บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๑

หน้าที่ ๑๕.

"อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติ เอวมาทีสุ ^๑- เฉทนํ. "กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป"ติ เอวมาทีสุ ^๒- วิกปฺโป. "อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ^๓- เลโส. "เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา"ติ เอวมาทีสุ ^๔- สมนฺตภาโว. อิธ ปนสฺส สมนฺตภาโว อตฺโถติ อธิปฺเปโต. ตสฺมา เกวลกปฺปํ เชตวนนฺติ เอตฺถ "อนวเสสสมนฺตโต เชตวนนฺ"ติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. โอภาเสตฺวาติ วตฺถาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย สุริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกปฺปโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถ. เยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ตสฺมา "ยตฺถ ภควา, ตตฺถ อุปสงฺกมี"ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสา- ธิคมาธิปฺปาเยน, สาธุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย. อุปสงฺกมีติ จ คโตติ ^๕- วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํ. อถวา เอวํ คโต ^๖- ตโต อาสนฺนตรฏฺฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ. อิทานิ เยนตฺเถน โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส อุปฏฺฐานํ อาคตา, ตํ ปุจฉิตุกามา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปติฏฺฐเปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส "วิสมํ จนฺทิมสุริยา ปริวตฺตนฺตี"ติอาทีสุ ^๗- วิย. ตสฺมา ยถา ฐิตา เอกมนฺตํ ฐิตา โหติ, ตถา อฏฺฐาสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ. อฏฺฐาสีติ ฐานํ กปฺเปสิ. ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺฐานิยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ ติฏฺฐนฺติ, อยญฺจ เทโว เตสํ อญฺญตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. กถํ ฐิโต ปน เอกมนฺตํ ฐิโต โหตีติ? ฉ ฐานโทเส วชฺเชตฺวา. เสยฺยถีทํ? อติทูรมจฺจาสนฺนํ อุปริวาตมุณฺณตปฺปเทสํ ^๘- อติสมฺมุขมติปจฺฉาติ. อติทูเร @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ. วิมาน. ๒๖/๑๐๙๔/๑๒๑ ปฐมกุณฺฑลีวิมาน ^๒ วินย. จูฬ. ๗/๔๔๖/๒๘๖ @สตฺตสติกกฺขนฺธก ^๓ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๕/๓๔๕ ยมกวคฺค @^๔ สํ. สคา. ๑๕/๙๔/๖๑ ทีฆลฏฺฐิสุตฺต ^๕ ฉ.ม. คตาติ ^๖ ฉ.ม., อิ. คตา @^๗ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๗๐/๘๕ อธมฺมิกสุตฺต ^๘ ฉ.ม., อิ. อุปริวาตํ อุนฺนตปฺปเทสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.

ฐิโต หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ. อจฺจาสนฺเน ฐิโต สํฆฏนํ ^๑- กโรติ. อุปริวาเต ฐิโต สรีรคนฺเธน พาธติ. อุณฺณตปฺปเทเส ฐิโต อคารวํ ปกาเสติ. อติสมฺมุขา ฐิโต สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺฐพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา ฐิโต สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐพฺพํ โหติ. ตสฺมา อยํปิ เอเต ฉ ฐานโทเส วชฺเชตฺวา อฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ "เอกมนฺตํ อฏฺฐาสี"ติ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ. กถํ นูติ การณปุจฺฉา. ภควโต หิ ติณฺโณฆภาโว ทสสหสฺสิ โลกธาตุยา ปากโฏ, เตนิมิสฺสา เทวตาย ตตฺถ กงฺขา นตฺถิ, อิมินา ปน การเณน "ติณฺโณ"ติ น ชานาติ, เตน สา ตํ การณํ ปุจฺฉมานา เอวมาห. มาริสาติ เทวตานํ ปิยสมุทาจารวจนเมตํ, นิทฺทุกฺขาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ เอวํ "ยทา โข เต มาริส สงฺกุนา สงฺกุ หทเย สมาคจฺเฉยฺย, อถ นํ ตฺวํ ชาเนยฺยาสิ `วสฺสสหสฺสํ เม นิรเย ปจฺจมานสฺสา"ติ ^๒- อิทํ วิรุชฺฌติ. น หิ นิรยิกสตฺโต นิทฺทุกฺโข นาม โหติ. กิญฺจาปิ น นิทฺทุกฺโข, รุฬฺหีสทฺเทน ปน เอวํ วุจฺจติ. ปุพฺเพ กิร ปฐมกปฺปิกานํ นิทฺทุกฺขานํ สุขสมปฺปิตานํ เอส โวหาโร, อปรภาเค ทุกฺขํ โหตุ วา มา วา, รุฬฺหีสทฺเทน อยํ โวหาโร วุจฺจเตว นิปฺปทุมาปิ นิรุทกาปิ วา โปกฺขรณี วิย. โอฆมตรีติ เอตฺถ จตฺตาโร โอฆา กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏฺโฐโฆ อวิชฺโชโฆติ. ตตฺถ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค กาโมโฆ นาม, รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ ภโวโฆ นาม, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺโฐโฆ นาม, จตูสุ สจฺเจสุ อญาณํ อวิชฺโชโฆ นาม. ตตฺถ กาโมโฆ อฏฺฐสุ โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติ, ภโวโฆ จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺโฐโฆ จตูสุ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติ, อวิชฺโชโฆ สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม., อิ. สํฆฏฺฏนํ. ^๒ ม.มู. ๑๒/๕๑๒/๔๕๖ มารตชฺชนียสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

