อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

หน้าที่ ๑๒๔.
            "ส ปตฺตปาณิ จรนฺโต ๑-     อมูโค มูคสมฺมโต
             อปฺปํ ทานํ น หีเฬยฺย       ทาตารํ นาวชานิยา"ติ ๒-
อิมํ โอวาทํ อนุสฺสรนฺเตน ปริภุญฺชิตพฺโพ. ยถา จ เต น "ตุยฺหํ ภาโค,
มยฺหํ ภาโค, ตว ปุตฺโต, มม ปุตฺโต"ติ อญฺญมญฺญํ อติมญฺญึสุ, สมคฺคา ปน
สมฺโมทมานา หุตฺวา ขาทึสุ, เอวเมว ปิณฺฑปาตํ ลภิตฺวา ยถา เอกจฺเจ
"โก ตุมฺหาทิสานํ ทสฺสติ นิกฺการณา อุมฺมาเรสุ ปกฺขลนฺตา อาหิณฺฑถ, ๓-
วิชาตมาตาปิ เต ทาตพฺพํ น มญฺญติ, มยํ ปน คตคตฏฺฐาเน ปณีตานิ
จีวราทีนิ ลภามา"ติ สีลวนฺเต สพฺรหฺมจารี อติมญฺญนฺติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:-
           "โส เตน ลาภสกฺการสิโลเกน อภิภูโต ปริยาทิณฺณจิตฺโต
         อญฺเญ เปสเล ภิกฺขู อติมญฺญติ. ตํ หิ ตสฺส ภิกฺขเว
         โมฆปุริสสฺส โหติ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายา"ติ. ๔-
    เอวํ กญฺจิ อนติมญฺญิตฺวา สพฺเพหิ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ สมคฺเคน
สมฺโมทมาเนน หุตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ.
    ปริญฺญาเตติ ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญาติ อิมาหิ ตีหิ
ปริญฺญาหิ ปริญฺญาเต. กถํ? อิธ ภิกฺขุ "กพฬิงฺการาหาโร นาม อยํ สวตฺถุกวเสน
โอชฏฺฐมกรูปํ โหติ, โอชฏฺฐมกรูปํ กตฺถ ปฏิหญฺญติ? ชิวฺหาปสาเท,
ชิวฺหาปสาโท กึนิสฺสิโต? จตุมหาภูตนิสฺสิโต. อิติ โอชฏฺฐมกํ ชิวฺหาปสาโท
ตสฺส ปจฺจยานิ มหาภูตานีติ อิเม ธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นาม, ตํ ปริคฺคณฺหโต
อุปฺปนฺนา ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา. อิติ สพฺเพปิเม
ปญฺจกฺขนฺธา สงฺเขปโต นามรูปมตฺตํ โหตี"ติ ปชานาติ. โส เต ธมฺเม
สรสลกฺขณโต ววตฺถเปตฺวา เตสํ ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต อนุโลมํ ๕- ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
ปสฺสติ. เอตฺตาวตาเนน กพฬิงฺการาหารมุเขน สปฺปจฺจยสฺส นามรูปสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิจรนฺโต    ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๗๑๙/๔๗๔  ๓ ฉ.ม. ปกฺขลนฺตานํ อาหิณฺฑนฺตานํ
@๔ สํ.นิ. ๑๖/๑๖๑/๒๑๙  ๕ ฉ. อนุโลมปฏิโลมํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๕.
ยาถาวโต ทิฏฺฐตฺตา กพฬิงฺการาหาโร ญาตปริญฺญาย ปริญฺญาโตว โหติ. โส ตเทว
สปฺปจฺจยํ นามรูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ตีณิ ลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา สตฺตนฺนํ
อนุปสฺสนานํ วเสน สมฺมสติ. เอตฺตาวตาเนน โส ติลกฺขณปฏิเวธสมฺมสนญาณสงฺขาตาย
ตีรณปริญฺญาย ปริญฺญาโต โหติ. ตสฺมึเยว ปน ๑- นามรูเป ฉนฺทราคาวกฑฺฒเนน
อนาคามิมคฺเคน ปริชานตา ปหานปริญฺญาย ปริญฺญาโต โหตีติ.
