อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

         ตตฺถ สาวตฺถีกิตฺตเนน ภควโต คหฏฺฐานุคฺคหกรณํ ทสฺเสติ, เชตวนาทิกิตฺตเนน
ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ. ตถา ปุริเมน ปจฺจยคหณโต อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ,
ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยควิวชฺชนุปายทสฺสนํ.
ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ, ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ. ปุริเมน กรุณาย อุปคมนํ,
ปจฺฉิเมน ปญฺญาย อุปคมนํ. ปุริเมน สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตํ, ๑-
ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรุปเลปตํ. ปุริเมน ธมฺมิกสุขปริจฺจาคนิมิตฺตผาสุวิหารํ,
ปจฺฉิเมน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ. ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ,
ปจฺฉิเมน เทวานํ. ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวฑฺฒภาวํ, ปจฺฉิเมน โลเกน
อนุปลิตฺตตนฺติ เอวมาทิ อตฺโถ. ๒-
         อถาติ อวิจฺเฉทตฺเถ นิปาโต. โขติ อธิการนฺตรนิทสฺสนตฺเถ นิปาโต.
เตน อวิฉินฺเนเยว ตตฺถ ภควโต วิหาเร อิทมธิการนฺตรํ อุทปาทีติ ทสฺเสติ.
กินฺตนฺติ? อญฺญตรา เทวตาติ อาทิ. ตตฺถ อญฺญตราติ อนิยมิตนิทฺเทโส. สา
หิ นามโคตฺเตน อปากฏา, ตสฺมา "อญฺญตรา"ติ วุตฺตา. เทโว เอว เทวตา,
อิตฺถีปุริสสาธารณเมตํ. อิธ ปน ปุริโส เอว, โส เทวปุตฺโต กินฺตุ,
สาธารณนามวเสน เทวตาติ วุตฺโต.
         อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยลกฺขณิยสุนฺทราภิ-
รูปอพฺภานุโมทนาทีสุ ๓- ทิสฺสติ. ตตฺถ "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต
ปฐโม ยาโม, จิรํ นิสินฺโน ภิกฺขุสํโฆ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขูนํ
ปาฏิโมกฺขนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๔- ขเย ทิสฺสติ. ยา ๕- ตา รตฺติโย อภิกฺกนฺตา
อภิลกฺขิตา อฏฺฐมี จาตุทฺทสี ปณฺณรสีติ เอวมาทีสุ ลกฺขณิเย. ๕- "อยํ อิเมสํ
จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา"ติ เอวมาทีสุ ๖- สุนฺทเร.
               โก เม วนฺทติ ปาทานิ   อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
               อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน     สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ
เอวมาทีสุ ๗- อภิรูเป. "อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....มุตฺติตํ  ๒ ฉ.ม. อตฺโถ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ขยสุนฺทรา...
@๔ วินย. ๗/๓๘๓/๒๐๔, อํ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๐/๒๐๗ (สยา) ๕-๕ ฉ.ม. อิเมปาฐา น ทิสฺสติ
@๖ อํ. จตุกฺก. ๒๑/๑๐๐/๑๑๔  ๗ ขุ. วิมาน. ๒๖/๕๑/๘๙ (สฺยา)
เอวมาทีสุ ๑- อพฺภานุโมทเน. อิธ ปน ขเย. เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ
ปริกฺขีณาย รตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ.
         อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเป, วณฺณสทฺโท ปน
ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปฺปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ  "สุวณฺณวณฺโณสิ
ภควา"ติ เอวมาทีสุ ๒- ฉวิยา ทิสฺสติ. "กทา สพฺยูฬฺหา ๓- ปน เต คหปติ อิเม
สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา"ติ เอวมาทีสุ ๔- ถุติยํ. "จตฺตาโรเม โภ โคตม
วณฺณา"ติ เอวมาทีสุ ๕- กุลวคฺเค. น หรามิ ๖- น ภญฺชามิ อารา สึฆามิ วาริชํ ๖-
"อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี"ติ เอวมาทีสุ ๗- การเณ. "มหนฺตํ
หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา"ติ  เอวมาทีสุ ๘- สณฺฐาเน. "ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา"ติ
เอวมาทีสุ ๙- ปมาเณ. "วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา"ติ เอวมาทีสุ ๑๐- รูปายตเน.
โส อิธ ฉวิยํ ทฏฺฐพฺโพ. เตน อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิรูปฉวีติ วุตฺตํ โหติ.
         เกลวกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวลสทฺโท อนวเสสเยภุยฺยอพฺยามิสฺสานติเรก-
ทฬฺหตฺถวิสํโยคาทิอเนกตฺโก. ตถา หิสฺส "เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ  พฺรหฺมจริยนฺ"ติ
เอวมาทีสุ ๑๑- อนวเสสตฺตํ ๑๒- อตฺโถ. "เกวลา องฺคมคธา ๑๓- ปหูตํ ขาทนียํ
โภชนียํ อาทาย อุปสงฺกมิสฺสนฺตี"ติ เอวมาทีสุ ๑๔- เยภุยฺยตา. "เกวลสฺส ทุกฺขกฺ-
ขนฺธสฺส สมุทโย โหตี"ติ เอวมาทีสุ ๑๕- อพฺยามิสฺสตา. "เกวลํ สทฺธามตฺตกํ นูน
อยมายสฺมา"ติ เอวมาทีสุ ๑๖- อนติเรกตา. "อยํ อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส พาหิโก ๑๗-
นาม สทฺธิวิหาริโก เกวลกปฺปํ สํฆเภทาย ฐิโต"ติ เอวมาทีสุ ๑๘- ทฬฺหตฺถตา.
"เกวลํ ๑๙- วุสิตวา  อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจตี"ติ เอวมาทีสุ ๒๐- วิสํโยโค. อิธ
ปนสฺส อนวเสสตฺตมตฺโถติ ๒๑- อธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ: ๑ อํ. ทุก. ๒๐/๑๖/๕๖, วินย. มหาวิภงฺค. ๑/๑๕/๗
@๒ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๔, ขุ.สุ. ๒๕/๕๕๔/๔๔๗ เสลสุตฺต ๓ ฉ.ม. สญฺญูฬา, ปาลิ. สญฺญูฬฺหา
@๔ ม.ม. ๑๓/๗๗/๕๔  ๕ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๑๕/๖๙ ๖-๖ ฉ.ม., อิ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสติ
@๗ สํ. สคา. ๑๕/๒๓๔/๒๔๖ ปทุมปุปฺผสุตฺต  ๘ สํ. สคา. ๑๕/๑๓๘/๑๒๔ นาคสุตฺต
@๙ วินย. มหาวิภงฺค. ๒/๖๐๒/๖๘  ๑๐ อภิ. สงคณิ. ๓๔/๖๑๗-๖๔๕-๑๘๘ อาทิ
@๑๑ วินย. มหาวิภงฺค. ๑/๑/๑ เวรญฺชกณฺฑ  ๑๒ ฉ.ม., อิ. อนวเสสตา
@๑๓ ฉ.ม., อิ. เกวลกปฺปา จ องฺคมาคธา  ๑๔ วินย. มหาวคฺค. ๔/๔๓/๓๗
@๑๕ อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๒๒๕/๑๖๑  ๑๖ วินย. มหาวคฺค ๕/๒๔๔/๖ โสณโกฬิวิสวตฺถุ
@๑๗ ฉ.ม. พาหิโย ๑๘ อํ. จตุกฺก. ๒๑/๒๔๓/๒๖๗ สํฆเภทกสุตฺต ๑๙ ฉ.ม., อิ. เกวลี
@๒๐ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๕๗/๕๐       ๒๑ ฉ.ม....มตฺโถ, อิติ สทฺโท น ทิสฺสติ
         กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิ-
อเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส "โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ
อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ เอวมาทีสุ ๑- อภิสทฺทหนมตฺโถ. "อนุชานามิ ภิกฺขเว
ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๒- โวหาโร. "เยน สุทํ
นิจฺจกปฺปํ วิหรามี"ติ เอวมาทีสุ  ๓- กาโล. "อิจฺจายสฺมา กปฺโป"ติ เอวมาทีสุ ๔-
ปญฺญตฺติ. "อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติ เอวมาทีสุ ๕- เฉทนํ. "กปฺปติ
ทฺวงฺคุลกปฺโป"ติ เอวมาทีสุ ๖- วิกปฺโป. "อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุนฺ"ติ เอวมาทีสุ
๗- เลโส. "เกวลกปฺปํ เชตวนํ ๘- โอภาเสตฺวา"ติ เอวมาทีสุ ๙- สมนฺตภาโว. อิธ
ปนสฺส สมนฺตภาโว อตฺโถติ ๑๐-  อธิปฺเปโต. ยโต เกวลกปฺปํ เชตวนนฺติ เอตฺถ
อนวเสสํ สมนฺตโต เชตวนนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
         โอภาเสตฺวาติ อาภาย ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย สุริโย วิย จ เอโกภาสํ
เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถ.
         เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. ยโต ยตฺถ ภควา,
ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เยน วา การเณน ภควา
เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตเนว การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน,
สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ๑๑- ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย. อุปสงฺกมีติ จ
คตาติ วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํ. อถวา เอวํ คตา
ตโต อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ. ภควนฺตํ
อภิวาเทตฺวาติ ภควนฺตํ อภิวนฺทิตฺวา ปณามิตฺวา นมสฺสิตฺวา.
         เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เอโกกาสํ เอกปสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ. อฏฺฐาสีติ นิสชฺชาทิปฏิกฺเขโป, ฐานํ กปฺเปสิ, ฐิตา
อโหสีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ มหาสจฺจกสุตฺต. ๒ วินย. จูฬ. ๗/๒๕๐/๗ ขุทฺทกวตฺถูนิ
@๓ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ มหาสจฺจกสุตฺต ๔ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๙๙/๕๔๔,
@ขุ.จูฬ. ๓๐/๓๖๖/๑๗๖ (สฺยา)  ๕ ขุ. ชา. ๒๘/๙๑๑/๓๑๙ วิธุรชาตก
@(สฺยา).  ๖ วินย. จูฬ. ๗/๔๔๖/๒๘๖ สตฺตสติกกฺขนฺธก
@๗ อํ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๕/๓๔๕ (สฺยา)  ๘ ฉ.ม. เวฬุวนํ ๙ สํ, สคา. ๑๕/๙๒,
@๙๔/๖๐,๖๑  ๑๐ ฉ.ม. อตฺโถ  ๑๑ สาทุรสผลูปโภคา....
         กถํ ฐิตา ปน สา เอกมนฺตํ ฐิตา อหูติ?
              น ปจฺฉโต น ปุรโต         นาปิ อาสนฺนทูรโต
              น ๑- ติฏฺฐนฺโต ปฏิวาเต ๑-  น จาปิ อุณฺณตุณฺณเต ๒-
              อิเม โทเส วิวชฺเชตฺวา      เอกมนฺตํ ฐิตา อหูติ.
         กสฺมา ปนายํ อฏฺฐาสิ เอว, น นิสีทีติ?  ลหุนิวตฺติตุกามตาย.
เทวตา ๓- หิ กิญฺจิเทว ๔- อตฺถวสํ ปฏิจฺจ สุจิปุริโส วิย วจฺจฏฺฐานํ มนุสฺสโลกํ
อาคจฺฉนฺติ. ปกติยา ปเนตาสํ โยชนสตปฺปภูติ มนุสฺสโลโก ทุคฺคนฺธตาย ปฏิกฺกูโล
โหติ, น ตตฺถ ๕- อภิรมนฺติ, เตน สา อาคตกิจฺจํ กตฺวา ลหุนิวตฺติตุกามตาย น
นิสีทิ. ยสฺส จ คมนาทิอิริยาปถปริสฺสมสฺส วิโนทนตฺถํ นิสีทนฺติ, โส เทวานํ
ปริสฺสโม นตฺถิ, ตสฺมาปิ น นิสีทิ. เย จ มหาสาวกา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา
ฐิตา, เต ปฏิมาเนติ, ตสฺมาปิ น นิสีทิ. อปิจ ภควติ คารเวเนว น นิสีทิ.
เทวตานํ หิ นิสีทิตุกามานํ อาสนํ นิพฺพตฺตติ, ตํ อนิจฺฉมานา นิสชฺชาย จิตฺตมฺปิ
อกตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ. ๖-
         เอกมนฺตํ ฐิตา โข สา เทวตาติ เอวํ อิเมหิ การเณหิ เอกมนฺตํ
ฐิตา โข สา เทวตา. ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสีติ ภควนฺตํ อกฺขรปทนิยมิตคนฺถิเตน
วจเนน อชฺฌภาสีติ อตฺโถ. กถํ? พหู เทวา มนุสฺสา จ ฯเปฯ พฺรูหิ
มงฺคลมุตฺตมนฺติ.
                        มงฺคลปญฺหสมุฏฺฐานกถา
         ตตฺถ ยสฺมา "เอวมิจฺจาทิปาฐสฺส, อตฺถํ นานปฺปการโต, วณฺณยนฺโต
สมุฏฺฐานํ วตฺวา"ติ มาติกา ฐปิตา, ตสฺส จ สมุฏฺฐานสฺส อยํ วตฺตพฺพตาย
โอกาโส, ตสฺมา มงฺคลปญฺหสมุฏฺฐานํ ตาว วตฺวา มยํ ปจฺฉา อิเมสํ คาถาปทานํ
อตฺถํ วณฺณยิสฺสาม. ๗- กิญฺจ มงฺคลปญฺหสมุฏฺฐานํ? ชมฺพูทีเป กิร ตตฺถ ตตฺถ
นครทฺวารสณฺฐาคารสภาทีสุ มหาชนา ๘- สนฺนิปติตฺวา หิรญฺญสุวณฺณํ ทตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. น กจฺเฉ โนปิ ปฏิวาเท ๒ โอณตุณฺณเต  ๓ ฉ.ม. เทวตาโย
@๔ ฉ.ม., อิ. กญฺจิเทว  ๕ ฉ.ม., อิ. เอตฺถ  ๖ ฉ.ม., อิ. อฏฺฐาสิ
@๗ ฉ.ม., อิ. วณฺณยิสฺสามิ  ๘ ฉ.ม., อิ. มหาชโน
นานปฺปการํ สีตาหรณาทิกํ พาหิรกถํ ๑- กถาเปนฺติ, ๒- เอเกกา กถา จตุมาสจฺจเยน
นิฏฺฐาติ. ตตฺถ เอกทิวสํ มงฺคลกถา สมุฏฺฐาสิ "กินฺนุโข มงฺคลํ, กึ ทิฏฺฐํ
มงฺคลํ, กึ สุตํ มงฺคลํ, กึ มุตํ มงฺคลํ, โก มงฺคลํ ชานาตี"ติ.
         อถ ทิฏฺฐมงฺคลิโก นาเมโก ปุริโส อาห "อหํ มงฺคลํ ชานามิ,
ทิฏฺฐํ โลเก มงฺคลํ, ทิฏฺฐํ นาม อภิมงฺคลสมฺมตํ รูปํ. เสยฺยถีทํ?  อิเธกจฺโจ
กาลสฺเสว วุฏฺฐาย วาตสกุณํ ๓- วา ปสฺสติ, เวฬุวลฏฺฐึ วา คพฺภินึ วา กุมารเก
วา อลงฺกตปฏิยตฺเต ปุณฺณฆเฏ วา อลฺลโรหิตมจฺฉํ วา อาชญฺญํ วา อาชญฺญรถํ
วา อสุภํ วา คาวึ วา กปิลํ วา, ยํ วา ปนญฺญํปิ กิญฺจิ เอวรูปํ
อภิมงฺคลสมฺมตํ รูปํ ปสฺสติ, อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺฐมงฺคลนฺ"ติ. ตสฺส วจนเมกจฺเจ
อคฺคเหสุํ, เอกจฺเจ นาคฺคเหสุํ. เย นาคฺคเหสุํ, เต เตน สห วิวทึสุ.
