อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

หน้าที่ ๔๖๙.
วิหรติ ฯเปฯ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณา. มุทิตา.
อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ฯเปฯ อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา
อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข"ติ ๑- วุตฺตํ.
สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํปิ ๒- สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว.
     [๔๔๓] ปฐวีกสิณํ ภาเวตีติ เอตฺถ ปน สกลฏฺเฐน กสิณํ, ปฐวีเอว กสิณํ
ปฐวีกสิณํ. ปฐวีกสิณารมฺมณสฺสาปิ ปฐวิยา นิมิตฺตสฺสาปิ ๓- ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสาปิ ตํ
นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนชฺฌานสฺสาปิ เอตํ อธิวจนํ. อิทํ ๔-
ปฐวีกสิณารมฺมณชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. ตํ โส ๕- ภาเวติ. อาโปกสิณาทีสุปิ เอเสว นโย.
     อิมานิ ปน กสิณานิ ภาเวนฺเตน สีลานิ โสเธตฺวา สุปริสุทฺเธ สีเล ๖- ปติฏฺฐิเตน
ยฺวายํ ๗- ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานทายกํ
กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลวเสน ยํ ยสฺส สปฺปายํ,
ตนฺเตน คเหตฺวา กสิณภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหรนฺเตน
ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺพานิ.
อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๘- วุตฺโต. เกวลํ หิ ตตฺถ
วิญฺญาณกสิณํ นาคตํ, ตํ อตฺถโต อากาสกสิเณ ปวตฺตํ วิญฺญาณํ. ตญฺจ โข
อารมฺมณวเสน วุตฺตํ, น สมาปตฺติวเสน. ตํ หิ อนนฺตรํ วิญฺญาณํ ๙- อารมฺมณํ
กตฺวา เอส วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต วิญฺญาณกสิณํ ภาเวตีติ วุจฺจติ.
อิมานิปิ ทส กสิณานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถานิปิ อภิญฺญาปาทกานิปิ นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว น ปน
โลกุตฺตรานีติ.
     [๔๕๓] อสุภสญฺญํ ภาเวตีติ อสุภํ ๑๐- วุจฺจติ อุทฺธุมาตกาทีสุ ทสสุ
อารมฺมเณสุ ๑๑- อุปฺปนฺนา ปฐมชฺฌานสหคตา สญฺญา, ตํ ภาเวติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ,
อนุปฺปนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๗๖/๓๕๙ วิโมกฺขกถา (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. ตํ  ๓ ฉ.ม. ปริกมฺมปถวิยาปิ
@อุคฺคหนิมิตฺตสฺสาปิ  ๔ ฉ.ม. อิธ ปน  ๕ ฉ.ม. ตํ เหส  ๖ ฉ.ม. ปริสุทฺธสีเล
@๗ ฉ.ม. ยฺวาสฺส  ๘ วิสุทฺธิ. ๑/๑๐๔ กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทส (สฺยา)  ๙ ฉ.ม. อนนฺตํ
@วิญฺญาณนฺติ  ๑๐ ฉ.ม. อสุภสญฺญา  ๑๑ สี. อสุภารมฺมเณสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๐.
อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. ทสนฺนํ ปน อสุภานํ ภาวนานโย สพฺโพ
วิสุทฺธิมคฺเค ๑- วิตฺถาริโตเยว. มรณสญฺญํ ภาเวตีติ สมฺมติมรณํ ๒- ขณิกมรณํ
สมุจฺเฉทมรณนฺติ ติวิธํปิ มรณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ สญฺญํ ๓- ภาเวติ,
อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถ. เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณา วา
มรณสติเยว อิธ มรณสญฺญาติ วุตฺตา, ตํ ภาเวติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ.
