อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

อนุตปฺปา ๑- โหตีติ อนุตาปกรา โหติ. ตตฺถ จกฺกวตฺติรญฺโญ กาลกิริยา เอกจกฺกวาเฬ
เทวมนุสฺสานํ อนุตาปกรา โหติ. พุทฺธานํ กาลกิริยา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ๒-
เทวมนุสฺสานํ อนุตาปกรา โหติ. เตน วุตฺตํ "พหุโน ชนสฺส อนุตปฺปา โหตี"ติ.
      [๑๗๔] ปญฺจเม อทุติโยติ ทุติยกสฺส ๓- พุทฺธสฺส อภาวา อทุติโย. จตฺตาโร หิ
พุทฺธา สุตพุทฺโธ จตุสจฺจพุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ สพฺพญฺญุพุทฺโธติ. ตตฺถ พหุสฺสุโต
ภิกฺขุ สุตพุทฺโธ นาม. ขีณาสโว จตุสจฺจพุทฺโธ นาม. กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ
เทฺว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สามํ ปฏิวิทฺธปจฺเจกพุทฺธญาโณ ปจฺเจกพุทฺโธ
นาม. กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วา อฏฺฐ วา โสฬส วา อสงฺเขฺยยฺยานิ
ปารมิโย ปูเรตฺวา ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุตญาโณ
สพฺพญฺญุพุทฺโธ นาม. อิเมสุ จตูสุ พุทฺเธสุ สพฺพญฺญุพุทฺโธว อทุติโย นาม.
น หิ เตน สทฺธึ อญฺโญ สพฺพญฺญุพุทฺโธ นาม อุปฺปชฺชติ.
      อสหาโยติ อตฺตภาเวน วา ปฏิวิทฺธธมฺเมหิ วา สทิโส สหาโย นาม อสฺส
นตฺถีติ อสหาโย. "ลทฺธสหาโย โข ปน โส ภควา เสกฺขาเสกฺขานญฺเญว ๔-
ปฏิปทานนฺ"ติ อิมินา ปริยาเยน ๕- เสกฺขาเสกฺขา พุทฺธานํ ๖- สหายา นาม โหนฺติ.
อปฺปฏิโมติ ปฏิมา วุจฺจติ อตฺตภาโว, ตสฺส อตฺตภาวสทิสา อญฺญา ปฏิมา นตฺถีติ
อปฺปฏิโม. ยาปิ จ มนุสฺสา สุวณฺณรชตาทิมยา ปฏิมา กโรนฺติ, ตาสุ วาลคฺคมตฺตมฺปิ
โอกาสํ ตถาคตสฺส อตฺตภาวสทิสํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ สพฺพตฺถาปิ อปฺปฏิโม.
      อปฺปฏิสโมติ อตฺตภาเวเนวสฺส ปฏิสโม นาม โกจิ นตฺถีติ อปฺปฏิสโม.
อปฺปฏิภาโคติ เยน ตถาคเตน ๗- "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา"ติอาทินา นเยน ธมฺมา
เทสิตา, เตน ปุน "จตฺตาโร ๘- สติปฏฺฐานา, ตโย วา ปญฺจ วา"ติอาทินา นเยน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อานุตปฺปา  ๒ ฉ.ม....จกฺกวาเฬสุ  ๓ ฉ.ม. ทุติยสฺส
@๔ สี.,อิ.,ฉ.ม. เสขานญฺเจว  ๕ ฉ.ม.,อิ. อิมินา ปน ปริยาเยน  ๖ ฉ.ม. เสขาเสขา
@พุทฺธานํ, อิ. เสขาเสขพุทฺธานํ  ๗ ฉ.ม.,อิ. เย ตถาคเตน  ๘ ฉ.ม.,อิ. เตสุ น
@จตฺตาโร
ปฏิภาคํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ อปฺปฏิภาโค. อปฺปฏิปุคฺคโลติ อญฺโญ โกจิ
"อหํ พุทฺโธ"ติ เอวํ ปฏิญฺญํ ทาตุํ สมตฺโถ นาม ปุคฺคโล ๑- นตฺถีติ อปฺปฏิปุคฺคโล.