         อถ สุตมงฺคลิโก นาเมโก ปุริโส อาห "จกฺขุ นาเมตํ โภ สุจิมฺปิ
อสุจิมฺปิ ปสฺสติ, ตถา สุนฺทรมฺปิ, อสุนฺทรมฺปิ, มนาปมฺปิ, อมนาปมฺปิ. ยทิ เตน
ทิฏฺฐํ มงฺคลํ สิยา, สพฺพมฺปิ มงฺคลํ สิยา. ตสฺมา น ทิฏฺฐํ มงฺคลํ, อปิจ โข
ปน สุตํ มงฺคลํ. สุตํ นาม อภิมงฺคลสมฺมโต สทฺโท. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ
กาลสฺเสว วุฏฺฐาย วฑฺฒาติ วา วฑฺฒมานาติ วา ปุณฺณาติ วา ผุสฺสาติ วา
สุมนาติ วา สิรีติ วา สิริวฑฺฒาติ วา อชฺช สุนกฺขตฺตํ สุมุหุตฺตํ สุทิวสํ
สุมงฺคลนฺติ วา เอวรูปํ วา ยงฺกิญฺจิ อภิมงฺคลสมฺมตํ สทฺทํ สุณาติ, อิทํ วุจฺจติ
สุตมงฺคลนฺ"ติ. ตสฺสาปิ วจนํ เอกจฺเจ อคฺคเหสุํ, เอกจฺเจ นาคฺคเหสุํ. เย
นาคฺคเหสุํ, เต เตน สห วิวทึสุ.
         อถ มุตมงฺคลิโก นาเมโก ปุริโส อาห "โสตมฺปิ นาเมตํ โภ
สาธุมฺปิ อสาธุมฺปิ มนาปมฺปิ อมนาปมฺปิ สทฺทํ สุณาติ. ยทิ เตน สุตํ มงฺคลํ
สิยา, สพฺพมฺปิ มงฺคลํ สิยา. ตสฺมา น สุตํ มงฺคลํ, อปิจ โข ปน มุตํ มงฺคลํ.
มุตนฺนาม อภิมงฺคลสมฺมตํ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพํ. เสยฺยถีทํ? อิเธกจฺโจ กาลสฺเสว
วุฏฺฐาย ปทุมคนฺธาทิปุปฺผคนฺธํ วา ฆายติ, ปุสฺสทนฺตกฏฺฐํ ๔- วา ขาทติ, ปฐวึ วา
อามสติ, หริตสสฺสํ วา อลฺลโคมยํ วา กจฺฉปํ วา ติลวาหํ ๕- วา ปุปฺผํ วา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สีตาหรณาทิกถํ  ๒ ฉ.ม., อิ. กถาเปติ
@๓ ฉ.ม. จาตกสกุณํ, สี. พาสมานสกุณํ, อิ. พาสสกุณํ ๔ ฉ.ม.,
@อิ. ผุสฺส...เอวมุปริปิ  ๕ ฉ.ม. ติลํ
ผลํ วา อามสติ, ปุสฺสมตฺติกาย วา สมฺมาลิมฺปติ, ปุสฺสสาฏกํ วา นิวาเสติ,
ปุสฺสเวฏฺฐนํ วา ธาเรติ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ เอวรูปํ อภิมงฺคลสมฺมตํ คนฺธํ
วา ฆายติ, รสํ วา สายติ, โผฏฺฐพฺพํ วา ผุสติ, อิทํ วุจฺจติ มุตมงฺคลนฺ"ติ.
ตสฺสาปิ วจนํ เอกจฺเจ อคฺคเหสุํ, เอกจฺเจ นาคฺคเหสุํ.
         ตตฺถ น ทิฏฺฐมงฺคลิโก สุตมุตมงฺคลิเก อสกฺขิ สญฺญาเปตุํ, น
เตสํ อญฺญตโร อิตเร เทฺว. เตสุ จ มนุสฺเสสุ เย ทิฏฺฐมงฺคลิกสฺส วจนํ
คณฺหึสุ, เต "ทิฏฺฐํเยว มงฺคลนฺ"ติ คตา. เย สุตมุตมงฺคลิกานํ, เต "สุตํเยว
มุตํเยว มงฺคลนฺ"ติ คตา. เอวมยํ มงฺคลกถา สกลชมฺพูทีเป ปากฏา ชาตา.
         อถ สกลชมฺพูทีเป มนุสฺสา คุมฺพคุมฺพา หุตฺวา "กินฺนุโข มงฺคลนฺ"ติ
มงฺคลานิ จินฺตยึสุ. เตสํ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา ตํ กถํ สุตฺวา ตเถว มงฺคลานิ
จินฺตยึสุ, ตาสํ เทวตานํ ภุมฺมเทวตา มิตฺตา โหนฺติ, อถ ตโต สุตฺวา
ภุมฺมเทวตาปิ ตเถว มงฺคลานิ จินฺตยึสุ, ตาสมฺปิ เทวตานํ อากาสฏฺฐกเทวตา มิตฺตา
โหนฺติ, อากาสฏฺฐกเทวตานมฺปิ  จาตุมฺมหาราชิกา เทวตา มิตฺตา โหนฺติ, เอเตเนว
อุปาเยน ยาว สุทสฺสีเทวตานํ อกนิฏฺฐเทวตา มิตฺตา โหนฺติ, อถ ตโต  สุตฺวา
อกนิฏฺฐเทวตาปิ ตเถว คุมฺพคุมฺพา หุตฺวา มงฺคลานิ จินฺตยึสุ. เอวํ ยาว
ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ สพฺพตฺถ มงฺคลจินฺตา อุทปาทิ. อุปฺปนฺนา จ "อิทํ มงฺคลํ
อิทํ มงฺคลนฺ"ติ วินิจฺฉยมานาปิ อปฺปตฺตา เอว วินิจฺฉยํ ทฺวาทส วสฺสานิ
อฏฺฐาสิ. สพฺเพ มนุสฺสา จ เทวา จ พฺรหฺมมาโน จ ฐเปตฺวา อริยสาวเก
ทิฏฺฐสุตมุตวเสน ติธา ภินฺนา, เอโกปิ "อิทเมว มงฺคลนฺ"ติ ยถาภุจฺจโต
นิฏฺฐงฺคโต นาม นาโหสิ, มงฺคลโกลาหลํ โลเก อุปฺปชฺชิ.
         โกลาหลํ นาม ปญฺจวิธํ กปฺปโกลาหลํ  จกฺกวตฺติโกลาหลํ พุทฺธโกลาหลํ
มงฺคลโกลาหลํ โมเนยฺยโกลาหลนฺติ. ตตฺถ กามาวจรา เทวา วิมุตฺตสิรา
วิกิณฺณเกสา รุทมฺมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา
อติวิยรูปเวสธาริโน ๑-  หุตฺวา "วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปวุฏฺฐานํ เหสฺสติ, ๒-
อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโท  อุสฺสุสฺสิสฺสติ, ๓- อยญฺจ มหาปฐวี
สิเนรุปพฺพตราชา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อติวิย วิรูปเวสธาริโน  ๒ ฉ.ม. โหหิติ  ๓ ฉ.ม., อิ. สุสฺสิสฺสติ
จ อุฑฺฑยฺหิสฺสติ วินสฺสิสฺสติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ
มาริสา ภาเวถ, กรุณํ ภาเวถ มุทิตํ ภาเวถ อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ
อุปฏฺฐหถ, ปิตรํ อุปฏฺฐหถ, กุเล เชฏฺฐาปจายิโน โหถ, ชาครถ มา ปมาทถา"ติ
มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม.
         กามาวจรา เทวา เอว "วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา โลเก
อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม.
สุทฺธาวาสา ปน เทวา พฺรหฺมาภรเณหิ ๑- อลงฺกริตฺวา พฺรหฺมเวฐนํ สีเส กตฺวา
ปีติโสมนสฺสชาตา พุทฺธคุณธาริโน ๒- "วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก
อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นาม.
สุทฺธาวาสา เอว เทวา เทวมนุสฺสานํ จิตฺตํ ญตฺวา "ทฺวาทสนฺนํ วสฺสานํ
อจฺจเยน สมฺมาสมฺพุทฺโธ มงฺคลํ กเถสฺสตี"ติ มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ.
อิทํ มงฺคลโกลาหลํ นาม. สุทฺธาวาสา เอว เทวา "สตฺตนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน
อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควตา สทฺธึ สมาคมฺม โมเนยฺยปฏิปทํ ปุจฺฉิสฺสตี"ติ มนุสฺสปเถ
วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ โมเนยฺยโกลาหลํ นาม. อิเมสุ ปญฺจสุ โกลาหเลสุ
ทิฏฺฐมงฺคลาทิวเสน ติธา ภินฺเนสุ เทวมนุสฺเสสุ อิทํ มงฺคลโกลาหลํ โลเก
อุปฺปชฺชิ. ๓-
         อถ เทเวสุ มนุสฺเสสุ จ วิจินิตฺวา วิจินิตฺวา มงฺคลานิ อลภมาเนสุ
ทฺวาทสนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน ตาวตึสกายิกา เทวา สงฺคมฺม สมาคมฺม เอวํ
สมจินฺเตสุํ "เสยฺยถาปิ มาริสา ฆรสามิโก อนฺโตปริชฺชนานํ, ๔- คามสามิโก
คามวาสีนํ, ราชา สพฺพมนุสฺสานํ, เอวเมว อยํ สกฺโก เทวานมินฺโท อมฺหากํ
อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ ยทิทํ ปุญฺญเตเชน  ๕- อิสฺสริเยน ปญฺญาย ทฺวินฺนํ
เทวโลกานํ อธิปติ, ยนฺนูน มยํ สกฺกํ เทวานมินฺทํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยามา"ติ. ตา
สกฺกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สกฺกํ เทวานมินฺทํ ตํขณานุรูปํ นิวาสนาภรณสสฺสิรีกสรีรํ
อฑฺฒเตยฺยโกฏิอจฺฉราคณปริวุตํ ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาวราสเน นิสินฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ....ภรเณน  ๒ ฉ.ม., อิ. วาทิโน
@๓ ฉ.ม. อิเมสุ ปญฺจสุ โกลาหเลสุ เทวมนุสฺสานํ อิทํ มงฺคลโกลาหลํ โลเก อุปฺปชฺชิ
@๔ ฉ.ม., อิ. อนฺโตฆรชนานํ  ๕ ฉ.ม. ปุญฺเญน เตเชน
อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ฐตฺวา เอตทโวจุํ "ยคฺเฆ มาริส ชาเนยฺยาสิ, เอตรหิ
มงฺคลปญฺหา สมุฏฺฐิตา, เอเก `ทิฏฺฐํ มงฺคลนฺ'ติ วทนฺติ, เอเก `สุตํ มงฺคลนฺ'ติ,
เอเก `มุตํ มงฺคลนฺ'ติ, ตตฺถ มยญฺจ อญฺเญ จ อนิฏฺฐงฺคตา, สาธุ วต โน
ตฺวํ ยาถาสภาวโต พฺยากโรหี"ติ. เทวราชา ปกติยาปิ ปญฺญวา "อยํ มงฺคลกถา
กตฺถ ปฐมํ สมุฏฺฐิตา"ติ อาห. "มยํ เทว จาตุมฺมหาราชิกานํ อสฺสุมฺหา"ติ อาหํสุ.
ตโต จาตุมฺมหาราชิกา อากาสฏฺฐกเทวตานํ, อากาสฏฺฐกเทวตา ภุมฺมเทวตานํ,
ภุมฺมเทวตา มนุสฺสารกฺขเทวตานํ, มนุสฺสารกฺขเทวตา "มนุสฺสโลเก สมุฏฺฐิตา"ติ
อาหํสุ.
         อถ เน ๑- สกฺโก เทวานมินฺโท "สมฺมาสมฺพุทฺโธ กตฺถ วสตี"ติ
ปุจฺฉิ. "มนุสฺสโลเก เทวา"ติ อาหํสุ. ตํ ภควนฺตํ โกจิ ปุจฺฉีติ. น โกจิ เทวาติ.
กินฺนุโข นาม ตุเมฺห มาริสา อคฺคึ ฉฑฺเฑตฺวา ขชฺโชปนกํ อุชฺชาเลถ, เยน
ตุเมฺห อนวเสสมงฺคลเทสกํ ตํ ภควนฺตํ อติกฺกมิตฺวา ๒- มํ ปุจฺฉิตพฺพํ มญฺเญถ,
อาคจฺฉถ มาริสา, ตํ ภควนฺตํ ปุจฺฉาม, อทฺธา สสฺสิรีกํ ปญฺหเวยฺยากรณํ
ลภิสฺสามาติ เอกํ เทวปุตฺตํ อาณาเปสิ "ตฺวํ ปน ภควนฺตํ ปุจฉา"ติ. โส
เทวปุตฺโต ตํ ขณานุรูเปน อลงฺกาเรน อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา วิชฺชุริว วิชฺโชตมาโน
เทวคณปริวุโต เชตวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ฐตฺวา
มงฺคลปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต คาถาย อชฺฌภาสิ "พหูเทวา มนุสฺสา จ. ฯเปฯ
มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ.
                        อิทํ มงฺคลปญฺหสมุฏฺฐานํ
                          -------------
                        พหู เทวาติคาถาวณฺณนา
         [๒] อิทานิ คาถาปทานํ อตฺถวณฺณนา โหติ. ตตฺถ พหูติ
อนิยมิตสงฺขฺยานิทฺเทโส, เตน อเนกสตา อเนกสหสฺสา อเนกสตสหสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.
ทิพฺพนฺตีติ เทวา, ปญฺจหิ กามคุเณหิ กีฬนฺติ, อตฺตโน วา สิริยา โชตนฺตีติ ๓-
อตฺโถ. อปิจ เทวาติ ติวิธา เทวา สมฺมติอุปปตฺติวิสุทฺธิเทววเสน. ๔- ยถาห:-
         "เทวาติ ตโย เทวา สมฺมติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวา. ตตฺถ
       สมฺมติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมารา. อุปปตฺติเทวา นาม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม..อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ สี. อติสิตฺวา  ๓ ฉ.ม. โชเตนฺตีติ
@๔.....วิสุทฺธิวเสน
     จาตุมฺมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ตทุตฺตริเทวา. วิสุทฺธิเทวา นาม
     อรหนฺโต วุจฺจตีติ. ๑-
         เตสุ อิธ อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตา. มนุโน อปจฺจาติ มนุสฺสา.
โปราณา ปน ภณนฺติ:- มนสฺส ๒- อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เต ชมฺพูทีปกา
อปรโคยานิกา ๓- อุตฺตรกุรุกา ปุพฺพวิเทหกาติ จตุพฺพิธา, อิธ ชมฺพูทีปกา
อธิปฺเปตา. มงฺคลนฺติ มหนฺติ อิเมหิ สตฺตาติ มงฺคลานิ, อิทฺธึ วุฑฺฒิญฺจ
ปาปุณาตีติ อตฺโถ. อจินฺตยุนฺติ จินฺเตสุํ. อากงฺขมานาติ อิจฺฉมานา ปตฺถมานา
ปิหยมานา. โสตฺถานนฺติ โสตฺถิภาวํ, สพฺเพสํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกานํ โสภณานํ
สุนฺทรานํ กลฺยาณานํ ธมฺมานํ อตฺถิตนฺติ วุตฺตํ โหติ. พฺรูหีติ เทเสหิ ปกาเสหิ,
อาจิกฺขาหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ. มงฺคลนฺติ อิทฺธิการณํ วุฑฺฒิการณํ
สพฺพสมฺปตฺติการณํ. อุตฺตมนฺติ วิสฺสิตฺถํ ๔- ปวรํ สพฺพโลกหิตสุขาวหนฺติ ยํ คาถาย
อนุปุพฺพปทวณฺณนา. ๕-
         อยมฺปน ปิณฺฑตฺโถ:- โส เทวปุตฺโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตาโย
มงฺคลปญฺหํ โสตุกามตาย อิมสฺมึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา เอกวาลคฺคโกฏิ-
โอกาสมตฺเต ๖- ทสมฺปิ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ จตฺตาฬีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ สฏฺฐิมฺปิ
สตฺตติปิ อสีติปิ สุขุมตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา สพฺพเทวมารพฺรหฺมาโน สิริยา จ เตชสา
จ อธิคยฺห วิโรจมานํ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา
ฐิตา ทิสฺวา ตสฺมิญฺจ สมเย อนาคตานมฺปิ สกลชมฺพูทีปกานํ มนุสฺสานํ เจตสา
เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย สพฺพเทวมนุสฺสานํ วิจิกิจฺฉาสลฺลสมุทฺธรณตฺถํ อาห:-
                พหู เทวา มนุสฺสา จ        มงฺคลานิ อจินฺตยุํ
                อากงฺขมานา โสตฺถานํ       พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมนฺติ.