    ปญฺจกามคุณิโกติ ปญฺจกามคุณสมฺภโว ราโค ปริญฺญาโต โหติ. เอตฺถ ปน
ติสฺโส ปริญฺญา เอกปริญฺญา สพฺพปริญฺญา มูลปริญฺญาติ. กตมา เอกปริญฺญา?
โย ภิกฺขุ ชิวฺหาทฺวาเร เอกรสตณฺหํ ปริชานาติ, เตน ปญฺจกามคุณิโก ราโค
ปริญฺญาโตว โหตีติ. กสฺมา? ตสฺสาเยว ตตฺถ อุปฺปชฺชนโต. สาเยว หิ ตณฺหา
จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนา รูปราโค นาม โหติ, โสตทฺวาราทีสุ อุปฺปนฺนา
สทฺทราคาทโย. อิติ ยถา เอกสฺเสว โจรสฺส ปญฺจ มคฺเค หนโต เอกสฺมึ มคฺเค คเหตฺวา
สีเส ฉินฺเน ปญฺจปิ มคฺคา เขมา โหนฺติ, เอวํ ชิวฺหาทฺวาเร รสตณฺหาย
ปริญฺญาตาย ปญฺจกามคุณิโก ราโค ปริญฺญาโต โหตีติ อยํ เอกปริญฺญา นาม.
    กตมา สพฺพปริญฺญา? ปตฺเต ปกฺขิตฺตปิณฺฑปาตสฺมึ หิ เอกสฺมึเยว
ปญฺจกามคุณิกราโค ลพฺภติ. กถํ? ปริสุทฺธํ ตาวสฺส วณฺณํ โอโลกยโต รูปราโค
โหติ, อุเณฺห สปฺปิมฺหิ ตตฺถ อาสิญฺจนฺเต ปฏปฏาติ สทฺโท อุฏฺฐหติ, ตถารูปํ
ขาทนียํ วา ขาทนฺตสฺส มุรุมุราทิสทฺโท ๒- อุปฺปชฺชติ, ตํ อสฺสาทยโต สทฺทราโค.
ชีรกาทิสมฺภารคนฺธํ ๓- อสฺสาเทนฺตสฺส คนฺธราโค, สาธุรสวเสน รสราโค. มุทุโภชนํ
ผสฺสวนฺตนฺติ อสฺสาทยโต โผฏฺฐพฺพราโค. อิติ อิมสฺมึ อาหาเร สติสมฺปชญฺเญน
ปริคฺคเหตฺวา นิจฺฉนฺทราคปริโภเคน ปริภุตฺเต สพฺโพปิ โส ปริญฺญาโต โหตีติ
อยํ สพฺพปริญฺญา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม., อิ. มุรุมุรูติ สทฺโท ๓ ฉ.ม. ชีรกาทิวสคนฺธํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๖.
    กตมา มูลปริญฺญา? ปญฺจกามคุณิกราคสฺส หิ กพฬิงฺการาหาโร มูลํ.
กสฺมา? ตสฺมึ สติ ตสฺสุปฺปตฺติโต. พฺราหฺมณติสฺสภเย กิร ทฺวาทส วสฺสานิ
ชายปติกานํ อุปนิชฺฌานจิตฺตนฺนาม นาโหสิ. กสฺมา? อาหารมนฺทตาย. ภเย ปน
วูปสนฺเต โยชนสติโก ตามฺพปณฺณิทีโป ทารกานํ ชาตมงฺคเลหิ เอกมงฺคโล
อโหสิ. อิติ มูลภูเต อาหาเร ปริญฺญาเต ปญฺจกามคุณิโก ราโค ปริญฺญาโตว
โหตีติ อยํ มูลปริญฺญา นาม.
    นตฺถิ นํ สญฺโญชนนฺติ เตน ราเคน สทฺธึ ปหาเนกฏฺฐตาย ปหีนตฺตา
นตฺถิ. เอวมยํ เทสนา ยาว อนาคามิมคฺคา กถิตา. "เอตฺตเกน ปน มา โวสานํ
อาปชฺชึสู"ติ เอเตสํเยว รูปาทีนํ วเสน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
ยาว อรหตฺตา กเถตุํ วฏฺฏตีติ. ปฐมาหาโร นิฏฺฐิโต.