อสโมติ อปฺปฏิปุคฺคลตฺตาว สพฺพสตฺเตหิ อสโม. อสมสโมติ อสมา วุจฺจนฺติ
อตีตานาคตา สพฺพญฺญุพุทฺธา, เตหิ อสเมหิ สโมติ อสมสโม.
      ทฺวิปทานํ ๒- อคฺโคติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปทานํ ทฺวิปทานํ จตุปฺปทานํ พหุปฺ-
ปทานํ รูปิอรูปิสญฺญิอสญฺญิเนวสญฺญินาสญฺญิสตฺตานํ อคฺโคว, กสฺมา อิธ ทฺวิปทานํ
อคฺโคติ วุตฺโต? เสฏฺฐตรวเสน. อิมสฺมึ หิ โลเก เสฏฺโฐ นาม อุปฺปชฺชมาโน
อปทจตุปฺปทพหุปฺปเทสุ นุปฺปชฺชติ, ทฺวิปเทสุเยว อุปฺปชฺชติ. กตรทฺวิปเทสูติ?
มนุสฺเสสุ เจว เทเวสุ จ. มนุสฺเสสุ จ ๓- อุปฺปชฺชมาโน ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ
วเส วตฺเตตุํ สมตฺโถ พุทฺโธ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. เทเวสุ อุปฺปชฺชมาโน ทสสหสฺสิโลก-
ธาตุวสวตฺตี มหาพฺรหฺมา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. โส ตสฺส กปฺปิยการโก วา อารามิโก วา
สมฺปชฺชติ. อิติ ตโตปิ เสฏฺฐตรวเสเนว ๔- ทฺวิปทานํ อคฺโคติ วุตฺโต.
      [๑๗๕-๑๘๖] ฉฏฺฐาทีสุ เอกปุคฺคลสฺส ภิกฺขเว ปาตุภาวา มหโต จกฺขุสฺส
ปาตุภาโว โหตีติ ภิกฺขเว เอกปุคฺคลสฺส ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปาตุภาเวน มหนฺตสฺส จกฺขุสฺส ปาตุภาโว โหติ. ตสฺมึ ปุคฺคเล ปาตุภูเต ตํปิ
ปาตุภูตเมว โหติ, น วินา ตสฺส ปาตุภาเวน ปาตุภวติ. ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ
นิปฺผตฺติ. กตมสฺส จกฺขุสฺสาติ? ปญฺญาจกฺขุสฺสาติ. กีวรูปสฺสาติ? สาริปุตฺตตฺ-
เถรสฺส วิปสฺสนาปญฺญาสทิสสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส สมาธิปญฺญาสทิสสฺสาติ.
อาโลกาทีสุปิ เอเสว นโย. อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปญฺญาอาโลกสทิโสเยวาติ เอตฺถ ๕-
อาโลโก, ปญฺญาโอภาสสทิโสเยว จ ๖- โอภาโส อธิปฺเปโต. "มหโต จกฺขุสฺส, มหโต
อาโลกสฺส, มหโต โอภาสสฺสา"ติ อิมานิ ตีณิปิ ๗- โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานีติ
เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล  ๒ ปาลิ.,สี.,อิ. ทิปทานํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ ๔ ฉ.ม.,อิ. เสฏฺฐตรวเสเนส  ๕ ฉ.ม....สทิโสเยว หิ เอตฺถ  ๖ ฉ.ม. อยํ
@สทฺโท น ทิสฺสติ  ๗ ฉ.ม.,อิ. อิมานิ จ ปน ตีณิปิ
      ฉนฺนํ อนุตฺตริยานนฺติ อุตฺตริวิรหิตานํ ๑- ฉนฺนํ อุตฺตมธมฺมานํ. ตตฺถ
ทสฺสนานุตฺตริยํ สวนานุตฺตริยํ ลาภานุตฺตริยํ สิกฺขานุตฺตริยํ ปาริจริยานุตฺตริยํ
อนุสฺสตานุตฺตริยนฺติ อิมานิ ฉ อนุตฺตริยานิ. อิเมสํ ปาตุภาโว โหตีติ อตฺโถ.