         เตสํ เทวานํ อนุมติยา มนุสฺสานญฺจ อนุคฺคเหน มยา ปุฏฺโฐ
สมาโน ยํ สพฺเพสเมว อมฺหากํ เอกนฺตหิตสุขาวหนโต อุตฺตมํ มงฺคลํ, ตํ โน
อนุกมฺปํ อุปาทาย พฺรูหิ ภควาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ จูฬ, ๓๐/๒๑๔/๑๑๒ (สยา)  ๒ ฉ.ม. มนโส อุสฺสนฺนตาย ๓ ฉ.ม.อปรโคยานกา
@๔ ฉ.ม. วิสิฏฺฐํ  ๕ สี.,อิ. อนุปทวณฺณนา  ๖ ก. เอกวาลคฺคโกฏิมตฺเต
                       อเสวนา จาติคาถาวณฺณนา
         [๓] เทวปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ภควา "อเสวนา จ พาลานนฺ"ติ
คาถมาห. ตตฺถ อเสวนาติ อภชนา อปยิรุปาสนา. พาลานนฺติ พลนฺติ น
ชานนฺตีติ พาลา ๑- อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ชีวนฺติ, น ปญฺญาชีวิเตนาติ อธิปฺปาโย.
เตสํ พาลานํ. ปณฺฑิตานนฺติ ปณฺฑนฺตีติ ๒- ปณฺฑิตา, สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิเกสุ
อตฺเถสุ ญาณคติยา คจฺฉนฺตีติ อธิปฺปาโย. เตสํ ปณฺฑิตานํ. เสวนาติ ภชนา
ปยิรุปาสนา ตํสหายตา ตํสมฺปวงฺกตา. ๓- ปูชาติ สกฺการครุการมานนวนฺทนา.
ปูชเนยฺยานนฺติ ปูชารหานํ. เอตมฺมงฺคลมุตฺตมนฺติ ยา จ พาลานมเสวนา, ยา จ
ปณฺฑิตานํ เสวนา, ยา จ ปูชา, ตํ สพฺพํ สมฺปิณฺเฑตฺวา อาห "เอตมฺมงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ.
ยํ ตยา ปุฏฺฐํ "พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ, เอตฺถ ตาว เอตมฺมงฺคลมุตฺตมนฺติ
คณฺหาหีติ วุตฺตํ โหติ. อยเมติสฺสา คาถาย ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปนสฺสา เอวํ เวทิตพฺพา:- เอวเมตํ เทวปุตฺตสฺส
วจนํ สุตฺวา ภควา "อเสวนา จ พาลานนฺ"ติ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ ยสฺมา
จตุพฺพิธา คาถา ๔- ปุจฺฉิตคาถา อปุจฺฉิตคาถา สานุสนฺธิกคาถา อนนุสนฺธิกคาถาติ.
ตตฺถ "ปุจฺฉามิ ตํ โคตม ภูริปญฺญ, กถํกโร สาวโก สาธุ โหตี"ติ ๕- จ "กถํ
นุ ตฺวํ มาริส โอฆมตรี"ติ  ๖- จ เอวมาทีสุ ปุจฺฉิเตน กถิตา ปุจฺฉิตคาถา. "ยํ
ปเร สุขโต อาหุ, ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต"ติ. เอวมาทีสุ ๗- อปุจฺฉิเตน อตฺตชฺฌาสย-
วเสเนว กถิตา อปุจฺฉิตคาถา. สพฺพาปิ พุทฺธานํ กถา ๘- "สนิทานาหํ ภิกฺขเว
ธมฺมํ เทเสสฺสามี"ติ ๙- วจนโต สานุสนฺธิกคาถา. อนนุสนฺธิกคาถา อิมสฺมึ สาสเน
นตฺถิ. เอวเมตาสุ คาถาสุ อยํ เทวปุตฺเตน ปุจฺฉิเตน ภควตา กถิตตฺตา
ปุจฺฉิตคาถา. ยญฺจ ๑๐- ยถา เฉโก ปุริโส กุสโล มคฺคสฺส กุสโล อมคฺคสฺส
มคฺคํ ปุฏฺโฐ ปฐมํ วิชหิตพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา คเหตพฺพํ อาจิกฺขติ "อมุกสฺมึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พลนฺติ อสฺสสนฺตีติ พาลา, อิ. พลนฺติ อนนฺตีติ พาลา  ๒ สี. ปณฺเฑนฺตีติ
@๓ ฉ.ม. ตํสมฺปวงฺกตา ตํสมงฺคิตา  ๔ สี.,อิ. กถา
@๕ ขุ.สุ. ๒๕/๓๗๙/๔๐๖ ธมฺมิกสุตฺต
@๖ สํ. สคา. ๑๕/๑/๑ ๗ ขุ.สุ. ๒๕/๗๖๘/๔๘๔ ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺต ๘ ฉ.ม. คาถา
@๙ อํ. ติก. ๒๐/๑๒๖/๒๖๙ โคตมกเจติยสุตฺต, อภิ. กถา. ๓๗/๑๗๓๙/๕๙๔ ธมฺมเทสนากถา
@(สยา)  ๑๐ ฉ.ม. อยญฺจ, อิ. ปุจฺฉิตกถายญฺจ
นาม ฐาเน เทฺวธาปโถ โหติ, ตตฺถ วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหา"ติ, ๑- เอวํ
เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพสุ อเสวิตพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา เสวิตพฺพํ อาจิกฺขติ. ภควา จ
มคฺคกุสลปุริสสทิโส. ยถาห:-
         "ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข ภิกฺขเว ๒- ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต
    สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. โส หิ กุสโล อิมสฺส โลกสฺส, กุสโล ปรสฺส
    โลกสฺส, กุสโล มจจุเธยฺยสฺส, กุสโล อมจฺจุเธยฺยสฺส, กุสโล มารเธยฺยสฺส,
    กุสโล อมารเธยฺยสฺสา"ติ.
         ตสฺมา ปฐมํ อเสวิตพฺพํ อาจิกฺขนฺโต อาห "อเสวนา จ พาลานนฺ"ติ,
เสวิตพฺพํ อาจิกฺขนฺโต อาห "ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา"ติ. วิชหิตพฺพมคฺโค วิย หิ
ปฐมํ พาลา น เสวิตพฺพา น ปยิรุปาสิตพฺพา, ตโต คเหตพฺพมคฺโค วิย
ปณฺฑิตา เสวิตพฺพา ปยิรุปาสิตพฺพาติ. กสฺมา ปน ภควตา มงฺคลํ กเถนฺเตน
ปฐมํ พาลานมเสวนา ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา กถิตาติ? วุจฺจเต:- ยสฺมา อิมํ
ทิฏฺฐาทีสุ มงฺคลทิฏฺฐึ พาลานํ เสวนาย เทวมนุสฺสา คณฺหึสุ, สา จ อมงฺคลํ,
ตสฺมา เตสํ ตํ อิธโลกปรโลกตฺถภญฺชกํ อกลฺยาณมิตฺตสํสคฺคํ ครหนฺเตน
อุภยโลกตฺถสาธกญฺจ กลฺยาณมิตฺตํ สํสคฺคํ ปสํสนฺเตน ภควตา ปฐมํ พาลานํ อเสวนา
ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา กถิตาติ.
         ตตฺถ พาลา นาม เยเกจิ ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปถสมนฺนาคตา
สตฺตา, เต ตีหากาเรหิ ชานิตพฺพา. ยถาห "ตีณิมานิ ภิกฺขเว พาลสฺส
พาลลกฺขณานี"ติ สุตฺตํ. ๓- อปิจ ปูรณกสฺสปาทโย ฉ สตฺถาโร เทวทตฺต-
โกกาลิกกฏโมรก ๔- ติสฺสขณฺฑเทวิยาปุตฺตสมุทฺททตฺตจิญฺจมาณวิกาทโย อตีตกาเล จ
ทีฆวิทสฺส ภาตาติ อิเม อญฺเญ จ เอวรูปา สตฺตา พาลาติ เวทิตพฺพา.
         เต อคฺคิปทิตฺตมิว อคารํ อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อตฺตานญฺจ อตฺตโน
วจนการเก จ วินาเสนฺติ. ยถา ทีฆวิทสฺส ภาตา จตุพุทฺธนฺตรํ สฏฺฐีโยชนมตฺเตน
อตฺตภาเวน อุตฺตาโน ปติโต มหานิรเย ปจฺจติ, ยถา จ ตสฺส ทิฏฺฐึ อภิรุจิตานิ ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. คณฺหถา"ติ  ๒ ฉ.ม., อิ. โข ติสฺส
@๓ อํ. ติก. ๒๐/๓/๙๗ จินฺติสุตฺต, อุปริ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๔ พาลปณฺฑิตสุตฺต
@๔ ฉ.ม.....โมทก...  ๕ ฉ.ม. อภิรุจนกานิ
ปญฺจ กุลสตานิ ตสฺเสว สหพฺยตํ อุปปนฺนานิ มหานิรเย ปจฺจนฺติ. วุตฺตญฺเจตํ
ภควตา:-
         "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นฬาคารา วา ติณาคารา วา อคฺคิ มุตฺโต ๑-
    กูฏาคารานิปิ ฑหติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานิ นิวาตานิ ผุสฺสิตคฺคฬานิ
    ปิหิตวาตปานานิ, เอวเมว โข ภิกฺขเว ยานิ กานิจิ ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ
    ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. เยเกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ
    ฯเปฯ เยเกจิ อุปสคฺคา ฯเปฯ โน ปณฺฑิตโต. อิติ โข ภิกฺขเว
    สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต. สอุปทฺทโว พาโล, น อุปทฺทโว
    ปณฺฑิโต, สอุปสคฺโค พาโล, น อุปสคฺโค ปณฺฑิโต"ติ. ๒-
         อปิจ ปูติมจฺฉสทิโส พาโล, ปูติมจฺฉพนฺธปตฺตปุฏสทิโส โหติ
ตทุปเสวี, ฉฑฺฑนียตญฺจ ชิคุจฺฉนียตญฺจ อาปชฺชติ วิญฺญูนํ. วุตฺตเญฺจตํ:-
              ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน         โย นโร อุปนยฺหติ
              กุสาปิ ปูตี วายนฺติ        เอวํ พาลูปเสวนาติ. ๓-
อกิตฺติปณฺฑิโต วาปิ สกฺเกน เทวินฺเทน วเร ทิยฺยมาเน เอวมาห:-
              พาลํ น ปสฺเส น สุเณ     น จ พาเลน สํวเส
              พาเลนาลฺลาปสลฺลาปํ      น กเร น จ โรจเย.
              กินฺนุ เต อกรํ พาโล      วท กสฺสป การณํ
              เกน กสฺสป พาลสฺส       ทสฺสนํ นาภิกงฺขสิ.
              อนยํ นยตี ทุมฺเมโธ       อธุรายํ นิยุญฺชติ
              ทุนฺนโย เสยฺยโส โหติ     สมฺมา วุตฺโตปิ กุปฺปติ
              วินยํ โส น ชานาติ       สาธุ ตสฺส อทสฺสนนฺติ. ๔-
         เอวํ ภควา สพฺพากาเรน พาลูปเสวนํ ครหนฺโต "พาลานมเสวนํ
มงฺคลนฺ"ติ วตฺวา อิทานิ ปณฺฑิตเสวนํ ปสํสนฺโต "ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา
มงฺคลนฺ"ติ. อาห. ตตฺถ ปณฺฑิตา นาม เยเกจิ ปาณาติปาตา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อคฺคิ มุกฺโก  ๒ อํ. ติก. ๒๐/๑/๙๖ ภยสุตฺต
@๓ ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๕๒/๔๓๗ สตฺติคุมฺพชาตกํ, ขุ.อิติ. ๒๕/๗๖/๒๙๒ สุขปตฺถนาสุตฺต
@ ขุ.ชา. ๒๘/๘๖๒/๓๐๓ (สยา)  ๔ ขุ.ชา. ๒๗/๑๘๑๓/๓๕๕ อกิตฺติชาตกํ
เวรมณีอาทิทสกุสลกมฺมปถสมนฺนาคตา สตฺตา, เต ตีหากาเรหิ ชานิตพฺพา. ยถาห:-
"ตีณิมานิ ภิกฺขเว ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานี"ติ ๑- สุตฺตํ. อปิจ
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอสีติมหาสาวกา อญฺเญ จ ตถาคตสฺส สาวกา สุเนตฺตมหาโควินฺทวิธุร-
สรภงฺคมโหสถสุตโสมนิมิราชอโยฆรกุมารอกิตฺติปณฺฑิตาทโย จ ปณฺฑิตาติ เวทิตพฺพา.
         เต ภเย วิย รกฺขา อนฺธกาเร วิย ปทีโป ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขาภิภเว วิย
อนฺนปานาทิปฏิลาโภ อตฺตโน วจนการานํ ๒- สพฺพภยอุปทฺทวูปสคฺควิทฺธํสนสมตฺถา
โหนฺติ. ตถา หิ ตถาคตํ อาคมฺม อสงฺเขยฺยา อปริมาณา เทวมนุสฺสา อาสวกฺขยํ
ปตฺตา, พฺรหฺมโลเก ปติฏฺฐิตา, เทวโลเก ปติฏฺฐิตา, สุคติโลเก อุปฺปนฺนา,
สาริปุตฺตตฺเถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ เถรํ อุปฏฺฐหิตฺวา อสีติ
กุลสหสฺสานิ สคฺเค นิพฺพตฺตานิ. ตถา มหาโมคฺคลฺลานมหากสฺสปปฺปภูตีสุ สพฺเพสุ
มหาสาวเกสุ, สุเนตฺตสฺส สตฺถุโน สาวกา อปฺเปกจฺเจ พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชึสุ,
อปฺเปกจฺเจ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ ฯเปฯ อปฺเปกจฺเจ
คหปติมหาสาลกุลานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชึสุ. วุตฺตเญฺจตํ:-
             "นตฺถิ ภิกฺขเว ปณฺฑิตโต ภยํ, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปทฺทโว,
               นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปสคฺโค"ติ. ๓-
         อปิจ ตครมาลาทิคนฺธภณฺฑสทิโส ปณฺฑิโต, ตครมาลาคนฺธภณฺฑ-
ปริเวฐนปตฺตสทิโส โหติ ตทุปเสวี, ภาวนียตญฺจ มนุญฺญตญฺจ อาปชฺชติ วิญฺญูนํ
วุตฺตเญฺจตํ:-
               ตครญฺจ ปลาเสน          โย นโร อุปนยฺหติ
               ปตฺตาปิ สุรภี วายนฺติ       เอวํ ธีรูปเสวนาติ. ๔-
         อกิตฺติปณฺฑิโต จาปิ สกฺเกน เทวานมินฺเทน วเร ทิยฺยมาเน เอวมาห:-
               ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ        ธีเรน สห สํวเส
               ธีเรนาลฺลาปสลฺลาปํ        ตํ กเร ตญฺจ โรจเย.
               กินฺนุ เต อกรํ ธีโร        วท กสฺสป การณํ
               เกน กสฺสป ธีรสฺส         ทสฺสนํ อภิกงฺขสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ อํ. ติก. ๒๐/๓/๙๘ จินฺตีสุตฺต ม. อุปริ. ๑๔/๒๔๓/๒๒๑ พาลปณฺฑิตสุตฺต
@๒ ฉ.ม., อิ. วจนกรานํ  ๓ อํ. ติก. ๒๐/๑/๙๖ ภยสุตฺต
@๔ ขุ.อิติ. ๒๕/๗๖/๒๙๒ สุขปตฺถนาสุตฺต, ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๕/๔๓๗ (สยา)
@ขุ.ชา. ๒๘/๘๖๒/๓๐๓ (สยา)
              นยํ นยตี เมธาวี      อธุรายํ น ยุญฺชติ
              สุนโย เสยฺยโส โหติ   สมฺมา วุตฺโต น กุปฺปติ
              วินยํ โส ปชานาติ     สาธุ เตน สมาคโมติ. ๑-
         เอวํ ภควา สพฺพากาเรน ปณฺฑิตูปเสวนํ ปสํสนฺโต "ปณฺฑิตานํ
เสวนํ ๒- มงฺคลนฺ"ติ วตฺวา อิทานิ ตาย พาลานํ อเสวนาย ปณฺฑิตานํ เสวนาย
จ อนุปุพฺเพน ปูชเนยฺยภาวํ อุปคตานํ ปูชํ ปสํสนฺโต "ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ
มงฺคลนฺ"ติ อาห. ตตฺถ ปูชเนยฺยา นาม สพฺพโทสวิรหิตตฺตา สพฺพคุณสมนฺนาคตตฺตา
จ พุทฺธา ภควนฺโต, ตโต ปจฺเจกสมฺพุทฺธา อริยสาวกา จ. เตสญฺหิ
ปูชา อปฺปกาปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหติ, สุมนมาลาการมลฺลิกาทโย เจตฺถ
นิทสฺสนํ.