    ทุติเย นิจฺจมฺมาติ ขุรโต ปฏฺฐาย ยาว สิงฺคมูลา สกลสรีรโต อุทฺทาลิตจมฺมา
กึสุกราสิวณฺณา. กสฺมา ปน อญฺญํ หตฺถิอสฺสโคณาทิโอปมฺมํ อคเหตฺวา
นิจฺจมฺมคาวูปมา คหิตาติ? ติติกฺขิตุํ อสมตฺถภาวทีปนตฺถํ. มาตุคาโม หิ อุปฺปนฺนํ
ทุกฺขเวทนํ ติติกฺขิตุํ อธิวาเสตุํ น สกฺโกติ, เอวเมว ผสฺสาหาโร อพโล ทุพฺพโลติ
ทสฺสนตฺถํ สทิสเมว อุปมํ อาหริ. กุฑฺฑนฺติ สิลากุฑฺฑาทีนํ อญฺญตรํ. กุฑฺฑนิสฺสิตา
ปาณา นาม อุณฺณานาภิสรพูมูสิกาทโย. รุกฺขนิสฺสิตาติ อุจฺจาลิงฺคปาณกาทโย.
อุทกนิสฺสิตาติ มจฺฉสุํสุมาราทโย. อกาสนิสฺสิตาติ ฑํสมกสกากกุลลาทโย.
ขาเทยฺยุนฺติ ลุญฺจิตฺวา ขาเทยฺยุํ. สา ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน ตํตํฐานสนฺนิสฺสยมูลกํ
ปาณขาทนภยํ สมฺปสฺสมานา เนว อตฺตโน สกฺการสมฺมานํ, น
ปิฏฺฐิปริกมฺมสรีรสมฺพาหนอุโณฺหทกานิ อิจฺฉติ, เอวเมว ภิกฺขุ ผสฺสาหารมูลกํ
กิเลสปาณกขาทนภยํ สมฺปสฺสมาโน เตภูมิกผสฺเสน อนตฺถิโก โหติ.
    ผสฺเส ภิกฺขเว อาหาเร ปริญฺญาเตติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาเต.
อิธาปิ ติสฺโส ปริญฺญา. ตตฺถ "ผสฺโส สงฺขารกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๗.
เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, เตสํ
วตฺถารมฺมณานิ รูปกฺขนฺโธ"ติ เอวํ สปฺปจฺจยสฺส นามรูปสฺส ยาถาวสรสทสฺสนํ ๑-
ญาตปริญฺญา. ตตฺเถว ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน
อนิจฺจาทิโต ตุลนํ ตีรณปริญฺญา. ตสฺมึเยว ปน นามรูเป ฉนฺทราคนิกฺกฑฺฒโน
อรหตฺตมคฺโค ปหานปริญฺญา. ติสฺโส เวทนาติ เอวํ ผสฺสาหาเร ตีหิ ปริญฺญาหิ
ปริญฺญาเต ติสฺโส เวทนา ปริญฺญาตาว โหนฺติ ตมฺมูลกตฺตา ตํสมฺปยุตฺตตฺตา จ.
อิติ ผสฺสาหารวเสน เทสนา ยาว อรหตฺตา กถิตา. ทุติยาหาโร.
    ตติเย องฺคารกาสูติ องฺคารานํ กาสุ. กาสูติ ราสิปิ วุจฺจติ อาวาโฏปิ.
           "องฺคารกาสุํ อปเร ถุนนฺติ ๒-
            นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา
            ภยํ หิ มํ วินฺทติ สูต ทิสฺวา
            ปุจฺฉามิ ตํ มาตลิ เทวสารถี"ติ ๓-
เอตฺถ ราสิ "กาสู"ติ วุตฺโต.
           "กึ นุ สนฺตรมาโนว กาสุํ ขณสิ สารถี"ติ ๔-
เอตฺถ อาวาโฏ. อิธาปิ อยเมว อธิปฺเปโต. สาธิกโปริสาติ อติเรกโปริสา
ปญฺจรตนปฺปมาณา. วีตจฺฉิกานํ วีตธูมานนฺติ เอเตนสฺส มหาปริฬาหตํ ทสฺเสสิ.
