อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                      ๗. มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนา
     [๑๓๖] เอวมฺเม สุตนฺติ มหาจตฺตารีสกสุตฺตํ. ตตฺถ อริยนฺติ  นิทฺโทสํ
โลกุตฺตรํ, นิทฺโทสํ หิ "อริยนฺ"ติ วุจฺจติ. สมฺมาสมาธินฺติ มคฺคสมาธึ.
สอุปนิสนฺติ สปฺปจฺจยํ. สปริกฺขารนฺติ สปริวารํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....พฺยามงฺโกติ     ๒ สี. สีทริสฺสายํ, ก. ปสีทริสฺสายํ
     ปริกฺขตาติ ปริวาริตา. สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหตีติ ทุวิธา
สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหติ ปุเรจาริกา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ จ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ
จ. วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสติ,
มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ปน ปริวีมํสนปริโยสาเน ภูมิลทฺธํ วฏฺฏํ สมุคฺฆาฏยมานา
วูปสมยมานา สีตูทกฆฏสหสฺสํ มตฺถเก อาสิญฺจมานา วิย อุปฺปชฺชติ. ยถา
หิ เขตฺตํ กุรุมาโน กสฺสโก ปฐมํ อรญฺญรุกฺเข ฉินฺทติ, ปจฺฉา อคฺคึ
เทติ, โส อคฺคํ ปฐมํ ฉินฺเน รุกฺเข อนวเสเส ฌาเปติ, เอวเมว
วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ ปฐมํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร วีมํสติ, มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ตาย
วีมํสนตฺถํ สงฺขาเร ปุน อปฺปวตฺติวเสน สมุคฺฆาฏยมานา อุปฺปชฺชติ, สา
ทุวิธาปิ อิธ อธิปฺเปตา.
     มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ปชานาตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐึ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ
ลกฺขณปฏิเวเธน อารมฺมณโต ปชานาติ, สมฺมาทิฏฺฐึ กิจฺจโต อสมฺโมหโต
ปชานาติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐีติ สา เอวํ ปชานนา อสฺส สมฺมาทิฏฺฐิ
นาม โหติ.
     ทฺวายํ วทามีติ ทฺวยํ วทามิ, ทฺวิโกฏฺฐาสํ ๑- วทามีติ อตฺโถ.
ปุญฺญภาคิยาติ ปุญฺญโกฏฺฐาสภูตา. อุปธิเวปกฺกาติ อุปธิสงฺขาตสฺส วิปากสฺส
ทายิกา.
     ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยนฺติอาทีสุ วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา อมตทฺวารํ ปญฺญเปติ
ทสฺเสตีติ ปญฺญา. ตสฺมึ อตฺเถ อินฺทตฺตํ ๒- กโรตีติ ปญฺญินฺทริยํ. อวิชฺชาย
น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํ. โพชฺฌงฺคปฺปตฺตา หุตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ ๓- วิจินาตีติ
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. มคฺคสมฺปตฺติยา ปสฏฺฐา โสภนา ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิ.
อริยมคฺคสฺส องฺคนฺติ มคฺคงฺคํ. โสติ โส ภิกฺขุ. ปหานายาติ ปชหนตฺถาย.
อุปสมฺปทายาติ ปฏิลาภตฺถาย. สมฺมาวายาโมติ นิยฺยานิโก กุสลวายาโม.
