อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

หน้าที่ ๑๒๑.
         อนากุลา กมฺมนฺตา นาม กาลญฺญุตาย ปฏิรูปการิตาย อนลสตาย
อุฏฺฐานวิริยสมฺปทาย อพฺยสนียตาย จ กาลาติกฺกมนอปฺปฏิรูปกรณสิถิลกรณาทิ-
อากุลภาววิรหิตา กสิโครกฺขวณิชฺชาทโย กมฺมนฺตา. เอเต อตฺตโน วา ปุตฺตทารสฺส
วา ทาสกมฺมกรานํ วา พฺยตฺตตาย เอว ๑- ปโยชิตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม
ธนธญฺญวุฑฒิตลาภเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจนฺติ. วุตฺตญฺเจตํ ภควตา:-
             "ปฏิรูปการี ธุรวา,           อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนนฺ"ติ. ๒-
             "น ทิวาโสปฺปสีเลน,          รตฺตึ อุฏฺฐานเทสฺสินา.
             นิจฺจํ มตฺเตน โสณฺเฑน         สกฺกา อาวสิตุํ ฆรํ.
             อติสีตํ อติอุณฺหํ               อติสายมิทํ อหุ
             อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเต           อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว.
             โย จ ๓- สีตญฺจ อุณฺหญฺจ,      ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ.
             กรํ ปุริสกิจฺจานิ,             โส สุขํ น วิหายตี"ติ จ. ๔-
             "โภเค สํหรมานสฺส           ภมรสฺเสว อิรียโต
             โภคา สนฺนิจยํ ยนฺติ           วมฺมิโกวูปจียตี"ติ จ
เอวมาทิ. ๕-
         เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย มาตุอุปฏฺฐานํ ปิตุอุปฏฺฐานํ ปุตฺตทารสฺส
สงฺคโห, อนากุลา จ กมฺมนฺตาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, ปุตฺสทารสฺส
สงฺคหํ วา ทฺวิธา กตฺวา ปญฺจ, มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ วา เอกเมว กตฺวา ตีณิ.
มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
           นิฏฺฐิตา มาตาปิตุอุปฏฺฐานนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          ------------
                        ทานญฺจาติคาถาวณฺณนา
     [๗] อิทานิ ทานญฺจาติ เอตฺถ ทียเต อิมินาติ ทานํ, อตฺตโน
สนฺตกํ ปรสฺส ปฏิปาทียตีติ วุตฺตํ โหหิ. ธมฺมสฺส จริยา ธมฺมา วา อนเปตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. เอวํ  ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๙/๓๗๐, สํ. สคา. ๑๕/๔๒๖/๒๕ อาฬวกสุตฺต
@๓ ฉ.ม. โยธ  ๔ ที. ปาฏิ.๑๑/๒๕๓/๑๖๐ สิงฺคาลกสุตฺต
@๕ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓ สิงฺคาลกสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๒.
จริยา ธมฺมจริยา. ญายนฺเต "อมฺหากํ อิเม "อิติ ญาตกา. น อวชฺชานิ
อนวชฺชานิ, อนินฺทิตานิ อครหิตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยํ
ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ทานํ นาม ปรํ อุทฺทิสฺส
สุพุทฺธิปุพฺพิกา ๑- อนฺนาทิทสทานวตฺถุปริจฺจาคเจตนา, ตํ สมฺปยุตฺโต วา อโลโภ.
อโลเภน หิ ตํ วตฺถุํ ปรสฺส ปฏิปาเทติ, เตน วุตฺตํ "ทิยฺยเต อิมินาติ
ทานนนฺ"ติ. ตํ พหุชฺชนปิยาทีนํ ๒- ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกานํ ผลวิเสสานํ
อธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ วุตฺตํ. "ทายโก สีห ทานปติ พหุโน ชนสฺส ปิโย โหติ มนาโป"ติ
เอวมาทีนิ ๓- เจตฺถ สุตฺตานิ อนุสฺสริตพฺพานิ.
         อปโร นโย:- ทานํ นาม ทุพฺพิธํ อามิสทานญฺจ ธมฺมทานญฺจ,
ตตฺถ อามิสทานํ วุตฺตปฺปการเมว. อิธโลกปรโลกทุกฺขกฺขยสุขาวหสฺส ปน
สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตสฺส ธมฺมสฺส ปเรสํ หิตกามตาย เทสนา ธมฺมทานํ,
อิเมสญฺจ ทฺวินฺนํ ทานานํ เอตเทว อคฺคํ. ยถาห:-
                "สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ,
                 สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ.
                 สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาติ,
                 ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตี"ติ. ๔-
         ตตฺถ อามิสทานสฺส มงฺคลตฺตํ วุตฺตเมว. ธมฺมทานมฺปน ยสฺมา
อตฺถปฏิสํเวทิตาทีนํ คุณานํ ปทฏฺฐานํ, ตสฺมา มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
         "ยถา ยถา ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน
    ปเรสํ เทเสติ, ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ
    ธมฺมปฏิสํเวที จา"ติ เอวมาทิ. ๕-
         ธมฺมจริยา นาม ทสกุสลกมฺมปถจริยา. ยถาห "ติวิธา โข คหปตโย
กาเยน ธมฺมจริยา สมจริยา โหตี"ติ เอวมาทิ. ๖- สา ปเนสา ธมฺมจริยา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สนฺตุฏฺฐิปุพฺพิกา  ๒ ฉ.ม. พหุชนปิยมนาปตาทีนํ, อิ. พหุชนปิยตาทีนํ
@๓ อํ. ปญฺจก. ๒๒/๓๔/๔๑ สีหเสนาปติสุตฺต (สยา) ๔ ขุ.ธ. ๒๕/๓๕๔/๗๘ สกฺกเทวราชวตฺถุ
@๕ อํ. ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๓ วิมุตฺตายนสุตฺต (สยา) ๖ ม.มู. ๑๒/๔๔๑/๓๙๐,
@๓๙๒. สาเรยฺยกสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๓.
สคฺคโลกูปปตฺติเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "ธมฺมจริยา-
สมจริยาเหตุ โข คหปตโย เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา สุคตึ
สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี"ติ. ๑-
         ญาตกา นาม มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุค-
สมฺพนฺธา, เตสํ โภคปาริชุญฺเญน วา พฺยาธิปาริชุญฺเญน วา อภิหตานํ อตฺตโน
สมีปํ อาคตานํ ยถาพลํ ฆาสจฺฉาทนธญฺญาทีหิ ๒- สงฺคโห ปสํสาทีนํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ
สุคติคมนาทีนญฺจ สมฺปรายิกานํ วิเสสาธิคมานํ เหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         อนวชฺชานิ กมฺมานิ นาม อุโปสถงฺคสมาทานเวยฺยาวจฺจกรณ-
อารามวนโรปนเสตุกรณาทีนิ กายวจีมโนสุจริตกมฺมานิ ตีณิ ๓- หิ
นานปฺปการหิตสุขาธิคมนเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. "ฐานํ โข ปเนตํ วิสาเข วิชฺชติ
ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา ปุริโส วา อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวสิตฺวา กายสฺส
เภทา ปรมฺมรณา จาตุมฺมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยา"ติ เอวมาทีนิ เจตฺถ
สุตฺตานิ ๔- อนุสฺสริตพฺพานิ.
         เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ทานญฺจ ธมฺมจริยา จ ญาตกานญฺจ สงฺคโห
อนวชฺชานิ กมฺมานีติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
               นิฏฺฐิตา ทานญฺจาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                            ---------
                         อารตีติคาถาวณฺณนา
         [๘] อิทานิ อารตี วีรตีติ เอตฺถ อารตีติ อารมณํ, วิรตีติ วิรมณํ,
วิรมนฺติ วา เอตาย สตฺตาติ วิรติ. ปาปาติ อกุสลา. มทนียฏฺเฐน มชฺชํ,
มชฺชสฺส ปานํ ปชฺชปานํ, ตโต มชฺชปานา สํยมนํ สํยโม. อปฺปมชฺชนํ
อปฺปมาโท. ธมฺเมสูติ กุสเลสุ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- อารติ นาม ปาเป อาทีนวทสฺสิโน
มนสา เอว อนภิรติ. วิรติ นาม กมฺมทฺวารวเสน กายวาจาหิ วิรมณํ,
สา เจสา วิรติ นาม สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ สมุจฺเฉทวิรตีติ ติวิธา โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๔๑/๓๙๐, ๓๙๒ สาเรยฺยกสตฺต  ๒ ฉ.ม. ฆาสจฺฉาทนธนธญฺญาทีหิ
@๓ ฉ.ม. ตานิ  ๔ อํ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๓๓/๔๓/๒๖๒ วิสาขาสุตฺต (สยา)
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๔.
ตตฺถ ยา กุลปุตฺตสฺส อตฺตโน ชาตึ วา กุลํ วา โคตฺตํ วา ปฏิจฺจ "น เม
ตํ ปฏิรูปํ, ๑- ยฺวาหํ อิมํ ปาณํ หเนยฺยํ, อทินฺนํ อาทิเยยฺยนฺ"ติ อาทินา นเยน
สมฺปตฺตวตฺถุโต วิรติ, อยํ สมฺปตฺตวิรติ นาม. สิกฺขาปทสมาทานวเสน ปน
ปวตฺตา สมาทานวิรติ นาม, ยสฺสา ปวตฺติโต ปภูติ ๒- กุลปุตฺโต ปาณาติปาตาทีนิ
น สมาจรติ. ๓- อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา สมุจฺเฉทวิรติ นาม, ยสฺสา ปวตฺติโต ปภูติ
อริยสาวกสฺส ปญฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ. ปาปํ นาม ยนฺตํ
"ปาณาติปาโต โข คหปติปุตฺต กมฺมกิเลโส, อทินฺนาทานํ ฯเปฯ กาเมสุมิจฺฉาจาโร
ฯเปฯ มุสาวาโท"ติ ๔- เอวํ วิตฺถาเรตฺวา:-
        "ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ,        มุสาวาโท จ วุจฺจติ.
         ปรทารคมนญฺเจว,              นปฺปสํสนฺติ  ปณฺฑิตา"ติ. ๔-
เอวํ คาถาย สงฺคหิตํ กมฺมกิเลสสงฺขาตํ จตุพฺพิธมกุสลํ, ตโต ปาปา. สพฺพา
เจสา ๕- อารติ วิรติ จ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยเวรปฺปหานาทินานปฺปการวิเสสาธิคม-
เหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. "ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โข คหปติปุตฺต อริยสาวโก"ติ
อาทีนิ เจตฺถ สุตฺตานิ อนุสฺสริตพฺพานิ.
         มชฺชปานา จ สํยโม นาม ปุพฺเพ วุตฺตสุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา
เวรมณิยา เอเวตํ อธิวจนํ. ยสฺมา ปน มชฺชปายี อตฺถํ น ชานาติ, ธมฺมํ น
ชานาติ, มาตุ อนฺตรายํ กโรติ, ปิตุ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกานมฺปิ อนฺตรายํ
กโรติ, ทิฏฺฐธมฺเม ๖- ครหํ สมฺปราเย ทุคฺคตึ อปราปริยาเยน ๗- อุมฺมาทํ ๘-
ปาปุณาติ. มชฺชปานา ปน สํยโม เตสํ โทสานํ วูปสมํ ตพฺพิปรีตคุณสมฺปทญฺจ ปาปุณาติ,
ตสฺมา อยํ มชฺชปานา สํยโม มงฺคลนฺติ เวทิตพฺโพ.
         กุสเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปมาโท นาม "กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย
อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา  อนฏฺฐิตริริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา
นิกฺขิตฺตธุรตา อเสวนา ๙- อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท.
โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ปมาโท"ติ ๑๐- เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปติรูปํ เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปภุติ เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. กโรติ
@๔-๔ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๔๕/๑๕๗ สิงฺคาลสุตฺต  ๕ ฉ.ม., อิ. สพฺพาเปสา  ๖ ฉ.ม. ทิฏฺเฐว
@ธมฺเม  ๗ ฉ.ม., อิ. อปราปริเย  ๘ อุมฺมาทญฺจ
@๙ ฉ.ม., อิ. ปาลิ อนาเสวนา  ๑๐ อภิ. วิภงฺค, ๓๕/๘๔๖/๔๒๗ เอกกนิทฺเทส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๕.
วุตฺตสฺส ปมาทสฺส ปฏิปกฺขวเสน ๑- อตฺถโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ สติยา อวิปฺปวาโส
เวทิตพฺโพ. โส นานปฺปการกุสลาธิคมเหตุโต วา ๒- อมตาธิคมเหตุโต วา ๒- มงฺคลนฺติ
วุจฺจติ. ตตฺถ "อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน"ติ ๓- จ, "อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺ"ติ จ,
เอวมาทิ ๔- สตฺถุ สาสนํ อนุสฺสริตพฺพํ.
         เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ปาปา วิรติ, มชฺชปานา สํยโม, กุสเลสุ
ธมฺเมสุ อปฺปมาโทติ ตีณิ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
                นิฏฺฐิตา อารตีติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          -------------
                        คารโวจาติคาถาวณฺณนา
         [๙] อิทานิ คารโว จาติ เอตฺถ คารโวติ ครุภาโว. นิวาโตติ
นีจวุตฺติตา. สนฺตุฏฺฐีติ สนฺโตโส. กตสฺส ชานนตา กตญฺญุตา. กาเลนาติ ขเณน
สมเยน. ธมฺมสฺส สวนํ  ธมฺมสฺสวนํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- คารโว นาม ครุการปฺปโยคารเหสุ
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกอาจริยุปชฺฌายมาตาปิตุเชฏฺฐภาตุภคินีอาทีสุ ๕-
ยถานุรูปํ ครุกาโร ครุกรณํ สคารวตา. สฺวายํ คารโว ยสฺมา สุคติคมนาทีนํ
เหตุ. ยถาห:-
         "ครุกาตพฺพํ ครุกโรติ, มาเนตพฺพํ มาเนติ, ปูเชตพฺพํ ปูเชติ,
    โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา
    ปรมฺมรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส ฯเปฯ
    อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ ยตฺถ ปจฺจาชายติ, ตตฺถ
    ตตฺถ อุจฺจากุลิโน โหตี"ติ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปฏิปกฺขนเยน  ๒-๒ ฉ.ม. จ  ๓ ม.ม. ๑๓/๒๐/๑๖ อฏฺฐกนาครสุตฺต
@๔ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๒๑/๑๙ สามาวตีวตฺถุ
@๕ ฉ.ม.....เชฏฺฐกภาติกภคินีอาทีสุ,
@อิ.....อาจริยูปชฺฌายมาติปิติเชฏฺฐภาติภคินิอาทีสุ
@๖ ม. อุปริ. ๑๔/๒๙๕/๒๖๖ จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๖.
         ยถาห "สตฺติเม ภิกฺขเว อปริหานิยา ธมฺมา. กตเม สตฺต,
สตฺถุสคารวตา"ติ อาทิ, ๑- ตสฺมา มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         นิวาโต นาม นีจมนตา นิวาตวุตฺติตา, ยาย นิวาตวุตฺติตาย
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล นิหตมาโน นิหตทปฺโป ปาทปุญฺฉนโจฬกสโม ฉินฺนวิสาณูสภสโม ๒-
อุทฺธตทาฐสปฺปสโม จ หุตฺวา สณฺโห สขิโล สุขสมฺภาโส จ โหติ,
อยํ นิวาโต นาม. สฺวายํ ยสาทิคุณปฏิลาภเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. อาห จ
"นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, ตาทิโส ลภเต ยสนฺ"ติ เอวมาทิ. ๓-
         สนฺตุฏฺฐี นาม อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, โส ทฺวาทสวิโธ โหติ.
เสยฺยถีทํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ.
เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ.
         ตสฺสายํ ปเภทสํวณฺณา:- อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ
วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ๔- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส
จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต
โอนมติ ๕- วา กิลมติ วา, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน
ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ
ปณีตปจฺจยลาภี โหติ, โส ปตฺตจีวราทีนํ ๖- อญฺญตรํ มหคฺฆํ จีวรํ ลภิตฺวา "อิทํ
เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ พหุสฺสุตานญฺจ อนุรูปนฺ"ติ เตสํ ตํ ทตฺวา ๗- อตฺตนา
สงฺการกูฏา วา อรญฺญโต ๘- วา กุโตจิ นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กริตฺวา
ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐเยว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ๙- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา
พาฬฺหโรคาตงฺกํ  ๑๐- ปาปุณาติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๓๐-๒/๓๐ อปฺปมาทคารวสุตฺต (สยา.)
@๒ ฉ.ม. ปาทปุญฺฉนกโจฬสทิโส ฉินฺนวิสาณอุสภสโม
@๓ ที. ปาฏิ. ๑๑/๒๗๓/๑๖๗ สิงฺคาลกสุตฺต  ๔ ก. ปฏฺเฐติ  ๕ ฉ.ม.โอณมติ  ๖ ฉ.ม.,
@อิ. ปฏฺฏจีวราทินํ  ๗ ฉ.ม., อิ. เตสํ ทตฺวา  ๘ ฉ.ม., อิ. อญฺญโต  ๙ ก. ปฏฺเฐติ
@เอวมุปริปิ  ๑๐ ฉ.ม., อิ. คาฬฺหํ โรคาตงฺกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๗.
สปฺปิมธุขีราทีนิ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐ นาม ๑- โหติ,
อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส
"อยํ ปิณฺฑปาโต เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ อญฺเญสญฺจ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ วินา
อยาเปนฺตานํ สพฺรหฺมจารีนํ อนุรูโป"ติ เตสํ ตํ ๒- ทตฺวา อตฺตนา ปิณฺฑาย
จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         อิธ ปน ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปาปุณาติ, โส เตเนว สนฺตุสฺสติ, ปุน
อญฺญํ สุนฺทรตรมฺปิ ปาปุณนฺตํ น คณฺหาติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ, นิวาตเสนาสเน วสนฺโต อติวิย ปิตฺตโรคาทีหิ
อาตุรียติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ปาปุณเก สวาตสีตลเสนาสเน ๓-
วสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส.
อปโร ภิกฺขุ สุนฺทรํ เสนาสนํ สมฺปตฺตมฺปิ ๔- น สมฺปฏิจฺฉติ "สุนฺทรํ
เสนาสํ ปมาทฏฺฐานํ, ตตฺร นิสินฺนสฺส ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส จ
ปุน ปฏิพุชฺฌโต กามวิตกฺโก สมุทาจรตี"ติ. โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺข-
มูลปณฺณกุฏีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิวสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ หรีตกํ วา อามลกํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญฺเญหิ ลทฺธํ สปฺปิมธุผาณิตาทิมฺปิ น ปตฺเถติ, ๕- ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ,
อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ภิกฺขุ อาพาธิโก โหติ,
เตเลนตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต
เตเลน เภสชฺชํ กตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส
คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ เอกสฺมึ ภาชเน ปูติมุตฺตหรีตกํ
ฐเปตฺวา เอกสฺมึ จตุมธุรํ "คณฺหาหิ ๖- ภนฺเต ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสํ
ทฺวินฺนํ อญฺญตเรนปิ พฺยาธิ วูปสมติ. อถ "ปูติมุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สนฺตุฏฺโฐ ว  ๒ ฉ.ม. ตํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. ปาปุณเน สวาเต สีตลเสนาสเน, อิ. ปาปุณนเก ปวาตสีตลเสนาสเน
@๔ ฉ.ม., อิ. ปตฺตมฺปิ  ๕ ก. ปฏฺเฐติ เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม., อิ. คณฺหถ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๘.
