อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค ๓- อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
อรหตฺตายาติ อคฺคผลปฏิลาภาย. ธมฺมํ เทเสตีติ อาทิกลฺยาณาทิคุณวิเสสยุตฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๔/๔๔๘,ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๕  ๒ สี. สพฺพาการวเสน
@๓ วิสุทธิ. ๑/๒๕๘ (สฺยา)
สีลาทิปฏิปทาธมฺมํ สมถวิปสฺสนาธมฺมเมว วา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ อุปทิสติ
กเถติ.
      สํเวชิโตติ "ธิรตฺถุ วต โภ ปุถุชฺชนภาวสฺส, เยนาหํ อนรหาว สมาโน
อรหาติ อมญฺญึ, สมฺมาสมฺพุทฺธญฺจ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตํ น ชานึ,
ทุชฺชานํ โข ปนิทฺ ชีวิตํ, ทุชฺชานํ มรณนฺ"ติ สํเวคมาปาทิโต, เทวตาวจเนน
ยถาวุตฺเตนากาเรน สํวิคฺคมานโสติ อตฺโถ. ตาวเทวาติ ตสฺมึเยว ขเณ. สุปฺปารกา
ปกฺกามีติ พุทฺโธติ นามสวเนน ๑- อุปฺปนฺนาย พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา สํเวเคน
จ โจทิยมานหทโย สุปฺปารกปฏฺฏนโต สาวตฺถึ อุทฺทิสฺส ปกฺกนฺโต. สพฺพตฺถ
เอกรตฺติปริวาเสนาติ สพฺพสฺมึ มคฺเค เอกรตฺติวาเสเนว อคมาสิ. สุปฺปารกปฏฺกนโต
หิ สาวตฺถี วีสโยชนสเต โหติ, ตญฺจายํ เอตฺตกํ อทฺธานํ เอกรตฺติวาเสน
อคมาสิ. ยถา สุปฺปารกโต นิกฺขนฺโต, ตทเหว สาวตฺถึ สมฺปตฺโตติ.
      กถมฺปนายํ เอวํ อคมาสิ? เทวตานุภาเวน, "พุทฺธานุภาเวนา"ติปิ วทนฺติ.
"สพฺพตฺถ เอกรตฺติปริวาเสนา"ติ ปน วุตฺตตฺตา มคฺคสฺส จ วีสโยชนสติกตฺตา
อนฺตรามคฺเค คามนิคมราชธานีสุ ยตฺถ ยตฺถ รตฺติยํ วสติ, ตตฺถ ตตฺถ ทุติยํ
อรุณํ อนุฏฺฐาเปตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสเนว สาวตฺถึ อุปสงฺกมีติ อยมตฺโถ
ทีปิโต โหตีติ. นยิทํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ. สพฺพสฺมิมฺปิ ๒- วีสโยชนสติเก มคฺเค
เอกรตฺติวาเสนาติ อิสฺส อตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เอกรตฺติมตฺตํ โส สกลสฺมึ
ตสฺมึ มคฺเค วสิตฺวา ปจฺฉิมทิวเส ปุพฺพณฺหสมเย สาวตฺถึ อนุปฺปตฺโตติ.
      ภควาปิ พาหิยสฺส อาคมนํ ญตฺวา "น ตาวสฺส อินฺทฺริยานิ ปริปากํ
คตานิ. ขณนฺตเร ปน ปริปากํ คมิสฺสนฺตี"ติ ตสฺส อินฺทฺริยานํ ปริปากํ
อาคมยมาโน มหาภิกฺขุสํฆปริวุโต ตสฺมึ ขเณ สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. โส จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นามมฺปิ สวเนน  ๒ ฉ.ม. สพฺพสฺมึ
เชตวนํ ปวิสิตฺวา ภุตฺตปาตราเส กายาลสิยวิโมจนตฺถํ อพฺโภกาเส จงฺกมนฺเต
สมฺพหุเล ภิกฺขู ปสฺสิตฺวา "กหํ นุ โข เอตรหิ ภควา"ติ ปุจฺฉิ. ภิกฺขู "ภควา
สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปวิฏิโฐ"ติ วตฺวา ปุจฺฉึสุ "ตฺวํ ปน กุโต อาคโต"ติ.