         ตตฺเถกํ นิทสฺสนมตฺตํ ภณาม:- ภควา กิร ๓- เอกทิวสํ ปุพฺพณฺหสมยํ
นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, อถโข สุมโน มาลากาโร
รญฺโญ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต อทฺทส
ภควนฺตํ นครทฺวารํ อนุปฺปตฺตํ ปาสาทิกํ ปาสาทนียํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ-
อสีตฺยานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธสิริยา ชลนฺตํ, ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ "ราชา
ปุปฺผานิ คเหตฺวา สตํ วา สหสฺสํ วา ทเทยฺย, ตญฺจ อิธโลกมตฺตเมว สุขํ ภเวยฺย,
ภควโต ปน ปูชา อปฺปเมยฺยอสงฺเขยฺยผลา ทีฆรตฺตํ หิตสุขาวหา โหติ, หนฺทาหํ
อิเมหิ ปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชมี"ติ ปสนฺนจิตฺโต เอกํ ปุปฺผมุฏฺฐึ คเหตฺวา ภควโต
ปฏิมุขํ ขิปิ, ปุปฺผานิ อากาเสน คนฺตฺวา ภควโต อุปริ มาลาวิตานํ หุตฺวา
อฏฺฐํสุ. มาลากาโร ตมานุภาวํ ทิสฺวา ปสนฺนตรจิตฺโต ปุน เอกํ ปุปฺผมุฏฺฐึ
ขิปิ, ตานิปิ คนฺตฺวา มาลากญฺจุกา ๔- หุตฺวา อฏฺฐํสุ. เอวํ อฏฺฐ ปุปฺผมุฏฺฐิโย
ปุน ขิปิ, ตานิ คนฺตฺวา ปุปฺผกูฏาคารํ หุตฺวา อฏฺฐํสุ.
         ภควา อนฺโตกูฏาคาเร อโหสิ, มหาชนกาโย สนฺนิปติ. ภควา
มาลาการํ ปสํสนฺโต ๕- สิตํ ปาตฺวากาสิ. อานนฺทตฺเถโร "น พุทฺธา นาม ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๑๘๑๙/๓๕๕ อกิตฺติชาตกํ  ๒ ฉ.ม. เสวนา  ๓ ฉ.ม. หิ
@๔ ฉ.ม. มาลากญฺจุโก  ๕ ฉ.ม. ปสฺสนฺโต  ๖ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
อเหตุ อปจฺจยา สิตํ ปาตุํ กโรนฺตี"ติ สิตการณํ ปุจฺฉิ. ภควา อาห "เอโส
อานนฺท มาลากาโร อิมิสฺสา ปูชาย อานุภาเวน สตสหสฺสกปฺเป เทเวสุ จ
มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา ปริโยสาเน สุมนิสฺสโร นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ.
วจนปริโยสาเน ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถํ อภาสิ:-
              "ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ,    ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ
               ยสฺส ปตีโต ๑- สุมโน,  วิปากํ ปฏิเสวตี"ติ. ๒-
         คาถาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
         เอวํ อปฺปกาปิ เตสํ ปูชา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตีติ เวทิตพฺพา.
สา จ อามิสปูชาว, โก ปน วาโท ปฏิปตฺติปูชาย. ยโต เย กุลปุตฺตา
สรณคมนสิกฺขาปทปฏิคฺคหเณน อุโปสถงฺคสมาทาเนน จ จตุปาริสุทฺธิสีลาทีหิ จ
อตฺตโน คุเณหิ ภควนฺตํ ปูเชนฺติ, โก เตสํ ปูชาย ผลํ วณฺณยิสฺสติ. เต หิ
ตถาคตํ ปรมาย ปูชาย ปูเชนฺตีติ วุตฺตา. ยถาห:-
         "โย โข อานนฺท ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา
   วา ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน วิหรติ สามีจิปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส
   ตถาคตํ สกฺกโรติ ครุกโรติ มาเนติ ปูเชติ ปรมาย ปูชายา"ติ. ๓-
เอเตนานุสาเรน ปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานมฺปิ ปูชาย หิตสุขาวหตา เวทิตพฺพา.
         อปิจ คหฏฺฐานํ กนิฏฺฐสฺส เชฏฺฐภาตาปิ ภคินีปิ ปูชเนยฺยา, ปุตฺตสฺส
มาตาปิตโร, กุลวธูนํ สามิกสสฺสุสสุราติ เอวเมตฺถ ปูชเนยฺยา เวทิตพฺพา.
เอเตสมฺปิ หิ ปูชา กุสลธมฺมสงฺขาตตฺตา อายุอาทิวุฑฺฒิเหตุตฺตา จ มงฺคลเมว.
วุตฺตญฺเหตํ:-
         "เต เมตฺเตยฺยา ภวิสฺสนฺติ เปตฺเตยฺยา สามญฺญา พฺรหฺมญฺญา กุเล
เชฏฺฐาปจายิโน, อิทํ กุสลํ ธมฺมํ สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ, เต กุสลานํ ธมฺมานํ
สมาทานเหตุ อายุนาปิ วฑฺฬิสฺสนฺติ, วณฺเณนปิ วฑฺฒิสฺสนฺตี"ติ อาทิ. ๔-
         อิทานิ ยสฺมา "ยํ ยตฺถ มงฺคลํ. ววตฺถเปตฺวา ตนฺตสฺส, มงฺคลตฺตํ
วิภาวเย"ติ อิติ มาติกา นิกฺขิตฺตา, ตสฺมา อิทํ วุจฺจติ:- เอวเมติสฺสา คาถาย
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปีติโต  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๖๘/๒๙ สุมนมาลาการวตฺถุ
@๓ ที. มหา. ๑๐/๙๙/๑๒๑ มหาปรินิพฺพานสุตฺต  ๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๑๐๕/๖๓ จกฺกวตฺติสุตฺต
พาลานํ อเสวนา, ปณฺฑิตานํ เสวนา, ปูชเนยฺยานํ จ ปูชาติ ตีณิ มงฺคลานิ
วุตฺตานิ, ตตฺถ พาลานํ อเสวนา พาลเสวนปจฺจยภยาทิปริตฺตาเณน
อุภยโลกตฺถเหตุตฺตา, ปณฺฑิตานํ เสวนา ปูชเนยฺยานํ ปูชา จ ตาสํ ผลวิภูติวณฺณนายํ
วุตฺตนเยเนว นิพฺพานสุคติเหตุตฺตา มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ ปน มาติกํ
อทสฺเสตฺวา เอวํ ยํ ยตฺถ มงฺคลํ, ตํ ววตฺถเปสฺสาม ตสฺส มงฺคลตฺตํ
วิภาวยิสฺสามาติ.
          นิฏฺฐิตา อเสวนา จ พาลานนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                           -----------
                    ปฏิรูปเทสวาโส จาติคาถาวณฺณนา
         [๔] เอวํ ภควา "พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ เอกํ อชฺเฌสิโตปิ อปฺปํ
ยาจิโต พหุทายโก อุฬารปุริโส วิย เอกาย คาถาย ตีณิ มงฺคลานิ วตฺวา ตโต
อุตฺตริมฺปิ ๑- เทวตานํ โสตุกามตาย มงฺคลานํ อตฺถิตาย จ ๒- เยสํ เยสํ ยํ ยํ
อนุกูลํ, เต เต สตฺเต ตตฺถ ตตฺถ มงฺคเล นิโยเชตุกามตาย จ "ปฏิรูปเทสวาโส
จา"ติ อาทีหิ คาถาหิ ปุนปิ อเนกานิ มงฺคลานิ วุตฺตุมารทฺโธ. ตตฺถ ปฐมคาถาย
ตาว ปฏิรูโปติ อนุจฺฉวิโก. เทโสติ คาโมปิ นิคโมปิ นครมฺปิ ชนปโทปิ
โยโกจิ สตฺตานํ นิวาโสกาโส. วาโสติ ตตฺถ นิวาโส. ปุพฺเพติ ปุรา อตีตาสุ
ชาตีสุ. กตปุญฺญตาติ อุปจิตกุสลตา. อตฺตาติ จิตฺตํ วุจฺจติ สกโล วา อตฺตภาโว,
สมฺมาปณิธีติ ตสฺส อตฺตโน สมฺมา ปณิธานํ นิยุญฺชนํ ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ปฏิรูปเทสวาโส นาม ยตฺถ
จตสฺโส ปริสา วิจรนฺติ, ทานาทีนิ ปุญฺญกิริยาวตฺถูนิ วตฺตนฺติ, นวงฺคสตฺถุสาสนํ
ทิปฺปติ, ๓- ตตฺถ นิวาโส สตฺตานํ ปุญฺญกิริยาย ปจฺจยตฺตา มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
สีหฬทีปปวิฏฺฐเกวฏฺฏาทโย เจตฺถ นิทสฺสนํ.
         อปโร นโย:- ปฏิรูปเทสวาโส นาม ภควโต โพธิมณฺฑปฺปเทโส
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติตปฺปเทโส  ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย มชฺเฌ สพฺพติตฺถิยมตํ ๔-
ภินฺทิตฺวา ยมกปาฏิหาริยทสฺสิตคณฺฑามฺ ๖- พรุกฺขมูลปฺปเทโส เทโวโรหณปฺปเทโส, โย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุตฺตริปิ  ๒ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. ทิพฺพติ
@๔ ก. สพฺพติตฺถยมทํ  ๕ ฉ.ม.....กณฺฑมฺพ....
วา ปนญฺโญปิ สาวตฺถีราชคหาทิพุทฺธาธิวาสปฺปเทโส, ตตฺถ นิวาโส สตฺตานํ
ฉอนุตฺตริยปฺปฏิลาภปจฺจยโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         อปโร นโย ๑-:- ปุรตฺถิมาย ทิสาย กชงฺคลนฺนาม ๒- นิคโม,
ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ.
ทกฺขิณปุรตฺถิมาย ทิสาย สลฺลวตี ๓- นาม นที, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา,
โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรํ
ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูนํ ๔- นาม พฺราหฺมณคาโม,
ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช
นาม ปพฺพโต, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อยํ มชฺฌิมปเทโส ๕-
อายาเมน ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถาเรน อฑฺฒเตยฺยสตานิ ๖- ปริกฺเขเปน
นว โยชนสตานิ โหนฺติ, เอโส ปฏิรูปเทโส นาม.
      เอตฺถ จตุนฺนํ มหาทีปานํ ทฺวิสหสฺสานํ ปริตฺตทีปานญฺจ อิสฺสริยาธิปจฺจการกา
จกฺกวตฺติราชาโน ๗- อุปฺปชฺชนฺติ, เอกํ อสงฺเขยฺยํ กปฺปสตหสฺสญฺจ
ปารมิโย ปูเรตฺวา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาสาวกา อุปฺปชฺชนฺติ, เทฺว
อสงฺเขยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา จ, จตฺตาริ
อฏฺฐ โสฬส วา อสงฺเขยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธา
จ อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ สตฺตา จกฺกวตฺติรญฺโญ โอวาทํ คเหตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ
ปติฏฺฐาย สคฺคปรายนา โหนฺติ. ตถา ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ โอวาเท ปติฏฺฐาย,
สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกานมฺปน โอวาเท ปติฏฺฐาย สคฺคปรายนา นิพฺพานปรายนา จ
โหนฺติ. ตสฺมา ตตฺถ วาโส อิมาสํ สมฺปตฺตีนํ ปจฺจยโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตา นาม อตีตชาติยา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสเว
อารพฺภ อุปจิตกุสลตา, สาปิ มงฺคลํ. กสฺมา? พุทฺธปจฺเจกพุทฺเธ สมฺมุขา ๘-
ทสฺเสตฺวา พุทฺธานํ วา พุทฺธสาวกานํ วา สมฺมุขา สุตาย จตุปฺปทิกายปิ คาถาย
ปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ ๙- กตฺวา โย จ มนุสฺโส ปุพฺเพ กตาธิกาโร
@เชิงอรรถ: ๑ วินย. มหา. ๕/๒๕๙/๒๔ จมฺมกฺขนฺธก  ๒ ฉ.ม. คชงฺคลํ  ๓ สี., อิ. สลลวตี
@๔ ฉ.ม. ถูณํ  ๕ ฉ.ม. มชฺฌิมเทโส  ๖ ฉ.ม. อฑฺฒเตยฺยานิ  ๗ ฉ.ม. จกฺกวตฺตี
@๘ ฉ.ม. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสมฺมุขโต  ๙ ฉ.ม. ปาเปตีติ, สี.อิ. อรหตฺตํ ปาปุณนโต
อุสฺสนฺนกุสลมูโล โหติ, โส เตเนว กุสลมูเลน วิปสฺสนํ อุปฺปาเทตฺวา อาสวกฺขยํ
ปาปุณาติ ยถา ราชา มหากปฺปิโน อคฺคมเหสี จ. เตน วุตฺตํ "ปุพฺเพ จ
กตปุญฺญตา มงฺคลนฺ"ติ.
         อตฺตสมฺมาปณิธิ นาม อิเธกจฺโจ อตฺตานํ ทุสฺสีลํ สุสีเล ๑- ปติฏฺฐาเปติ,
อสฺสทฺธํ สทฺธาสมฺปทาย ปติฏฺฐาเปติ, มจฺฉรึ จาคสมฺปทาย ปติฏฺฐาเปติ. อยํ
วุจฺจติ "อตฺตสมฺมาปณิธี"ติ, เอโส จ มงฺคลํ. กสฺมา? ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิก-
เวรปฺปหานวิวิธานิสํสาธิคมเหตุโต. ๒-
         เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย ปฏิรูปเทวาโส จ, ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตา,
อตฺตสมฺมาปนิธิ จาติ ๓- ตีณิเยว มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
           นิฏฺฐิตา ปฏิรูปเทสวาโส จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          -------------
                      พาหุสจฺจญฺจาติ คาถาวณฺณนา
         [๕] อิทานิ พาหุสจฺจญฺจาติ เอตฺถ พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาโว.
สิปฺปนฺติ ยํ กิญฺจิ หตฺถโกสลฺลํ. วินโยติ กายวาจาจิตฺตวินยนํ. สุสิกฺขิโตติ
สุฏฐุ สิกฺขิโต. สุภาสิตาติ สุฏฺฐุ ภาสิตา. ยาติ อนิยมนิทฺเทโส. ๔- วาจาติ คิรา
พฺยปฺปโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- พาหุสจฺจํ นาม ยนฺตํ
"สุตธโร โหติ สุตสนฺนิจโย"ติ จ ๕- "อิเธกจฺจสฺส พหุสฺสุตํ ๖- โหติ, สุตฺตํ เคยฺยํ
เวยฺยากรณนฺ "จ ๗- เอวมาทินา นเยน สตฺถุสาสนธรตฺตํ วณฺณิตํ, ตํ
อกุสลปฺปหานกุสลาธิคมเหตุโต อนุปุพฺเพน ปรมตฺถสจฺจสจฉิกิริยเหตุโต จ มงฺคลนฺติ
วุจฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
         "สุตวา จ โข ภิกฺขเว อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ,
    สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี"ติ. ๘-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สีเล  ๒ ฉ.ม.,อิ....เหตุโตติ  ๓ ก. เจติ ๔ ฉ.ม. อนิยตนิทฺเทโส
@๕ ม.ม. ๑๒/๓๓๙/๓๐๑ มหาโคสิงฺคสุตฺต, อํ. จตุกฺก. ๒๑/๒๒/๒๖ ทุติยอุรุเวลสุตฺตํ
@๖ ฉ.ม. พหุกํ สุตฺตํ  ๗ อํ จตุกฺก. ๒๑/๖/๘ อปฺปสุตสุตฺต
@๘ อํ. สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๑๑ นคโรปมสุตฺต (สฺยา)
   อปรมฺปิ วุตฺตํ:-
         "ธตานํ ธมฺมานํ อตฺถมุปปริกฺขติ, อตฺถํ อุปปริกฺขโต ธมฺมา
    นิชฺฌานํ ขมนฺติ, ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา สติ ฉนฺโท ชายติ, ฉนฺทชาโต
    อุสฺสหติ, อุสฺสหนฺโต ตุลยติ, ตุลยนฺโต ปทหติ, ปทหนฺโต กาเยน
    เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ ปฏิวิชฺฌ ๑- ปสฺสตี"ติ. ๒-
         อปิจ อาคาริยพาหุสจฺจมฺปิ ๓- ยํ อนวชฺชํ, ตํ อุภยโลกหิตสุขาวหนโต
มงฺคลนฺติ เวหิตพฺพํ.