วณฺณิตนฺ"ติ ๑- อยญฺจ ๒- "ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา, ตตฺถ เต ยาวชีวํ
อุสฺสาโห กรณีโยติ วุตฺตนฺ"ติ ๓- จ จินฺเตนฺโต จตุมธุรเภสชฺชํ ปฏิกฺขิปิตฺวา
ปูติมุตฺตหรีตเกน ๔- เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ ปรมสนฺตุฏฺโฐว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
         เอวํปเภโท สพฺโพเปโส สนฺโตโส สนฺตุฏฺฐีติ วุจฺจติ. สา
อตฺริจฺฉตามหิจฺฉตาปาปิจฺฉตาทีนํ ปาปธมฺมานํ ปหานาธิคมเหตุโต สุคติเหตุโต
อริยมคฺคสมฺภารภาวโต จาตุทฺทิสาทิภาวเหตุโต จ มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา. อาห จ:-
               "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,
                สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนา"ติ เอวมาทิ. ๕-
         กตญฺญุตา นาม อปฺปสฺส วา พหุสฺส วา เยน เกนจิ กตสฺส
อุปการสฺส ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรณภาเวน ชานนตา. อปิจ เนรยิกาทิทุกฺขปริตฺตานโต ๖-
ปุญฺญานิ เอว ปาณินํ พหูปการานิ, ยโต ๗- เตสมฺปิ อุปการานุสฺสรณตา
กตญฺญุตาติ เวทิตพฺพา. สา สปฺปุริเสหิ ปสํสนียาทินานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต
มงฺคลนฺติ วุจฺจติ. อาห จ "เทฺวเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา ทุลฺลภา โลกสฺมึ, กตเม
เทฺว, โย จ ปุพฺพการี โย จ กตญฺญูกตเวที"ติ. ๘-
         กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นาม ยสฺมึ กาเล อุทฺธจฺจสหคตํ จิตฺตํ โหติ,
กามวิตกฺกาทีนํ วา อญฺญตเรน อภิภูตํ, ตสฺมึ กาเล เตสํ วิโนทนตฺถํ ธมฺมสฺสวนํ.
อปเร อาหุ "ปญฺจเม ปญฺจเม ทิวเส ธมฺมสฺสวนํ กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นาม.
ยถาห อายสฺมา อนุรุทฺโธ  `ปญฺจาหิกํ โข ปน มยํ ภนฺเต สพฺพรตฺตึ ธมฺมิยา
กถาย สนฺนิสีทามา'ติ. ๙-
         อปิจ ยสฺมึ กาเล กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา สกฺกา โหติ ๑๐-
อตฺตโน กงฺขาปฏิวิโนทนกรํ ๑๑-  ธมฺมํ โสตุํ, ตสฺมึ กาเลปิ ธมฺมสฺสวนํ กาเลน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วณฺณิตํ  ๒ ฉ.ม. จ  ๓ วิ. มหา. ๔/๑๒๘/๑๓๙ มหาขนฺธก
@๔ ก. มุตฺตหรีตเกน  ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓ ขคฺควิสาณสุตฺต  ๖ ฉ.ม....ปริตฺตาณโต
@๗ ฉ.ม. ตโต  ๘ องฺ. ทุก. ๒๐/๑๒๐/๘๓ อาสาทุปฺปชหวคฺค
@๙ ม.มู. ๑๒/๓๒๗/๒๙๑ จูฬโคสิงฺคสุตฺต, วิ. มหา. ๕/๔๖๖/๒๕๐ ปาจีนวํสทายคมนกถา
@๑๐ ก. โหติ สทฺโท น ทิสสฺติ  ๑๑ ฉ.ม. กงฺขาวิโนทกํ, อิ. กงฺขาปฏิวิโนทกํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๒๙.
ธมฺมสฺสวนนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถาห "เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ
ปริปญฺหตี"ติ อาทิ. ๑- ตเทตํ กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นีวรณปฺปหานจตุรานิสํส-
อาสวกฺขยาธิคมาทนานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
         "ยสฺมึ ภิกฺขเว สมเย อริยสาวโก อฏฺฐิกตฺวา มนสิกตฺวา
    สพฺพเจตโส ๒- สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ปญฺจสฺส นีวรณา
    ตสฺมึ สมเย น โหนฺตี"ติ จ ๓-
         "โสตานุคตานํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ ฯเปฯ สุปฏิวิทฺธานํ จตฺตาโร
    อานิสํสา ปาฏิกงฺขา"ติ จ. ๔-
         "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว กาลา กาเลน ๕- สมฺมาภาวิยมานา
    สมฺมาอนุปริวตฺติยมานา อนุปุพฺเพน อาสวานํ ขยํ ปาเปนฺติ. กตเม จตฺตาโร?
    กาเลน ธมฺมสฺสวนนฺ"ติ จ เอวมาทิ. ๖-
         เอวมิมิสฺสา คาถาย คารโว, นิวาโต, สนฺตุฏฺฐี, กตญฺญุตา, กาเลน
ธมฺมสฺสวนนฺติ ปญฺจ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
              นิฏฺฐิตา คารโว จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                           -----------
                        ขนฺตี จาติคาถาวณฺณนา
         [๑๐]  อิทานิ ขนฺตี จาติ เอตฺถ ขมนํ ขนฺติ. ปทกฺขิณคฺคาหิตาย
สุขํ วโจ อสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส กมฺมํ โสวจสฺสํ, โสวจสฺสสฺส ภาโว
โสวจสฺสตา. กิเลสานํ สมิตตฺตา สมณา. ทสฺสนนฺติ เปกฺขนํ. ธมฺมสฺส สากจฺฉา
ธมฺมสากจฺฉา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ขนฺติ นาม อธิวาสนขนฺติ,
ยาย ๗- สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺเต วธพนฺธนาทีหิ วา
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปาฏิ. ๑๑/๓๕๘/๒๖๒ ทสุตฺตรสุตฺต  ๒ ฉ.ม. สพฺพํ เจตสา
@๓ สํ. มหา. ๑๙/๒๑๙/๘๕ โพชฺฌงฺคสํยุตฺต  ๔ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๑/๒๑๐ โสตานุคตสุตฺต
@๕ ฉ.ม. ภิกฺขเว ธมฺมา กาเลน กาลํ สมฺมาภาวิยมานา... อิ. ภิกฺขเว ธมฺมา กาเลน
@สมฺมา...  ๖ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๔๗/๑๕๙ ทุติยกาลสุตฺต  ๗ ฉ.ม. ตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๐.