ภาวนานโย ปนสฺสา วิสุทฺธิมคฺเค ๔- วิตฺถาริโตเยว. อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ ภาเวตีติ
อสิตปีตาทิเภเท กวฬิงฺการาหาเร ๕- คมนปฏิกูลาทีนิ นว ปฏิกูลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ, อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถ. ตสฺสาปิ ภาวนานโย
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริโตเยว. สพฺพโลเก อนภิรตสญฺญํ ๖- ภาเวตีติ สพฺพสฺมึปิ
เตธาตุเก โลเก อนภิรตสญฺญํ อุกฺกณฺฐิตสญฺญํ ภาเวตีติ อตฺโถ. อนิจฺจสญฺญํ ภาเวตีติ
ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุปฺปาทพฺพยญฺญถตฺตปริคฺคาหิกํ ๗- ปญฺจสุ ขนฺเธสุ
อนิจฺจนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ. อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญํ ภาเวตีติ อนิจฺเจ
ขนฺธปญฺจเก ปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขลกฺขณปริคฺคาหิกํ ๘- ทุกฺขนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ
ภาเวตีติ. ทุกฺเข อนตฺตสญฺญํ ภาเวตีติ ปริปีฬนฏฺเฐน ๙- ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก
อนุปสฺสนาการสงฺขาตอนตฺตลกฺขณปริคฺคาหิกํ ๑๐- อนตฺตาติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
ปหานสญฺญํ ภาเวตีติ ปญฺจวิธํ ปหานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
วิราคสญฺญํ ภาเวตีติ ปญฺจวิธเมว วิราคํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
นิโรธสญฺญํ ภาเวตีติ สงฺขารนิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ.
นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺถ จ สพฺพโลเก
อนภิรตสญฺญา อนิจฺจสญฺญา อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญาติ อิมาหิ ตีหิ สญฺญาหิ พลววิปสฺสนา
กถิตา, ปุน อนิจฺจสญฺญํ ภาเวตีติอาทิกาหิ ทสหิ สญฺญาหิ วิปสฺสนาสมารมฺโภว กถิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๖ อสุภกมฺมฏฺฐานนิทฺเทส (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. สมฺมุติมรณํ
@๓ ฉ. อุปฺปชฺชนกสญฺญํ  ๔ วิสุทฺธิ. ๒/๑ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทส-มรณสฺสติกถา
@(สฺยา)  ๕ ฉ.ม. กพฬีกาเร อาหาเร  ๖ ฉ.ม. อนภิรติสญฺญํ. เอวมุปริปิ
@๗ ฉ.ม. อุทยพฺพยญฺญถตฺตปริคฺคาหิกํ  ๘ ม. ปฏิปีฬนสงฺขาตํ  ๙ ฉ.ม. ปฏิปีฬนฏฺเฐน
@๑๐ ฉ.ม. อวสวตฺตนาการสงฺขาต...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๑.
     [๔๗๓] พุทฺธานุสฺสตินฺติอาทีนิ  วุตฺตตฺถาเนว.
     [๔๘๓] ปฐมชฺฌานสหคตนฺติ ปฐมชฺฌาเนน สทฺธึ คตํ ปวตฺตํ, ปฐมชฺฌาเนน
สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติ ปฐมชฺฌานสหคตํ กตฺวา สทฺธินฺทฺริยํ
ภาเวติ วิสุํ ภาเวติ ๑- พฺรูเหติ วฑฺเฒติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
                  อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสุํ ภาเวตีติ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๒.
                      ๑๙. กายคตาสติวคฺควณฺณนา
     [๕๖๓] เจตสา ผุโฏติ ๑- เอตฺถ ทุวิธํ ผรณํ อาโปผรณญฺจ ทิพฺพจกฺขุผรณญฺจ.
