ อตฺโถ ฯ ยเถว หิ ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปฺปนฺนผโล จาติ เอตฺถ มธุรผโลติ อตฺโถ เอวมิธาปิ สมฺปนฺนนฺติ มธุรํ สาธุรสนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เสยฺยถาปิ ขุทฺทกมธุ อนีลกนฺติ อิทํ ปนสฺส มธุรตาย โอปมฺมนิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ขุทฺทกมธูติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุ ฯ อนีลกนฺติ นิมฺมกฺขิกํ นิมฺมกฺขิกณฺฑกํ ปริสุทฺธํ ฯ เอตํ กิร มธุ สพฺพมธูหิ อคฺคญฺจ เสฏฺฐญฺจ สุรสญฺจ โอชวนฺตญฺจ ฯ เตนาห เสยฺยถาปิ ขุทฺทกมธุ อนีลกํ เอวมสฺสาทนฺติ ฯ สาธาหํ ภนฺเตติ สาธุ อหํ ภนฺเต ฯ เอตฺถ จ สาธูติ อายาจนวจนเมตํ ฯ ปฐวีปริวตฺตนํ อายาจนฺโต หิ เถโร ภควนฺตํ เอวมาห ฯ ปริวตฺเตยฺยนฺติ อุกฺกุชฺเชยฺยํ เหฏฺฐิมตลํ อุปริมํ กเรยฺยํ ฯ กสฺมา ฯ เอวํ หิ กเต สุเขน ภิกฺขู ปปฺปฏโกชํ ปฐวีมณฺฑํ ปริภุญฺชิสฺสนฺตีติ ฯ อถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐๙.
ภควา อนนุญฺญาตุกาโมปิ เถรํ สีหนาทํ นทาเปตุํ ปุจฺฉิ เย ปน เต โมคฺคลฺลาน ปฐวีนิสฺสิตา ปาณา เต กถํ กริสฺสสีติ ฯ เย ปฐวีนิสฺสิตา คามนิคมาทีสุ ปาณา เต ปฐวิยา ปริวตฺติยมานาย อากาเส สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺเต กถํ กริสฺสสิ กตฺถ ฐเปสฺสสีติ ฯ อถ เถโร ภควตา เอตทคฺเค ฐปิตภาวานุรูปํ อตฺตโน อิทฺธานุภาวํ ปกาเสนฺโต เอกาหํ ภนฺเตติอาทิมาห ฯ ตสฺสตฺโถ เอกํ อหํ ภนฺเต หตฺถํ ยถา อยํ มหาปฐวี เอวํ อภินิมฺมิสฺสามิ ปฐวีสทิสํ กริสฺสามิ เอวํ กตฺวา เย ปฐวีนิสฺสิตา ปาณา เต เอกสฺมึ หตฺถตเล ฐิเต ปาเณ ทุติยหตฺถตเล สงฺกาเมนฺโต วิย ตตฺถ สงฺกาเมสฺสามีติ ฯ อถสฺส ภควา อายาจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต อลํ โมคฺคลฺลานาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ ฯ วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุนฺติ วิปรีตคฺคาหมฺปิ สตฺตา สมฺปาปุเณยฺยุํ ฯ กถํ ฯ อยนฺนุ โข ปฐวี อุทาหุ น อยนฺติ ฯ อถวา อมฺหากํ นุโข อยํ คาโม อุทาหุ อญฺเญสนฺติ ฯ เอวํ นิคมชนปทกฺเขตฺตารามาทีสุ ฯ น วา เอส วิปลฺลาโส ฯ อจินฺเตยฺโย หิ อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย ฯ เอวํ ปน วิปลฺลาสํ ปฏิลเภยฺยุํ อิทํ ทุพฺภิกฺขํ นาม น อิทาเนว โหติ อนาคเตปิ ภวิสฺสติ ตทา ภิกฺขู ตาทิสํ อิทฺธิมนฺตํ สพฺรหฺมจารึ กุโต ลภิสฺสนฺติ เต โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิสุกฺขวิปสฺสกชฺฌานลาภี ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา ขีณาสวาปิ สมานา อิทฺธิพลาภาวา ปรกุลานิ ปิณฺฑาย อุปสงฺกมิสฺสนฺติ ตตฺร มนุสฺสานํ เอวํ ภวิสฺสติ พุทฺธกาเล ภิกฺขู--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๐.
สิกฺขาสุ ปริปูรีการิโน อเหสุํ เต คุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุพฺภิกฺขกาเล ปฐวึ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ปริภุญฺชึสุ อิทานิ ปน สิกฺขาย ปริปูรีการิโน นตฺถิ ยทิ สิยุํ ตเถว กเรยฺยุํ น อมฺหากํ ยงฺกิญฺจิ ปกฺกํ วา อามํ วา ขาทิตุํ ทเทยฺยุนฺติ เอวํ เต สนฺเตสุเยว อริยปุคฺคเลสุ นตฺถิ อริยปุคฺคลาติ อิมํ วิปลฺลาสํ ปฏิลเภยฺยุํ ฯ วิปลฺลาสวเสน จ อริเย ครหนฺตา อุปวทนฺตา อปายูปคา ภเวยฺยุํ ตสฺมา มา เต รุจฺจิ ปฐวึ ปริวตฺเตตุนฺติ ฯ อถ เถโร อิมํ อายาจนํ อลภมาโน อญฺญํ ยาจนฺโต สาธุ ภนฺเตติอาทิมาห ฯ ตมฺปิสฺส ภควา ปฏิกฺขิปนฺโต อลํ โมคฺคลฺลานาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ น วุตฺตํ วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุนฺติ อถ โข ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ ฯ อตฺโถปิ จสฺส วุตฺตสทิโสเยว เวทิตพฺโพ ฯ ยทิ ปน ภควา อนุชาเนยฺย เถโร กึ กเรยฺยาติ ฯ มหาสมุทฺทํ เอเกน ปทวีติหาเรน อติกฺกมิตพฺพํ มาติกามตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวา นเฬรุปุจิมนฺทโต อุตฺตรกุรุํ อภิมุขํ มคฺคํ นีหริตฺวา อุตฺตรกุรุํ คมนาคมนสมฺปนฺเน ฐาเน กตฺวา ทสฺเสยฺย ยถา ภิกฺขู โคจรคามํ วิย ยถาสุขํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นิกฺขเมยฺยุนฺติ ฯ นิฏฺฐิตา มหาโมคฺคลฺลานสฺส สีหนาทกถา ฯ {๑๘} อิทานิ อายสฺมา อุปาลิ วินยปฺปญฺญตฺติยา มูลโต ปภูติ นิทานํ ทสฺเสตุํ สารีปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปฏิสํยุตฺตํ วิตกฺกุปฺปาทํ ทสฺเสนฺโต อถ โข อายสฺมโต สารีปุตฺตสฺสาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ รโห คตสฺสาติ รหสิ คตสฺส ฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ ปฏิสลฺลีนสฺส เอกีภาวํ คตสฺส ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๑.