สพฺโพปิ เจส อวหนนฏฺเฐน จ ราสฏฺเฐน จ โอโฆติ เวทิตพฺโพ. อวหนนฏฺเฐนาติ อโธ คมนฏฺเฐน. อยํ หิ อตฺตโน วสํ คเต สตฺเต อโธ คเมติ, นิรยาทิเภทาย ทุคฺคิตยํเยว นิพฺพตฺเตติ, อุปริภาวํ วา ^๑- นิพฺพานํ คนฺตุํ อเทนฺโต อโธ ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ นวสุ สตฺตาวาเสสุ จ คเมตีติปิ อตฺโถ. ราสฏฺเฐนาติ มหนฺตฏฺเฐน. มหา เหโส กิเลสราสิ อวีจิโต ปฏฺฐาย ยาว ภวคฺคา ปตฺถโฏ, ยทิทํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค นาม. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอวมยํ ราสฏฺเฐนาปิ โอโฆติ เวทิตพฺโพ. อตรีติ อิมํ จตุพฺพิธํปิ โอฆํ เกน นุ ตฺวํ มาริส การเณน ติณฺโณติ ปุจฺฉติ. อถสฺสา ภควา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อปฺปติฏฺฐํ ขฺวาหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปติฏฺฐนฺติ อปฺปติฏฺฐหนฺโต. อนายูหนฺติ อนายูหนฺโต, อวายมนฺโตติ อตฺโถ. อิติ ภควา คุยฺหํ ^๒- ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา ปญฺหํ กเถสิ. เทวตาปิ นํ สุตฺวา "พาหิรกนฺตาว โอฆนฺตรนฺตา นาม ฐาตพฺพฏฐาเน ติฏฺฐนฺตา ตริตพฺพฏฺฐาเน อายูหนฺตา ตรนฺติ, อยํ ปน เอวํ ^๓- อวีจิโต ^๔- ยาว ภวคฺคา วิตฺถตํ ^๕- กิเลโสฆํ กิเลสราสึ อปฺปติฏฺฐหนฺโต อนายูหนฺโต อตรินฺติ อาห. กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ ^๖- วิมตึ ปกฺขนฺตา ^๗- ปญฺหสฺส อตฺถํ น อญฺญาสิ. กึ ปน ภควตา ยถา สตฺตา น ชานนฺติ, เอวํ กถนตฺถาย ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตา ปฏิวิทฺธาติ? น เอตทตฺถาย ปฏิวิทฺธา, เทฺว ปน ภควโต เทสนา นิคฺคหมุเขน จ อนุคฺคหมุเขน จ. ตตฺถ เย ปณฺฑิตมานิโน โหนฺติ อญฺญาเตปิ ญาตสญฺญิโน ปญฺจสตา พฺราหฺมณปพฺพชิตา วิย, เตสํ มานนิคฺคหตฺถํ ยถา น ชานนฺติ, เอวํ มูลปริยายาทิสทิสํ ธมฺมํ เทเสติ. อยํ นิคฺคหมุเขน เทสนา. วุตฺตมฺปิ เจตํ "นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, ปคฺคยฺห ปคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, โย สาโร, โส ฐสฺสตี"ติ. ^๘- เย ปน อุชุกา @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. อุปริภวญฺจ ^๒ ฉ.ม. คุฬฺหํ, ฏีกา. คุฬฺหนฺติ สํวุตนฺติ @^๓ ฉ.ม. เอวํ-สทฺโท น ทิสฺสติ @^๔ อิมสฺมึ ฐาเน ปฏฺฐายาติ ปทํ นฏฺฐํ มญฺเญ สเจ ตํ อตฺถิ อาทิมฺหิ วุตฺเตน สเมติ @^๕ ฉ.ม. ปตฺถฏํ ^๖ ฉ.ม., อิ. กินฺนุ โข เอตํ, กถํ นุโข เอตนฺ"ติ @^๗ ม. วิมติปกฺขนฺธา ^๘ ม. อุปริ. ๑๔/๑๙๖/๑๖๗ มหาสุญฺญตสุตฺต ฉ.ม. @ปวยฺห ปวยฺหาหํ* อานนฺท วกฺขามิ,