ตตฺถ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อาเปน ผรณํ อาโปผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเฐปิ ๒-
มหาสมุทฺเท สพฺพา สมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา
ทิพฺพจกฺขุนา ๓- สกลสมุทฺทสฺส ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ นาม. เอวํ ผุฏฺเฐปิ ๔-
มหาสมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติ. อนฺโตคธา ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน
ภาวนา ๕- อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติ. วิชฺชาภาคิยาติ เอตฺถ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ
ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคา, ๖- วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยา.
ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺญาติ อฏฺฐ วิชฺชา, ๗- ปุริเมน อตฺเถน
ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยา. ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา
วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ
วิชฺชาภาคิยาเตฺวว เวทิตพฺพา.
     [๕๖๔] มหโต สํเวคายาติ มหนฺตสฺส สํเวคสฺส อตฺถาย. อุปริ ปททฺวเยปิ เอเสว
นโย. เอตฺถ จ มหาสํเวโค นาม วิปสฺสนา, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาโร มคฺคา,
มหาโยคกฺเขโม นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ. อถวา มหาสํเวโค นาม สห วิปสฺสนาย ๘-
มคฺโค, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, มหาโยคกฺเขโม นาม นิพฺพานํ.
สติสมฺปชญฺญายาติ สติยา จ ญาณสฺส จ อตฺถาย. ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุญาณาย.
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมึเยว ปจฺจกฺขอตฺตภาเว สุขวิหารตฺถาย.
วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ วิชฺชาวิมุตฺตีนํ ผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถาย. เอตฺถ
จ วิชฺชาติ มคฺคปญฺญา, วิมุตฺตีติ ตํสมฺปยุตฺตา เสสา ธมฺมา. เตสํ ผลํ นาม
อรหตฺตผลํ, ตสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ผุฏฺโฐติ  ๒ ฉ.ม. ผุเฏปิ (ปาลิ. ผุฏ...)  ๓ ก. จกฺขุนา ๔ ฉ.ม. ผุเฏปิ
@มหาสมุทฺเท สพฺพา  ๕ ฉ.ม. ภาวนาย  ๖ ฉ.ม. วิชฺชาภาคิยา, อฏฺฐสาลินิยมฺปน
@วิชฺชาภาคิโนติ ปาโฐ ทิสฺสติ  ๗ ม. วิชฺชา วิชฺชา  ๘ สี. สหวิปสฺสนโก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๓.
     [๕๗๑] กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ นามกาโยปิ กรชกาโยปิ ปสฺสมฺภติ, วูปสนฺโต ๑-
โหติ. วิตกฺกวิจาราปีติ เอเต ธมฺมา ทุติยชฺฌาเนน วูปสมนฺติ ๒- นาม, อิธ ปน
โอฬาริกวูปสมํ สนฺธาย ๓- วุตฺตํ. เกวลาติ สกลา, สพฺเพ นิรวเสสาติ อตฺโถ.
วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺฐาสิยา, เต เหฏฺฐา วิภชิตฺวา ทสฺสิตาว.
     [๕๗๔] อวิชฺชา ปหียตีติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ วฏฺฏมูลกํ มหาอนฺธการกํ มหาตโม ๔-
อญฺญาณํ ปหียติ. วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติ. อสฺมิมาโน
ปหียตีติ อสฺมีติ นววิโธ มาโน ปหียติ. อนุสยาติ สตฺต อนุสยา. สํโยชนานีติ
ทส สํโยชนานิ.
     [๕๗๕] ปญฺญาปฺปเภทายาติ ปญฺญาปฺปเภทคมนตฺถํ. อนุปาทาปรินิพฺพานายาติ
อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถาย.
     [๕๗๗] ๕- อเนกธาตุปฏิเวโธ  โหตีติ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ลกฺขณปฏิเวโธ โหติ.