สุปฺปารกปฏฺฏนโต อาคโตมฺหีติ. ทูรโตสิ อาคโต, นิสีท ตาว ปาเท โธวิตฺวา มกฺเขตฺวา
โถกํ วิสฺสมาหิ, อาคตกาเล สตฺถารํ ทกฺขสีติ. "อหมฺภนฺเต อตฺตโน ชีวิตนฺตรายํ
น ชานามิ, เอกรตฺเตเนวมฺหิ ๑- กตฺถจิปิ จิรํ อฏฺฐตฺวา อนิสีทิตฺวา วีสโยชนสติกํ
มคฺคํ อาคโต, สตฺถารํ ปสฺสิตฺวาว วิสฺสมิสฺสามี"ติ วตฺวา ตรมานรูโป สาวตฺถึ
ปวิสิตฺวา อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ภควนฺตํ ปสฺสิ. เตน วุตฺตํ "เตน
โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ภิกฺขู อพฺโภกาเส จงฺกมนฺติ. อถโข พาหิโย
ทารุจีริโย เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมี"ติอาทิ.
      ตตฺถ กหนฺติ กตฺถ. นูติ สํสเย, โขติ ปทปูรเณ, กสฺมึ นุ โข
ปเทเสติ อตฺโถ. ทสฺสนกามมฺหาติ ทฏฺฐุกามา อมฺห. ๒- มยํ หิ ตํ ภควนฺตํ อนฺโธ
วิย จกฺขุํ, พธิโร วิย โสตํ, มูโค วิย กลฺยาณวากฺกรณํ, หตฺถปาทวิกโล วิย
หตฺถปาเท, ทลิทฺโท วิย ธนสมฺปทํ, ๓- กนฺตารทฺธานํ ปฏิปนฺโน วิย เขมนฺตภูมึ,
โรคาภิภูโต วิย อาโรคฺยํ, มหาสมุทฺเท ภินฺนนาโว วิย มหากุลฺลํ ปสฺสิตุํ
อุปสงฺกมิตุญฺจ อิจฺฉามาติ ทสฺเสติ. ตรมานรูโปติ ตรมานากาโร.
      ปาสาทิกนฺติ พตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตาย
สมนฺตปาสาทิกาย อตฺตโน สรีรโสภาสมฺปตฺติยา รูปกายทสฺสนพฺยาวฏสฺส
ชนสฺส สพฺพภาคโต ปสาทาวหํ. ปสาทนียนฺติ ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณ-
อฏฺฐารสอาเวณิกพุทฺธธมฺมปฺปภุติอปริมาณคุณคณสมนฺนาคตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติยา
สริกฺขกชนสฺส ปสาทนียํ ปสีทิตพฺพยุตฺตํ ปสาทารหํ วา. สนฺตินฺทฺริยนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กติปยทิวเสหิ  ๒ ก. ทสฺสนกามาติ ทฏฺฐุกามา  ๓ สี. รตนสมฺปทํ
จกฺขฺวาทิปญฺจินฺทฺริยโลลภาวาปคมเนน วูปสนฺตปญฺจินฺทฺริยํ. สนฺตมานสนฺติ ฉฏฺฐสฺส
มนินฺทฺริยสฺส นิพฺพิเสวนภาวูปคมเนน วูปสนฺตมานสํ. อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตนฺติ
โลกุตฺตรปญฺญาวิมุตฺติเจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ อุตฺตมํ ทมถํ สมถญฺจ อนุปฺปตฺวา
อธิคนฺตฺวา ฐิตํ. ทนฺตนฺติ สุปริสุทฺธกายสมาจารตาย เจว หตฺถปาทกุกฺกุจฺจาภาวโต
ทวาทิอภาวโต ๑- จ กาเยน ทนฺตํ. คุตฺตนฺติ สุปริสุทฺธวจีสมาจารตาย เจว
นิรตฺถกวาจาภาวโต ทวาทิอภาวโต ๒- จ วาจาย คุตฺตํ. ยตินฺทฺริยนฺติ
สุปริสุทฺธมโนสมาจารตาย อริยิทฺธิโยเคน อพฺยาวฏอปฺปฏิสงฺขานุเปกฺขาภาวโต จ
มนินฺทฺริยวเสน ยตินฺทฺริยํ. นาคนฺติ ฉนฺทาทิวเสน อคมนโต, ปหีนานํ ราคาทิกิเลสานํ
ปุนานาคมนโต, กสฺสจิปิ อาคุสฺส สพฺพถาปิ อกรณโต, ปุนพฺภวสฺส จ อคมนโตติ อิเมหิ
การเณหิ นาคํ. เอตฺถ จ ปาสาทิกนฺติ อิมินา รูปกาเยน ภควโต ปมาณภูตตํ
ทีเปติ, ปสาทนียนฺติ อิมินา ธมฺมกาเยน, สนฺตินฺทฺริยนฺติอาทินา เสเสหิ
ปมาณภูตตํ ทีเปติ. เตน จตุปฺปมาณิเก โลกสนฺนิวาเส อนวเสสโต สตฺตานํ
ภควโต ปมาณภาโว ปกาสิโตติ เวทิตพฺโพ.