ชาลาย วา หิ ธูเม วา สติ วาโต สมุฏฺฐาติ, ปริฬาโห มหา น โหติ,
ตทภาเว วาตาภาวโต ปริฬาโห มหา โหติ. อารกาวสฺสาติ ทูเรเยว ภเวยฺย.
    เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- องฺคารกาสุ วิย หิ เตภูมิกวฏฺฏํ
ทฏฺฐพฺพํ. ชีวิตุกาโม ปุริโส วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน. เทฺว พลวนฺโต
ปุริสา วิย กุสลากุสลกมฺมํ. เตสํ ตํ ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ยาถาวโต ทสฺสนํ       ๒ ม. ปุนนฺติ, ฉ. ผุณนฺติ
@๓ ขุ.ชา. ๒๘/๕๔๖/๒๐๓ (สฺยา)  ๔ ขุ.ชา. ๒๘/๓๙๖/๑๕๓ (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๘.
อุปกฑฺฒนกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺส กมฺมายูหนกาโล. กมฺมญฺหิ อายูหิยมานเมว
ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ นาม. องฺคารกาสุนิทานํ ทุกฺขํ วิย กมฺมนิทานํ วฏฺฏทุกฺขํ
เวทิตพฺพํ.
    ปริญฺญาเตติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาเต. ปริญฺญาโยชนา ปเนตฺถ
ผสฺเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ติสฺโส ตณฺหาติ กามตณฺหา ภวตณฺหา
วิภวตณฺหาติ อิมา ปริญฺญาตาว โหนฺติ. กสฺมา? ตณฺหามูลกตฺตา มโนสญฺเจตนาย.
น หิ เหตุมฺหิ อปฺปหีเน ผลํ ปหียติ. อิติ มโนสญฺเจตนาหารวเสนปิ ยาว
อรหตฺตา เทสนา กถิตา. ตติยาหาโร.
    จตุตฺเถ อาคุจารินฺติ ปาปจารึ โทสการกํ. กถํ โส ปุริโสติ โส ปุริโส
กถํภูโต, กึ ยาเปติ น ยาเปตีติ ปุจฺฉติ. ตเถว เทว ชีวตีติ ยถา ปุพฺเพ,
อิทานิปิ ตเถว ชีวติ.
    เอวเมว โขติ อิธาปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ:- ราชา วิย หิ กมฺมํ
ทฏฺฐพฺพํ, อาคุจารี ปุริโส วิย วฏฺฏสนฺนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน, ตีณิ
สตฺติสตานิ วิย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ, อาคุจารึ ปุริสํ "ตีหิ สตฺติสเตหิ หนถา"ติ
รญฺญา อาณตฺตกาโล วิย กมฺมรญฺญา วฏฺฏสนฺนิสฺสิตปุถุชฺชนํ คเหตฺวา ปฏิสนฺธิยํ
ขิปนกาโล. ๑- ตตฺถ กิญฺจาปิ ตีณิ สตฺติสตานิ วิย ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ, สตฺตีสุ
ปน ทุกฺขํ นตฺถิ, สตฺตีหิ ปหฏวณมุขมูลํ ๒- ทุกฺขํ, เอวเมว ปฏิสนฺธิยมฺปิ ทุกฺขํ
นตฺถิ, ทินฺนาย ปน ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต วิปากทุกฺขํ สตฺตีหิ ปหฏวณมุขมูลทุกฺขํ ๓-
วิย โหติ.
    ปริญฺญาเตติ ตีเหว ปริญฺญาหิ ปริญฺญาเต. อิธาปิ ปริญฺญาโยชนา
ผสฺสาหาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. นามรูปนฺติ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปกฺขิปนกาโล  ๒ ฉ.ม., อิ. ปหตวณมูลกํ ๓ ฉ.ม. สตฺติปหฏวณมูลกํ ทุกฺขํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๙.
วิญฺญาณสฺมึ หิ ปริญฺญาเต ตํ ปริญฺญาตเมว โหติ ตํมูลกตฺตา สหุปฺปนฺนตฺตา
จ. อิติ วิญฺญาณาหารวเสนปิ ยาว อรหตฺตา เทสนา กถิตาติ. จตุตฺถาหาโร.
ตติยํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๑๒๔-๑๒๙.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=12&A=2769&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=2769&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=240
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=2620
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=2386
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=2386
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_16