นานาธาตุปฏิเวโธ โหตีติ ตาสํเยว อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ นานาภาเวน ลกฺขณปฏิเวโธ
โหติ. อเนกธาตุปฏิสมฺภิทา โหตีติ อิมินา ธาตุเภทญาณํ ๖- กถิตํ. ธาตุเภทญาณนฺนาม
๗- "อิมา ธาตุโย อุสฺสนฺนา นาม โหนฺตี"ติ ๗- ชานนปญฺญา. ตํ ปเนตํ ธาตุเภทญาณํ
น สพฺเพสํ โหติ, พุทฺธานเมว นิปฺปเทสํ โหติ. ตํ สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพโส
น กถิตํ. กสฺมา? ตสฺมึ กถิเต อตฺโถ นตฺถีติ.
     [๕๘๔] ปญฺญาปฏิลาภายาติอาทีนิ โสฬส ปทานิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค "สปฺปุริสสํเสโว
สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโส มนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ. อิเม โข ภิกฺขเว จตฺตาโร
ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ ฯเปฯ นิพฺเพธิกปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตี"ติ เอวํ มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาริตาเนว. วุตฺตํ เหตํ:- ๘-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วูปสนฺตทรโถ  ๒ ฉ.ม. วูปสมฺมนฺติ  ๓ ม. วูปสมตฺถาย
@๔ สี. พหลนฺธการการกํ มหาตโม, ฉ.ม. พหลนฺธการํ มหาตมํ  ๕ ฉ.ม. ๕๗๖
@๖ ม. ธาตุเภเท ญาณํ, ฉ. ธาตุปเภทญาณํ. เอวมุปริปิ  ๗-๗ ฉ.ม. อิมาย ธาตุยา
@อุสฺสนฺนาย อิทํ นาม โหตีติ  ๘ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๔/๕๖๙ มหาปญฺญากถา (สฺยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๔.
     ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปญฺญาปฏิลาโภ, จตุนฺนํ มคฺคญาณานํ
จตุนฺนํ ผลญาณานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานํ เตสตฺตตีนํ
ญาณานํ สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา สจฺฉิกิริยา
อุปสมฺปทา, ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺญาปฏิลาโภ. (๑)
     ปญฺญาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปญฺญาวุฑฺฒิ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ
ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา วฑฺฒติ, อรหโต ปญฺญา วฑฺฒิตวฑฺฒนา, ๑-
ปญฺญาวุฑฺฒิยา สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปญฺญาวุฑฺฒิ. (๒)
     ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาเวปุลฺลํ, สตฺตนฺนญฺจ เสกฺขานํ
ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปญฺญา เวปุลฺลํ คจฺฉติ, อรหโต ปญฺญา เวปุลฺลํ คตา,
ปญฺญาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ อิทํ ปญฺญาเวปุลฺลํ. (๓)
     มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปญฺญา, มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ
มหาปญฺญา, มหนฺเต ธมฺเม ฯเปฯ มหนฺตา นิรุตฺติโย, มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ๒-
มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ, มหนฺเต สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ, มหนฺตานิ
ฐานาฏฺฐานานิ, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ, มหนฺเต
สติปฏฺฐาเน, สมฺมปฺปธาเน, อิทฺธิปาเท, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ, มหนฺตานิ พลานิ,
มหนฺเต โพชฺฌงฺเค, มหนฺตํ อริยมคฺคํ, ๓- มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ, มหนฺตา ๔-
มหาอภิญฺญาโย, มหนฺตํ ปรมตฺถํ ๕- นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหาปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ มหาปญฺญา. (๔)
     ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปญฺญา, ปุถุนานากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ
ปุถุปญฺญา. ปุถุนานาธาตูสุ, ปุถุนานาอายตเนสุ, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ,
ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ, ปุถุนานาอตฺเถสุ, ธมฺเมสุ, นิรุตฺตีสุ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วฑฺฒติ, วฑฺฒิตวฑฺฒนา  ๒ ฉ.ม. ปฏิภานานิ. เอวมุปริปิ
@๓ สี. มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, ฉ.ม. มหนฺเต อริยมคฺเค  ๔ ฉ.ม. มหนฺตาติ
@ปาโฐ น ทิสฺสต  ๕ ก. ปรมฏฺฐํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๕.