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

สิกฺขากามา, เตสํ สุวิญฺเญยฺยํ กตฺวา อากงฺเขยฺยสุตฺตาทิสทิสํ ธมฺมํ เทเสติ, "อภิรม ติสฺส, อภิรม ติสฺส, อหโมวาเทน อหมนุคฺคเหน อหมนุสาสนิยา"ติ ^๑- จ เน ^๒- สมสฺสาเสติ. อยํ อนุคฺคหมุเขน เทสนา. อยํ ปน เทวปุตฺโต มานตฺถทฺโธ ปณฺฑิตมานี, เอวํ กิรสฺส อโหสิ:- อหํ โอฆํ ชานามิ, ตถาคตสฺส โอฆติณฺณภาวํ ชานามิ, "อิมินา ปน การเณน ติณฺโณ"ติ เอตฺตกมตฺตํ น ชานามิ. อิติ มยฺหํ ญาตเมว พหุํ, ^๓- อปฺปํ อญฺญาตํ, ตมหํ กถิตมตฺตเมว ชานิสฺสามิ. กึ หิ นาม ตํ ภควา วเทยฺย, ยสฺสาหํ อตฺถํ น ชาเนยฺยนฺ"ติ. ^๔- อถ สตฺถา "อยํ กิลิฏฺฐวตฺถํ วิย รงฺคชาตํ อภพฺโพ อิมํ มานํ อปฺปหาย เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ, มานนิคฺคหํ ตาวสฺส กตฺวา ปุน นีจจิตฺเตน ปุจฺฉนฺตสฺส ปกาเสสฺสามี"ติ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา ปญฺหํ กเถสิ. โสปิ นีหตมาโน อโหสิ, สา จสฺส นีหตมานตา อุตฺตริปญฺหปุจฺฉเนเนว เวทิตพฺพา. ตสฺส ปน ปญฺหปุจฺฉนสฺส อยมตฺโถ:- กถํ ปน ตฺวํ มาริส อปฺปติฏฺฐํ อนายูหํ โอฆมตริ, ยถาหํ ชานามิ, เอวมฺเม กเถหีติ. อถสฺส ภควา กเถนฺโต ยทาสฺวาหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยทาสฺวาหนฺติ ยสฺมึ กาเล อหํ. สุกาโร นิปาตมตฺตํ. ยถา จ เอตฺถ, เอวํ สพฺพปเทสุ. สํสีทามีติ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อตรนฺโต ตตฺเถว โอสีทามิ. นิพฺพุยฺหามีติ ฐาตุํ อสกฺโกนฺโต อติวตฺตามิ. อิติ ฐาเน จ วายาเม จ โทสํ ทิสฺวา อติฏฺฐนฺโต อวายมนฺโต โอฆมตรินฺติ เอวํ ภควตา ปโญฺห กถิโต. เทวตายปิ ปฏิวิทฺโธ, น ปน ปากโฏ, ตสฺส ปากฏกรณตฺถํ ^๕- สตฺต ทุกา ทสฺสิตา. กิเลสวเสน หิ สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, อภิสงฺขารวเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. ตณฺหาทิฏฺฐีหิ วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, อวเสสกิเลสานญฺเจว อภิสงฺขารานญฺจ วเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. ตณฺหาวเสน วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, ทิฏฺฐิวเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม, สสฺสตทิฏฺฐิยา วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. โอลียนาภินิเวสา หิ ภวทิฏฺฐิ, อติธาวนาภินิเวสา วิภวทิฏฺฐิ. ลีนวเสน วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, @เชิงอรรถ: ^๑ สํ. ขนฺธ ๑๗/๘๔/๘๗ ติสฺสสุตฺต ^๒ สี. ชเน, ม. เนสํ ^๓ ฉ.ม. พหุ @^๔ ม. ชานามีติ ^๕ ฉ.ม. ปากฏีกรณตฺถํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

อุทฺธจฺจวเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. ตถา กามสุขลฺลิกานุโยควเสน สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, อตฺตกิลมถานุโยควเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. สพฺพากุสลาภิสงฺขารวเสน สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, สพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขารวเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ "เสยฺยถาปิ จุนฺท เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา. สพฺเพ เต อโธภาคงฺคมนียา, ^*- เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อุปริภาคงฺคมนียา"ติ. ^๑- อิมํ ปญฺหาวิสฺสชฺชนํ สุตฺวาว เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ตุฏฺฐา ปสนฺนา อตฺตโน ตุฏฺฐิญฺจ ปสาทญฺจ ปกาสยนฺตี ติรสฺสํ วตาติ คาถมาห. ตตฺถ จิรสฺสนฺติ จิรสฺส กาลสฺส อจฺจเยนาติ อตฺโถ. อยํ กิร เทวตา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ตสฺส ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐาย อนฺตรา อญฺญํ พุทฺธํ น ทิฏฺฐปุพฺพา, ตสฺมา อชฺช ภควนฺตํ ทิสฺวา เอวมาห. กึ ปนิมาย เทวตาย อิโต ปุพฺเพ สตฺถา น ทิฏฺฐปุพฺโพติ. โหตุ ^๒- ทิฏฺฐปุพฺโพ วา น วา, ^๒- ทสฺสนํ อุปาทาย เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. พฺราหฺมณนฺติ พาหิตปาปํ ขีณาสวพฺราหฺมณํ. ปรินิพฺพุตนฺติ กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตํ. โลเกติ สตฺตโลเก. วิสตฺติกนฺติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อาสตฺตวิสตฺตตาทีหิ การเณหิ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา, ตํ วิสตฺติกํ อปฺปติฏฺฐมานํ อนายูหมานํ ติณฺณํ นิตฺติณฺณํ อุตฺติณฺณํ จิรสฺสํ วต ขีณาสวพฺราหฺมณํ ปสฺสามีติ อตฺโถ. สมนุญฺโญ สตฺถา อโหสีติ ตสฺสา ^๓- เทวตาย วจนํ จิตฺเตเนว สมนุโมทิ, เอกชฺฌาสโย อโหสิ. อนฺตรธายีติ อภิสงฺขตกายํ ชหิตฺวา อตฺตโน ปกติอุปาทินฺนกกายสฺมึเยว ^๔- ฐตฺวา ลทฺธาสา ^๕- ลทฺธปติฏฺฐา หุตฺวา ทสพลํ คนฺเธหิ จ มาเลหิ จ ปูเชตฺวา อตฺตโน ภวนํเยว อคมาสีติ. สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถาย โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------------ @เชิงอรรถ: ^๑ ม.มู. ๑๒/๘๖/๖๐ สลฺเลขสุตฺต ^๒-๒ ฉ.ม. ทิฏฺฐปุพฺโพ วา โหตุ อทิฏฺฐปุพฺโพ วา, @^๓ สี. ตาย ^๔ ฉ.ม. ปกติอุปาทิณฺณกกายสฺมึเยว ^๕ สี. ลทฺธสฺสาทา

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๑ หน้า ๑๕-๑๙. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=11&A=371&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=11&A=371&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=15&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=15&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=15&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=15&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_15