      เอวํภูตญฺจ ภควนฺตํ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "จิรสฺสํ วต เม
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทิฏฺโฐ"ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีโร
ปีติวิปฺผาริตวิวฏนิจฺจลโลจโน ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอณตสรีโร ภควโต
สรีรปฺปภาเวมชฺฌํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตตฺถ นิมฺมุชฺชนฺโต ภควโต สมีปํ อุปสงฺกมิตฺวา
ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ภควโต ปาเท สมฺพาหนฺโต ปริจุมฺพนฺโต "เทเสตุ
เม ภนฺเต ภควา ธมฺมนฺ"ติ อาห. เตน วุตฺตํ "ภควโต ปาเท สิรสา
นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ `เทเสตุ เม ภนฺเต ภควา ธมฺมํ, เทเสตุ สุคโต
ธมฺมํ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตาทิภาวโต  ๒ สี. ทวารวาภาวโต
      ตตฺถ สุคโตติ โสภนคมนตฺตา, สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา, สมฺมาคตตฺตา,
สมฺมาคทตฺตา สุคฺโต. คมนมฺปิ หิ คตนฺติ วุจฺจติ, ตญฺจ ภควโต โสภนํ ปริสุทฺธํ
อนวชฺชํ. กึ ปน ตนฺติ? อริยมคฺโค. เตน เหส คมเนน เขมํ ทิสํ อสชฺชมาโน
คโต, อญฺเญปิ คเมตีติ โสภนคมนตฺตา สุคโต. สุนฺทรญฺเจส ฐานํ อมตํ นิพฺพานํ
คโตติ สุนฺทรํ ฐานํ คตตฺตา สุคโต. สมฺมา จ คตตฺตา สุคโต เตน เตน
มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน อปจฺจาคมนโต. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น
        ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต. สกทาคามิ ฯเปฯ
        อรหตฺตมคฺเคน ฯเปฯ น ปจฺจาคจฺฉตีติ สุคโต"ติ. ๑-
      อถวา สมฺมา คตตฺตาติ ตีสุปิ อวตฺถาสุ สมฺมาปฏิปตฺติยา คตตฺตา,
สุปฏิปนฺนตฺตาติ อตฺโถ. ทีปงฺกรปาทมูลโต หิ ปฏฺฐาย ยาว มหาโพธิมณฺฑา, ตาว
สมตึสปารมิปูริตาย สมฺมาปฏิตฺติยา ญาตตฺถจริยาย โลกตฺถจริยาย พุทฺธตฺถจริยาย
โกฏึ ปาปุณิตฺวา สพฺพโลกสฺส หิตสุขเมว ปริพฺรูหนฺโต สสฺสตํ อุจฺเฉทํ กามสุขํ
อตฺตกิลมถนฺติ อิเม อนฺเต อนุปคจฺฉนฺติยา อนุตฺตราย โพชฺฌงฺคภาวนาสงฺขาตาย
มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อริยสจฺเจสุ ตโต ปรํ สมธิคตธมฺมาธิปเตยฺโย ๒-
สพฺพสตฺเตสุ อวิสยาย สมฺมาปฏิปตฺติยา จ คโต ปฏิปนฺโนติ เอวมฺปิ สมฺมาคตตฺตา
สุคโต. สมฺมา เจส คทติ ยุตฺตฏฺฐาเน ยุตฺตเมว วาจํ ภาสตีติ สุคโต. วุตฺตมฺปิ
เจตํ:-
           "กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที วินยวาที นิธานวตึ วาจํ
        ภาสิตา กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสญฺหิตนฺ"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. จูฬ. ๓๐/๑๙๒/๙๙  ๒ สี. สมธิคตธมฺมาธิปเตยฺยาย ๓ ที.สี. ๙/๙/๕,
@ม.อุ. ๑๔/๑๔/๑๓
      อปรมฺปิ วุตฺตํ:-
           "ยา สา วาจา อภูตา อตจฺฉา อนตฺถสญฺหิตา, ยา จ
        ปเรสํ อปฺปิยา อมนาปา, น ตถาคโต ตํ วาจํ ภาสตี"ติอาทิ. ๑-
      เอวํ สมฺมา คทตฺตาปิ สุคโต.
      ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ ยํ ธมฺมสฺส อุปทิสนํ จิรกาลํ มม
ฌานวิโมกฺขาทิหิตาย ตทธิคนฺตพฺพสุขาย จ สิยา. อกาโล โข ตาว พาหิยาติ
ตว ธมฺมเทสนาย น ตาว กาโลติ อตฺโถ. กึ ปน ภควโต สตฺตหิตปฏิปตฺติยา
อกาโลปิ นาม อตฺถิ, ๒- ยโต ภควา กาลวาทีติ? วุจฺจเต:- กาโลติ เจตฺถ
เวเนยฺยานํ อินฺทฺริยปริปากกาโล อธิปฺเปโต. ยสฺมา ปน ตทา พาหิยสฺส อตฺตโน
อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกาปริปกฺกภาโว ทุพฺพิญฺเญยฺโย, ตสฺมา ภควา ตํ อวตฺวา
อตฺตโน อนฺตรวีถิยํ ฐิตภาวมสฺส การณํ อปทิสนฺโต "อนฺตรฆรํ ปวิฏฺฐมฺหา"ติ
อาห. ทุชฺชานนฺติ ทุพฺพิญฺเญยฺยํ. ชีวิตนฺตรายานนฺติ ชีวิตสฺส อนฺตรายกรธมฺมานํ
วตฺตนํ อวตฺตนํ วาติ วตฺตุกาโม สมฺภมวเสน "ชีวิตนฺตรายานนฺ"ติ อาห. ตถา
หิ อเนกปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติชีวํ อเนกรูปา จ ตทนฺตรายา. ๓- วุตฺตํ หิ:-
         "อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ      โก ชญฺญา มรณํ สุเว
          น หิ โน สงฺครนฺเตน     มหาเสเนน มจฺจุนา"ติ. ๔-
      กสฺมา ปนายํ ชีวิตนฺตรายเมว ตาว ปุรกฺขโรติ? นิมิตฺตญฺญุตาย
อทิฏฺฐโกสลฺเลน วา"ติ ๕- เกจิ. อปเร "เทวตาย สนฺติเก ชีวิตนฺตรายสฺส
สุตตฺตา"ติ วทนฺติ. อนฺติมภวิกตฺตา ปน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาห.
น หิ เตสํ อปฺปตฺตารหตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหติ. กึ ปน การณา ภควา ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๘๖/๖๓  ๒ ม. นตฺถิ  ๓ สี. พาธกนฺตรายา
@๔ ม.อุ. ๑๔/๒๗๒/๒๔๑  ๕ อริฏฺฐโกสลฺลเลน จาติ (?)
ธมฺมํ เทเสตุกาโมว ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ "อิมสฺส มํ
ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย สกลสรีรํ ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐํ, ๑- อติพลวา ปีติเวโค,
ธมฺมํ สุตฺวาปิ น ตาว สกฺขิสฺสติ ปฏิวิชฺฌิตุํ. ยาว ปน มชฺฌตฺตุเปกฺขา สณฺฐาติ,
ตาว ติฏฺฐตุ, วีสโยชนสตํ มคฺคํ อาคตตฺตา ทรโถปิสฺส กาเย พลวา, โสปิ ตาว
ปฏิปสฺสมฺภตู"ติ. ตสฺมา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปิ. เกจิ ปน "ธมฺมสฺสวเน อาทรชนนตฺถํ
ภควา เอวมกาสี"ติ วทนฺติ. ตติยวารํ ยาจิโต ปน มชฺฌตฺตุเปกฺขํ ทรถปฏิปสฺสทฺธึ
ปจฺจุปฏฺฐิตญฺจสฺส ชีวิตนฺตรายํ ทิสฺวา "อิทานิ ธมฺมเทสนาย กาโล"ติ จินฺเตตฺวา
"ตสฺมา ติหา"ติอาทินา ๒- ธมฺมเทสนํ อารภิ.
      ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ตฺวํ อุสฺสุกฺกชาโต หุตฺวา อติวิย มํ ยาจสิ, ยสฺมา
วา ชีวิตนฺตรายานํ ทุชฺชานตํ วทสิ, อินฺทฺริยานิ จ เต ปริปากํ คตานิ, ตสฺมา.
ติหาติ นิปาตมตฺตํ. เตติ ตยา. เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพาการํ วทติ.
      สิกฺขิตพฺพนฺติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ติสฺสนฺนมฺปิ สิกฺขานํ วเสน สิกฺขนํ
กาตพฺพํ. ยทา ปน สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต "ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ
ภวิสฺสตี"ติอาทิมาห.
      ตตฺถ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ รูปายตเน จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐมตฺตํ. ยถา
หิ จกฺขุวิญฺญาณํ รูเป รูปมตฺตเมว ปสฺสติ, น อนิจฺจาทิสภาวํ, เอวํ เสสํ.
จกฺขุทฺวาริกวิญฺญาเณน หิ เม ทิฏฺฐมตฺตเมว ภวิสฺสตีติ สิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อถวา
ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน รูปวิชานนนฺติ อตฺโถ. มตฺตนฺติ ปมาณํ.