         สิปฺปํ นาม อาคาริยสิปฺปญฺจ ๓- อนาคาริยสิปฺปญฺจ. ๔- ตตฺถ อาคาริยสิปฺปํ
นาม ยํ ปรปาณูปโรธวิรหิตมกุสลวิวชฺชิตํ มณิการสุวณฺณการกมฺมาทิ, ๕- ตํ
อิธ โลกตฺถาวหนโต มงฺคลํ. อนาคาริยสิปฺปํ นาม จีวรวิจารณจีวรสิพฺพนาทิสมณ-
ปริกฺขาราภิสงฺขรณํ, ยนฺตํ "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยานิ ตานิ สพฺรหฺมจารีนํ
อุจฺจาวจานิ กึกรณียานิ, ตตฺถ ทกฺโข โหตี"ติ อาทินา ๖- นเยน ตตฺถ ตตฺถ
สํวณฺณิตํ, ยํ "นาถกรโณ ๗- ธมฺโม"ติ  จ วุตุตํ, ตํ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ
อุภยโลกหิตสุขาวหนโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
         วินโย นาม อาคาริยวินโย ๘- จ อนาคาริยวินโย ๘-  จ. ตตฺถ
อาคาริยวินโย นาม ทสอกุสลกมฺมปถวิรมณํ, โส ตตฺถ อสงฺกิเลสาปชฺชเนน
อาจารคุณววตฺถาปเนน จ สุสิกฺขิโต อุภยโลกหิตสุขาวหนโต มงฺคลํ. อนาคาริยวินโย นาม
สตฺตาปตฺติกฺขนฺเธ อนาปชฺชนํ, โสปิ วุตฺตนเยเนว สุสิกฺขิโต, จตุปาริสุทฺธิสีลํ
วา อนาคาริยวินโย, โส ยถา ตตฺถ ปติฏฺฐาย อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอวํ สิกฺขเนน
สุสิกฺขิโต โลกิยโลกุตฺตรสุขาธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺโพ.
         สุภาสิตา วาจา นาม มุสาวาทาทิโทสวิรหิตา. ยถาห "จตูหิ ภิกฺขเว
องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหตี"ติ. ๙- สุสญฺญตวาจาเอว วาจา สุภาสิตา.
ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อติวิชฺฌ  ๒ ม.ม. ๑๓/๔๓๒/๔๒๐ จงฺกีสุตฺต ๓ ฉ.ม. อคาริก...เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. อนคาริก... อิ. อนาคาริย....เอวมุปริปิ ๕ ฉ.ม. มณิ...กมฺมาทิกํ
@๖ ที.ปาฏิ. ๑๑/๓๔๕/๒๓๖, อํ. ทสก. ๒๔/๑๗/๒๐ นาถกรณวคฺค ๗ ฉ.ม. นาถกโร
@๘-๘ ฉ.ม. อคาริก..., อนคาริก...สพฺพตฺถ เอวมุปริปิ ๙ ขุ.ขุ. ๒๕/๔๕๓/๔๑๘
                "สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต,
                ธมฺมํ ภเณ น อธมฺมนฺตํ ทุติยํ.
                ปิยํ ภเณ นาปิยนฺตํ ตติยํ,
                สจฺจํ ภเณ น อลิกนฺตํ จตุตฺถนฺ"ติ. ๑-
         อยมฺปิ อุภยโลกหิตสุขาวหนโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา. ยสฺมา จ
อยํ วินยปริยาปนฺนา เอว, ตสฺมา วินยคฺคหเณน เอตํ อสงฺคณฺหิตฺวา วินโย
สงฺคเหตพฺโพ. อถวา กึ อิมินา ปริสฺสเมน, ๒- ปเรสํ ธมฺมเทสนาวาจา อิธ
สุภาสิตา วาจาติ เวทิตพฺพา. สา หิ ยถา ปฏิรูปเทสวาโส, เอวํ สตฺตานํ
อุภยโลกหิตสุขนิพฺพานาธิคมปจฺจยโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. อาห จ:-
             "ยํ พุทฺโธ ภาสตี วาจํ     เขมํ นิพฺพานปตฺติยา
             ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย         สา เว วาจานมุตฺตมา"ติ ๓-
         เอวํ อิมิสฺสา คาถาย พาหุสจฺจญฺจ สิปฺปญฺจ, วินโย จ สุสิกฺขิโต,
สุภาสิตา จ ยา วาจาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ
ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
             นิฏฺฐิตา พาหุสจฺจญฺจาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          -------------
                     มาตาปิตุอุปฏฺฐานนฺติคาถาวณฺณนา
         [๖] อิทานิ มาตาปิตุอุปฏฺฐานนฺติ เอตฺถ มาตุ จ ปิตุ จาติ
มาตาปิตุ. อุปฏฺฐานนฺติ อุปฏฺฐหนํ. ปุตฺตานญฺจ ทารานญฺจาติ ปุตฺตทารสฺส.
สงฺคณฺหนํ สงฺคโห. น อากุลา อนากุลา. กมฺมานิเอว กมฺมนฺตา. เสสํ
วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- มาตา นาม ชนิกา วุจฺจติ,
ตถา ปิตา. อุปฏฺฐานํ นาม ปาทโธวนสมฺพาหนุจฺฉาทนนฺหาปเนหิ
จตุปจฺจยสมฺปทาเนน จ อุปการกรณํ. ตตฺถ ยสฺมา มาตาปิตโร พหูปการา ปุตฺตานํ
อตฺถกามา อนุกมฺปกา, ยํ ๔- ปุตฺตเก พหิ กีฬิตฺวา ปํสุมกฺขิตสรีรเก อาคเต ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๔๕๓/๔๑๘ สุภาสิตสุตฺต  ๒ ม. ปริยาปนฺเนน
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๔๕๗/๔๑๙ สุภาสิตสุตฺต  ๔ ฉ.ม. เย
ปํสุกํ ๑- ปุญฺฉิตฺวา มตฺถกํ อุปสิงฺฆายนฺตา อุปริ จุมฺพิตฺวา ๒- จ สิเนหํ
อุปฺปาเทนฺติ, วสฺสสตมฺปิ มาตาปิตโร สีเสน ปริหรนฺตา ปุตฺตา เตสํ ปฏิการํ
กาตุมสมตฺถา. ยสฺมา จ เต อาปาทกา โปสกา ขีรสฺส ทายกา ปุตฺตานํ ๓- อิมสฺส
โลกสฺส ทสฺเสตาโร, พฺรหฺมสมา ๔- ปุพฺพาจริยสมฺมตา, ตสฺมา เตสํ อุปฏฺฐานํ อิธ
ปสํสํ, เปจฺจ สคฺคสุขญฺจ อาวหติ. เตน มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. วุตฺตญฺเจตํ ๕- ภควตา:-
            "พฺรหฺมาติ ๖- มาตาปิตโร,       ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร
            อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ,          ปชาย อนุกมฺปกา.
            ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย,         สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต.
            อนฺเนน อโถ ๗- ปาเนน,        วตฺเถน สยเนน จ
            อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน, ๘-       ปาทานํ โธวเนน จ.
            ตาย นํ ปาริจริยาย,            มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา
            อิเธว นํ ปสํสนฺติ,              เปจฺจ สคฺเค ๙- ปโมทตี"ติ ๑๐-
         อปโร นโย:- อุปฏฺฐานํ นาม ภรณกิจฺจกรณกุลวํสฏฺฐปนาทิ
ปญฺจวิธํ, ตํ ปาปนิวารณาทิปญฺจวิธทิฏฺฐธมฺมิกหิตเหตุโต ๑๑- มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
         "ปญฺจหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ ปุตฺเตน ปุรตฺถิมา ทิสา มาตาปิตโร
    ปจฺจุปฏฺฐาตพฺพา `ภโต เน ภริสฺสามิ, กิจฺจํ เนสํ กริสฺสาสามิ, กุลวํสํ
    ฐเปสฺสามิ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชิสฺสามิ, ๑๒- อถ วา ปน ๑๓- เปตานํ กาลกตานํ
    ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสามี'ติ. อิเมหิ โข คหปติปุตฺต ปญฺจหิ ฐาเนหิ
    ปุตฺเตน ปุรตฺถิมา ทิสา มาตาปิตโร ปจฺจุปฏฺฐิตา ปญฺจหิ ฐาเนหิ ปุตฺตํ
    อนุกมฺปนฺติ, ปาปา นิวาเรนฺติ, กลฺยาเณ นิเวเสนฺติ, สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติ,
    ปฏิรูเปน ทาเรน สํโยเชนฺติ, สมเย ทายชฺชํ นิยฺยาเทนฺตี"ติ. ๑๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปํสุํ  ๒ ฉ.ม., อิ. ปริจุมฺพนฺตา
@๓ ฉ.ม., อิ. ขีรสฺส ทายกา ปุตฺตานํ-อิติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๔ ฉ.ม. พฺรหฺมสมฺมตา  ๕ ฉ.ม.วุตฺตเญฺหตํ ๖ อิ. พฺรหฺมา หิ ๗ ฉ.ม.,อิ. อถ
@๘ สี.,อิ. นหาปเนน  ๙ สี.,อิ. สคฺเค จ
@๑๐ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๐๖/๓๒๕ สพฺรหฺมกสุตฺต. ขุ.ชา. สตฺตติ ๒๘/๑๖๒/๖๖-๗ โสณนนฺทชาตก
@(สยา), อํ. ติก. ๒๐/๓๑/๑๒๗ สพฺรหฺมกสุตฺต ๑๑ ฉ.ม....หิตสุขเหตุโต
@๑๒ ม.อิ. ปฏิปชฺชามิ ๑๓ อิ. อถ จ ปน ๑๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๗/๑๖๔ สิงฺคาลกสุตฺต
         อปิจ โย มาตาปิตโร ตีสุ วตฺถูสุ ปสาทุปฺปาทเนน สีลสมาทาปเนน
ปพฺพชฺชาย วา อุฏฺฐหติ, อยํ อิธ ๑- มาตาปิตุอุปฏฺฐากานํ อคฺโค, ตสฺส ตํ
มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ มาตาปิตูหิ กตสฺส อุปการสฺส ปจฺจุปการภูตํ อเนเกสํ
ทิฏฺฐธมฺมิกานํ สมฺปรายิกานญฺจ อตฺถานํ ปทฏฺฐานโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         ปุตฺตทารสฺสาติ เอตฺถ อตฺตนา ๒- ชาตา ปสุตา ๓- ปุตฺตาปิ ธีตโรปิ
ปุตฺตาเตฺวว สงฺขยํ คจฺฉนฺติ. ทาราติ วีสติยา ภริยานํ ยากาจิ ภริยา. ปุตฺตา จ
ทารา จ ปุตฺตทารํ, ตสฺส ปุตฺตทารสฺส. สงฺคโหติ สมฺมานนาทีหิ อุปการกรณํ.
ตํ สุสํวิหิตกมฺมนฺตตาทิทิฏฺฐธมฺมิกหิตเหตุโต ๔- มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตญฺเจตํ ภควตา "ปจฺฉิมา ทิสา ปุตฺตทารา เวทิตพฺพา"ติ ๕- เอตฺถ อุทฺทิฏฺฐํ
ปุตฺตทารํ ภริยาสทฺเทน สงฺคณฺหิตฺวา "ปญฺจหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ สามิเกน
ปจฺฉิมา ทิสา ภริยา ปจฺจุปฏฺฐาตพฺพา สมฺมานนาย อวิมานนาย ๖- อนติจริยาย
อิสฺสริยโวสฺสคฺเคน อลงฺการานุปฺปทาเนน. อิเมหิ โข คหปติปุตฺต ปญฺจหิ ฐาเนหิ
สามิเกน ปจฺฉิมา ทิสา ภริยา ปจฺจุปฏฺฐิตา ปญฺจหิ ฐาเนหิ สามิกํ อนุกมฺปติ,
สุสํวิหิตกมฺมนฺตา จ โหติ สุสงฺคหิตปริชนา จ, อนติจารินี จ สมฺภตมนุรกฺขติ, ๗-
ทกฺขา จ โหติ อนลสา สพฺพกิจฺเจสู"ติ. ๕- อยํ วา อปโร นโย:- สงฺคโหติ ธมฺมิกาหิ
ทานปิยวจนตฺถจริยาหิ ๘- สงฺคณฺหนํ. เสยฺยถีทํ? อุโปสถทิวเสสุ ปริพฺพยทานํ
นกฺขตตทิวเสสุ นกฺขตฺตทสฺสาปนํ มงฺคลทิวเสสุ มงฺคลกรณํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกสุ
อตฺเถสุ โอวาทานุสาสนนฺติ. ตํ ปุพฺพนเยเนว ๙- ทิฏฺฐธมฺมิกหิตเหตุโต ธมฺมิกตฺตา
๑๐- สมฺปรายิกหิตเหตุโต เทวตาหิปิ นมสฺสนียภาวเหตุโต จ มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
ยถาห สกฺโก เทวานมินฺโท:-
              "เย คหฏฺฐา ปุญฺญกรา,     สีลวนฺโต อุปาสกา.
              ธมฺเมน ทารํ โปเสนฺติ,     เต นมสฺสามิ มาตลี"ติ. ๑๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ ๒ ฉ.ม. อตฺตโต,  อิ. อตฺตโน  ๓ ฉ.ม.,อิ. อยํ
@สทฺโท น ทิสฺสติ  ๔....หิตสุขเหตุโต ๕-๕ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๙/๑๖๕ สิงฺคาลกสุตฺต
@๖ ฉ.ม. อนวมานนาย  ๗ สมฺภตํ จ อนุรกฺขติ  ๘ ฉ.ม. ทานปิยวาจาตฺถจริยาหิ
@๙ ฉ.ม. วุตฺตนเยเนว  ๑๐ ฉ.ม. อยํ สทฺโท ทิสฺสติ
@๑๑ สํ. สคา.  ๕/๒๖๔/๒๘๓ ปฐมสกฺกนมสฺสนสุตฺต
         อนากุลา กมฺมนฺตา นาม กาลญฺญุตาย ปฏิรูปการิตาย อนลสตาย
อุฏฺฐานวิริยสมฺปทาย อพฺยสนียตาย จ กาลาติกฺกมนอปฺปฏิรูปกรณสิถิลกรณาทิ-
อากุลภาววิรหิตา กสิโครกฺขวณิชฺชาทโย กมฺมนฺตา. เอเต อตฺตโน วา ปุตฺตทารสฺส
วา ทาสกมฺมกรานํ วา พฺยตฺตตาย เอว ๑- ปโยชิตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม
ธนธญฺญวุฑฒิตลาภเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจนฺติ. วุตฺตญฺเจตํ ภควตา:-
             "ปฏิรูปการี ธุรวา,           อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนนฺ"ติ. ๒-
             "น ทิวาโสปฺปสีเลน,          รตฺตึ อุฏฺฐานเทสฺสินา.
             นิจฺจํ มตฺเตน โสณฺเฑน         สกฺกา อาวสิตุํ ฆรํ.
             อติสีตํ อติอุณฺหํ               อติสายมิทํ อหุ
             อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเต           อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว.
             โย จ ๓- สีตญฺจ อุณฺหญฺจ,      ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ.