สโตติ สติยา สมนฺนาคโต หุตฺวา. อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺตีติ สหชาตา
จ ปุเรชาตา จ หุตฺวา ปริวาเรนฺติ. เอตฺถ หิ สมฺมาวายาโม จ สมฺมาสติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุวิธ...      ๒ ก. อินฺทฏฺฐํ          ๓ ฉ.ม....ธมฺเม
จ โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐึ สหชาตา ปริวาเรนฺติ ราชานํ วิย เอกรเถ ฐิตา
อสิคฺคาหฉตฺตคฺคาหา. วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ ปน ปุเรชาตา หุตฺวา ปริวาเรติ
รถสฺส ปุรโต ปตฺติกาทโย วิย. ทุติยปพฺพโต ปฏฺฐาย ปน สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ
ตโยปิ สหชาตปริวาราว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
      [๑๓๗] มิจฺฉาสงฺกปฺโปติ ปชานาตีติ มิจฺฉาสงฺกปฺปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ
อนตฺตาติ ติลกฺขณปฏิเวเธน ๑- อารมฺมณโต ปชานาติ, สมฺมาสงฺกปฺปํ กิจฺจโต
อสมฺโมหโต ปชานาติ. อิโต ปเรสุปิ ๒- สมฺมาวาจาทีสุปิ เอวเมว โยชนา
เวทิตพฺพา. กามสงฺกปฺปาทโย เทฺวธาวิตกฺกสุตฺเต ๓- วุตฺตาเยว.
     ตกฺโกติอาทีสุ ตกฺกนวเสน ตกฺโก. เสฺวว จ อุปสคฺเคน จ ปทํ
วฑฺเฒตฺวา วิตกฺโกติ วุตฺโต, เสฺวว สงฺกปฺปนวเสน สงฺกปฺโป. เอกคฺโค ๔-
หุตฺวา อารมฺมเณ อปฺเปตีติ อปฺปนา. อุปสคฺเคน ปน ปทํ วฑฺเฒตฺวา
พฺยปฺปนาติ วุตฺตํ. เจตโส อภินิโรปนาติ จิตฺตสฺส อภินิโรปนา. วิตกฺกสฺมึ
หิ สติวิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิตกฺเก ปน อสติ อตฺตโนเยว
ธมฺมตาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อภิรุหติ ชาติสมฺปนฺโน อภิญฺญาตปุริโส  วิย
ราชเคหํ. อนภิญฺญาตสฺส หิ ปฏิหาเรน วา โทวาริเกน วา อตฺโถ โหติ,
อภิญฺญาตํ ชาติสมฺปนฺนํ สพฺเพ ราชราชมหามตฺตา ชานนฺตีติ อตฺตโนว
ธมฺมตาย นิกฺขมติ เจว ปวิสติ จ, เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. วาจํ
สงฺขโรตีติ วจีสงฺขาโร. เอตฺถ จ โลกิยวิตกฺโก วาจํ สงฺขโรติ, น
โลกุตฺตโร. กิญฺจาปิ น สงฺขโรติ, วจีสงฺขาโรเตฺวว จ ปนสฺส นามํ โหติ.
สมฺมาสงฺกปฺปํ อนุปริธาวนฺตีติ โลกุตฺตรสมฺมาสงฺกปฺปํ ปริวาเรนฺติ. เอตฺถ จ
ตโยปิ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ, มคฺคกฺขเณ
ปน ติณฺณมฺปิ กามสงฺกปฺปาทีนญฺจ ปทจฺเฉทํ สมุคฺฆาฏํ กโรนฺโต มคฺคงฺคํ
ปูรยมาโน เอโกว สมฺมาสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชิตฺวา เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน ตีณิ
นามานิ ลภติ. ปรโต สมฺมาวาจาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ลกฺขณปฏิเวเธน     ๒ ฉ.ม. อปเรสุ   ๓ ม.มู. ๑๒/๒๐๖/๑๗๖   ๔ ก. เอกโต
     [๑๓๘] มุสาวาทา เวรมณีติอาทีสุปิ วิรติปิ เจตนาปิ วฏฺฏติ.
อารตีติอาทีสุ วจีทุจฺจริเตหิ อารกา รมตีติ อารติ. วินา เตหิ รมตีติ
วิรติ. ตโต ตโต ปฏินิวตฺตาว หุตฺวา เตหิ วินา รมตีติ ปฏิวิรติ.
อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ, สพฺพมิทํ โอรมนภาวสฺเสว อธิวจนํ. เวรํ
มณติ วินาเสตีติ เวรมณี. อิทมฺปิ โอรมนสฺเสว เววจนํ.
     [๑๓๙] ปาณาติปาตา เวรมณีติอาทีสุปิ เจตนา วิรตีติ อุภยมฺปิ
วฏฺฏติเยว.