ทิฏฺฐา มตฺตา เอตสฺสาติ ทิฏฺฐมตฺตํ, จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ
อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา อาปาถคเต รูเป จกฺขุวิญฺญาณํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ
น มุยฺหติ, เอวํ ราคาทิวิรเหน จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว ๓- เม ชวนํ ภวิสฺสติ,
จกฺขุวิญฺญาณปฺปมาเณเนว ชวนํ ฐเปสฺสามีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุฏํ  ๒ ขุ.อุ. ๒๕/๑๐/๑๐๒  ๓ สี..ม.,ก. จกฺขุวิญฺญาเณน รชฺชนมตฺตเมว
      อถวา ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐํ รูปํ, ทิฏฺฐมตฺตํ นาม ตเถว
อุปฺปนฺนํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนสงฺขาตํ จิตฺตตฺตยํ. ยถา ตํ น รชฺชติ
น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ อาปาถคเต รูเป เตเนว สมฺปฏิจฺฉนาทิปฺปมาเณน
ชวนํ อุปฺปาเทสฺสามิ, นาหนฺตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ
ทสฺสามีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ๑- เอเสว นโย สุตมุเต. มุตนฺติ จ
ตทารมฺมณวิญฺญาเณหิ สทฺธึ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนํ เวทิตพฺพํ. วิญฺญาเต
วิญฺญาตมตฺตนฺติ เอตฺถ ปน วิญฺญาตํ นาม มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํ.
ตสฺมึ วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ อาวชฺชนปฺปมาณํ. ยถา อาวชฺชนํ น รชฺชติ น
ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ รชฺชนาทิวเสน จ อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวา อาวชฺชนปฺปมาเณเนว
จิตฺตํ ฐเปสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เอวญฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพนฺติ
เอวํ อิมาย ปฏิปทาย ตยา พาหิย ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนุวตฺตนวเสน สิกฺขิตพฺพํ.
      อิติ ภควา พาหิยสฺส สงฺขิตฺตรุจิตาย ๒- ฉหิ วิญฺญาณกาเยหิ สทฺธึ
ฉฬารมฺมณเภทภินฺนํ วิปสฺสนาย วิสยํ ทิฏฺฐาทีหิ จตูหิ โกฏฺฐาเสหิ วิภชิตฺวา
ตตฺถสฺส ญาตตีรณปริญฺญํ ทสฺเสติ. กถํ? เอตฺถ หิ รูปายตนํ ปสฺสิตพฺพฏฺเฐน
ทิฏฺฐํ นาม, จกฺขุวิญฺญาณํ ปน สทฺธึ ตํทฺวาริกวิญฺญาเณหิ ทสฺสนฏฺเฐน, ตทุภยมฺปิ
ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานํ ธมฺมมตฺตเมว, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา,
ยโต ตํ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํ,
อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาติ กุโต ตตฺถ ปณฺฑิตสฺส รชฺชนาทีนํ โอกาโสติ. อยํ
เหตฺถ ๓- อธิปฺปาโย สุตาทีสุปิ.
      อิทานิ ญาตตีรณปริญฺญาสุ ปติฏฺฐิตสฺส อุปริ สห มคฺคมเลน ๔- ปหานปริญฺญํ
ทสฺเสตุํ "ยโต โข เต พาหิยา"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยโตติ ยทา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทฏฺฐพฺโพ  ๒ สี. จิตฺตรุจิตาย
@๓ ฉ.ม. อยเมตฺถ  ๔ สี. อุปริภาเคน, ก. อุปริ สห มเลน
ยสฺมา วา. เตติ ตว. ตโตติ ตทา, ตสฺมา วา. เตนาติ เตน ทิฏฺฐาทินา,
ทิฏฺฐาทิปฏิพทฺเธน ราคาทินาวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- พาหิย ตว ยสฺมึ กาเล
เยน วา การเณน ทิฏฺฐาทีสุ มยา วุตฺตวิธึ ปฏิปชฺชนฺตสฺส อวิปรีตสภาวาวโพเธน
ทิฏฺฐาทิมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตสฺมึ กาเล เตน วา การเณน ทิฏฺฐาทิปฏิพทฺเธน
ราคาทินา สห น ภวิสฺสสิ, รตฺโต วา ทุฏฺโฐ วา มุโฬฺห วา น ภวิสฺสสิ,
ปหีนราคาทิกตฺตา เตน วา ทิฏฺฐาทินา สห ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสีติ. ตโต
ตฺวํ พาหิย น ตตฺถาติ ยทา ยสฺมา วา ตฺวํ เตน ราเคน วา รตฺโต โทเสน
วา ทุฏฺโฐ โมเหน วา มุโฬฺห น ภวิสฺสสิ, ตทา ตสฺมา วา ตฺวํ ตตฺถ
ทิฏฺฐาทิเก น ภวิสฺสสิ, ตสฺมึ ทิฏฺเฐ วา สุตมุตวิญฺญาเต วา "เอตํ มม,
เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา"ติ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ อลฺลีโน ปติฏฺฐิโต น
ภวิสฺสสิ. เอตฺตาวตา ปหานปริญฺญํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ขีณาสวภูมิ ทสฺสิตา.