กตเมสานนฺติ อตีเตสุ วิปสฺสิอาทีสุ พุทฺเธสุ กตเมสํ ฯ จิรํ อสฺส ฐิติ จิรา วา อสฺส ฐิตีติ จิรฏฺฐิติกํ ฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานปทตฺถเมว ฯ กึ ปน เถโร อิมํ อตฺตปริวิตกฺกํ สยํ วินิจฺฉินิตุํ น สกฺโกตีติ ฯ วุจฺจเต ฯ สกฺโกติ จ น สกฺโกติ จ ฯ อยํ หิ อิเมสํ นาม พุทฺธานํ สาสนํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ อิเมสํ จิรฏฺฐิติกนฺติ เอตฺตกํ สกฺโกติ วินิจฺฉินิตุํ อิมินา ปน การเณน น จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ อิมินา จิรฏฺฐิติกนฺติ เอตํ น สกฺโกติ ฯ มหาปทุมตฺเถโร ปนาห เอตมฺปิ โสฬสวิธาย ปญฺญาย มตฺถกปฺปตฺตสฺส อคฺคสาวกสฺส น ภาริยํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปน สทฺธึ เอกฏฺฐาเน วสนฺตสฺส สยํ วินิจฺฉยกรณํ ตุลํ ฉฑฺเฑตฺวา หตฺเถน ตุลนสทิสํ โหตีติ ภควนฺตํเยว อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ ฯ อถสฺส ภควา ปุจฺฉํ วิสชฺเชนฺโต ภควโต จ สารีปุตฺต วิปสฺสิสฺสาติอาทิมาห ฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ {๑๙} ปุน เถโร การณํ ปุจฺฉนฺโต โก นุโข ภนฺเต เหตูติอาทิมาห ฯ ตตฺถ โก นุโข ภนฺเตติ การณปุจฺฉา ฯ ตสฺส กตโม นุโข ภนฺเตติ อตฺโถ ฯ เหตุ ปจฺจโยติ อุภยเมตํ การณาธิวจนํ ฯ การณํ หิ ยสฺมา เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตติ ตสฺมา เหตูติ วุจฺจติ ฯ ยสฺมา ตํ ปฏิจฺจ เอติ ปวตฺตติ ตสฺมา ปจฺจโยติ วุจฺจติ ฯ เอวํ อตฺถโต เอกมฺปิ โวหารวเสน วจนสิลิฏฺฐตาย จ ตตฺร ตตฺร เอตํ อุภยมฺปิ วุจฺจติ ฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว ฯ อิทานิ ตํ เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ ทสฺเสตุํ ภควา จ สารีปุตฺต วิปสฺสีติอาทิมาห ฯ ตตฺถ กิลาสุโน อเหสุนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๒.
น อาลสิยกิลาสุโน ฯ น หิ พุทฺธานํ อาลสิยํ วา โอสนฺนวิริยตา วา อตฺถิ ฯ พุทฺธา หิ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา สกลจกฺกวาฬสฺส วา ธมฺมํ เทเสนฺตา สมเกเนว อุสฺสาเหน เทเสนฺติ น ปริสาย อปฺปภาวํ ทิสฺวา โอสนฺนวิริยา โหนฺติ นาปิ มหนฺตภาวํ ทิสฺวา อุสฺสนฺนวิริยา ฯ ยถา หิ สีโห มิคราชา สตฺตนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน โคจราย ปกฺกมนฺโต ขุทฺทเก วา มหนฺเต วา ปาเณ ทิสฺวา เอกสทิเสเนว เวเคน ปตติ ตํ กิสฺส เหตุ มา เม ชโว ปริหายีติ เอวํ พุทฺธา อปฺปกาย วา มหติยา วา ปริสาย สมเกเนว อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสนฺติ ตํ กิสฺส เหตุ มา โน ธมฺมครุกา ๑- ปริหายีติ ฯ ธมฺมครุโน หิ พุทฺธา ธมฺมคารวาติ ฯ ยถา ปน อมฺหากํ ภควา มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ เอวํ เต น เทเสสุํ ฯ กสฺมา ฯ สตฺตานํ อปฺปรชกฺขตาย ฯ เตสํ กิร กาเล ทีฆายุกา สตฺตา อปฺปรชกฺขา อเหสุํ ฯ เต จตุสฺสจฺจปฏิสํยุตฺตํ เอกคาถมฺปิ สุตฺวา ธมฺมํ อภิสเมนฺติ ตสฺมา น วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสุํ ฯ เตเนว การเณน อปฺปกญฺจ เนสํ อโหสิ สุตฺตํ ฯเปฯ เวทลฺลนฺติ ฯ ตตฺถ สุตฺตาทีนํ นานตฺตํ ปฐมสงฺคีติวณฺณนายํ วุตฺตเมว ฯ อปฺปญฺญตฺตํ สาวกานํ สิกฺขาปทนฺติ สาวกานํ นิทฺโทสตาย โทสานุรูปตาย ปญฺญาเปตพฺพํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาณาสิกฺขาปทํ อปฺปญฺญตฺตํ ฯ อนุทฺทิฏฺฐํ ปาฏิโมกฺขนฺติ ๒- @เชิงอรรถ: ๑. ธมฺมครุตาติ ภเวยฺย ฯ ๒. อาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมตํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ @ตสฺส ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ปาติโมกฺขนฺติปิ มติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๓.
อนฺวฑฺฒมาสํ อาณาปาฏิโมกฺขํ อนุทฺทิฏฺฐํ อโหสิ ฯ โอวาทปาฏิโมกฺขเมว เต อุทฺทิสึสุ ฯ ตมฺปิ จ โน อนฺวฑฺฒมาสํ ฯ ตถา หิ วิปสฺสี ภควา ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ สกึ สกึ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิ ฯ ตญฺจโข สามํเยว ฯ สาวกา ปนสฺส อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐาเนสุ น อุทฺทิสึสุ ฯ สกลชมฺพุทีเป เอกสฺมึเยว ฐาเน พนฺธุมติยา ราชธานิยา เขเม มิคทาเย วิปสฺสิสฺส ภควโต วสนฏฺฐาเน สพฺโพปิ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ อกาสิ ฯ ตญฺจโข สงฺฆูโปสถเมว น คณูโปสถํ น ปุคฺคลูโปสถํ น ปาริสุทฺธิอุโปสถํ น อธิฏฺฐานูโปสถํ ฯ ตทา กิร ชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ โหนฺติ ฯ เอกเมกสฺมึ ๑- วิหาเร อพฺโพกิณฺณานิ ทสํปิ วีสํปิ ตึสํปิ ภิกฺขุสหสฺสานิ วสนฺติ ภิยฺโยปิ วสนฺติ ฯ อุโปสถาโรจิตกา เทวตา ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อาโรเจนฺติ มาริสา เอกํ วสฺสํ อติกฺกนฺตํ เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ วสฺสานิ อติกฺกนฺตานิ อิทํ ฉฏฺฐํ วสฺสํ อาคมินิยา ปุณฺณมาสินิยา พุทฺธทสฺสนตฺถํ อุโปสถกรณตฺถญฺจ คนฺตพฺพํ สมฺปตฺโต โว สนฺนิปาตกาโลติ ฯ ตโต สานุภาวา ภิกฺขู อตฺตโน อานุภาเวน คจฺฉนฺติ ฯ อิตเร เทวตานุภาเวน ฯ กถํ ฯ เต กิร ภิกฺขู ปาจีนสมุทฺทนฺเต ปจฺฉิมอุตฺตรทกฺขิณสมุทฺทนฺเต วา ฐิตา คมิยวตฺตํ ปูเรตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คจฺฉามาติ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺติ ฯ สห จิตฺตุปฺปาทา อุโปสถคฺคํ คตาว โหนฺติ ฯ เต วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา นิสีทนฺติ ฯ ภควาปิ สนฺนิสินฺนาย @เชิงอรรถ: ๑. เอเกกสฺมึ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๔.