วิหึสนฺเต ๑- ปุคฺคเล อสุณนฺโต วิย จ อปสฺสนฺโต วิย จ นิพฺพิกาโร โหติ
ขนฺติวาที วิย. ยถาห:-
        "อหุ อตีตมทฺธานฺ          สมโณ ขนฺติทีปโน.
         ตํ ขนฺติยาเยว ฐิตํ        กาสิราชา อเฉทยี"ติ. ๒-
       ภทฺรกโต วา มนสิกโรติ ตโต อุตฺตรึ อปราธาภาเวน อายสฺมา
ปุณฺณตฺเถโร วิย. ยถาห โส:-
        "สเจ มํ  ภนฺเต สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ
         ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ สุภทฺทกา วติเม
         สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา
         มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม ปาณินา ปหารํ เทนฺตี"ติ อาทิ. ๓-
       ยาย จ สมนฺนาคโต อิสีนมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห สรภงฺโค อิสิ:-
               "โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ,
                มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ.
                สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ,
                เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต"ติ ๔-
       เทวตานมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห สกฺโก เทวานมินฺโท:-
        "โย หเว พลวา สนฺโต,    ทุพฺพลสฺส ติติกฺขติ
         ตมาหุ ปรมํ ขนฺตึ,        นิจฺจํ ขมติ ทุพฺพโล"ติ. ๕-
       พุทฺธานมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห ภควา:-
        "อกฺโกสํ วธพนฺธญฺจ,       อทุฏฺโฐ โย ติติกฺขติ.
         ขนฺติพลํ พลาณิกํ,         ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺ"ติ. ๖-
       สา ปเนสา ขนฺติ เอเตสญฺจ อิธ วณฺณิตานํ อญฺเญสญฺจ คุณานํ
อธิคมเหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิเหสนฺเต  ๒ ขุ.ชา. จตุกฺก. ๒๗/๕๕๒/๑๓๗ (สยา),
@๓ ม. อุปริ. ๑๔/๓๙๖/๓๔๑-๒, สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๕/๗๗ (สยา)
@๔ ขุ.ชา. จตฺตาลีส. ๒๗/๒๔๕๘/๕๓๘ สรภงฺคชาตก (สฺยา)
@๕ สํ. สคา. ๑๕/๒๕๐-๑/๒๖๖-๒๖๙ ๖ ขุ. ธมฺม. ๒๕/๓๙๙/๘๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๑.
         โสวจสฺสตา นาม สหธมฺมิกํ วุจฺจมาเน วิกฺเขปํ วา ตุณฺหีภาวํ วา
คุณโทสจินฺตนํ วา อนาปชฺชิตฺวา อติวิย อาทรญฺจ คารวญฺจ นีจมนญฺจ ๑-
ปุรกฺขิตฺวา สาธูติ วจนกรณตา. สา สพฺรหฺมจารีนํ สนฺติกา โอวาทานุสาสนิปฺปฏิลาภ-
เหตุโต โทสปฺปหานคุณาธิคมเหตุโต จ มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         สมณานํ ทสฺสนํ นาม อุปสมิตกิเลสานํ ภาวิตกายวจีจิตฺตปญฺญานํ
อุตฺตมทมถสมถสมนฺนาคตานํ ปพฺพชิตานํ อุปสงฺกมนูปฏฺฐานานุสฺสรณสวนทสฺสนํ,
สพฺพมฺปิ ลามกเทสนาย ๒- ทสฺสนนฺติ วุตฺตํ, ตํ มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา?
พหูปการตฺตา. อาห จ "ทสฺสนมฺปหํ ภิกฺขเว เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการนฺติ ๓-
วทามี"ติ อาทิ. ๔- ยโต หิตกาเมน กุลปุตฺเตน สีลวนฺเต ภิกฺขู ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต
ทิสฺวา ยทิ เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ยถาพลํ เทยฺยธมฺเม ปฏิมาเนตพฺพา. ๕- ยทิ นตฺถิ,
ปญฺจปติฏฺฐิตํ กตฺวา วนฺทิตพฺพา. ตสฺมึปิ อสมฺปชฺชมาเน อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา
นมสฺสิตพฺพา, ตสฺมึปิ อสมฺปชฺชมาเน ปสนฺนจิตฺเตน ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสิตพฺพา. เอวํ
ทสฺสนมูลเกนาปิ หิ ปุญฺเญน อเนกานิ ชาติสหสฺสานิ จกฺขุมฺหิ  โรโค วา โทโส ๖-
วา อุสฺสทา วา ปีฬกา วา น โหนฺติ, วิปฺปสนฺนานิ ปญฺจวณฺณสสฺสิริกานิ
โหนฺติ. จกฺขูนิ รตนวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิกวาฏสทิสานิ, สตสหสฺสกปฺปมตฺตํ เทเวสุ
จ มนุสฺเสสุ จ สพฺพสมฺปตฺตีนํ ลาภี โหติ. อนจฺฉริยญฺเจตํ, ยํ มนุสฺสภูโต
สปญฺญชาติโก สมฺมา ปวตฺติเตน สมณทสฺสนมเยน ปุญฺเญน เอวรูปํ วิปากสมฺปตฺตึ
อนุภเวยฺย, ยตฺถ ติรจฺฉานคตานมฺปิ เกวลํ สทฺธามตฺตกชนิตสฺส ๗- สมณทสฺสนสฺส
เอวํ วิปากสมฺปตฺตึ วณฺณยนฺติ.
                    อุลูโก ๘- มณฺฑลกฺขิโก
                    เวทิยเก ๙- จิรทีฆวาสิโก.
                    สุขิโต วต โกสิโย อยํ,
                    กาลุฏฺฐิตํ ปสฺสติ พุทฺธวรํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. นีจมนตญฺจ  ๒ ฉ.ม. โอมกเทสนาย, ม. วิลาสิตเทสนาย
@๓ ฉ.ม. พหูปการํ, อิ. พหุการํ  ๔ ขุ. อิติ. ๒๕/๑๐๔/๓๒๓ สีลสมฺปนฺนสุตฺต.