     [๑๔๐] กุหนาติอาทีสุ ติวิเธน กุหนวตฺถุนา โลกํ เอตาย กุหยนฺติ
วิมฺหาปยนฺตีติ กุหนา. ลาภสกฺการตฺถิกา หุตฺวา เอตาย ลปนฺตีติ ลปนา.
นิมิตฺตํ สีลเมเตสนฺติ เนมิตฺติกา, เตสํ ภาโว เนมิตฺติกตา. นิปฺเปโส
สีลเมเตสนฺติ นิปฺเปสิกา, เตสํ ภาโว นิปฺเปสิกตา. ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนฺติ
มคฺคนฺติ ปริเยสนฺตีติ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนา, เตสํ ภาโว ลาเภน ลาภํ
นิชิคีสนตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปเนตา กุหนาทิกา วิสุทฺธิมคฺเค
สีลนิทฺเทเสเยว ปาฬิญฺจ อฏฺฐกถญฺจ อาหริตฺวา ปกาสิตา. มิจฺฉาอาชีวสฺส
ปหานายาติ เอตฺถ น เกวลํ ปาฬิยํ อาคโตว มิจฺฉาชีโว, อาชีวเหตุ ปน
ปวตฺติตา ปาณาติปาตาทโย สตฺต กมฺมปถเจตนาปิ มิจฺฉาอาชีโวว. ตาสํเยว
สตฺตนฺนํ เจตนานํ ปทจฺเฉทํ สมุคฺฆาฏํ กุรุมานา มคฺคงฺคํ ปูรยมานา
อุปฺปนฺนา วิรติ สมฺมาอาชีโว นาม.
     [๑๔๑] สมฺมาทิฏฺฐิสฺสาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยํ ฐิตสฺส ปุคฺคลสฺส.
สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ มคฺคสมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ, ผลสมฺมาทิฏฺฐิสฺสาปิ
ผลสมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตีติ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมฺมาญาณสฺส ๑-
สมฺมาวิมุตฺตีติ เอตฺถ ปน มคฺคสมมาสมาธิมฺหิ ฐิตสฺส มคฺคปจฺจเวกฺขณํ
สมฺมาญาณํ ปโหติ, ผลสมฺมาสมาธิมฺหิ ฐิตสฺส ผลปจฺจเวกฺขณํ สมฺมาญาณํ
ปโหติ. มคฺคปจฺจเวกฺขณสมฺมาญาเณ ๒- จ ฐิตสฺส มคฺคสมฺมาวิมุตฺติ ปโหติ,
ผลปจฺจเวกฺขณสมฺมาญาเณ ๓- ฐิตสฺส ผลสมฺมาวิมุตฺติ ปโหตีติ อตฺโถ เอตฺถ จ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ก. สมฺมาญาณํ    ๒ ก. มคฺคปจฺจเวกฺขเณ    ๓ ก. ผลปจฺจเวกฺขณญฺาเณ
ฐเปตฺวา อฏฺฐ ผลงฺคานิ สมฺมาญาณํ ปจฺจเวกฺขณํ กตฺวา สมฺมาวิมุตฺติผลํ
กาตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ.
     [๑๔๒] สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติอาทีสุ
อวเสสนิกายภาณกา ผลํ กถิตนฺติ วทนฺติ, มชฺฌิมภาณกา ปน ทสนฺนํ
นิชฺชรวตฺถูนํ อาคตฏฺฐาเน ๑- มคฺโค กถิโตติ วทนฺติ. ตตฺถ ๒- ทสฺสนฏฺเฐน
สมฺมาทิฏฺฐิ เวทิตพฺพา, วิทิตกรณฏฺเฐน สมฺมาญาณํ. ตทธิมุตฺตฏฺเฐน ๓-
สมฺมาวิมุตฺติ.