ปริสาย อิมํ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสติ ขนฺตี ปรมํ ตโป ตีติกฺขา นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโต สพฺพปาปสฺส อกรณํ กุสลสฺสูปสมฺปทา สจิตฺตปริโยทปนํ เอตํ พุทฺธาน สาสนํ อนุปวาโท อนุปฆาโต ปาฏิโมกฺเข จ สํวโร มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมึ ปนฺตญฺจ สยนาสนํ อธิจิตฺเต จ อาโยโค เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ ๑- ฯ เอเตเนว อุปาเยน อิตเรสมฺปิ พุทฺธานํ ปาฏิโมกฺขุทฺเทโส เวทิตพฺโพ ฯ สพฺพพุทฺธานํ หิ อิมา ติสฺโสว โอวาทปาฏิโมกฺขคาถาโย โหนฺติ ฯ ตา ทีฆายุกพุทฺธานํ ยาว สาสนปริยนฺตา อุทฺเทสมาคจฺฉนฺติ ฯ อปฺปายุกพุทฺธานํ ปน ปฐมโพธิยํเยว ฯ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติกาลโต ปน ปภูติ อาณาปาฏิโมกฺขเมว อุทฺทิสิยติ ฯ ตญฺจโข ภิกฺขูเยว อุทฺทิสนฺติ น พุทฺธา ฯ ตสฺมา อมฺหากมฺปิ ภควา ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสมตฺตเมว อิทํ โอวาทปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิ ฯ อเถกทิวสํ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ น ทานาหํ ภิกฺขเว อิโต ปรํ อุโปสถํ กริสฺสามิ ปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ ตุมฺเหว ทานิ ภิกฺขเว อิโต ปรํ อุโปสถํ กเรยฺยาถ ปาฏิโมกฺขํ @เชิงอรรถ: ๑. ที. มหา. ๑๐/๕๗.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๕.
อุทฺทิเสยฺยาถ อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส ยํ ตถาคโต อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย ปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาติ ๑- ฯ ตโต ปฏฺฐาย ภิกฺขู อาณาปาฏิโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ ฯ อิทํ อาณาปาฏิโมกฺขํ เตสํ อนุทฺทิฏฺฐํ อโหสิ ฯ เตน วุตฺตํ อนุทฺทิฏฺฐํ ปาฏิโมกฺขนฺติ ฯ เตสํ พุทฺธานนฺติ เตสํ วิปสฺสิอาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานํ ฯ อนฺตรธาเนนาติ ขนฺธนฺตรธาเนน ฯ ปรินิพฺพาเนนาติ วุตฺตํ โหติ ฯ พุทฺธานุพุทฺธานนฺติ เย เตสํ พุทฺธานํ อนุพุทฺธา สมฺมุขสาวกา เตสญฺจ ขนฺธนฺตรธาเนน ฯ เย เต ปจฺฉิมา สาวกาติ เย เต สมฺมุขสาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชิตา ปจฺฉิมา สาวกา ฯ นานานามาติ พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิโต สงฺฆรกฺขิโตติ- อาทินามวเสน วิวิธนามา ฯ นานาโคตฺตาติ โคตโม โมคฺคลฺลาโนติ- อาทิโคตฺตวเสน วิวิธโคตฺตา ฯ นานาชจฺจาติ ขตฺติโย พฺราหฺมโณติ- อาทิชาติวเสน นานาชจฺจา ฯ นานากุลา ปพฺพชิตาติ ขตฺติยกุลาทิวเสน วา อุจฺจนีจอุฬารานุฬารโภคาทิกุลวเสน วา วิวิธกุลา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตา ฯ เต ตํ พฺรหฺมจริยนฺติ เต ปจฺฉิมา สาวกา ยสฺมา เอกนามา เอกโคตฺตา เอกชาติยา เอกกุลา ปพฺพชิตา อมฺหากํ สาสนํ ตนฺติ ปเวณีติ อตฺตโน ภารํ กตฺวา พฺรหฺมจริยํ รกฺขนฺติ จิรํ ปริยตฺติธมฺมํ ปริหรนฺติ อิเม จ ตาทิสา น โหนฺติ ตสฺมา อญฺญมญฺญํ วิเหเฐนฺตา วิโลมํ คณฺหนฺตา อสุโก เถโร ชานิสฺสติ อสฺโก เถโร ชานิสฺสตีติ สิถิลํ กโรนฺตา ตํ พฺรหฺมจริยํ ขิปฺปญฺเญว @เชิงอรรถ: ๑. วิ. จุลฺลวคฺค. ๗/๒๙๒.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๖.
อนฺตรธาเปสุํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา น รกฺขึสุ ฯ เสยฺยถาปีติ ตสฺสตฺถสฺส โอปมฺมนิทสฺสนํ ฯ วิกีรตีติ วิกฺขิปติ ฯ วิธมตีติ ฐานนฺตรํ เนติ ฯ วิทฺธํเสตีติ ฐิตฏฺฐานโต อปเนติ ฯ ยถาตํ สุตฺเตน อสงฺคหิตตฺตาติ ยถา สุตฺเตน อคณฺฐิตตฺตา อพทฺธตฺตา เอวํ วิกีรติ ฯ ยถา สุตฺเตน อสงฺคหิตานิ วิกีริยนฺติ เอวํ วิกีรตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ เอวเมว โขติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ ฯ อนฺตรธาเปสุนฺติ วคฺคสงฺคหปณฺณาสสงฺคหาทีหิ อสงฺคณฺหนฺตา ยํ ยํ อตฺตโน รุจฺจติ ตํ ตเทว คเหตฺวา เสสํ วินาเสสุํ อทสฺสนํ นยึสุ ฯ กิลาสุโน จ เต ภควนฺโต อเหสุํ สาวกานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ โอวทิตุนฺติ อปิจ สารีปุตฺต เต พุทฺธา อตฺตโน เจตสา สาวกานํ เจโต ปริจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา โอวทิตุํ กิลาสุโน อเหสุํ ปรจิตฺตํ ญตฺวา อนุสาสนํ น ภาริยโต น ปปญฺจโต อทฺทสึสุ ฯ ภูตปุพฺพํ สารีปุตฺตาติอาทิ เตสํ กิลาสุภาวปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ ภึสนเกติ ภยานเก ภยชนเก ฯ เอวํ วิตกฺเกถาติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย ตโย กุสลวิตกฺเก วิตกฺเกถ ฯ มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถาติ กามวิตกฺกาทโย ตโย อกุสลวิตกฺเก มา วิตกฺกยิตฺถ ฯ เอวํ มนสิ กโรถาติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา อสุภนฺติ มนสิ กโรถ ฯ มา เอวํ มนสากตฺถาติ นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภนฺติ มา มนสิ อกตฺถ ฯ อิทํ ปชหถาติ อกุสลํ ปชหถ ฯ อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถาติ กุสลํ อุปสมฺปชฺช ปฏิลภิตฺวา นิปฺผาเทตฺวา วิหรถ ฯ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๗.
อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ เตสํ หิ จิตฺตานิ เยหิ อาสเวหิ วิมุจฺจึสุ น เต ตานิ คเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ อนุปฺปาทนิโรเธน ปน นิรุชฺฌมานา ๑- อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสุ ฯ เตน วุตฺตํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ ฯ สพฺเพปิ เต อรหตฺตํ ปตฺตา สุริยรํสิสมฺผุฏฺฐมิว ปทุมวนํ วิกสิตจิตฺตา อเหสุํ ฯ ตตฺร สุทํ สาริปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ โหตีติ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขนํ ฯ สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต ฯ สารีปุตฺตาติ อาลปนํ ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา ฯ ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ อญฺญตรสฺมึ ภึสนเก วนสณฺเฑติ ตตฺร โย โส ภึสนโกติ วนสณฺโฑ วุตฺโต ตสฺส ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกภาโว ภึสนกตา ภึสนกตสฺมึ ภึสนกกิริยาย โหตีติ อตฺโถ ฯ กึ โหติ ฯ อิทํ โหติ โยโกจิ อวีตราโค ฯเปฯ โลมานิ หํสนฺตีติ ฯ อถวา ตตฺราติ สามิอตฺเถ ภุมฺมํ ฯ สุ อิติ นิปาโต กึสุ นาม เต โภนฺโต สมณพฺราหฺมณาติอาทีสุ วิย ฯ อิทนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ ปจฺจกฺขํ วิย กตฺวา ทสฺสนวจนํ ฯ สุ อิทนฺติ สุทํ ฯ สนฺธิวเสน อิการโลโป เวทิตพฺโพ จกฺขุนฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺรยํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ กึสูธ วิตฺตนฺติอาทีสุ วิย ฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา ฯ ตสฺส สารีปุตฺต ภึสนกสฺส วนสณฺฑสฺส ภึสนกตสฺมึ อิทํ สุ โหติ ฯ ภึสนกตสฺมินฺติภึสนกภาเวติ อตฺโถ ฯ เอกสฺส ตการสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ ฯ ภึสนกตฺตสฺมินฺติเยว วา ปาโฐ ฯ ภึสนกตาย อิติ วา วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต ฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตฺถ ภุมฺมวจนํ ฯ ตสฺมา @เชิงอรรถ: ๑. นิรุชฺฌมาเนติ โยชนาปาโฐ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๘.
เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ภึสนกภาเว อิทํ สุ โหติ ภึสนกภาวนิมิตฺตํ ภึสนกภาวเหตุ ภึสนกภาวปจฺจยา อิทํ สุ โหติ โยโกจิ อวีตราโค ตํ วนสณฺฑํ ปวิสติ เยภุยฺเยน โลมานิ หํสนฺตีติ พหุตรานิ โลมานิ หํสนฺติ อุทฺธมุขานิ สูจิสทิสานิ กณฺฏกสทิสานิ จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ อปฺปานิ น หํสนฺติ พหุตรานํ วา สตฺตานํ หํสนฺติ อปฺปกานํ อติสูรปุริสานํ น หํสนฺติ ฯ อิทานิ อยํ โข สารีปุตฺต เหตูติอาทิ นิคมนํ ฯ ยญฺเจตฺถ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ ตํ อุตฺตานตฺถเมว ตสฺมา ปาลิกฺกเมเนว เวทิตพฺพํ ฯ ยํ ปน วุตฺตํ น จิรฏฺฐิติกํ อโหสีติ ตํ ปุริสยุควเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ วสฺสคณนาย หิ วิปสฺสิสฺส ภควโต อสีติวสฺสสหสฺสานิ อายุ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เอวํ ยฺวาสฺส สพฺพปจฺฉิมโก สาวโก เตน สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสํ สฏฺฐิมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺฐาสิ ฯ ปุริสยุควเสน ปน ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา เทฺวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺฐาสิ ฯ ตสฺมา น จิรฏฺฐิติกนฺติ วุตฺตํ ฯ สิขิสฺส ปน ภควโต สตฺตติวสฺสสหสฺสานิ อายุ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เวสฺสภุสฺส ภควโต สฏฺฐิวสฺสสหสสานิ อายุ สมฺมุขสาวกานมฺปิสฺส ตตฺตกเมว ฯ เอวํ เตสมฺปิ เย สพฺพปจฺฉิมสาวกา เตหิ สห ฆเฏตฺวา สตสหสฺสโต อุทฺธํ จตฺตาฬีสมตฺตานิ วีสติมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ อฏฺฐาสิ ฯ ปุริสยุควเสน ปน ยุคปรมฺปราย อาคนฺตฺวา เทฺว เทฺวเยว ปุริสยุคานิ อฏฺฐาสิ ฯ ตสฺมา น จิรฏฺฐิติกนฺติ วุตฺตํ ฯ {๒๐} เอวํ อายสฺมา สารีปุตฺโต ติณฺณํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑๙.
พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส น จิรฏฺฐิติการณํ สุตฺวา อิตเรสํ ติณฺณํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติการณํ โสตุกาโม ปุน ภควนฺตํ โก ปน ภนฺเต เหตูติอาทินา นเยน ปุจฺฉิ ฯ ภควาปิสฺส พฺยากาสิ ฯ ตํ สพฺพํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพํ ฯ จิรฏฺฐิติกภาเวปิ เจตฺถ เตสํ พุทฺธานํ อายุปริมาณโตปิ ปุริสยุคโตปิ อุภยถา จิรฏฺฐิติกตา เวทิตพฺพา ฯ กกุสนฺธสฺส หิ ภควโต จตฺตาฬีสวสฺสสหสฺสานิ อายุ โกนาคมนสฺส ภควโต ตึสวสฺสสหสฺสานิ กสฺสปสฺส ภควโต วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมฺมุขสาวกานมฺปิ เตสํ ตตฺตกเมว ฯ พหูนิ จ เนสํ สาวกยุคานิ ปรมฺปราย พฺรหฺมจริยํ ปวตฺเตสุํ ฯ เอวํ เตสํ อายุปริมาณโตปิ สาวกยุคโตปิ อุภยถา พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺฐิติกํ อโหสิ ฯ อมฺหากํ ปน ภควโต กสฺสปสฺส ภควโต อุปฑฺฒายุปฺปมาเณ ทสวสฺสสหสฺสายุกกาเล อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยา ตํ อสมฺภุณนฺเตน ปญฺจวสฺสสหสฺสายุกกาเล เอกวสฺสสหสฺสายุกกาเล ปญฺจวสฺสสตายุกกาเลปิ วา อุปฺปชฺชิตพฺพํ สิยา ยสฺมา ปนสฺส พุทฺธตฺตการเก ธมฺเม เอสนฺตสฺส ปริเยสนฺตสฺส ญาณํ ปริปาเจนฺตสฺส คพฺภํ คณฺหาเปนฺตสฺส วสฺสสตายุกกาเล ญาณํ ปริปากมคมาสิ ตสฺมา อติปริตฺตายุกกาเล อุปฺปนฺโน เตนสฺส สาวกปรมฺปราวเสน จิรฏฺฐิติกมฺปิ พฺรหฺมจริยํ อายุปริมาณวเสน วสฺสคณนาย อจิรฏฺฐิติกเมวาติ วตฺตํ วฏฺฏติ ฯ {๒๑} อถโข อายสฺมา สารีปุตฺโตติ โก อนุสนฺธิ ฯ เอวํ ติณฺณํ พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติการณํ สุตฺวา สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติเยว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๐.
จิรฏฺฐิติกภาวเหตูติ นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ภควโตปิ พฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺฐิติกภาวํ อิจฺฉนฺโต อายสฺมา สารีปุตฺโต ภควนฺตํ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺตึ ยาจิ ฯ ตสฺสา ยาจนวิธิทสฺสนตฺถเมตํ วุตฺตํ อถโข อายสฺมา สารีปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา ฯเปฯ จิรฏฺฐิติกนฺติ ฯ ตตฺถ อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ ฯ ทีฆกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ อถสฺส ภควา น ตาวายํ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติกาโลติ ปกาเสนฺโต อาคเมหิ ตฺวํ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อาคเมหิ ตฺวนฺติ ติฏฺฐ ตาว ตฺวํ ฯ อธิวาเสหิ ตาว ตฺวนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ อาทรวเสน เจตํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ ฯ เอเตน ภควา สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยา สาวกานํ วิสยภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา พุทฺธวิสโย สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺตีติ อาวิกโรนฺโต ตถาคโตวาติอาทิมาห ฯ เอตฺถ จ ตตฺถาติ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยาจนาเปกฺขํ ภุมฺมวจนํ ฯ ตตฺรายํ โยชนา ยํ วุตฺตํ ตยา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปยฺยาติ ตตฺถ ตสฺสา สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยา ตถาคโตเยว กาลํ ชานิสฺสตีติ ฯ เอวํ วตฺวา อกาลํ ตาว ทสฺเสตุํ น ตาว สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อาสวา ติฏฺฐนฺติ เอเตสูติ อาสเวหิ ฐาตพฺพา น โวกฺกมิตพฺพาติ วา อาสวฏฺฐานิยา ฯ เยสุ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา ทุกฺขาสวา จ กิเลสาสวา จ ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธนาทโย เจว อปายทุกฺขวิเสสภูตา จ อาสวา ติฏฺฐนฺติเยว ยสฺมา เนสํ เต การณํ โหนฺตีติ อตฺโถ ฯ เต อาสวฏฺฐานิยา วีติกฺกมธมฺมา ยาว น สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ น ตาว สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตีติ อยเมตฺถ โยชนา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๑.