             กรํ ปุริสกิจฺจานิ,             โส สุขํ น วิหายตี"ติ จ. ๔-
             "โภเค สํหรมานสฺส           ภมรสฺเสว อิรียโต
             โภคา สนฺนิจยํ ยนฺติ           วมฺมิโกวูปจียตี"ติ จ
เอวมาทิ. ๕-
         เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย มาตุอุปฏฺฐานํ ปิตุอุปฏฺฐานํ ปุตฺตทารสฺส
สงฺคโห, อนากุลา จ กมฺมนฺตาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, ปุตฺสทารสฺส
สงฺคหํ วา ทฺวิธา กตฺวา ปญฺจ, มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ วา เอกเมว กตฺวา ตีณิ.
มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
           นิฏฺฐิตา มาตาปิตุอุปฏฺฐานนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          ------------
                        ทานญฺจาติคาถาวณฺณนา
     [๗] อิทานิ ทานญฺจาติ เอตฺถ ทียเต อิมินาติ ทานํ, อตฺตโน
สนฺตกํ ปรสฺส ปฏิปาทียตีติ วุตฺตํ โหหิ. ธมฺมสฺส จริยา ธมฺมา วา อนเปตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เอวํ  ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๙/๓๗๐, สํ. สคา. ๑๕/๔๒๖/๒๕ อาฬวกสุตฺต
@๓ ฉ.ม. โยธ  ๔ ที. ปาฏิ.๑๑/๒๕๓/๑๖๐ สิงฺคาลกสุตฺต
@๕ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓ สิงฺคาลกสุตฺต
จริยา ธมฺมจริยา. ญายนฺเต "อมฺหากํ อิเม "อิติ ญาตกา. น อวชฺชานิ
อนวชฺชานิ, อนินฺทิตานิ อครหิตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยํ
ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ทานํ นาม ปรํ อุทฺทิสฺส
สุพุทฺธิปุพฺพิกา ๑- อนฺนาทิทสทานวตฺถุปริจฺจาคเจตนา, ตํ สมฺปยุตฺโต วา อโลโภ.
อโลเภน หิ ตํ วตฺถุํ ปรสฺส ปฏิปาเทติ, เตน วุตฺตํ "ทิยฺยเต อิมินาติ
ทานนนฺ"ติ. ตํ พหุชฺชนปิยาทีนํ ๒- ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกานํ ผลวิเสสานํ
อธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ วุตฺตํ. "ทายโก สีห ทานปติ พหุโน ชนสฺส ปิโย โหติ มนาโป"ติ
เอวมาทีนิ ๓- เจตฺถ สุตฺตานิ อนุสฺสริตพฺพานิ.
         อปโร นโย:- ทานํ นาม ทุพฺพิธํ อามิสทานญฺจ ธมฺมทานญฺจ,
ตตฺถ อามิสทานํ วุตฺตปฺปการเมว. อิธโลกปรโลกทุกฺขกฺขยสุขาวหสฺส ปน
สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตสฺส ธมฺมสฺส ปเรสํ หิตกามตาย เทสนา ธมฺมทานํ,
อิเมสญฺจ ทฺวินฺนํ ทานานํ เอตเทว อคฺคํ. ยถาห:-
                "สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ,
                 สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ.
                 สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาติ,
                 ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตี"ติ. ๔-
         ตตฺถ อามิสทานสฺส มงฺคลตฺตํ วุตฺตเมว. ธมฺมทานมฺปน ยสฺมา
อตฺถปฏิสํเวทิตาทีนํ คุณานํ ปทฏฺฐานํ, ตสฺมา มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
         "ยถา ยถา ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน
    ปเรสํ เทเสติ, ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ
    ธมฺมปฏิสํเวที จา"ติ เอวมาทิ. ๕-
         ธมฺมจริยา นาม ทสกุสลกมฺมปถจริยา. ยถาห "ติวิธา โข คหปตโย
กาเยน ธมฺมจริยา สมจริยา โหตี"ติ เอวมาทิ. ๖- สา ปเนสา ธมฺมจริยา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สนฺตุฏฺฐิปุพฺพิกา  ๒ ฉ.ม. พหุชนปิยมนาปตาทีนํ, อิ. พหุชนปิยตาทีนํ
@๓ อํ. ปญฺจก. ๒๒/๓๔/๔๑ สีหเสนาปติสุตฺต (สยา) ๔ ขุ.ธ. ๒๕/๓๕๔/๗๘ สกฺกเทวราชวตฺถุ
@๕ อํ. ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๓ วิมุตฺตายนสุตฺต (สยา) ๖ ม.มู. ๑๒/๔๔๑/๓๙๐,
@๓๙๒. สาเรยฺยกสุตฺต
สคฺคโลกูปปตฺติเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "ธมฺมจริยา-
สมจริยาเหตุ โข คหปตโย เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา สุคตึ
สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี"ติ. ๑-
         ญาตกา นาม มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุค-
สมฺพนฺธา, เตสํ โภคปาริชุญฺเญน วา พฺยาธิปาริชุญฺเญน วา อภิหตานํ อตฺตโน
สมีปํ อาคตานํ ยถาพลํ ฆาสจฺฉาทนธญฺญาทีหิ ๒- สงฺคโห ปสํสาทีนํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ
สุคติคมนาทีนญฺจ สมฺปรายิกานํ วิเสสาธิคมานํ เหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         อนวชฺชานิ กมฺมานิ นาม อุโปสถงฺคสมาทานเวยฺยาวจฺจกรณ-
อารามวนโรปนเสตุกรณาทีนิ กายวจีมโนสุจริตกมฺมานิ ตีณิ ๓- หิ
นานปฺปการหิตสุขาธิคมนเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. "ฐานํ โข ปเนตํ วิสาเข วิชฺชติ
ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส
เภทา ปรมฺมรณา จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยา"ติ เอวมาทีนิ เจตฺถ
สุตฺตานิ ๔- อนุสฺสริตพฺพานิ.
         เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ทานญฺจ ธมฺมจริยา จ ญาตกานญฺจ สงฺคโห
อนวชฺชานิ กมฺมานีติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
               นิฏฺฐิตา ทานญฺจาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                            ---------
                         อารตีติคาถาวณฺณนา
         [๘] อิทานิ อารตี วีรตีติ เอตฺถ อารตีติ อารมณํ, วิรตีติ วิรมณํ,
วิรมนฺติ วา เอตาย สตฺตาติ วิรติ. ปาปาติ อกุสลา. มทนียฏฺเฐน มชฺชํ,
มชฺชสฺส ปานํ ปชฺชปานํ, ตโต มชฺชปานา สํยมนํ สํยโม. อปฺปมชฺชนํ
อปฺปมาโท. ธมฺเมสูติ กุสเลสุ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- อารติ นาม ปาเป อาทีนวทสฺสิโน
มนสา เอว อนภิรติ. วิรติ นาม กมฺมทฺวารวเสน กายวาจาหิ วิรมณํ,
สา เจสา วิรติ นาม สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ สมุจฺเฉทวิรตีติ ติวิธา โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๔๑/๓๙๐, ๓๙๒ สาเรยฺยกสตฺต  ๒ ฉ.ม. ฆาสจฺฉาทนธนธญฺญาทีหิ
@๓ ฉ.ม. ตานิ  ๔ อํ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๓๓/๔๓/๒๖๒ วิสาขาสุตฺต (สยา)
ตตฺถ ยา กุลปุตฺตสฺส อตฺตโน ชาตึ วา กุลํ วา โคตฺตํ วา ปฏิจฺจ "น เม
ตํ ปฏิรูปํ, ๑- ยฺวาหํ อิมํ ปาณํ หเนยฺยํ, อทินฺนํ อาทิเยยฺยนฺ"ติ อาทินา นเยน
สมฺปตฺตวตฺถุโต วิรติ, อยํ สมฺปตฺตวิรติ นาม. สิกฺขาปทสมาทานวเสน ปน
ปวตฺตา สมาทานวิรติ นาม, ยสฺสา ปวตฺติโต ปภูติ ๒- กุลปุตฺโต ปาณาติปาตาทีนิ
น สมาจรติ. ๓- อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา สมุจฺเฉทวิรติ นาม, ยสฺสา ปวตฺติโต ปภูติ
อริยสาวกสฺส ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ. ปาปํ นาม ยนฺตํ
"ปาณาติปาโต โข คหปติปุตฺต กมฺมกิเลโส, อทินฺนาทานํ ฯเปฯ กาเมสุมิจฺฉาจาโร
ฯเปฯ มุสาวาโท"ติ ๔- เอวํ วิตฺถาเรตฺวา:-
        "ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ,        มุสาวาโท จ วุจฺจติ.
         ปรทารคมนญฺเจว,              นปฺปสํสนฺติ  ปณฺฑิตา"ติ. ๔-
เอวํ คาถาย สงฺคหิตํ กมฺมกิเลสสงฺขาตํ จตุพฺพิธมกุสลํ, ตโต ปาปา. สพฺพา
เจสา ๕- อารติ วิรติ จ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยเวรปฺปหานาทินานปฺปการวิเสสาธิคม-
เหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. "ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โข คหปติปุตฺต อริยสาวโก"ติ
อาทีนิ เจตฺถ สุตฺตานิ อนุสฺสริตพฺพานิ.
         มชฺชปานา จ สํยโม นาม ปุพฺเพ วุตฺตสุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา
เวรมณิยา เอเวตํ อธิวจนํ. ยสฺมา ปน มชฺชปายี อตฺถํ น ชานาติ, ธมฺมํ น
ชานาติ, มาตุ อนฺตรายํ กโรติ, ปิตุ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกานมฺปิ อนฺตรายํ
กโรติ, ทิฏฺฐธมฺเม ๖- ครหํ สมฺปราเย ทุคฺคตึ อปราปริยาเยน ๗- อุมฺมาทํ ๘-
ปาปุณาติ. มชฺชปานา ปน สํยโม เตสํ โทสานํ วูปสมํ ตพฺพิปรีตคุณสมฺปทญฺจ ปาปุณาติ,
ตสฺมา อยํ มชฺชปานา สํยโม มงฺคลนฺติ เวทิตพฺโพ.
         กุสเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปมาโท นาม "กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย
อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา  อนฏฺฐิตริริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา
นิกฺขิตฺตธุรตา อเสวนา ๙- อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท.
โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ปมาโท"ติ ๑๐- เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติรูปํ เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปภุติ เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. กโรติ
@๔-๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๔๕/๑๕๗ สิงฺคาลสุตฺต  ๕ ฉ.ม., อิ. สพฺพาเปสา  ๖ ฉ.ม. ทิฏฺเฐว
@ธมฺเม  ๗ ฉ.ม., อิ. อปราปริเย  ๘ อุมฺมาทญฺจ
@๙ ฉ.ม., อิ. ปาลิ อนาเสวนา  ๑๐ อภิ. วิภงฺค, ๓๕/๘๔๖/๔๒๗ เอกกนิทฺเทส
วุตฺตสฺส ปมาทสฺส ปฏิปกฺขวเสน ๑- อตฺถโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ สติยา อวิปฺปวาโส
เวทิตพฺโพ. โส นานปฺปการกุสลาธิคมเหตุโต วา ๒- อมตาธิคมเหตุโต วา ๒- มงฺคลนฺติ
วุจฺจติ. ตตฺถ "อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน"ติ ๓- จ, "อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺ"ติ จ,
เอวมาทิ ๔- สตฺถุ สาสนํ อนุสฺสริตพฺพํ.
         เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ปาปา วิรติ, มชฺชปานา สํยโม, กุสเลสุ
ธมฺเมสุ อปฺปมาโทติ ตีณิ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
                นิฏฺฐิตา อารตีติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          -------------
                        คารโวจาติคาถาวณฺณนา
         [๙] อิทานิ คารโว จาติ เอตฺถ คารโวติ ครุภาโว. นิวาโตติ
นีจวุตฺติตา. สนฺตุฏฺฐีติ สนฺโตโส. กตสฺส ชานนตา กตญฺญุตา. กาเลนาติ ขเณน
สมเยน. ธมฺมสฺส สวนํ  ธมฺมสฺสวนํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- คารโว นาม ครุการปฺปโยคารเหสุ
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกอาจริยุปชฺฌายมาตาปิตุเชฏฺฐภาตุภคินีอาทีสุ ๕-
ยถานุรูปํ ครุกาโร ครุกรณํ สคารวตา. สฺวายํ คารโว ยสฺมา สุคติคมนาทีนํ
เหตุ. ยถาห:-
         "ครุกาตพฺพํ ครุกโรติ, มาเนตพฺพํ มาเนติ, ปูเชตพฺพํ ปูเชติ,
    โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา
    ปรมฺมรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส ฯเปฯ
    อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ, ตตฺถ
    ตตฺถ อุจฺจากุลิโน โหตี"ติ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปฏิปกฺขนเยน  ๒-๒ ฉ.ม. จ  ๓ ม.ม. ๑๓/๒๐/๑๖ อฏฺฐกนาครสุตฺต
@๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๑/๑๙ สามาวตีวตฺถุ
@๕ ฉ.ม.....เชฏฺฐกภาติกภคินีอาทีสุ,
@อิ.....อาจริยูปชฺฌายมาติปิติเชฏฺฐภาติภคินิอาทีสุ
@๖ ม. อุปริ. ๑๔/๒๙๕/๒๖๖ จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺต
         ยถาห "สตฺติเม ภิกฺขเว อปริหานิยา ธมฺมา. กตเม สตฺต,
สตฺถุสคารวตา"ติ อาทิ, ๑- ตสฺมา มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         นิวาโต นาม นีจมนตา นิวาตวุตฺติตา, ยาย นิวาตวุตฺติตาย
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล นิหตมาโน นิหตทปฺโป ปาทปุญฺฉนโจฬกสโม ฉินฺนวิสาณูสภสโม ๒-
อุทฺธตทาฐสปฺปสโม จ หุตฺวา สณฺโห สขิโล สุขสมฺภาโส จ โหติ,
อยํ นิวาโต นาม. สฺวายํ ยสาทิคุณปฏิลาภเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. อาห จ
"นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, ตาทิโส ลภเต ยสนฺ"ติ เอวมาทิ. ๓-
         สนฺตุฏฺฐี นาม อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, โส ทฺวาทสวิโธ โหติ.
เสยฺยถีทํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ.
เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ.
         ตสฺสายํ ปเภทสํวณฺณา:- อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ
วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ๔- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส
จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต
โอนมติ ๕- วา กิลมติ วา, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน
ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ
ปณีตปจฺจยลาภี โหติ, โส ปตฺตจีวราทีนํ ๖- อญฺญตรํ มหคฺฆํ จีวรํ ลภิตฺวา "อิทํ
เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ พหุสฺสุตานญฺจ อนุรูปนฺ"ติ เตสํ ตํ ทตฺวา ๗- อตฺตนา
สงฺการกูฏา วา อรญฺญโต ๘- วา กุโตจิ นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กริตฺวา
ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐเยว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ๙- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา
พาฬฺหโรคาตงฺกํ  ๑๐- ปาปุณาติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๓๐-๒/๓๐ อปฺปมาทคารวสุตฺต (สยา.)
@๒ ฉ.ม. ปาทปุญฺฉนกโจฬสทิโส ฉินฺนวิสาณอุสภสโม
@๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๗๓/๑๖๗ สิงฺคาลกสุตฺต  ๔ ก. ปฏฺเฐติ  ๕ ฉ.ม.โอณมติ  ๖ ฉ.ม.,
@อิ. ปฏฺฏจีวราทินํ  ๗ ฉ.ม., อิ. เตสํ ทตฺวา  ๘ ฉ.ม., อิ. อญฺญโต  ๙ ก. ปฏฺเฐติ
@เอวมุปริปิ  ๑๐ ฉ.ม., อิ. คาฬฺหํ โรคาตงฺกํ
สปฺปิมธุขีราทีนิ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐ นาม ๑- โหติ,
อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส
"อยํ ปิณฺฑปาโต เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ อญฺเญสญฺจ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ วินา
อยาเปนฺตานํ สพฺรหฺมจารีนํ อนุรูโป"ติ เตสํ ตํ ๒- ทตฺวา อตฺตนา ปิณฺฑาย
จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         อิธ ปน ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปาปุณาติ, โส เตเนว สนฺตุสฺสติ, ปุน
อญฺญํ สุนฺทรตรมฺปิ ปาปุณนฺตํ น คณฺหาติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ, นิวาตเสนาสเน วสนฺโต อติวิย ปิตฺตโรคาทีหิ
อาตุรียติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ปาปุณเก สวาตสีตลเสนาสเน ๓-
วสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส.