ปฏิภาเณสุ, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ, สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ,
ปุถุนานาฐานาฏฺฐาเนสุ, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ,
ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ, สมฺมปฺปธาเนสุ, อิทฺธิปาเทสุ, อินฺทฺริเยสุ, พเลสุ,
โพชฺฌงฺเคสุ, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ, ปุถุนานาสามญฺญผเลสุ, ปุถุนานาอภิญฺญาสุ ญาณํ
ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. ปุถุนานาชนสาธารเณ ๑- ธมฺเม สมติกฺกมฺม ๒- ปรมตฺเถ ๓-
นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. ปุถุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ปุถุปญฺญา. (๕)
     วิปุลปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปญฺญา, วิปุเล อตฺเถ ปริคฺคณฺหาติ
วิปุลปญฺญา ฯเปฯ วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาติ วิปุลปญฺญา, วิปุลปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ วิปุลปญฺญา. (๖)
     คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปญฺญา, คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ ญาณํ
ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา. ปุถุปญฺญาสทิโส วิตฺถาโร. คมฺภีเร ปรมตฺเถ ๓- นิพฺพาเน
ญาณํ ปวตฺตตีติ คมฺภีรปญฺญา, คมฺภีรปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ คมฺภีรปญฺญา. (๗)
     อสฺสามนฺตปญฺญตาย ๔- สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสฺสามนฺตปญฺญา, ยสฺส ปุคฺคลสฺส
อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญาย.
ธมฺมนิรุตฺติปฏิภาณววตฺถานโต ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา
ปญฺญาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเณ จ น อญฺโญ
โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ, อนภิสมฺภวนีโย จ โส อญฺเญหีติ อสฺสามนฺตปญฺโญ.
     ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปญฺญา อฏฺฐมกสฺส ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น
สนฺติเก น สามนฺตา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺฐมโก อสฺสามนฺตปญฺโญ.
อฏฺฐมกสฺส ปญฺญา โสตาปนฺนสฺส ปญฺญาย ทูเร ฯเปฯ อฏฺฐมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุถุชฺชนสาธารเณ  ๒ ม. อติกฺกมฺม  ๓ ก. ปรมฏฺเฐ
@๔ ฉ.ม. อสามนฺต...,ฏีกายํ ปน อสมนฺตปญฺญาติ ปาโฐ ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๖.
อสฺสามนฺตปญฺโญ. โสตาปนฺนสฺส ปญฺญา สกทาคามิสฺส ปญฺญาย. สกทาคามิสฺส
ปญฺญาย. อนาคามิสฺส ปญฺญา อรหโต ปญฺญาย. อรหโต ปญฺญา ปจฺเจกพุทฺธสฺส
ปญฺญาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา, อรหนฺตํ อุปาทาย
ปจฺเจกพุทฺโธ อสฺสามนฺตปญฺโญ. ปจฺเจกพุทฺธญฺจ สเทวกญฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต
อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโญ.
     ปญฺญาปฺปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ  ฯเปฯ เต ปญฺหญฺจ อภิสงฺขริตฺวา ๑- ตถาคตํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คุฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสฺสชฺชิตา  จ เต
ปญฺหา จ ภควโต โหนฺติ. ๒- นิทฺทิฏฺฐการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ.