      ตโต ตฺวํ พาหิย เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนาติ ยทา ตฺวํ พาหิย
เตน ราคาทินา ตตฺถ ทิฏฺฐาทีสุ ปฏิพทฺโธ น ภวิสฺสสิ, ตทา ตฺวํ เนว
อิธโลเก น ปรโลเก น อุภยตฺถาปิ. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ กิเลสทุกฺขสฺส จ
วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อยเมว หิ อนฺโต อยํ ปริจฺเฉโท ๑- ปริวฏุมภาโวติ อยเมว หิ
เอตฺถ อตฺโถ. เย ปน "อุภยมนฺตเรนา"ติ ปทํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ นาม
อิจฺฉนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉา. อนฺตราภวสฺส หิ ภาโว อภิธมฺเม ปฏิกฺขิตฺโตเยว.
อนฺตเรนาติ วจนํ ปน วิกปฺปนฺตรทีปนํ, ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ "เนว อิธ น
หุรํ อปโร วิกปฺโป น อุภยนฺ"ติ.
      อถวา อนฺตเรนาติ วจนํ ปน วิกปฺปนฺตราภาวทีปนํ, ตสฺสตฺโถ "เนว
อิธ น หุรํ อุภยมนฺตเร ปน น อญฺญํ ฐานํ อตฺถี"ติ. เยปิ จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
"อนฺตราปรินิพฺพายี สมฺภเวสี"ติ จ อิเมสํ สุตฺตปทานํ อตฺถํ อโยนิโส คเหตฺวา
"อตฺถิเยว อนฺตราภโว"ติ วทนฺติ, เตปิ ยสฺมา อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ
อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนวเสสกิเลสปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, น อนฺตราภวภูโตติ ปุริสฺส สุตฺตปทสฺส อตฺโถ.
ปจฺฉิมสฺส จ เย ภูตา เอว, น ภวิสฺสนฺติ, เต ขีณาสวา ปุริมปเท ภูตาติ
วุตฺตา. ตพฺพิรุทฺธตาย สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสิโน, อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา
เสกฺขา ปุถุชฺชนา จ. จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชสตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ
วตฺถิโกสญฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, อณฺฑโกสโต วตฺถิโกสโต จ
พหิ นิกฺขนฺตา ภูตา นาม. สํเสทชา โอปปาติกา จ ปฐมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี
นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ภูตา นาม. เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ,
ยาว ตโต อญฺญํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสิโน, ตโต ปรํ ภูตาติ อตฺโถ.
ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺขิปิตพฺพา. สติ หิ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ กึ
อนิทฺธาริตสามตฺถิเยน อนฺตราภเวน ปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติ.
      เย ปน "สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ
ปาตุภาโว ทิฏฺโฐ, ยถา ตํ วีหิอาทิอวิญฺญาณกสนฺตาเน, เอวํ
สวิญฺญาณกสนฺตาเนปิ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาเวน ภวิตพฺพํ. อยญฺจ นโย สติ
อนฺตราภเว ยุชฺชติ, น อญฺญถา"ติ ยุตฺตึ วทนฺติ. เตน หิ อิทฺธิมโต
เจโตวสิปฺปตฺตสฺส จิตฺตานุคติกํ กายํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส ขเณน พฺรหฺมโลกโต
อิธูปสงฺกมเนน อิโต วา พฺรหฺมโลกคมเนน ยุตฺติ วตฺตพฺพา. ยทิ สพฺพตฺเถว
อวิจฺฉินฺนเทเส ธมฺมานํ ปวตฺติ อิจฺฉิตา, ยทิปิ สิยา อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสโย
อจินฺเตยฺโยติ. ตํ อิธาปิ สมานํ ๑- "กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย"ติ วจนโต. ๒- ตสฺมา
ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. อจินฺเตยฺยสภาวา หิ สภาวธมฺมา, เต กตฺถจิ ปจฺจยวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปมาณํ  ๒ อง. จตุกฺก. ๒๑/๗๗/๙๑
วิจฺฉินฺนเทเส ปาตุภวนฺติ, กตฺถจิ อวิจฺฉินฺนเทเส. ตถาหิ มุขโฆสาทีหิ ปจฺจเยหิ
อญฺญสฺมึ เทเส อาทาสปพฺพตเทสาทิเก ปฏิพิมฺพปฏิโฆสาทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ
นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺสติ, ตสฺมา น สพฺพํ สพฺพตฺถ อุปเนตพฺพนฺติ อยเมตฺถ
สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ปฏิพิมฺพสฺส อุทาหรณภาวสาธนาทิโก อนฺตราภวกถาวิจาโร
กถาวตฺถุปกรณสฺส ๑- ฏีกายํ คเหตพฺโพ.