อปโร ภิกฺขุ สุนฺทรํ เสนาสนํ สมฺปตฺตมฺปิ ๔- น สมฺปฏิจฺฉติ "สุนฺทรํ
เสนาสํ ปมาทฏฺฐานํ, ตตฺร นิสินฺนสฺส ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส จ
ปุน ปฏิพุชฺฌโต กามวิตกฺโก สมุทาจรตี"ติ. โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺข-
มูลปณฺณกุฏีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิวสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ หรีตกํ วา อามลกํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญฺเญหิ ลทฺธํ สปฺปิมธุผาณิตาทิมฺปิ น ปตฺเถติ, ๕- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ,
อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ,
เตเลนตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต
เตเลน เภสชฺชํ กตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส
คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ เอกสฺมึ ภาชเน ปูติมุตฺตหรีตกํ
ฐเปตฺวา เอกสฺมึ จตุมธุรํ "คณฺหาหิ ๖- ภนฺเต ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสํ
ทฺวินฺนํ อญฺญตเรนปิ พฺยาธิ วูปสมติ. อถ "ปูติมุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สนฺตุฏฺโฐ ว  ๒ ฉ.ม. ตํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ปาปุณเน สวาเต สีตลเสนาสเน, อิ. ปาปุณนเก ปวาตสีตลเสนาสเน
@๔ ฉ.ม., อิ. ปตฺตมฺปิ  ๕ ก. ปฏฺเฐติ เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม., อิ. คณฺหถ
วณฺณิตนฺ"ติ ๑- อยญฺจ ๒- "ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา, ตตฺถ เต ยาวชีวํ
อุสฺสาโห กรณีโยติ วุตฺตนฺ"ติ ๓- จ จินฺเตนฺโต จตุมธุรเภสชฺชํ ปฏิกฺขิปิตฺวา
ปูติมุตฺตหรีตเกน ๔- เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ ปรมสนฺตุฏฺโฐว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         เอวํปเภโท สพฺโพเปโส สนฺโตโส สนฺตุฏฺฐีติ วุจฺจติ. สา
อตฺริจฺฉตามหิจฺฉตาปาปิจฺฉตาทีนํ ปาปธมฺมานํ ปหานาธิคมเหตุโต สุคติเหตุโต
อริยมคฺคสมฺภารภาวโต จาตุทฺทิสาทิภาวเหตุโต จ มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา. อาห จ:-
               "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,
                สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนา"ติ เอวมาทิ. ๕-
         กตญฺญุตา นาม อปฺปสฺส วา พหุสฺส วา เยน เกนจิ กตสฺส
อุปการสฺส ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรณภาเวน ชานนตา. อปิจ เนรยิกาทิทุกฺขปริตฺตานโต ๖-
ปุญฺญานิ เอว ปาณินํ พหูปการานิ, ยโต ๗- เตสมฺปิ อุปการานุสฺสรณตา
กตญฺญุตาติ เวทิตพฺพา. สา สปฺปุริเสหิ ปสํสนียาทินานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต
มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. อาห จ "เทฺวเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา ทุลฺลภา โลกสฺมึ, กตเม
เทฺว, โย จ ปุพฺพการี โย จ กตญฺญูกตเวที"ติ. ๘-
         กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นาม ยสฺมึ กาเล อุทฺธจฺจสหคตํ จิตฺตํ โหติ,
กามวิตกฺกาทีนํ วา อญฺญตเรน อภิภูตํ, ตสฺมึ กาเล เตสํ วิโนทนตฺถํ ธมฺมสฺสวนํ.
อปเร อาหุ "ปญฺจเม ปญฺจเม ทิวเส ธมฺมสฺสวนํ กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นาม.
ยถาห อายสฺมา อนุรุทฺโธ  `ปญฺจาหิกํ โข ปน มยํ ภนฺเต สพฺพรตฺตึ ธมฺมิยา
กถาย สนฺนิสีทามา'ติ. ๙-
         อปิจ ยสฺมึ กาเล กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา สกฺกา โหติ ๑๐-
อตฺตโน กงฺขาปฏิวิโนทนกรํ ๑๑-  ธมฺมํ โสตุํ, ตสฺมึ กาเลปิ ธมฺมสฺสวนํ กาเลน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วณฺณิตํ  ๒ ฉ.ม. จ  ๓ วิ. มหา. ๔/๑๒๘/๑๓๙ มหาขนฺธก
@๔ ก. มุตฺตหรีตเกน  ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓ ขคฺควิสาณสุตฺต  ๖ ฉ.ม....ปริตฺตาณโต
@๗ ฉ.ม. ตโต  ๘ องฺ. ทุก. ๒๐/๑๒๐/๘๓ อาสาทุปฺปชหวคฺค
@๙ ม.มู. ๑๒/๓๒๗/๒๙๑ จูฬโคสิงฺคสุตฺต, วิ. มหา. ๕/๔๖๖/๒๕๐ ปาจีนวํสทายคมนกถา
@๑๐ ก. โหติ สทฺโท น ทิสสฺติ  ๑๑ ฉ.ม. กงฺขาวิโนทกํ, อิ. กงฺขาปฏิวิโนทกํ
ธมฺมสฺสวนนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถาห "เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ
ปริปญฺหตี"ติ อาทิ. ๑- ตเทตํ กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นีวรณปฺปหานจตุรานิสํส-
อาสวกฺขยาธิคมาทนานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
         "ยสฺมึ ภิกฺขเว สมเย อริยสาวโก อฏฺฐิกตฺวา มนสิกตฺวา
    สพฺพเจตโส ๒- สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ปญฺจสฺส นีวรณา
    ตสฺมึ สมเย น โหนฺตี"ติ จ ๓-
         "โสตานุคตานํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ ฯเปฯ สุปฏิวิทฺธานํ จตฺตาโร
    อานิสํสา ปาฏิกงฺขา"ติ จ. ๔-
         "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว กาลา กาเลน ๕- สมฺมาภาวิยมานา
    สมฺมาอนุปริวตฺติยมานา อนุปุพฺเพน อาสวานํ ขยํ ปาเปนฺติ. กตเม จตฺตาโร?
    กาเลน ธมฺมสฺสวนนฺ"ติ จ เอวมาทิ. ๖-
         เอวมิมิสฺสา คาถาย คารโว, นิวาโต, สนฺตุฏฺฐี, กตญฺญุตา, กาเลน
ธมฺมสฺสวนนฺติ ปญฺจ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
              นิฏฺฐิตา คารโว จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                           -----------
                        ขนฺตี จาติคาถาวณฺณนา
         [๑๐]  อิทานิ ขนฺตี จาติ เอตฺถ ขมนํ ขนฺติ. ปทกฺขิณคฺคาหิตาย
สุขํ วโจ อสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส กมฺมํ โสวจสฺสํ, โสวจสฺสสฺส ภาโว
โสวจสฺสตา. กิเลสานํ สมิตตฺตา สมณา. ทสฺสนนฺติ เปกฺขนํ. ธมฺมสฺส สากจฺฉา
ธมฺมสากจฺฉา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ขนฺติ นาม อธิวาสนขนฺติ,
ยาย ๗- สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺเต วธพนฺธนาทีหิ วา
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๕๘/๒๖๒ ทสุตฺตรสุตฺต  ๒ ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา
@๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๑๙/๘๕ โพชฺฌงฺคสํยุตฺต  ๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๑/๒๑๐ โสตานุคตสุตฺต
@๕ ฉ.ม. ภิกฺขเว ธมฺมา กาเลน กาลํ สมฺมาภาวิยมานา... อิ. ภิกฺขเว ธมฺมา กาเลน
@สมฺมา...  ๖ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๔๗/๑๕๙ ทุติยกาลสุตฺต  ๗ ฉ.ม. ตาย
วิหึสนฺเต ๑- ปุคฺคเล อสุณนฺโต วิย จ อปสฺสนฺโต วิย จ นิพฺพิกาโร โหติ
ขนฺติวาที วิย. ยถาห:-
        "อหุ อตีตมทฺธานฺ          สมโณ ขนฺติทีปโน.
         ตํ ขนฺติยาเยว ฐิตํ        กาสิราชา อเฉทยี"ติ. ๒-
       ภทฺรกโต วา มนสิกโรติ ตโต อุตฺตรึ อปราธาภาเวน อายสฺมา
ปุณฺณตฺเถโร วิย. ยถาห โส:-
        "สเจ มํ  ภนฺเต สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ
         ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ สุภทฺทกา วติเม
         สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา
         มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม ปาณินา ปหารํ เทนฺตี"ติ อาทิ. ๓-
       ยาย จ สมนฺนาคโต อิสีนมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห สรภงฺโค อิสิ:-
               "โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ,
                มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ.
                สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ,
                เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต"ติ ๔-
       เทวตานมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห สกฺโก เทวานมินฺโท:-
        "โย หเว พลวา สนฺโต,    ทุพฺพลสฺส ติติกฺขติ
         ตมาหุ ปรมํ ขนฺตึ,        นิจฺจํ ขมติ ทุพฺพโล"ติ. ๕-
       พุทฺธานมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห ภควา:-
        "อกฺโกสํ วธพนฺธญฺจ,       อทุฏฺโฐ โย ติติกฺขติ.
         ขนฺติพลํ พลาณิกํ,         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺ"ติ. ๖-
       สา ปเนสา ขนฺติ เอเตสญฺจ อิธ วณฺณิตานํ อญฺเญสญฺจ คุณานํ
อธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิเหสนฺเต  ๒ ขุ.ชา. จตุกฺก. ๒๗/๕๕๒/๑๓๗ (สยา),
@๓ ม. อุปริ. ๑๔/๓๙๖/๓๔๑-๒, สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๕/๗๗ (สยา)
@๔ ขุ.ชา. จตฺตาลีส. ๒๗/๒๔๕๘/๕๓๘ สรภงฺคชาตก (สฺยา)
@๕ สํ. สคา. ๑๕/๒๕๐-๑/๒๖๖-๒๖๙ ๖ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๓๙๙/๘๖
         โสวจสฺสตา นาม สหธมฺมิกํ วุจฺจมาเน วิกฺเขปํ วา ตุณฺหีภาวํ วา
คุณโทสจินฺตนํ วา อนาปชฺชิตฺวา อติวิย อาทรญฺจ คารวญฺจ นีจมนญฺจ ๑-
ปุรกฺขิตฺวา สาธูติ วจนกรณตา. สา สพฺรหฺมจารีนํ สนฺติกา โอวาทานุสาสนิปฺปฏิลาภ-
เหตุโต โทสปฺปหานคุณาธิคมเหตุโต จ มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         สมณานํ ทสฺสนํ นาม อุปสมิตกิเลสานํ ภาวิตกายวจีจิตฺตปญฺญานํ
อุตฺตมทมถสมถสมนฺนาคตานํ ปพฺพชิตานํ อุปสงฺกมนูปฏฺฐานานุสฺสรณสวนทสฺสนํ,
สพฺพมฺปิ ลามกเทสนาย ๒- ทสฺสนนฺติ วุตฺตํ, ตํ มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา?
พหูปการตฺตา. อาห จ "ทสฺสนมฺปหํ ภิกฺขเว เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการนฺติ ๓-
วทามี"ติ อาทิ. ๔- ยโต หิตกาเมน กุลปุตฺเตน สีลวนฺเต ภิกฺขู ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต
ทิสฺวา ยทิ เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ยถาพลํ เทยฺยธมฺเม ปฏิมาเนตพฺพา. ๕- ยทิ นตฺถิ,
ปญฺจปติฏฺฐิตํ กตฺวา วนฺทิตพฺพา. ตสฺมึปิ อสมฺปชฺชมาเน อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา
นมสฺสิตพฺพา, ตสฺมึปิ อสมฺปชฺชมาเน ปสนฺนจิตฺเตน ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสิตพฺพา. เอวํ
ทสฺสนมูลเกนาปิ หิ ปุญฺเญน อเนกานิ ชาติสหสฺสานิ จกฺขุมฺหิ  โรโค วา โทโส ๖-
วา อุสฺสทา วา ปีฬกา วา น โหนฺติ, วิปฺปสนฺนานิ ปญฺจวณฺณสสฺสิริกานิ
โหนฺติ. จกฺขูนิ รตนวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิกวาฏสทิสานิ, สตสหสฺสกปฺปมตฺตํ เทเวสุ
จ มนุสฺเสสุ จ สพฺพสมฺปตฺตีนํ ลาภี โหติ. อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ มนุสฺสภูโต
สปญฺญชาติโก สมฺมา ปวตฺติเตน สมณทสฺสนมเยน ปุญฺเญน เอวรูปํ วิปากสมฺปตฺตึ
อนุภเวยฺย, ยตฺถ ติรจฺฉานคตานมฺปิ เกวลํ สทฺธามตฺตกชนิตสฺส ๗- สมณทสฺสนสฺส
เอวํ วิปากสมฺปตฺตึ วณฺณยนฺติ.
                    อุลูโก ๘- มณฺฑลกฺขิโก
                    เวทิยเก ๙- จิรทีฆวาสิโก.
                    สุขิโต วต โกสิโย อยํ,
                    กาลุฏฺฐิตํ ปสฺสติ พุทฺธวรํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. นีจมนตญฺจ  ๒ ฉ.ม. โอมกเทสนาย, ม. วิลาสิตเทสนาย
@๓ ฉ.ม. พหูปการํ, อิ. พหุการํ  ๔ ขุ. อิติ. ๒๕/๑๐๔/๓๒๓ สีลสมฺปนฺนสุตฺต.
@๕ ฉ.ม., อิ. เทยฺยธมฺเมน ปติมาเนตพฺพา  ๖ ฉ.ม. ทาโห
@๗ ฉ.ม. สทฺธามตฺตเกน กตสฺส  ๘ ก. อุลฺลุกโก, อิ. อุลูกโก  ๙ ม. เวทิสเก
            มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา       ภิกฺขุสํเฆ อนุตฺตเร
            กปฺปานํ ๑- สตสหสฺสานิ     ทุคฺคตึ โส น คจฺฉติ. ๒-
            เทวโลกา จวิตฺวาน ๓-     กุสลกมฺเมน โจทิโต.
            ภวิสฺสติ อนนฺตญาโณ        โสมนสฺโสติ วิสฺสุโตติ. ๔-
         กาเลน ธมฺมสากจฺฉา นาม ปโทเส วา ปจฺจูเส วา เทฺว สุตฺตนฺติกา
ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ สุตฺตนฺตํ สากจฺฉนฺติ, วินยธรา วินยํ, อภิธมฺมิกา อภิธมฺมํ,
ชาตกภาณกา ชาตกํ, อฏฺฐกถิกา อฏฺฐกถํ, ลีนุทฺธตวิจิกิจฺฉาปเรตจิตฺตวิโสธนตฺถํ วา
ตมฺหิ ตมฺหิ กาเล สากจฺฉนฺติ, อยํ กาเลน ธมฺมสากจฺฉา. สา อาคมพฺยตฺติอาทีนํ
คุณานํ เหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจตีติ.
         เอวมิมิสฺสา คาถาย ขนฺตี จ ๕- โสวจสฺสตา สมณานญฺจ ทสฺสนํ
กาเลน ธมฺมสากจฺฉาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
               นิฏฺฐิตา ขนฺตี จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                           -----------
                        ตโป จาติคาถาวณฺณนา
         [๑๑] อิทานิ ตโป จาติ เอตฺถ ปาปเก ธมฺเม ตปตีติ ตโป.