อถโข ภควา ๓- ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ อคฺโค อสฺสามนฺตปญฺโญ,
อสฺสามนฺตปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ อสฺสามนฺตปญฺญา. (๘)
     ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปญฺญา, ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา,
อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา. โทสํ, โมหํ, โกธํ, อุปนาหํ, มกฺขํ ปลาสํ, ๔- อิสฺสํ,
มจฺฉริยํ, มายํ, สาเฐยฺยํ, ถมฺภํ, สารมฺภํ, มานํ, อติมานํ, มทํ, ปมาทํ, สพฺเพ
กิเลเส, สพฺเพ ทุจฺจริเต, สพฺเพ อภิสงฺขาเร, ฯเปฯ ๕- สพฺเพ ภวคามิกมฺเม
อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา. ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺญาติ
ภูริปญฺญา, อภิภวิตาติ ภูริปญฺญา, ๖- โทโส โมโห ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ,
ตํ อรึ มทฺทนี ปญฺญาติ ภูริปญฺญา. ภูริ วุจฺจติ ปฐวี, ตาย ปฐวีสมาย วิตฺถตาย
วิปุลาย ปญฺญาย สมนฺนาคโตติ ภูริปญฺโญ. อปิจ ปญฺญาย เอตํ อธิวจนํ ภูริ เมธา
ปริณายิกาติ, ภูริปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ภูริปญฺญา. (๙)
     ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปญฺญาพาหุลฺลํ, อิเธกจฺโจ ปญฺญาครุโก
โหติ ปญฺญาจริโต ปญฺญาสโย ปญฺญาธิมุตฺโต ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตยฺโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา  ๒ ฉ.ม. ปญฺหา ภควตา, ปาลิ....ภควตา
@๓ สี. ภควาว  ๔ ก. ปฬาสํ  ๕ ฉ.ม. ฯเปฯ น ทิสฺสติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙ (สฺยา)
@๖ ปาลิ.,ฉ.ม. อภิภวิตาติ ภูริปญฺญาติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๐/๕๗๙
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๗.
วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล ๑- สมฺเปกฺขายนธมฺโม
วิภูตวิหริตจฺจริโต ๒- ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร
ตทธิมุตฺโต ตทาธิปเตยฺโย, ยถา คณครุโก วุจฺจติ คณพาหุลฺลิโกติ, จีวรครุโก,
ปตฺตครุโก, เสนาสนครุโก วุจฺจติ เสนาสนพาหุลฺลิโกติ, เอวเมวํ อิเธกจฺโจ
ปญฺญาครุโก โหติ ปญฺญาจริโต ฯเปฯ ตทาธิปเตยฺโย, ปญฺญาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ
อิทํ ปญฺญาพาหุลฺลํ. (๑๐)
     สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปญฺญา, สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ
สีฆปญฺญา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ, โภชเน มตฺตญฺญุตํ, ชาคริยานุโยคํ,
สีลกฺขนฺธํ, สมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ สีฆปญฺญา.
สีฆํ สีฆํ ฐานาฏฺฐานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ, ๓- วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ, ๔-
อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ. สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ. ๕- สมฺมปฺปธาเน อิทฺธิปาเท
อินฺทฺริยานิ พลานิ โพชฺฌงฺเค อริยมคฺคํ ภาเวตีติ สีฆปญฺญา. สีฆํ สีฆํ
สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญา. สีฆํ สีฆํ อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ สีฆปญฺญา.
สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ สีฆปญฺญา, สีฆปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ
สีฆปญฺญา. (๑๑)
     ลหุปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปญฺญา, ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ
ลหุปญฺญา ฯเปฯ ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ ลหุปญฺญา, ลหุปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ ลหุปญฺญา. (๑๒)
     หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปญฺญา, อิเธกจฺโจ หาสพหุโล
เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา ฯเปฯ ปรมตฺถํ
นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา, หาสปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ หาสปญฺญา. (๑๓)
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สโมกฺขายนพหุโล  ๒ ฉ.ม. วิภูตวิหารี ตจฺจริโต
@๓ ฉ.ม. ปฏิวิชฺฌติ. เอวมุปริปิ  ๔ ฉ.ม. ปริปูเรติ  ๕ ฉ.ม. ภาเวติ,
@ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๒/๕๘๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๘.
     ชวนปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปญฺญา, ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนํ, ยา  กาจิ เวทนา, ยา กาจิ สญฺญา, เย เกจิ สงฺขารา, ยงฺกิญฺจิ
วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา
สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. จกฺขุํ
ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ
ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา
อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ฯเปฯ ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา.