      อปเร ปน "อิธาติ กามภโว, หุรนฺติ อรูปภโว, อุภยมนฺตเรนาติ
รูปภโว วุตฺโต"ติ. อญฺเญ "อิธาติ อชฺฌตฺติกายตนานิ, หุรนฺติ พาหิรายตนานิ,
อุภยมนฺตเรนาติ จิตฺตเจตสิกา"ติ. "อิธาติ วา ปจฺจยธมฺมา, หุรนฺติ
ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา, อุภยมนฺตเรนาติ ปณฺณตฺติธมฺมา วุตฺตา"ติ วทนฺติ. ตํ สพฺพํ
อฏฺฐกถาสุ นตฺถิ. เอวํ ตาว "ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสตี"ติอาทินา ทิฏฺฐาทิวเสน
จตุธา เตภูมกธมฺมา สงฺคเหตพฺพา. ตตฺถ สุภสุขนิจฺจอตฺตคฺคาหปริวชฺชนมุเขน
อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตานุปสฺสนา ทสฺสิตาติ เหฏฺฐิมาหิ วิสุทฺธีหิ สทฺธึ สงฺเขเปเนว
วิปสฺสนา กถิตา. "ตโต ตฺวํ พาหิย น เตนา"ติ อิมินา ราคาทีนํ
สมุจฺเฉทสฺส อธิปฺเปตตฺตา มคฺโค. "ตโต ตฺวํ พาหิย น ตตฺถา"ติ อิมินา ผลํ.
"เนวิธา"ติอาทินา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ กถิตาติ ทฏฺฐพฺพํ. เตน วุตฺตํ
"อถโข พาหิยสฺส ฯเปฯ อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจี"ติ.
      อิมาย สงฺขิตฺตปทาย เทสนาย ตาวเทวาติ ตสฺมึเยว ขเณ, น กาลนฺตเร.
อนุปทายาติ อคฺคเหตฺวา. อาสเวหีติ อาภวคฺคํ อาโคตฺรภุํ สวนโต ปวตฺตนโต
จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทิราทิอาสวสทิสตาย จ "อาสวา"ติ ลทฺธนาเมหิ กามราคาทีหิ.
วิมุจฺจีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา จ ปฏิปสฺสทฺธิวิมุตฺติยา จ วิมุจฺจิ นิสฺสชฺชิ. โส
หิ สตฺถุ ธมฺมํ สุณนฺโต เอว สีลานิ โสเธตฺวา ยถาลทฺธํ จิตฺตสมาธึ นิสฺสาย
วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ขิปฺปาภิญฺญตาย ตาวเทว สพฺพาสเว เขเปตฺวา สห
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๗/๕๐๕/๓๐๕
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา กตวฏฺฏปริยนฺโต
อนฺติมเทหธโร หุตฺวา เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณาสุ ปวตฺตาสุ ธมฺมตาย
โจทิยมาโน ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. "ปริปุณฺณนฺเต ปตฺตจีวรนฺ"ติ ปุฏฺโฐ
"น ปริปุณฺณนฺ"ติ อาห. อถ นํ สตฺถา "เตนหิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสา"ติ วตฺวา
ปกฺกามิ. เตน วุตฺตํ "อถโข ภควา ฯเปฯ ปกฺกามี"ติ.
      โส กิร กสฺสปทสพลสฺส สาสเน วีสวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺโต
"ภิกฺขุนา นาม อตฺตนา ปจฺจเย ลภิตฺวา ยถาทานํ กโรนฺเตน อตฺตนาว
ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี"ติ เอกสฺส ภิกฺขุสฺสปิ ปตฺเตน วา จีวเรน วา สงฺคหํ
นากาสิ, เตนสฺส เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทาย อุปนิสฺสโย นาโหสิ. เกจิ ปนาหุ "โส
กิร พุทฺธสุญฺเญ โลเก โจโร หุตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อรญฺเญ โจริกํ
กโรนฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปตฺตจีวรโลเภน ตํ อุสุนา วิชฺฌิตฺวา
ปตฺตจีวรํ คณฺหิ, เตนสฺส อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ น อุปฺปชฺชิสฺสตีติ, สตฺถา ตํ
ญตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ น อทาสี"ติ. ตมฺปิ ปตฺตจีวรปริเยสนํ
จรมานํ เอกา เธนุ เวเคน อาปตนฺตี ปหริตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสิ. ตํ สนฺธาย
วุตฺตํ "อถโข อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิยํ ทารุจีริยํ คาวี ตรุณวจฺฉา
อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี"ติ.