อายสฺมา หิ อานนฺทตฺเถโร สายํ ปาตํ ตถาคตํ จกฺขุวิญฺญาเณน ทฏฺฐุํ ลภติ,
อิทํ ทสฺสนานุตฺตริยํ. อญฺโญปิ โสตาปนฺโน วา สกทาคามี วา อนาคามี วา
อานนฺทตฺเถโร วิย ตถาคตํ ทสฺสนาย ลภติ, อิทมฺปิ ทสฺสนานุตฺตริยํ. อปโร
ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลํ ทสฺสนาย ลภิตฺวา ตํ ทสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อิทํ ทสฺสนเมว นาม, มูลทสฺสนํ ปน
ทสฺสนานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ อภิณฺหํ ๒- ทสพลสฺส วจนํ โสตวิญฺญาเณน โสตุํ ลภติ,
อิทํ สวนานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ตถาคตสฺส วจนํ
สวนาย ลภนฺติ, อิทมฺปิ สวนานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร
วิย ตถาคตสฺส วจนํ โสตุํ ลภิตฺวา ตํ สวนํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อิทํ
สวนเมว นาม, มูลสวนํ ปน สวนานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย ๓- ทสพเล สทฺธํ ปฏิลภติ, อิทํ ลาภานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ
โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพเล สทฺธาปฏิลาภํ ลภิตฺวา ๔- ปฏิลาภํ
ปฏิลภนฺติ, ๕-  อิทมฺปิ ลาภานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร
วิย ทสพเล สทฺธาปฏิลาภํ ลภิตฺวา ตํ ลาภํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ,
อยํ ลาโภเยว นาม, มูลลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ ทสพลสฺส สาสเน ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขติ, อิทํ
สิกฺขานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส สาสเน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อุตฺตริตรวิรหิตานํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. อานนฺทตฺเถโรเยว จ อภิกฺขณํ
@๓ ฉ.ม.,อิ. อานนฺทตฺเถโรเยว จ. เอวมุปริปิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. ลภนฺติ
@๕ ฉ.ม.,อิ. ปฏิลาภํ ปฏิลภนฺตีติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺติ, อิทมฺปิ สิกฺขานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก
อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส สาสเน ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตฺวา ตา สิกฺขา วฑฺเฒตฺวา
โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ สิกฺขาเยว นาม, มูลสิกฺขา ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ อภิณฺหํ ทสพลํ ปริจรติ, อิทํ ปาริจริยานุตฺตริยํ.
อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย อภิณฺหํ ทสพลํ ปริจรนฺติ, อิทํปิ
ปาริจริยานุตฺตริยํ. อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลํ
ปริจริตฺวา ตํ ปาริจริยํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ ปาริจริยาเยว
นาม, มูลปาริจริยา ปน ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม.
      อานนฺทตฺเถโร วิย จ ทสพลสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรติ, อิทํ
อนุสฺสตานุตฺตริยํ. อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส
โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรนฺติ, อิทํปิ อนุสฺสตานุตฺตริยํ. อปโร ปน
ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสริตฺวา ตํ
อนุสฺสตึ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ อนุสฺสติเยว นาม, มูลานุสฺสติ ปน
อนุสฺสตานุตฺตริยํ นาม. อิมานิ ฉ อนุตฺตริยานิ, อิเมสํ ปาตุภาโว โหติ. อิมานิ จ
ปน ฉ อนุตฺตริยานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ สจฺฉิกิริยา โหตีติ จตสฺโส หิ ปฏิสมฺภิทาโย
อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภาณปฏิสมฺภิทาติ.
ตตฺถ อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา,
อตฺถธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภาณปฏิสมฺภิทา.
อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปเนตาสํ อภิธมฺเม ๑- อาคโตเยว. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ
ปฏิสมฺภิทานํ พุทฺธุปฺปาเท ปจฺจกฺขกิริยา โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา. เอตาสํ
สจฺฉิกิริยา โหตีติ อตฺโถ. ๒- อิมาปิ โลกิยโลกุตฺตราว กถิตาติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺค  ๒ ฉ.ม.,อิ. สจฺฉิกิริยาติ อตฺโถ
    อเนกธาตุปฏิเวโธติ "จกฺขุธาตุ รูปธาตู"ติอาทีนํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ
พุทฺธุปฺปาเทเยว ปฏิเวโธ โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาเทนาติ อตฺโถ. นานาธาตุ-
ปฏิเวโธ โหตีติ เอตฺถ อิมา จ ๑- อฏฺฐารส ธาตุโย นานาสภาวโต นานาธาตุโยติ
เวทิตพฺพา. โย ปเนตาสํ "นานาสภาวา เอตฺถา"ติ ๒- เอวํ นานาการณโต ๓-
ปฏิเวโธ, อยํ นานาธาตุปฏิเวโธ นาม. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาติ เอตฺถ วิชฺชาติ
ผลญาณํ, วิมุตฺตีติ ตทวเสสา โสตาปตฺติผลสมฺปยุตฺตา ๔- ธมฺมา.
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาติ โสโตติ ปฐมมคฺโค, เตน โสเตน ปตฺตพฺพํ ผลนฺติ ๕-
โสตาปตฺติผลํ. สกทาคามิผลาทีนิ ปากฏาเนว.
     [๑๘๗] อนุตฺตรนฺติ นิรุตฺตรํ. ๖- ธมฺมจกฺกนฺติ เสฏฺฐจกฺกํ. จกฺกสทฺโท เหส:-
        "จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา          อฏฺฐาภิ เจว ๗- โสฬส
         โสฬสาภิ จ พาตฺตึส ๘-      อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท
         อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส         จกฺกํ ภมติ มตฺถเก"ติ ๙-
เอตฺถ อุรุจกฺเก. ๑๐- "จกฺกสมารูฬฺหา ชานปทา ปริยายนฺตี"ติ ๑๑- เอตฺถ
อิริยาปถจกฺเก. "อถโข โส ภิกฺขเว รถกาโร ยนฺตํ จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตํ, ตํ
ปวตฺเตสี"ติ ๑๒- เอตฺถ ทารุจกฺเก. "อทฺทสา โข โทโณ พฺราหฺมโณ ภควโต ปาเทสุ
จกฺกานิ สหสฺสารานี"ติ ๑๓- เอตฺถ ลกฺขณจกฺเก. "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ
สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ ปวตฺตตี"ติ ๑๔- เอตฺถ สมฺปตฺติจกฺเก. "ทิพฺพํ
จกฺกรตนํ ปาตุภวตี"ติ ๑๕- เอตฺถ รตนจกฺเก. อิธ ปน ธมฺมจกฺเก อาคโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. นานาธาตุปฏิเวโธติ เอตฺถ อิมาว  ๒ ฉ.ม.,อิ. เอตาติ
@๓ ฉ.ม.,อิ. นานากรณโต  ๔ ฉ.ม. ผสสมฺปยุตฺตา, อิ. ผลสมฺปยุตฺตกา
@๕ สี.,อิ. ปวตฺตผลนฺติ  ๖ ม. อนุตฺตริยํ  ๗ ฉ.ม. อฏฺฐาหิปิ จ, อิ. อิฏฺฐาหิ จ
@๘ ก. ฉตฺตึสา  ๙ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔/๓๔ มิตฺตวินฺทชาตก (สฺยา)  ๑๐ ม. ขุรจกฺเก
@๑๑ องฺ.ติก. ๒๐/๖๓/๑๗๔ ภยสุตฺต, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๔/๗๕ นีวรณวคฺค (สฺยา)
@๑๒ องฺ.ติก. ๒๐/๑๕/๑๐๖ สเจตนสุตฺต  ๑๓ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๖/๔๒ โทณสุตฺต
@๑๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๑/๓๗ จกฺกสุตฺต  ๑๕ ที.ม. ๑๐/๒๔๓/๑๕๐ จกฺกรตน, ม.อุ.
@๑๔/๒๕๖/๒๒๓ พาลปณฺฑิตสุตฺต
      ปวตฺติตนฺติ เอตฺถ จ ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นาม, อภินีหฏํ นาม, อุปฺปาเทติ
นาม, อุปฺปาทิตํ นาม, ปวตฺเตติ นาม, ปวตฺติตํ นามาติ อยํ ปเภโท เวทิตพฺโพ.
กุโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นามาติ? ยทา สุเมธพฺราหฺมโณ หุตฺวา กาเมสุ
อาทีนวํ เนกฺขมฺเมว ๑- อานิสํสํ ทิสฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ๒- ทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ
ปพฺพชิตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ
อภินีหรติ นาม.
       กุโต ปฏฺฐาย อภินีหฏํ นามาติ? ยทา อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา
ทิปงฺกรปาทมูเล มหาโพธิมณฺฑตฺถาย มานสํ พนฺธิตฺวา "พฺยากรณมลทฺธา น
วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ วิริยาธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐาย นิปนฺโน ทสพลสฺส สนฺติกา พฺยากรณํ
ลภิ, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหฏํ นาม.
       กุโต ปฏฺฐาย อุปฺปาเทติ นามาติ? ตโต ปฏฺฐาย ทานปารมึ ปูเรนฺโตปิ
ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติ นาม. สีลปารมึ ปูเรนฺโตปิ ฯเปฯ อุเปกฺขาปารมึ ปูเรนฺโตปิ
ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติ นาม. ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโย
ปูเรนฺโตปิ, ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺโตปิ, ญาตตฺถจริยํ ปูเรนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ
อุปฺปาเทติ นาม. เวสฺสนฺตรภาเว ฐตฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ทตฺวา ปุตฺตทารํ ทานมุเข
นิยฺยาเทตฺวา ๓-  ปารมิกูฏํ คเหตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ
ฐตฺวา เทวตาหิ อายาจิโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ
อุปฺปาเทติเยว นาม. มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺโตปิ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ
ทสสหสฺสจกฺกวาฬํ กมฺเปนฺโตปิ, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทิวเส ตเถว โลกํ กมฺเปนฺโตปิ,
สมฺปติชาโต สตฺตปทานิ คนฺตฺวา "อคฺโคหมสฺมี"ติ สีหนาทํ นทนฺโตปิ, เอกูนตึส
สํวจฺฉรานิ อคารมชฺเฌ วสนฺโตปิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโตปิ, อโนมานทีตีเร
ปพฺพชนฺโตปิ, มหาปธาเน ฉ วสฺสานิ วิริยํ กโรนฺโตปิ, สุชาตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ
ภุญฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. เนกฺขมฺเม จ  ๒ สี.,อิ. สตฺตาหํ มหาทานํ  ๓ ฉ.ม. นิยฺยาเตตฺวา
สุวณฺณปาตึ นทิยา ปวาเหตฺวา สายณฺหสมเย โพธิมณฺฑวรํ คโต ๑- ปุรตฺถิมโลกธาตุํ
โอโลเกนฺโต นิสีทิตฺวา สุริเย ธรมาเนเยว มารพลํ วิธเมตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ
อนุสฺสรนฺโตปิ, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺโตปิ, ปจฺจูสกาเล สมนนฺตเร
ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ, โสตาปตฺติผลํ
สจฺฉิกโรนฺโตปิ, สกทาคามิมคฺคํ สกทาคามิผลํ อนาคามิมคฺคํ อนาคามิผลํ
สจฺฉิกโรนฺโตปิ, อรหตฺตมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติเยว นาม.
       อรหตฺตผลกฺขเณ ปน เตเนว จ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาทิตํ นาม. พุทฺธานํ หิ
สกโล คุณราสิ ๒- อรหตฺตผเลเนว สทฺธึ อิชฺฌติ. ตสฺมา เตน ตสฺมึ ขเณ ธมฺมจกฺกํ
อุปฺปาทิตํ นาม โหติ.
      กทา ปวตฺเตติ นาม? โพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อิสิปตเน
มิคทาเย อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถรํ กายสกฺขึ กตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ
เทเสนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม.
      ยทา ปน อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถเรน ทสพลสฺส เทสนาญาณานุภาวนิพฺพตฺตํ
สวนํ ลภิตฺวา สพฺพปฐมํ ธมฺโม อธิคโต, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม โหตีติ
เวทิตพฺพํ. ๓-  ธมฺมจกฺกนฺติ เจตํ เทสนาญาณสฺสปิ นามํ ปฏิเวธญาณสฺสปิ. เตสุ
เทสนาญาณํ โลกิยํ, ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํ. กสฺส เทสนาญาณํ ปฏิเวธญาณนฺติ ๔- ?