พฺรหฺมํ จริยํ พฺรหฺมจริยํ พฺรหฺมานํ วา จริยํ พฺรหมจริยํ. เสฏฺฐจริยนฺติ วุตฺตํ
โหติ. อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ อริยสจฺจานทสฺสนํ. อริยสจฺจานิ ทสฺสนนฺติปิ เอเก,
ตํ น สุนทรํ. นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ, สจฺฉิกรณํ สจฺฉิกิริยา, นิพฺพานสฺส
สจฺฉิกิริยา นิพฺพานสจฺฉิกิริยา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ตโป นาม อภิชฺฌาโทมนสฺสาทีนํ
ตปนโต อินฺทฺริยสํวโร, โกสชฺชสฺส วา ตปนโต วิริยํ, เตหิ
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาตาปีติ วุจฺจติ. สฺวายํ อภิชฺฌาทิปฺปหานฌานาทิปฏิลาภเหตุโต
มงฺคลนฺติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. กปฺปานิ  ๒ ฉ.ม. ทุคฺคเตโส น คจฺฉติ  ๓ ฉ.ม. ส เทวโลกา จวิตฺวา
@๔ ปปญฺจสูทนี ๒/๒๒ อิธ จ ปสฺสิตพฺพํ  ๕ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
         พฺรหฺมจริยํ นาม เมถุนวิรติสมณธมฺมสาสนมคฺคานํ อธิวจนํ. ตถา หิ
"อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี โหตี"ติ เอวมาทีสุ ๑- เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ
วุจฺจติ. "ภควติ โน อาวุโส พฺรหมฺจริยํ วุสฺสตีติ เอวมาวุโส"ติ เอวมาทีสุ ๒-
สมณธมฺโม. "น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว เม อิทํ พฺรหฺมจริยํ
น อิทฺธญฺเจว ภวิสฺสติ ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๓- สาสนํ.
"อยเมว โข ภิกฺขเว ๔- อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ. เสยฺยถีทํ?
สมฺมาทิฏฺฐี"ติ เอวมาทีสุ ๕- มคฺโค. อิธ ปน อริยสจฺจทสฺสเนน ปรโต มคฺคสฺส
สงฺคหิตตฺตาว ๖- อวเสสํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏติ. ตญฺเจตํ อุปรูปริ นานปฺปการวิเสสาธิคม-
เหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
         อริยสจฺจาน ทสฺสนํ นาม กุมารปเณฺห ๗- วุตฺตานํ ๘- จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ
อภิสมยวเสน มคฺคทสฺสนํ, ตํ สํสารทุกฺขวีติกฺกมเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         นิพฺพานสจฺฉิกิริยา นาม อิธ อรหตฺตผลํ นิพฺพานนฺติ อธิปฺเปตํ.
ตมฺปิ หิ ปญฺจคติวาเนน ๙- วานสญฺญิตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ
วุจฺจติ, ตสฺส ปตฺติ วา ปจฺจเวกขณา วา สจฺฉิกิริยาติ วุจฺจติ. อิตรสฺส ปน
นิพฺพานสฺส อริยสจฺจานทสฺสเนเนว สจฺฉิกิริยา สิทฺธา, เตเนตํ อิธ อนธิปฺเปตํ
เอวเมสา นิพฺพานสจฺฉิกิริยา จ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราทิเหตุโต ๑๐- มงฺคลนฺติ
เวทิตพฺพาติ.
         เอวมิมิสฺสา คาถาย ตโป จ พฺรหฺมจริยํ จ อริยสจฺจานทสฺสนํ ๑๑-
นิพฺพานสจฺฉิกิริยาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
              นิฏฺฐิตา ตโป จาติ อิมิสฺสา  คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๘/๔; ๑๙๔/๖๔, ม.มู. ๑๒/๒๙๒/๒๕๖  ๒ ม.มู. ๑๒/๒๕๗/๒๑๗ รถวินีตสุตฺต.
@๓ ที. มหา. ๑๐/๑๖๘/๙๕, สํ. มหา. ๑๙/๘๒๒/๒๒๙, ขุ.อุ. ๒๕/๕๑/๑๘๓
@๔ ฉ.ม., อิ. ภิกขุ  ๕ สํ. มหา. ๑๙/๖/๖ มคฺคสํยุตฺต.  ๖ ฉ.ม., อิ. สงฺคหิตตฺตา
@๗ อิ. กุมารกปเญฺหสุ  ๘ สี. วุตฺตตฺถานํ  ๙ ฉ.ม. ปญฺจคติวานเนน
@๑๐ ฉ.ม. ทิฏฺฐธมฺมิกสุข....  ๑๑ ฉ.ม. ตโป, พฺรหฺจริยํ, อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ.
                    ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ คาถาวณฺณนา
         อิทานิ ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ เอตฺถ ผุฏฺฐสฺสาติ ผุสิตสฺส ฉุปิตสฺส
สมฺปตฺตสฺส. โลเก ธมฺมา โลกธมฺมา, ยาว โลกปฺปวตฺติ, ตาว อนิวตฺติกา ๑-
ธมฺมาติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตนฺติ มโน มานสํ. ยสฺสาติ นวสฺส วา มชฺฌิมสฺส
วา เถรสฺส วา. น กมฺปตีติ น จลติ น เวธติ. อโสกนฺติ นิสฺโสกํ
อพฺพูฬฺหโสกสลฺลํ. วิรชนฺติ วิคตรชํ วิทฺธํสิตรชํ. ๒- เขมนฺติ อภยํ นิรูปทฺทวํ.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหิ จิตฺตํ
ยสฺส น กมฺปติ นาม ยสฺส ลาภาลาภาทีหิ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ ผุฏฺฐสฺส
อชฺโฌตฺถตสฺส ๓- จิตฺตํ น กมฺปติ น จลติ น เวธติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ เกนจิ
ธมฺเมน อกมฺปนียํ โลกุตฺตรมคฺคภาวาวหนโต ๔- มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ. กสฺส จ
เอเตหิ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตํ น กมฺปติ? อรหโต ขีณาสวสฺส, น อญฺญสฺส กสฺสจิ.
วุตฺตญฺเจตํ ๕-:-
              "เสโล ยถา เอกกฺฆโน  วาเตน น สมีรติ.
               เอวํ รูปา รสา สทฺทา  คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
               อิฏฺฐา ธมฺมา อนิฏฺฐา จ นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน.
               ฐิตจิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ      วยญฺจสฺสานุปสฺสตี"ติ. ๖-
         อโสกํ นาม ขีณาสวสฺเสว จิตฺตํ. ตญฺหิ โย ๗- "โสโก โสจนา
โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปรินิชฺฌายิตตฺตนฺ"ติ อาทินา ๘- นเยน
วุจฺจติ โสโก, ตสฺส อภาวโต อโสกํ. เกจิ นิพฺพานํ วทนฺติ, ตํ ปุริมปเทน
นานุสนฺธิยติ. ยถา จ อโสกํ, เอวํ วิรชํ เขมนฺติ ๙- ขีณาสวสฺเสว จิตฺตํ. ตญฺหิ
ราคโทสโมหรชานํ วิคตตฺตา วิรชํ, จตูหิ จ โยเคหิ เขมตฺตา เขมํ, ยโต
เอตํ เตน เตนากาเรน ตมฺหิ ปวตฺติกฺขเณ คเหตฺวา นิทฺทิฏฺฐวเสน ติวิธํ ๑๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิวตฺตกา  ๒ อิ.สี. วิทฺธสฺตรชํ  ๓ ฉ.ม., อิ. อชฺโฌตฺถตสฺส
@๔ ฉ.ม., อิ. เกนจิ อกมฺปนียโลกุตฺตมภาวาวหนโต  ๕ ฉ.ม. วุตฺตเญฺหตํ
@๖ วินย, มหา. ๕/๒๔๔/๘ จมฺมกฺขนฺธก. ๗ ฉ.ม. ยฺวายํ
@๘ อภิ. วิภงฺค. ๒๕/๑๙๔, ๒๓๗/๑๑๘, ๑๖๔ สจฺจวิภงฺค...  ๙ ฉ.ม. เขมนฺติปิ
@๑๑ ฉ.ม. ติวิธมฺปิ
จิตฺตํ อปฺปวตฺตกฺขนฺธตาทิโลกุตฺตมภาวาวหนโต อาหุเนยฺยาทิภาวาวหนโต จ
มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
         เอวมิมิสฺสา คาถาย อฏฺฐโลกธมฺเมหิ อกมฺปิตจิตฺตํ, อโสกจิตฺตํ,
วิรชจิตฺตํ, เขมจิตฺตนฺติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
           นิฏฺฐิตา ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          ------------
                       เอตาทิสานีติ คาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวํ ภควา อเสวนา จ พาลานนฺติ อาทีหิ ทสหิ คาถาหิ
อฏฺฐตึส มงฺคลานิ กเถตฺวา อิทานิ เอตาเนว อตฺตนา วุตฺตมงฺคลานิ ๑- ถุนนฺโต
"เอตาทิสานิ กตฺวานาติ อิมํ อวสานคาถมภาสิ.
         ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนา:- เอตาทิสานีติ อีทิสานิ ๒- มยา วุตฺตปฺปการานิ
พาลานมเสวนาทีนิ. กตฺวานาติ กตฺวา. กตฺวาน กตฺวา กริตฺวาติ หิ อตฺถโต
อนญฺญํ. สพฺพตฺถมปราชิตาติ สพฺพตฺถ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมารปฺปเภเทสุ
จตูสุ ปจฺจตฺถิเกสุ เอเกนปิ อปราชิตา หุตฺวา, สยเมว เต จตฺตาโร มาเร
ปราชิตฺวาติ ๓- วุตฺตํ โหติ. มกาโร เจตฺถ ปทสนฺธิกรณมตฺโตติ ๔- วิญฺญาตพฺโพ.
         สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺตีติ เอตาทิสานิ มงฺคลานิ กตฺวา จตูหิ
มาเรหิ อปราชิตา หุตฺวา สพฺพตฺถ อิธโลกปรโลเกสุ ฐานจงฺกมาทีสุ จ โสตฺถึ
คจฺฉนฺติ, พาลเสวนาทีหิ เย อุปฺปเชยฺยุํ อาสววิฆาตปริฬาหา, เตสํ อภาวา โสตฺถึ
คจฺฉนฺติ, อนุปทฺทวา ๕- อนุปสคฺคา ๕- เขมิโน อปฺปฏิภยา คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
อนุนาสิโก เจตฺถ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
         ตนฺเตสํ มงฺคลมุตฺตมนฺติ อิมินา คาถาปเทน ภควา เทสนํ
นิฏฺฐาเปสิ. กถํ? เอวํ เทวปุตฺต เย เอตาทิสานิ กโรนฺติ, เต ยสฺมา สพฺพตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ยถาวุตฺตมงฺคลานิ  ๒ ฉ.ม., อิ. เอตานิ อีทิสานิ  ๓ ฉ.ม., อิ.  ปราเชตฺวาติ
@๔ ฉ.ม. ปทสนฺธิกรมตฺโตติ  ๕-๕ ฉ.ม., อิ. อนุปทฺทุตา อนุปสฏฺฐา
โสตฺถึ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตํ พาลานํ อเสวนาทิ อฏฺฐตึสวิธมฺปิ เตสํ เอตาทิสการกานํ
มงฺคลมุตฺตมํ เสฏฺฐํ ปวรนฺติ คณฺหาหีติ.
         เอวญฺจ ภควตา นิฏฺฐาปิตาย เทสนาย ปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตาโย
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลปฺปตฺตานํ ๑- คณนา
อสงฺเขยฺยา อโหสิ. อถ ภควา ทุติยทิวเส อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อิมํ ปน
อานนฺท รตฺตึ อญฺญตรา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา มงฺคลปญฺหํ ปุจฺฉิ, อถสฺสาหํ
อฏฺฐตึส มงฺคลานิ อภาสึ, อุคฺคณฺหาหิ อานนฺท อิมํ มงฺคลปริยายํ, อุคฺคเหตฺวา
ภิกฺขู วาเจหี"ติ. เถโร อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขู วาเจสิ. ตยิทํ อาจริยปรมฺปราย อาภตํ
ยาว อชฺชตฺตนา ปวตฺตติ, เอวมิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ
พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ ๒- สุปกาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
         อิทานิ เอเตเสฺวว มงฺคเลสุ ญาณปริจยปาฏวตฺถํ อยํ อาทิโต ปภูติ
โยชนา:-
         เอวมิเม อิธโลกปรโลกโลกุตฺตรสุขกามา สตฺตา พาลชนเสวนํ ปหาย,
ปณฺฑิเต นิสฺสาย, ปูชเนยฺเย ปูเชตฺวา, ปฏิรูปเทสวาเสน ปุพฺเพ กตปุญฺญตาย จ
กุสลปฺปวตฺติยํ โจทิยมานา, อตฺตานํ สมฺมาปณิธาย พาหุสจฺจสิปฺปวินเยหิ
อลงฺกตตฺตภาวา, วินยานุรูปํ สุภาสิตํ ภาสมานา, ยาว คิหิภาวํ น วิชหนฺติ, ตาว
มาตาปิตุปฏฺฐาเนน ๓- โปราณํ อิณมูลํ วิโสธยมานา, ปุตฺตทารสงฺคเหน นวํ อิณมูลํ
ปโยชยมานา, อนากุลกมฺมนฺตตาย ธนธญฺญาทิสมิทฺธึ ปาปุณนฺตา, ทาเนน โภคสารํ
ธมฺมจริยาย ชีวิตสารญฺจ คเหตฺวา, ญาติสงฺคเหน สกชนหิตํ อนวชฺชกมฺมนฺตตาย
ปรชนหิตญฺจ กโรนฺตา, ปาปวิรติยา ปรูปฆาตํ มชฺชปานสํยเมน อตฺตูปฆาตญฺจ
วิวชฺเชตฺวา, ธมฺเมสุ อปฺปมาเทน กุสลปกฺขํ วฒฺเฒตฺวา, วฑฺฒิตกุสลตาย
คิหิพฺยญฺชนํ โอหาย ปพฺพชิตภาเว ฐิตาปิ พุทฺธพุทฺธสาวกูปชฺฌายาจริยาทีสุ ๔-
คารเวน นิวาเตน จ วตฺตสมฺปทํ อาราเธตฺวา, ปรมสนฺตุฏฺฐิยา ปจฺจยเคธํ
ปหาย, กตญฺญุตาย สปฺปุริสภูมิยํ ฐตฺวา, ธมฺมสวเนน ลีนจิตฺตํ ๕- ปหาย, ขนฺติยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ผลสมฺปตฺตานํ  ๒ ฉ.ม., อิ. ยาว เทวมนุสฺเสหิ
@๓ ฉ.ม. มาตาปิตูปฏฺฐาเนน, อิ. มาตาปิตุอุปฏฺฐาเนน
@๔ ฉ.ม. พุทฺธสาวกูปชฺฌายาจริยาทีสุ, อิ. พุทฺธพุทฺธสาวกูปชฺฌาจริยาทีสุ  ๕ ฉ.ม.,
@อิ. จิตฺตลีนตํ
สพฺพปริสฺสเย อภิภวิตฺวา โสวจสฺสตาย สนาถมตฺตานํ กตฺวา สมณทสฺสเนน
ปฏิปตฺติโยคํ ๑- ปสฺสนฺตา, ธมฺมสากจฺฉาย กงฺขฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ
ปฏิวิโนเทตฺวา อินฺทฺริยสํวรตเปน สีลวิสุทฺธึ ปตฺวา ๒- สมณธมฺมพฺรหฺมจริเยน
จิตฺตวิสุทฺธึ ปตฺวา ๒- ตโต อปรา จ จตสฺโส วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา, ๓- อิมาย
ปฏิปทาย อริยสจฺจทสฺสนปริยายํ ๔- ญาณทสฺสนวิสุทฺธึ ปตฺวา อรหตฺตผลสงฺขยํ ๕-
นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, ยํ สจฺฉิกตฺวา สิเนรุปพฺพโต วิย วาตวุฏฺฐีหิ อฏฺฐหิ
โลกธมฺเมหิ อวิกมฺปมานจิตฺตา อโสกา วิรชา เขมิโน โหนฺติ, เย จ เขมิโน โหนฺติ, เต
สพฺพตฺถ เอเกนปิ อปราชิตา โหนฺติ, สพฺพตฺถ จ โสตฺถึ คจฺฉนฺติ. เตนาห
ภควา:-
         "เอตาทิสานิ กตฺวาน     สพฺพตฺถมปราชิตา.
         สพฺพตฺถ  โสตฺถึ คจฺฉนฺติ   ตนฺเตสํ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ.
             ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย
                มงฺคลสุตฺตวณฺณนา  นิฏฺฐิตา.
                    ----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปฏิปตฺติปโยคํ  ๒-๒ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. สมฺปาเทนฺตา  ๔ สี. อริยสจฺจทสฺสนปริโยสานํ  ๕ อิ. อรหตฺตผลสงฺขาตํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๙๙-๑๓๗.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=17&A=2582&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=2582&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=5
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=41
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=45
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=45
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25