ยทิ หิ ปญฺญาเปยฺย ปรูปวาทา ปรูปารมฺภา ครหโทสา น ปริมุจฺเจยฺย ฯ กถํ ฯ ปญฺญาเปนฺเตน หิ โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยาติอาทิ สพฺพํ ปญฺญาเปตพฺพํ ภเวยฺย ฯ อทิสฺวา จ วีติกฺกมโทสํ อิมํ ปญฺญตฺตึ ญตฺวา ปเร เอวํ อุปวาทญฺจ อุปารมฺภญฺจ ครหญฺจ ปวตฺเตยฺยุํ กถํ หิ นาม สมโณ โคตโม ภิกฺขุสงฺโฆ เม อนฺวายิโก วจนกโรติ เอตฺตาวตา สิกฺขาปเทหิ ปลิเวเฐสฺสติ ปาราชิกํ ปญฺญาเปสฺสติ นนุ อิเม กุลปุตฺตา มหนฺตญฺจ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ หตฺถคตานิ จ รชฺชานิปิ ปหาย ปพฺพชิตา ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺฐา สิกฺขาย ติพฺพคารวา กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขา วิหรนฺติ เตสุ นาม โก โลกามิสภูตํ เมถุนํ วา ปฏิเสวิสฺสติ ปรภณฺฑํ วา หริสฺสติ ปรสฺส วา อิฏฺฐํ กนฺตํ อติมธุรํ ชีวิตํ อุปจฺฉินฺทิสฺสติ อภูตคุณกถาย วา ชีวิตํ กปฺเปสฺสติ นนุ ปาราชิเก อปฺปญฺญตฺเตปิ ปพฺพชฺชาสงฺเขเปเนเวตํ ปากฏํ กตนฺติ ฯ ตถาคตสฺสปิ ถามญฺจ พลญฺจ สตฺตา น ชาเนยฺยุํ ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย น ยถาฐาเน ติฏฺเฐยฺย ฯ เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล เวชฺโช กญฺจิ อนุปฺปนฺนคณฺฑํ ปุริสํ ปกฺโกสิตฺวา เอหมฺโภ ปุริส อิมสฺมึ เต สรีรปฺปเทเส มหาคณฺโฑ อุปฺปชฺชิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสฺสติ ปฏิกจฺเจว นํ ติกิจฺฉาเปหีติ วตฺวา สาธาจริย ตฺวํเยว นํ ติกิจฺฉสฺสูติ วุตฺโต ตสฺส อโรคํ สรีรปฺปเทสํ ผาเลตฺวา โลหิตํ นีหริตฺวา อาเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ตํ ปเทสํ สญฺฉวึ กตฺวา ตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๒.
ปุริสํ วเทยฺย มหาโรโค เต มยา ติกิจฺฉิโต เทหิ เม เทยฺยธมฺมนฺติ ฯ โส ตํ กิมยํ พาลเวชฺโช วทติ กตโร กิร เม อิมินา โรโค ติกิจฺฉิโต นนุ เม อยํ ทุกฺขญฺจ ชเนสิ โลหิตกฺขยญฺจ มํ ปาเปสีติ เอวํ อุปวเทยฺย เจว อุปารมฺเภยฺย จ ครเหยฺย จ น จาสฺส คุณํ ชาเนยฺย เอวเมว ยทิ อนุปฺปนฺเน วีติกฺกมโทเส สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปยฺย ปรูปวาทาทีหิ จ น ปริมุจฺเจยฺย น จาสฺส ถามํ วา พลํ วา สตฺตา ชาเนยฺยุํ ปญฺญตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ กุปฺเปยฺย น ยถาฐาเน ติฏฺเฐยฺย ฯ ตสฺมา วุตฺตํ น ตาว สารีปุตฺต สตฺถา สาวกานํ ฯเปฯ ปาตุภวนฺตีติ ฯ เอวํ อกาลํ ทสฺเสตฺวา ปุน กาลํ ทสฺเสตุํ ยโต จ โข สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ยโตติ ยทา ฯ ยสฺมึ กาเลติ วุตฺตํ โหติ ฯ เสสํ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ ฯ อยํ วา เอตฺถ สงฺเขปตฺโถ ฯ ยสฺมึ นาม กาเล อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมาติ สงฺขํ คตา วีติกฺกมโทสา สงฺเฆ ปาตุภวนฺติ ตทา สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปติ อุทฺทิสติ ปาฏิโมกฺขํ กสฺมา เตสํเยว อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมาติ สงฺขํ คตานํ วีติกฺกมโทสานํ ปฏิฆาตาย ฯ เอวํ ปญฺญาเปนฺโต ยถา นาม กุสโล เวชฺโช อุปฺปนฺนํ คณฺฑํ ผาลนาเลปนพนฺธนโธวนาทีหิ ติกิจฺฉนฺโต โรเปตฺวา สญฺฉวึ กตฺวา น เตฺวว อุปวาทาทิรโห โหติ สเก จ อาจริยเก วิทิตานุภาโว หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติ เอวํ น จ อุปวาทาทิรโห โหติ สเก จ สพฺพญฺญุวิสเย วิทิตานุภาโว หุตฺวา สกฺการํ ปาปุณาติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๓.
ตญฺจสฺส สิกฺขาปทํ อกุปฺปํ โหติ ยถาฐาเน ติฏฺฐตีติ ฯ เอวํ อาสวฏฺฐานิยานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺตึ สิกฺขาปทปฺปญฺญตฺติยา อกาลํ อุปฺปตฺติญฺจ กาลนฺติ วตฺวา อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตุํ น ตาว สารีปุตฺต อิเธกจฺเจติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อุตฺตานตฺถานิ ปทานิ ปาลิวเสเนว เวทิตพฺพานิ ฯ อยํ ปน อนุตฺตานปทวณฺณนา ฯ รตฺติโย ชานนฺตีติ รตฺตญฺญู ฯ อตฺตโน ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ปหุตา รตฺติโย ชานนฺติ จิรปพฺพชิตาติ วุตฺตํ โหติ ฯ รตฺตญฺญูภิ มหตฺตํ รตฺตญฺญุมหตฺตํ ฯ จิรปพฺพชิเตหิ มหนฺตภาวนฺติ อตฺโถ ฯ ตตฺร รตฺตญฺญุมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ อุปเสนํ วงฺคนฺตปุตฺตํ อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ โส หายสฺมา อูนทสวสฺเส ภิกฺขู อุปสมฺปาเทนฺเต ทิสฺวา เอกวสฺโส สทฺธิวิหาริยํ อุปสมฺปาเทสิ ฯ อถโข ภควา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิ น ภิกฺขเว อูนทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ โย อุปสมฺปาเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ๑- ฯ เอวํ ปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท ปุน ภิกฺขู ทสวสฺสมฺหา ทสวสฺสมฺหาติ พาลา อพฺยตฺตา อุปสมฺปาเทนฺติ ฯ อถ ภควา อปรมฺปิ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิ น ภิกฺขเว พาเลน อพฺยตฺเตน ทสวสฺเสน อุปสมฺปาเทตพฺโพ โย อุปสมฺปาเทยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส อนุชานามิ ภิกฺขเว พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน ทสวสฺเสน วา อติเรกทสวสฺเสน วา อุปสมฺปาเทตุนฺติ ๒- ฯ รตฺตญฺญุมหตฺตํ ปตฺตกาเล เทฺว สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺตานิ ฯ เวปุลฺลมหตฺตนฺติ @เชิงอรรถ: ๑. วิ. มหาวคฺค. ๔/๑๐๙. ๒. วิ. มหาวคฺค. ๔/๑๑๐.--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๔.