@๕ ฉ.ม., อิ. เทยฺยธมฺเมน ปติมาเนตพฺพา  ๖ ฉ.ม. ทาโห
@๗ ฉ.ม. สทฺธามตฺตเกน กตสฺส  ๘ ก. อุลฺลุกโก, อิ. อุลูกโก  ๙ ม. เวทิสเก
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๒.
            มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา       ภิกฺขุสํเฆ อนุตฺตเร
            กปฺปานํ ๑- สตสหสฺสานิ     ทุคฺคตึ โส น คจฺฉติ. ๒-
            เทวโลกา จวิตฺวาน ๓-     กุสลกมฺเมน โจทิโต.
            ภวิสฺสติ อนนฺตญาโณ        โสมนสฺโสติ วิสฺสุโตติ. ๔-
         กาเลน ธมฺมสากจฺฉา นาม ปโทเส วา ปจฺจูเส วา เทฺว สุตฺตนฺติกา
ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ สุตฺตนฺตํ สากจฺฉนฺติ, วินยธรา วินยํ, อภิธมฺมิกา อภิธมฺมํ,
ชาตกภาณกา ชาตกํ, อฏฺฐกถิกา อฏฺฐกถํ, ลีนุทฺธตวิจิกิจฺฉาปเรตจิตฺตวิโสธนตฺถํ วา
ตมฺหิ ตมฺหิ กาเล สากจฺฉนฺติ, อยํ กาเลน ธมฺมสากจฺฉา. สา อาคมพฺยตฺติอาทีนํ
คุณานํ เหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจตีติ.
         เอวมิมิสฺสา คาถาย ขนฺตี จ ๕- โสวจสฺสตา สมณานญฺจ ทสฺสนํ
กาเลน ธมฺมสากจฺฉาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
               นิฏฺฐิตา ขนฺตี จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                           -----------
                        ตโป จาติคาถาวณฺณนา
         [๑๑] อิทานิ ตโป จาติ เอตฺถ ปาปเก ธมฺเม ตปตีติ ตโป.
พฺรหฺมํ จริยํ พฺรหฺมจริยํ พฺรหฺมานํ วา จริยํ พฺรหมจริยํ. เสฏฺฐจริยนฺติ วุตฺตํ
โหติ. อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ อริยสจฺจานทสฺสนํ. อริยสจฺจานิ ทสฺสนนฺติปิ เอเก,
ตํ น สุนทรํ. นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ, สจฺฉิกรณํ สจฺฉิกิริยา, นิพฺพานสฺส
สจฺฉิกิริยา นิพฺพานสจฺฉิกิริยา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ตโป นาม อภิชฺฌาโทมนสฺสาทีนํ
ตปนโต อินฺทฺริยสํวโร, โกสชฺชสฺส วา ตปนโต วิริยํ, เตหิ
สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาตาปีติ วุจฺจติ. สฺวายํ อภิชฺฌาทิปฺปหานฌานาทิปฏิลาภเหตุโต
มงฺคลนฺติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. กปฺปานิ  ๒ ฉ.ม. ทุคฺคเตโส น คจฺฉติ  ๓ ฉ.ม. ส เทวโลกา จวิตฺวา
@๔ ปปญฺจสูทนี ๒/๒๒ อิธ จ ปสฺสิตพฺพํ  ๕ ฉ.ม. จ สทฺโท น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๓.
         พฺรหฺมจริยํ นาม เมถุนวิรติสมณธมฺมสาสนมคฺคานํ อธิวจนํ. ตถา หิ
"อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี โหตี"ติ เอวมาทีสุ ๑- เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ
วุจฺจติ. "ภควติ โน อาวุโส พฺรหมฺจริยํ วุสฺสตีติ เอวมาวุโส"ติ เอวมาทีสุ ๒-
สมณธมฺโม. "น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว เม อิทํ พฺรหฺมจริยํ
น อิทฺธญฺเจว ภวิสฺสติ ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๓- สาสนํ.
"อยเมว โข ภิกฺขเว ๔- อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ. เสยฺยถีทํ?
สมฺมาทิฏฺฐี"ติ เอวมาทีสุ ๕- มคฺโค. อิธ ปน อริยสจฺจทสฺสเนน ปรโต มคฺคสฺส
สงฺคหิตตฺตาว ๖- อวเสสํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏติ. ตญฺเจตํ อุปรูปริ นานปฺปการวิเสสาธิคม-
เหตุโต มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
         อริยสจฺจาน ทสฺสนํ นาม กุมารปเณฺห ๗- วุตฺตานํ ๘- จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ
อภิสมยวเสน มคฺคทสฺสนํ, ตํ สํสารทุกฺขวีติกฺกมเหตุโต มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
         นิพฺพานสจฺฉิกิริยา นาม อิธ อรหตฺตผลํ นิพฺพานนฺติ อธิปฺเปตํ.
ตมฺปิ หิ ปญฺจคติวาเนน ๙- วานสญฺญิตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานนฺติ
วุจฺจติ, ตสฺส ปตฺติ วา ปจฺจเวกขณา วา สจฺฉิกิริยาติ วุจฺจติ. อิตรสฺส ปน
นิพฺพานสฺส อริยสจฺจานทสฺสเนเนว สจฺฉิกิริยา สิทฺธา, เตเนตํ อิธ อนธิปฺเปตํ
เอวเมสา นิพฺพานสจฺฉิกิริยา จ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราทิเหตุโต ๑๐- มงฺคลนฺติ
เวทิตพฺพาติ.
         เอวมิมิสฺสา คาถาย ตโป จ พฺรหฺมจริยํ จ อริยสจฺจานทสฺสนํ ๑๑-
นิพฺพานสจฺฉิกิริยาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
              นิฏฺฐิตา ตโป จาติ อิมิสฺสา  คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                           -----------
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๘/๔; ๑๙๔/๖๔, ม.มู. ๑๒/๒๙๒/๒๕๖  ๒ ม.มู. ๑๒/๒๕๗/๒๑๗ รถวินีตสุตฺต.
@๓ ที. มหา. ๑๐/๑๖๘/๙๕, สํ. มหา. ๑๙/๘๒๒/๒๒๙, ขุ.อุ. ๒๕/๕๑/๑๘๓
@๔ ฉ.ม., อิ. ภิกขุ  ๕ สํ. มหา. ๑๙/๖/๖ มคฺคสํยุตฺต.  ๖ ฉ.ม., อิ. สงฺคหิตตฺตา
@๗ อิ. กุมารกปเญฺหสุ  ๘ สี. วุตฺตตฺถานํ  ๙ ฉ.ม. ปญฺจคติวานเนน
@๑๐ ฉ.ม. ทิฏฺฐธมฺมิกสุข....  ๑๑ ฉ.ม. ตโป, พฺรหฺจริยํ, อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๔.