รูปํ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ๑- อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ๑-
ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา
วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ชวนปญฺญตาย
สํวตฺตนฺตีติ อยํ ชวนปญฺญา. (๑๔)
     ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปญฺญา, ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ
ติกฺขปญฺญา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ,
อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ
อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา. อุปฺปนฺนํ ราคํ, โทสํ, โมหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม
นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา. เอกมฺหิ
อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทาโย ฉ
จ ๒- อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญา,
ติกฺขปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ ติกฺขปญฺญา. (๑๕)
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๕/๕๘๔ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. จ-สทฺทา น
@ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๗๙.
     นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา, อิเธกจฺโจ
สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐิตพหุโล ๑- อรติพหุโล
อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ
โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ
อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ, โมหกฺขนฺธํ, โกธํ, อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม
นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, นิพฺเพธิกปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติ อยํ
นิพฺเพธิกปญฺญา. (๑๖)
     เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลํ หิ ตตฺถ
พหุวจนํ, อิธ เอกวจนนฺติ อยเมตฺถ ๒- วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ. อิมา จ ปน
โสฬส มหาปญฺญา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกภาเวน ๓- กถิตา.
                     กายคตาสติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     -----------------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุกฺกณฺฐนพหุโล, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๗/๕๘๕ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. อยเมว
@๓ ฉ.ม....มิสฺสกาว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘๐.
                         ๒๐. อมตวคฺควณฺณนา
     [๖๐๐-๖๑๑] อมตนฺเต ภิกฺขเว ปริภุญฺชนฺตีติ เต มรณวิรหิตํ นิพฺพานํ
ปริภุญฺชนฺตีติ อตฺโถ. นนุ จ นิพฺพานํ โลกุตฺตรํ, กายคตาสติ โลกิยา, กถนฺตํ
ปริภุญฺชนฺตา อมตํ ปริภุญฺชนฺตีติ? ตํ ภาเวตฺวา อธิคนฺตพฺพโต. กายคตํ หิ สตึ
ภาเวนฺโต อมตํ อธิคจฺฉติ, อภาเวนฺโต นาธิคจฺฉติ. ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. เอเตนุปาเยน
สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ วิรทฺธนฺติ วิรทฺธิตํ ๑- นาธิคตํ.
อารทฺธนฺติ ๒- ปริปุณฺณํ. ปมาทึสูติ ปมชฺชนฺติ. ปมุฏฺฐนฺติ ปมฺมุฏฺฐํ ๓-
วิสฺสริตํ นฏฺฐํ วา. อาเสวิตนฺติ อาทิโต เสวิตํ. ภาวิตนฺติ วฑฺฒิตํ. พหุลีกตนฺติ
ปุนปฺปุนํ กตํ. อนภิญฺญาตนฺติ ญาตอภิญฺญาย อชานิตํ. อปริญฺญาตนฺติ
ญาตอปริญฺญาวเสเนว ๔- อปริญฺญาตํ. อสจฺฉิกตนฺติ อปฺปจฺจกฺขกตํ. ๕- สจฺฉิกตนฺติ
ปจฺจกฺขกตํ. ๕- เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       อมตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                   มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถาย
                        สหสฺสสุตฺตนฺตปริมาณสฺส
                    เอกกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิราธิตํ   ๒ ม. อวิรทฺธนฺติ  ๓ สี. ปมฺมุฏฺฐนฺติ ปมุฏฺฐํ,
@ฉ.ม. ปมุฏฺฐนฺติ สมฺมุฏฺฐํ  ๔ ฉ.ม. ญาตปริญฺญา  ๕-๕ ฉ.ม. สจฺฉิกตนฺติ
             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๔๖๙-๔๘๐.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=14&A=11212&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=11212&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=207
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1059
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=1027
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=1027
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20