วิปุลภาเวน มหตฺตํ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น เถรนวมชฺฌิมานํ วเสน เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว เสนาสนานิ ปโหนฺติ สาสเน เอกจฺเจ อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺเต ปน เต อุปฺปชฺชนฺติ ฯ อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปติ ฯ ตตฺถ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริทฺวิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาจิตฺติยํ ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺฐาเปยฺย ปาจิตฺติยํ ยา ปน ภิกฺขุนี เอกํ วสฺสํ เทฺว วุฏฺฐาเปยฺย ปาจิตฺติยนฺติ อิมินา นเยน เวทิตพฺพานิ ฯ ลาภคฺคมหตฺตนฺติ ลาภสฺส อคฺคมหตฺตํ ฯ โย ลาภสฺส อคฺโค อุตฺตโม มหนฺตภาโว ตํ ปตฺโต โหตีติ อตฺโถ ฯ ลาเภน วา อคฺคมหตฺตมฺปิ ลาเภน เสฏฺฐตฺตญฺจ มหนฺตตฺตญฺจ ปตฺโตติ อตฺโถ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว น ลาภํ ปฏิจฺจ อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ ปตฺเต ปน อุปฺปชฺชนฺติ ฯ อถ สตฺถา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปติ โย ปน ภิกฺขุ อเจลกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺย ปาจิตฺติยนฺติ ฯ อิทํ หิ ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ ฯ พาหุสจฺจมหตฺตนฺติ พาหุสจฺจสฺส มหนฺตภาวํ ฯ สงฺโฆ หิ ยาว น พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺโต โหติ ตาว น อาสวฏฺฐานิยา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ ฯ พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺเต ปน ยสฺมา เอกมฺปิ นิกายํ เทฺวปิ ฯเปฯ ปญฺจปิ นิกาเย อุคฺคเหตฺวา อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานา ปุคฺคลา รเสน รสํ สํสนฺเทตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๕.
อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ ทีเปนฺติ ฯ อถ สตฺถา โย ปน ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ ฯเปฯ สมณุทฺเทโสปิ เจ เอวํ วเทยฺยาติอาทินา นเยน สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปตีติ ฯ เอวํ ภควา อาสวฏฺฐานิยานํ ธมฺมานํ อนุปฺปตฺติกาลญฺจ อุปฺปตฺติกาลญฺจ ทสฺเสตฺวา ตสฺมึ สมเย สพฺพโสปิ เตสํ อภาวํ ทสฺเสนฺโต นิรพฺพุโท หิ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ นิรพฺพุโทติ อพฺพุทวิรหิโต ฯ อพฺพุทาติ วุจฺจนฺติ โจรา ฯ นิจฺโจโรติ อตฺโถ ฯ โจโรติ จ อิมสฺมึ อตฺเถ ทุสฺสีลา อธิปฺเปตา ฯ เต หิ อสฺสมณา หุตฺวา สมณปฏิญฺญตาย ปเรสํ ปจฺจเย โจเรนฺติ ตสฺมา นิรพฺพุโท นิจฺโจโร นิทฺทุสฺสีโลติ วุตฺตํ โหติ ฯ นิราทีนโวติ นิรุปทฺทโว นิรุปสคฺโค ฯ ทุสฺสีลาทีนววิรหิโตเยวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อปคตกาฬโกติ กาฬกา วุจฺจนฺติ ทุสฺสีลาเยว ฯ เต หิ สุวณฺณวณฺณาปิ สมานา กาฬกธมฺมสมาโยคา กาฬกาเตฺวว เวทิตพฺพา ฯ เตสํ อภาวา อปคตกาฬโก ฯ อปหตกาฬโกติปิ ปาโฐ ฯ สุทฺโธติ อปคตกาฬกตฺตาเยว สุทฺโธ ฯ ปริโยทาโตติ ปภสฺสโร ฯ สาเร ปติฏฺฐิโตติ สาโรติ วุจฺจนฺติ สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนคุณา ฯ ตสฺมึ สาเร ปติฏฺฐิตตฺตา สาเร ปติฏฺฐิโต ฯ เอวํ สาเร ปติฏฺฐิตภาวํ วตฺวา ปุน โส จสฺส สาเร ปติฏฺฐิตภาโว เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อิเมสํ หิ สารีปุตฺตาติอาทิมาห ฯ ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา ยานีมานิ เวรญฺชายํ วสฺสาวาสํ อุปคตานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อิเมสํ โย คุณวเสน ปจฺฉิมโก สพฺพปริตฺตคุโณ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๖.
ภิกฺขุ โส โสตาปนฺโนติ ฯ โสตาปนฺโนติ โสตํ อาปนฺโน ฯ โสโตติ จ มคฺคสฺเสตํ อธิวจนํ ฯ โสตาปนฺโนติ เตน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส ฯ ยถาห ฯ โสโต โสโตติ หีทํ สารีปุตฺต วุจฺจติ กตโม นุโข สารีปุตฺต โสโตติ ฯ อยเมว หิ ภนฺเต อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค เสยฺยถีทํ สมฺมาทิฏฺฐิ ฯเปฯ สมฺมาสมาธีติ ฯ โสตาปนฺโน โสตาปนฺโนติ หีทํ สารีปุตฺต วุจฺจติ กตโม นุโข สารีปุตฺต โสตาปนฺโนติ ฯ โย หิ ภนฺเต อิมินา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน โสยมายสฺมา เอวนฺนาโม เอวํโคตฺโตติ ฯ อิธ ปน มคฺเคน ผลสฺส นามํ ทินฺนํ ตสฺมา ผลฏฺโฐ โสตาปนฺโนติ เวทิตพฺโพ ฯ อวินิปาตธมฺโมติ วินิปาเตตีติ วินิปาโต ฯ นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม ฯ น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโวติ วุตฺตํ โหติ ฯ กสฺมา ฯ เย ธมฺมา อปายคมนิยา เตสํ ปริกฺขยา ฯ วินิปาตนํ วา วินิปาโต ฯ นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม ฯ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโว อสฺส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สมฺมตฺตนิยาเมน มคฺเคน นิยตตฺตา นิยโต ฯ สมฺโพธิ ปรํ อยนํ ปรา คติ อสฺสาติ สมฺโพธิปรายโน ฯ อุปริมคฺคตฺตยํ อวสฺสํ สมฺปาปโกติ อตฺโถ ฯ กสฺมา ฯ ปฏิลทฺธปฐมมคฺคตฺตาติ ฯ {๒๒} เอวํ ธมฺมเสนาปตึ สญฺญาเปตฺวา เวรญฺชายํ ตํ วสฺสาวาสํ วีตินาเมตฺวา วุฏฺฐวสฺโส มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา อถโข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ ฯ อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๗.
สมฺโพเธสิ ฯ กินฺติ ฯ อาจิณฺณํ โข ปเนตนฺติเอวมาทึ ฯ อาจิณฺณนฺติ จริตํ วตฺตมนุธมฺมตา ฯ ตํ โข ปเนตํ อาจิณฺณํ ทุวิธํ โหติ พุทฺธาจิณฺณํ สาวกาจิณฺณนฺติ ฯ กตมํ พุทฺธาจิณฺณํ ฯ อิทนฺตาว เอกํ เยหิ นิมนฺติตา วสฺสํ วสนฺติ น เต อนปโลเกตฺวา อนาปุจฺฉิตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติ ฯ สาวกา ปน อปโลเกตฺวา วา อนปโลเกตฺวา วา ยถาสุขํ ปกฺกมนฺติ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธาจิณฺณํ วุฏฺฐวสฺสา ปวาเรตฺวา ชนสงฺคหตฺถาย ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺติเยว ฯ ชนปทจาริกํ จรนฺตา จ มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมึ มณฺฑเล จรนฺติ ฯ ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติกํ ฯ มชฺฌิมมณฺฑลํ ฉโยชนสติกํ ฯ อนฺติมมณฺฑลํ ติโยชนสติกํ ฯ ยทา มหามณฺฑเล จาริกํ จริตุกามา โหนฺติ มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา ปาฏิปททิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา คามนิคมาทีสุ มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคหนฺตา ธมฺมทาเนน จสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺตา นวหิ มาเสหิ ชนปทจาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺติ มหาปวารณาย อปฺปวาเรตฺวา ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวา กตฺติกปุณฺณมาย ปวาเรตฺวา มิคสิรสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว มชฺฌิมมณฺฑเล อฏฺฐหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ สเจ ปน เนสํ วุฏฺฐวสฺสานํ อปริปกฺกินฺทฺริยา เวเนยฺยสตฺตา โหนฺติ ฯ เตสํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๘.