                    ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ คาถาวณฺณนา
         อิทานิ ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ เอตฺถ ผุฏฺฐสฺสาติ ผุสิตสฺส ฉุปิตสฺส
สมฺปตฺตสฺส. โลเก ธมฺมา โลกธมฺมา, ยาว โลกปฺปวตฺติ, ตาว อนิวตฺติกา ๑-
ธมฺมาติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตนฺติ มโน มานสํ. ยสฺสาติ นวสฺส วา มชฺฌิมสฺส
วา เถรสฺส วา. น กมฺปตีติ น จลติ น เวธติ. อโสกนฺติ นิสฺโสกํ
อพฺพูฬฺหโสกสลฺลํ. วิรชนฺติ วิคตรชํ วิทฺธํสิตรชํ. ๒- เขมนฺติ อภยํ นิรูปทฺทวํ.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
         อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหิ จิตฺตํ
ยสฺส น กมฺปติ นาม ยสฺส ลาภาลาภาทีหิ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ ผุฏฺฐสฺส
อชฺโฌตฺถตสฺส ๓- จิตฺตํ น กมฺปติ น จลติ น เวธติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ เกนจิ
ธมฺเมน อกมฺปนียํ โลกุตฺตรมคฺคภาวาวหนโต ๔- มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ. กสฺส จ
เอเตหิ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตํ น กมฺปติ? อรหโต ขีณาสวสฺส, น อญฺญสฺส กสฺสจิ.
วุตฺตญฺเจตํ ๕-:-
              "เสโล ยถา เอกกฺฆโน  วาเตน น สมีรติ.
               เอวํ รูปา รสา สทฺทา  คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
               อิฏฺฐา ธมฺมา อนิฏฺฐา จ นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน.
               ฐิตจิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ      วยญฺจสฺสานุปสฺสตี"ติ. ๖-
         อโสกํ นาม ขีณาสวสฺเสว จิตฺตํ. ตญฺหิ โย ๗- "โสโก โสจนา
โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปรินิชฺฌายิตตฺตนฺ"ติ อาทินา ๘- นเยน
วุจฺจติ โสโก, ตสฺส อภาวโต อโสกํ. เกจิ นิพฺพานํ วทนฺติ, ตํ ปุริมปเทน
นานุสนฺธิยติ. ยถา จ อโสกํ, เอวํ วิรชํ เขมนฺติ ๙- ขีณาสวสฺเสว จิตฺตํ. ตญฺหิ
ราคโทสโมหรชานํ วิคตตฺตา วิรชํ, จตูหิ จ โยเคหิ เขมตฺตา เขมํ, ยโต
เอตํ เตน เตนากาเรน ตมฺหิ ปวตฺติกฺขเณ คเหตฺวา นิทฺทิฏฺฐวเสน ติวิธํ ๑๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิวตฺตกา  ๒ อิ.สี. วิทฺธสฺตรชํ  ๓ ฉ.ม., อิ. อชฺโฌตฺถตสฺส
@๔ ฉ.ม., อิ. เกนจิ อกมฺปนียโลกุตฺตมภาวาวหนโต  ๕ ฉ.ม. วุตฺตเญฺหตํ
@๖ วินย, มหา. ๕/๒๔๔/๘ จมฺมกฺขนฺธก. ๗ ฉ.ม. ยฺวายํ
@๘ อภิ. วิภงฺค. ๒๕/๑๙๔, ๒๓๗/๑๑๘, ๑๖๔ สจฺจวิภงฺค...  ๙ ฉ.ม. เขมนฺติปิ
@๑๑ ฉ.ม. ติวิธมฺปิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๕.
จิตฺตํ อปฺปวตฺตกฺขนฺธตาทิโลกุตฺตมภาวาวหนโต อาหุเนยฺยาทิภาวาวหนโต จ
มงฺคลนฺติ เวทิตพฺพํ.
         เอวมิมิสฺสา คาถาย อฏฺฐโลกธมฺเมหิ อกมฺปิตจิตฺตํ, อโสกจิตฺตํ,
วิรชจิตฺตํ, เขมจิตฺตนฺติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
           นิฏฺฐิตา ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
                          ------------
                       เอตาทิสานีติ คาถาวณฺณนา
         [๑๓] เอวํ ภควา อเสวนา จ พาลานนฺติ อาทีหิ ทสหิ คาถาหิ
อฏฺฐตึส มงฺคลานิ กเถตฺวา อิทานิ เอตาเนว อตฺตนา วุตฺตมงฺคลานิ ๑- ถุนนฺโต
"เอตาทิสานิ กตฺวานาติ อิมํ อวสานคาถมภาสิ.
         ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนา:- เอตาทิสานีติ อีทิสานิ ๒- มยา วุตฺตปฺปการานิ
พาลานมเสวนาทีนิ. กตฺวานาติ กตฺวา. กตฺวาน กตฺวา กริตฺวาติ หิ อตฺถโต
อนญฺญํ. สพฺพตฺถมปราชิตาติ สพฺพตฺถ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมารปฺปเภเทสุ
จตูสุ ปจฺจตฺถิเกสุ เอเกนปิ อปราชิตา หุตฺวา, สยเมว เต จตฺตาโร มาเร
ปราชิตฺวาติ ๓- วุตฺตํ โหติ. มกาโร เจตฺถ ปทสนฺธิกรณมตฺโตติ ๔- วิญฺญาตพฺโพ.
         สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺตีติ เอตาทิสานิ มงฺคลานิ กตฺวา จตูหิ
มาเรหิ อปราชิตา หุตฺวา สพฺพตฺถ อิธโลกปรโลเกสุ ฐานจงฺกมาทีสุ จ โสตฺถึ
คจฺฉนฺติ, พาลเสวนาทีหิ เย อุปฺปเชยฺยุํ อาสววิฆาตปริฬาหา, เตสํ อภาวา โสตฺถึ
คจฺฉนฺติ, อนุปทฺทวา ๕- อนุปสคฺคา ๕- เขมิโน อปฺปฏิภยา คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
อนุนาสิโก เจตฺถ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
         ตนฺเตสํ มงฺคลมุตฺตมนฺติ อิมินา คาถาปเทน ภควา เทสนํ
นิฏฺฐาเปสิ. กถํ? เอวํ เทวปุตฺต เย เอตาทิสานิ กโรนฺติ, เต ยสฺมา สพฺพตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ยถาวุตฺตมงฺคลานิ  ๒ ฉ.ม., อิ. เอตานิ อีทิสานิ  ๓ ฉ.ม., อิ.  ปราเชตฺวาติ
@๔ ฉ.ม. ปทสนฺธิกรมตฺโตติ  ๕-๕ ฉ.ม., อิ. อนุปทฺทุตา อนุปสฏฺฐา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๖.