     วีสติ กุสลปกฺขาติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย ทส, "สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยา จ
อเนเก กุสลา ธมฺมา"ติอาทินา นเยน วุตฺตา ทสาติ เอวํ วีสติ กุสลปกฺขา
โหนฺติ. วีสติ อกุสลปกฺขาติ "มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตี"ติอาทินา
นเยน วุตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย ทส, "เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิปจฺจยา อเนเก
ปาปกา"ติอาทินา วุตฺตา ทส จาติ เอวํ วีสติ อกุสลปกฺขา เวทิตพฺพา.
มหาจตฺตารีสโกติ มหาวิปากทาเนน มหนฺตานํ กุสลปกฺขิกานญฺเจว
อกุสลปกฺขิกานญฺจ จตฺตารีสาย ธมฺมานํ ปกาสิตตฺตา มหาจตฺตารีสโกติ.
     อิมสฺมึ จ ปน สุตฺเต ปญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิโย กถิตา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ
กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺฐิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ผลสมฺมาทิฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณสมฺมาทิฏฺฐีติ.
๔- ตตฺถ "มิจฺฉาทิฏฺฐึ มิจฺฉาทิฏฺฐี"ติ ปชานาตี"ติอาทินา นเยน วุตฺตา
วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ นาม. "อตฺถิ ทินฺนนฺ"ติอาทินา นเยน วุตฺตา กมฺมสฺสกตา
สมฺมาทิฏฺฐิ นาม. "สมฺมาทิฏฺฐิสฺส ภิกฺขเว สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหตี"ติ เอตฺถ
ปน มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ ผลสมฺมาทิฏฺฐีติ เทฺวปิ กถิตา. "สมฺมาญาณํ โหตี"ติ
เอตฺถ ปน ปจฺจเวกฺขณสมฺมาทิฏฺฐิ กถิตาติ เวทิตพฺพา.
     [๑๔๓] สมฺมาทิฏฺฐิญฺเจว ภวํ ครหตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นามายํ โสภนาติ
วทนฺโตปิ สมฺมาทิฏฺฐิ นามายํ น โสภนาติ วทนฺโตปิ สมฺมาทิฏฺฐึ ครหติ
นาม. อุกฺกลาติ ๕- อุกฺกลชนปทวาสิโน. วสฺสภญฺญาติ วสฺโส จ ภญฺโญ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อาคตฏฺฐานํ   ๒ ม. ตสฺส     ๓ ม. ตทวิมุตฺตฏฺเฐน
@๔ ฉ.ม. ปจฺจเวกฺขณาสมฺมาทิฏฺฐิ, เอวมุปริปิ    ๕ ฉ.ม. โอกฺกลาติ
จาติ ๑- เทฺว ชนา. อเหตุวาทาติ นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ
วิสุทฺธิยาติ เอวมาทิวาทิโน. อกิริยวาทาติ กโรโต น กริยติ ปาปนฺติ เอวํ
กิริยปฏิกฺเขปวาทิโน. นตฺถิกวาทาติ นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิวาทิโน. เต อิเมสุ
ตีสุปิ ทสฺสเนสุ โอกฺกนฺตนิยามา อเหสุํ. กถํ ปเนเตสํ นิยาโม โหตีติ. โย
หิ เอวรูปํ ลทฺธึ คเหตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน สชฺฌายติ วีมํสติ,
ตสฺส "นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย, กโรโต น กริยติ ปาปํ, นตฺถิ ทินฺนํ,
กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชตี"ติ ตสฺมึ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, จิตฺตํ
เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ. ปฐมชวเน สเตกิจฺโฉ โหติ, ตถา ทุติยาทีสุ.
สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺโฉ อนิวตฺตี อริฏฺฐกณฺฏกสทิโส โหติ.
     ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ เทฺว, โกจิ ตีณิปิ,
นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโกว โหติ, ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณญฺจ
อภพฺโพ ตสฺส อตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํ,
วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต ปฐวีโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ
นตฺถิ. วสฺสภญฺญาปิ เอทิสา อเหสุํ. นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยาติ อตฺตโน
นินฺทาภเยน ฆฏฺฏนภเยน อุปวาทภเยน จาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                    มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๙๒-๙๗.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=10&A=2368&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=2368&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=252
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=3724
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=3580
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=3580
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14