น อญฺญสฺส กสฺสจิ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว เทสนาญาณญฺจ ปฏิเวธญาณญฺจาติ เวทิตพฺพํ.
      สมฺมเทวาติ เหตุนา นเยเนว ๕- การเณเนว. อนุปฺปวตฺเตตีติ ยถา ปุรโต
คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ตํ อนุคจฺฉติ นาม, เอวํ ปฐมตรํ สตฺถารา ปวตฺติตํ
เถโร อนุปฺปวตฺเตติ นาม. กถํ? สตฺถา หิ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว สติปฏฺฐานา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ......วรคโต  ๒ ฉ.ม. สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณราสิ, อิ. สกลคุณราสิ
@๓ อิ. ญาตพฺพํ  ๔ ฉ.ม.,อิ. เทสนาปฏิเวธญาณนฺติ  ๕ ฉ.ม. นเยน
กตเม จตฺตาโร"ติ กเถนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺ-
เถโรเยว ๑- "จตฺตาโรเม อาวุโส สติปฏฺฐานา"ติ กเถนฺโต ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ
นาม. สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโย. น เกวลญฺจ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ, "จตฺตาริมานิ
ภิกฺขเว อริยสจฺจานิ, จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อริยวํสา"ติอาทีสุปิ เอเสว นโย
เนตพฺโพ. ๒- เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, เถโร ทสพเลน ปวตฺติตํ
ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ นาม.
      เอวํ ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตนฺเตน ปน เถเรน ธมฺโม เทสิโตปิ ปกาสิโตปิ
สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโตว โหติ. โย โกจิ ๓- ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก
วา อุปาสิกา วา เทโว วา สกฺโก วา มาโร วา พฺรหฺมา วา ธมฺมํ เทเสตุ,
สพฺโพ ๔- โส สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโต นาม โหติ, เสสชโน ปน เลขหารกปกฺเข ๕-
ฐิโตว นาม โหติ. กถํ? ยถา หิ รญฺญา ทินฺนํ ปณฺณํ วาเจตฺวา ตํ กมฺมํ
กโรนฺติ, เยน เกนจิ ตถาการิตํปิ รญฺญา การิตนฺติ ปวุจฺจติ. ๖-  มหาราชา วิย
หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ราชปณฺณํ วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. ปณฺณทานํ วิย เตปิฏเกน
นยมุขทานํ ๗- ปณฺณํ วาเจตฺวา กมฺมานํ ๘- กรณํ วิย จตสฺสนฺนํ ๙- ปริสานํ อตฺตโน
พเลน พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตฺวา ๑๐- ปเรสํ เทสนา ปกาสนา. ตตฺถ ยถา ปณฺณํ
วาเจตฺวา เยน เกนจิ กตํปิ การิตํปิ ตํ กมฺมํ รญฺญา การิตเมว โหติ, เอวเมว
เยน เกนจิ เทสิโตปิ ปกาสิโตปิ ธมฺโม สตฺถาราว เทสิโต ปกาสิโต นาม โหตีติ
เวทิตพฺโพ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                       เอกปุคฺคลวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          เตรสโม วคฺโค.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สาริปุตฺตตฺเถโรปิ, อิ. สาริปุตฺตตฺเถโร เตเยว  ๒ ฉ.ม.,อิ. อาทีสุปิ อยํ
@นโย เนตพฺโพว  ๓ ฉ.ม.,อิ. โย หิ โกจิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. เทเสตุ ปกาเสตุ, สพฺโพ
@๕ สี.,อิ. เลขหารกปกฺเข นยมุขทาเน  ๖ ฉ.ม. ๑/๑๘๗/๙๖ โถกํ วิสทิสํ
@๗ ฉ.ม.,อิ. เตปิฏเก นยมุขทานํ  ๘ ฉ.ม. ตํตํกมฺมานํ,  อิ. วาเจตฺวา วาเจตฺวา
@กมฺมานํ  ๙ ฉ.ม. จตุนฺนํ, อิ. การณํ วิย จตุนฺนํ  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. อุคฺคณฺหิตฺวา

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๑๐๔-๑๑๑.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=14&A=2441&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=2441&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=139
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=585
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=572
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=572
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20