โสตฺถึ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตํ พาลานํ อเสวนาทิ อฏฺฐตึสวิธมฺปิ เตสํ เอตาทิสการกานํ
มงฺคลมุตฺตมํ เสฏฺฐํ ปวรนฺติ คณฺหาหีติ.
         เอวญฺจ ภควตา นิฏฺฐาปิตาย เทสนาย ปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตาโย
อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลปฺปตฺตานํ ๑- คณนา
อสงฺเขยฺยา อโหสิ. อถ ภควา ทุติยทิวเส อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อิมํ ปน
อานนฺท รตฺตึ อญฺญตรา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา มงฺคลปญฺหํ ปุจฺฉิ, อถสฺสาหํ
อฏฺฐตึส มงฺคลานิ อภาสึ, อุคฺคณฺหาหิ อานนฺท อิมํ มงฺคลปริยายํ, อุคฺคเหตฺวา
ภิกฺขู วาเจหี"ติ. เถโร อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขู วาเจสิ. ตยิทํ อาจริยปรมฺปราย อาภตํ
ยาว อชฺชตฺตนา ปวตฺตติ, เอวมิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ
พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาวเทว มนุสฺเสหิ ๒- สุปกาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
         อิทานิ เอเตเสฺวว มงฺคเลสุ ญาณปริจยปาฏวตฺถํ อยํ อาทิโต ปภูติ
โยชนา:-
         เอวมิเม อิธโลกปรโลกโลกุตฺตรสุขกามา สตฺตา พาลชนเสวนํ ปหาย,
ปณฺฑิเต นิสฺสาย, ปูชเนยฺเย ปูเชตฺวา, ปฏิรูปเทสวาเสน ปุพฺเพ กตปุญฺญตาย จ
กุสลปฺปวตฺติยํ โจทิยมานา, อตฺตานํ สมฺมาปณิธาย พาหุสจฺจสิปฺปวินเยหิ
อลงฺกตตฺตภาวา, วินยานุรูปํ สุภาสิตํ ภาสมานา, ยาว คิหิภาวํ น วิชหนฺติ, ตาว
มาตาปิตุปฏฺฐาเนน ๓- โปราณํ อิณมูลํ วิโสธยมานา, ปุตฺตทารสงฺคเหน นวํ อิณมูลํ
ปโยชยมานา, อนากุลกมฺมนฺตตาย ธนธญฺญาทิสมิทฺธึ ปาปุณนฺตา, ทาเนน โภคสารํ
ธมฺมจริยาย ชีวิตสารญฺจ คเหตฺวา, ญาติสงฺคเหน สกชนหิตํ อนวชฺชกมฺมนฺตตาย
ปรชนหิตญฺจ กโรนฺตา, ปาปวิรติยา ปรูปฆาตํ มชฺชปานสํยเมน อตฺตูปฆาตญฺจ
วิวชฺเชตฺวา, ธมฺเมสุ อปฺปมาเทน กุสลปกฺขํ วฒฺเฒตฺวา, วฑฺฒิตกุสลตาย
คิหิพฺยญฺชนํ โอหาย ปพฺพชิตภาเว ฐิตาปิ พุทฺธพุทฺธสาวกูปชฺฌายาจริยาทีสุ ๔-
คารเวน นิวาเตน จ วตฺตสมฺปทํ อาราเธตฺวา, ปรมสนฺตุฏฺฐิยา ปจฺจยเคธํ
ปหาย, กตญฺญุตาย สปฺปุริสภูมิยํ ฐตฺวา, ธมฺมสวเนน ลีนจิตฺตํ ๕- ปหาย, ขนฺติยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ผลสมฺปตฺตานํ  ๒ ฉ.ม., อิ. ยาว เทวมนุสฺเสหิ
@๓ ฉ.ม. มาตาปิตูปฏฺฐาเนน, อิ. มาตาปิตุอุปฏฺฐาเนน
@๔ ฉ.ม. พุทฺธสาวกูปชฺฌายาจริยาทีสุ, อิ. พุทฺธพุทฺธสาวกูปชฺฌาจริยาทีสุ  ๕ ฉ.ม.,
@อิ. จิตฺตลีนตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๑๓๗.
สพฺพปริสฺสเย อภิภวิตฺวา โสวจสฺสตาย สนาถมตฺตานํ กตฺวา สมณทสฺสเนน
ปฏิปตฺติโยคํ ๑- ปสฺสนฺตา, ธมฺมสากจฺฉาย กงฺขฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ
ปฏิวิโนเทตฺวา อินฺทฺริยสํวรตเปน สีลวิสุทฺธึ ปตฺวา ๒- สมณธมฺมพฺรหฺมจริเยน
จิตฺตวิสุทฺธึ ปตฺวา ๒- ตโต อปรา จ จตสฺโส วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา, ๓- อิมาย
ปฏิปทาย อริยสจฺจทสฺสนปริยายํ ๔- ญาณทสฺสนวิสุทฺธึ ปตฺวา อรหตฺตผลสงฺขยํ ๕-
นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, ยํ สจฺฉิกตฺวา สิเนรุปพฺพโต วิย วาตวุฏฺฐีหิ อฏฺฐหิ
โลกธมฺเมหิ อวิกมฺปมานจิตฺตา อโสกา วิรชา เขมิโน โหนฺติ, เย จ เขมิโน โหนฺติ, เต
สพฺพตฺถ เอเกนปิ อปราชิตา โหนฺติ, สพฺพตฺถ จ โสตฺถึ คจฺฉนฺติ. เตนาห
ภควา:-
         "เอตาทิสานิ กตฺวาน     สพฺพตฺถมปราชิตา.
         สพฺพตฺถ  โสตฺถึ คจฺฉนฺติ   ตนฺเตสํ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ.
             ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถาย
                มงฺคลสุตฺตวณฺณนา  นิฏฺฐิตา.
                    ----------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปฏิปตฺติปโยคํ  ๒-๒ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. สมฺปาเทนฺตา  ๔ สี. อริยสจฺจทสฺสนปริโยสานํ  ๕ อิ. อรหตฺตผลสงฺขาตํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๑๒๑-๑๓๗.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=17&A=3188&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=3188&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=5
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=41
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=45
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=45
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25