อินฺทฺริยปริปากํ อาคเมนฺตา มิคสิรมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา ปุสฺสมาสสฺส ปฐมทิวเส มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา วุตฺตนเยเนว อนฺติมมณฺฑเล สตฺตหิ มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติ ฯ เตสุ จ มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ จรนฺตาปิ เต เต สตฺเต กิเลเสหิ วิโยเชนฺตา โสตาปตฺติผลาทีหิ สํโยเชนฺตา เวเนยฺยวเสเนว นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอจินนฺตา วิย วิจรนฺติ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ เทวสิกํ ปจฺจูสสมเย สนฺตํ สุขํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา มหากรุณาสมาปตฺติยา สมาปชฺชนํ ตโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ โพธเนยฺยสตฺตสโมโลกนํ ฯ อปรมฺปิ พุทฺธานํ อาจิณฺณํ อาคนฺตุเกหิ สทฺธึ ปฐมตรํ ปฏิสนฺถารกรณํ อตฺถุปฺปตฺติวเสน ธมฺมเทสนา โอติณฺเณ โทเส สิกฺขาปทปฺปญฺญาปนนฺติ ฯ อิทํ พุทฺธาจิณฺณํ ฯ กตมํ สาวกาจิณฺณํ ฯ พุทฺธสฺส ภควโต กาเล ทฺวิกฺขตฺตุํ สนฺนิปาโต ปุเร วสฺสูปนายิกาย จ กมฺมฏฺฐานคหณตฺถํ วุฏฺฐวสฺสานญฺจ อธิคตคุณาโรจนตฺถํ อุปริกมฺมฏฺฐานคหณตฺถญฺจ ฯ อิทํ สาวกาจิณฺณํ ฯ อิธ ปน พุทฺธาจิณฺณํ ทสฺเสนฺโต อาห อาจิณฺณํ โข ปเนตํ อานนฺท ตถาคตานนฺติ ฯ อายามาติ อาคจฺฉยาม ฯ อปโลเกสฺสามาติ จาริกญฺจรณตฺถาย อาปุจฺฉิสฺสาม ฯ เอวนฺติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโต ฯ ภนฺเตติ คารวาธิวจนเมตํ ฯ สตฺถุโน ปฏิวจนทานนฺติปิ วฏฺฏติ ฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสีติ ภควโต วจนํ ปฏิอสฺโสสิ อภิมุโข หุตฺวา สุณิ สมฺปฏิจฺฉิ ฯ เอวนฺติ อิมินา วจเนน ปฏิคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒๙.
อถโข ภควา นิวาเสตฺวาติ อิธ ปุพฺพณฺหสมยนฺติ วา สายณฺหสมยนฺติ วา น วุตฺตํ ฯ เอวํ สนฺเตปิ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ มชฺฌนฺติกํ วีตินาเมตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ ปจฺฉาสมณํ กตวา นครทฺวารโต ปฏฺฐาย นครวีถิโย สุวณฺณรสปิญฺชราหิ พุทฺธรํสีหิ สมุชฺโชตยมาโน เยน เวรญฺชสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ เตนูปสงฺกมิ ฯ ฆรทฺวาเร ฐิตมตฺตเมว จสฺส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปริชโน อาโรเจสิ ฯ พฺราหฺมโณ สตึ ปฏิลภิตฺวา สํเวคชาโต สหสา วุฏฺฐาย มหารหํ อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ภควนฺตํ ปจฺจุคฺคมฺม อิโต ภควา อุปสงฺกมตูติ อาห ฯ ภควา อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปนิสีทิตุกาโม อตฺตนา ฐิตปฺปเทสโต เยน ภควา เตนูปสงฺกมิ ฯ อิโต ปรํ อุตฺตานตฺถเมว ฯ ยํ ปน พฺราหฺมโณ อาห อปิจ โย เทยฺยธมฺโม โส น ทินฺโนติ ตตฺรายมธิปฺปาโย มยา นิมนฺติตานํ วสฺสํ วุฏฺฐานํ ตุมฺหากํ เตมาสํ ทิวเส ทิวเส ปาโต ยาคุขชฺชกํ มชฺฌนฺติเก ขาทนียํ โภชนียํ สายณฺหกาเล อเนกวิธปานวิกติคนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชาสกฺกาโรติ เอวมาทิโก โย เทยฺยธมฺโม ทาตพฺโพ อสฺส โส น ทินฺโนติ ฯ ตญฺจ โข โน อสนฺตนฺติ เอตฺถ ปน ลิงฺควิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ ฯ โส จ โข เทยฺยธมฺโม อมฺหากํ โน อสนฺโตติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ ฯ อถวา ยํยํ มยํ ตุมฺหากํ ทเทยฺยาม ตญฺจ โข โน อสนฺตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ โนปิ อทาตุกมฺยตาติ อทาตุกามตาปิ โน นตฺถิ ยถา ปหุตวิตฺตูปกรณานํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๐.
มจฺฉรีนํ ฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา พหุกิจฺจา ฆราวาสาติ ฯ ตฺตรายํ โยชนา ฯ ยสฺมา พหุกิจฺจา ฆราวาสา ตสฺมา เอตฺถ สนฺเตปิ เทยฺยธมฺเม ทาตุกมฺยตาย จ ตํ กุโต ลพฺภา กุโต ตํ สกฺกา ลทฺธุํ ยํ มยํ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมํ ทเทยฺยามาติ ฆราวาสํ ครหนฺโต อาห ฯ โส กิร มาเรน อาวฏฺฏิตภาวํ น ชานาติ ฆราวาสปลิโพเธน เม สติสมฺโมโส ชาโตติ มญฺญิ ฯ ตสฺมา เอวมาห ฯ อปิจ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อิมสฺมึ เตมาสพฺภนฺตเร ยมหํ ตุมฺหากํ ทเทยฺยํ ตํ กุโต ลพฺภา พหุกิจฺจา หิ ฆราวาสาติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา ฯ อถ พฺราหฺมโณ ยนฺนูนาหํ ยํ เม ตีหิ มาเสหิ ทาตพฺพํ สิยา ตํ สพฺพํ เอกทิวเสเนว ทเทยฺยนฺติ จินฺเตตฺวา อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโมติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สฺวาตนายาติ ยํ เม ตุมฺเหสุ สกฺกาเร กเต เสฺว ภวิสฺสติ ปุญฺญญฺเจว ปีติปามุชฺชญฺจ ตทตฺถาย ฯ อถ ตถาคโต สเจ อหํ นาธิวาเสยฺยํ อยํ เตมาสํ กิญฺจิ อลทฺธา กุปิโต มญฺเญ เตน เม ยาจิยมาโน เอกภตฺตมฺปิ น ปฏิคฺคณฺหาติ นตฺถิ อิมสฺมึ อธิวาสนกฺขนฺติ อสพฺพญฺญู อยนฺติ เอวํ พฺราหฺมโณ จ เวรญฺชาวาสิโน จ ครหิตฺวา พหุํ อปุญฺญํ ปสเวยฺยุํ ตํ เตสํ มา อโหสีติ เตสํ อนุกมฺปาย อธิวาเสสิ ภควา ๑- ตุณฺหีภาเวน ฯ อธิวาเสตฺวา จ อถโข ภควา เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ อลํ ฆราวาสปลิโพธจินฺตายาติ สญฺญาเปตฺวา ตํ ขณานุรูปาย ธมฺมิยา กถาย ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ @เชิงอรรถ: ๑. ตถาคโตติ ปทํ ภควาติ ปทสฺส วิเสสนนฺติ โยชนา ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๑.
สนฺทสฺเสตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทเปตฺวา คณฺหาเปตฺวา ตตฺถ จ นํ สมุตฺเตเชตฺวา สอุสฺสาหํ กตฺวา ตาย สอุสฺสาหตาย อญฺเญหิ จ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิ ฯ ปกฺกนฺเต จ ปน ภควติ เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ปุตฺตทารํ อามนฺเตสิ มยํ ภเณ ภควนฺตํ เตมาสํ นิมนฺเตตฺวา เอกทิวสํ เอกภตฺตมฺปิ นาทมฺหา หนฺท ทานิ ตถา ทานํ ปฏิยาเทถ ยถา เตมาสิโกปิ เทยฺยธมฺโม เสฺว เอกทิวเสเนว ทาตุํ สกฺกา โหตีติ ฯ ตโต ปณีตทานํ ปฏิยาทาเปตฺวา ยํ ทิวสํ ภควา นิมนฺติโต ตสฺสา ๑- รตฺติยา อจฺจเยน อาสนฏฺฐานํ อลงฺการาเปตฺวา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา คนฺธธูปวาสกุสุมวิจิตฺรํ มหาปูชํ สชฺชิตฺวา ภควโต กาลํ อาโรจาเปสิ ฯ เตน วุตฺตํ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ฯเปฯ นิฏฺฐิตํ ภตฺตนฺติ ฯ {๒๓} ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ตตฺถ อคมาสิ ฯ เตน วุตฺตํ อถโข ภควา ฯเปฯ นิสีทิ สทฺธึ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ ฯ อถโข เวรญฺโช พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ พุทฺธปฺปมุขนฺติ พุทฺธปริณายกํ ฯ พุทฺธํ สงฺฆตฺเถรํ กตฺวา นิสินฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ปณีเตนาติ อุตฺตเมน ฯ สหตฺถาติ สหตฺเถน ฯ สนฺตปฺเปตฺวาติ สุฏฺฐุ ตปฺเปตฺวา ปริปุณฺณํ สุหิตํ ยาวทตฺถํ กตฺวา ฯ สมฺปวาเรตฺวาติ สุฏฺฐุ ปวาเรตฺวา อลํ อลนฺติ หตฺถสญฺญาย จ มุขสญฺญาย จ วจีเภเทน จ ปฏิกฺขิปาเปตฺวา ฯ ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตวนฺตํ ฯ @เชิงอรรถ: ๑. ตสฺส อิติ ภเวยฺย ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๒.
โอนีตปตฺตปาณินฺติ ปตฺตโต โอนีตปาณึ อปนีตหตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ ฯ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ ติจีวรํ ภควโต อทาสิ ฯ อิทํ ปน โวหารวจนมตฺตํ โหติ ติจีวเรน อจฺฉาเทสีติ ฯ ตสฺมึ จ ติจีวเร เอกเมโก สาฏโก สหสฺสํ อคฺฆติ ฯ อิติ พฺราหฺมโณ ภควโต ติสหสฺสคฺฆนกํ ติจีวรมทาสิ อุตฺตมํ กาสิยวตฺถสทิสํ ฯ เอกเมกญฺจ ภิกฺขุํ เอกเมเกน ทุสฺสยุเคนาติ เอกเมเกน ทุสฺสยุคเลน ฯ ตตฺร เอกสาฏโก ปญฺจ สตานิ อคฺฆติ ฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจสตสหสฺสคฺฆนกานิ ทุสฺสานิ อทาสิ ฯ พฺราหฺมโณ เอตฺตกมฺปิ ทตฺวา อตุฏฺโฐ ปุน สตฺตฏฺฐสหสฺสคฺฆนเก อเนเก รตฺตกมฺพเล จ ปตฺตุณฺณปฏปเฏ ๑- จ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา อาโยคอํสวทฺธกกายพนฺธน- ปริสฺสาวนาทีนํ อตฺถาย อทาสิ ฯ สตปากสหสฺสปากานญจ เภสชฺชเตลานํ ตุมฺพานิ ปูเรตฺวา เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน อพฺภญฺชนตฺถาย สหสฺสคฺฆนกํ เตลมทาสิ ฯ กึ พหุนา จตุปฺปจฺจเยสุ ฯ น โกจิ ปริกฺขาโร สมณปริโภโค อทินฺโน นาม อโหสิ ฯ ปาลิยํ ปน จีวรมตฺตเมว วุตฺตํ ฯ เอวํ มหายาคํ ยชิตฺวา สปุตฺตทารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ อถโข ภควา เวรญฺชํ พฺราหฺมณํ เตมาสํ มาราวฏฺฏเนน ธมฺมสฺสวนามตรสปริโภคปริหีนํ เอกทิวเสเนว ธมฺมามตวสฺสํ วสฺสิตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺปํ กุรุมาโน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตฺวา ฯเปฯ อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิ ฯ พฺราหฺมโณปิ สปุตฺตทาโร ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ วนฺทิตฺวา ปุนปิ ภนฺเต อมฺหากํ อนุคฺคหํ กเรยฺยาถาติ @เชิงอรรถ: ๑. ปตฺตุณฺณปฏฺฏปเฏ ฯ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓๓.
เอวมาทีนิ วทนฺโต อนุวชิตฺวา อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน นิวตฺติ ฯ อถโข ภควา เวรญฺชายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวาติ ยถาอชฺฌาสยํ ยถารุจิตํ วาสํ วสิตฺวา เวรญฺชาย นิกฺขมิตฺวา มหามณฺฑลจาริก- จรณกาเล คนฺตพฺพํ พุทฺธวีถึ ปหาย ทุพฺภิกฺขโทเสน กิลนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุชุนา มคฺเคน คเหตฺวา คนฺตุกาโม โสเรยฺยาทีนิ อนุปคมฺม ปยาคปติฏฺฐานํ คนฺตฺวา ตตฺถ คงฺคํ นทึ อุตฺตริตฺวา เยน พาราณสี ตทวสริ ฯ เตน อวสรีติ ตทวสริ ฯ ตตฺราปิ ยถาอชฺฌาสยํ วิหริตฺวา เวสาลึ อคมาสิ ฯ เตน วุตฺตํ อนุปคมฺม โสเรยฺยํ ฯเปฯ เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติ ฯ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตา ฯ ตตฺรีทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมึ อาจริยปรมฺปรโต นิทานวตฺถุปฺปเภททีปนโต ปรสมยวิวชฺชนโต สกสมยวิสุทฺธิโต เจว พฺยญฺชนปริโสธนโต ปทตฺถโต ปาลิโยชนากฺกมโต สิกฺขาปทวินิจฺฉยโต วิภงฺคนยเภททสฺสนโต สมฺปสฺสตํ น ทิสฺสติ กิญฺจิ อปาสาทิกํ ยโต เอตฺถ วิญฺญูนมยํ ตสฺมา สมนฺตปาสาทิกาเตฺวว สํวณฺณนา ปวตฺตา วินยสฺส เวเนยฺยทมนกุสเลน วุตฺตสฺส โลกนาเถน โลกมนุกมฺปมาเนนาติ ฯ ---------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑ หน้า ๑๓๐-๒๓๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=1&A=2711&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=1&A=2711&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=1&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=1&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=1&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=1&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_1
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]