      ตตฺถ อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ น จิรํ ปกฺกนฺตสฺส ภควโต. คาวี ตรุณวจฺฉาติ
เอกา ยกฺขินี ตรุณวจฺฉเธนุรูปา. อธิปติตฺวาติ อภิภวิตฺวา มทฺทิตฺวา. ชีวิตา
โวโรเปสีติ ปุริมสฺมึ อตฺตภาเว ลทฺธาฆาตตาย ทิฏฺฐมตฺเตเนว เวริจิตฺตํ
อุปฺปาเทตฺวา สิงฺเคน ปหริตฺวา ชีวิตา โวโรเปสิ.
      สตฺถา ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ
นครโต นิกฺขมนฺโต พาหิยสฺส สรีรํ สงฺการฏฺฐาเน ปติตํ ทิสฺวา ภิกฺขู
อาณาเปสิ "ภิกฺขเว เอกสฺมึ เคหทฺวาเร ฐตฺวา มญฺจกํ อาหราเปตฺวา อิทํ
สรีรํ นครโต นีหริตฺวา ฌาเปตฺวา ถูปํ กโรถา"ติ, ภิกฺขู ตถา อกํสุ. กตฺวา
จ ปน วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตนา กตกิจฺจํ อาโรเจตฺวา
ตสฺส อภิสมฺปรายํ ปุจฺฉึสุ. อถ เนสํ ภควา ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อาจิกฺขิ.
ภิกฺขู "ตุเมฺห ภนฺเต `พาหิโย ทารุจีริโย อรหตฺตํ ปตฺโต'ติ วทถ, กทา โส
อรหตฺตํ ปตฺโต"ติ ปุจฺฉึสุ "มม ธมฺมํ สุตกาเล"ติ จ วุตฺเต "กทา ปนสฺส
ตุเมฺหหิ ธมฺโม กถิโต"ติ. ปิณฺฑาย จรนฺเตน อชฺเชว อนฺตรวีถิยํ ฐตฺวาติ.
อปฺปมตฺตโก โส ภนฺเต ตุเมฺหหิ อนฺตรวีถิยํ ฐตฺวา กถิตธมฺโม, กถํ โส ตาวตเกน
วิเสสํ นิพฺพตฺเตสีติ. "กึ ภิกฺขเว มม ธมฺมํ `อปฺปํ วา พหุํ วา'ติ ปมิณถ,
อเนกานิ คาถาสหสฺสานิปิ อนตฺถสญฺหิตานิ น เสยฺโย, อตฺถนิสฺสิตมฺปน เอกมฺปิ
คาถาปทํ เสยฺโย"ติ ทสฺเสนฺโต:-
              "สหสฺสมฺปิ เจ คาถา       อนตฺถปทสญฺหิตา
               เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย     ยํ สุตฺวา อุปสมฺมตี"ติ ๑-
ธมฺมปเท อิมํ คาถํ วตฺวา "น เกวลํ โส ปรินิพฺพานมตฺเตน, อถโข มม
สาวกานํ ภิกฺขูนํ ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺคภาเวนปิ ปูชารโห"ติ ทสฺเสนฺโต
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ขิปฺปาภิญฺญานํ, ยทิทํ พาหิโย
ทารุจีริโย"ติ ๒- ตํ อายสฺมนฺตํ เอตทคฺเค ฐเปสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อถโข
ภควา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ฯเปฯ ปรินิพฺพุโต ภิกฺขเว พาหิโย
ทารุจีริโย"ติ.
      ตตฺถ ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตกิจฺจโต ปจฺฉา. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑ-
ปาตปริเยสนโต ปฏินิวตฺโต. ปททฺวเยนาปิ กตภตฺตกิจฺโจติ วุตฺตํ โหติ. นีหริตฺวาติ
นครโต พหิ เนตฺวา. ฌาเปถาติ ทหถ. ถูปญฺจสฺส กโรถติ อสฺส พาหิยสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๐๑/๓๕  ๒ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๖/๒๕
สรีรธาตุโย คเหตฺวา เจติยญฺจ กโรถ. ตตฺถ การณมาห "สพฺรหฺมจารี โว ภิกฺขเว
กาลกโต"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ยํ ตุเมฺห เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ อธิสีลาทิปฏิปตฺติธมฺมํ
สนฺทิฏฺฐํ จรถ, ตํ โส ตุเมฺหหิ สมานํ พฺรหฺมํ อจรีติ สพฺรหฺมจารี
มรณกาลสฺส ปตฺติยาว กาลกโต, ตสฺมา ตํ มญฺจเกน นีหริตฺวา ฌาเปถ,
ถูปญฺจสฺส กโรถาติ.
      ตสฺส กา คตีติ ปญฺจสุ คตีสุ ตสฺส กตมา คติ อุปปตฺติภวภูตา, คตีติ
วา นิพฺพตฺติ, อริโย ปุถุชฺชโน วาติ กา นิฏฺฐาติ อตฺโถ. อภิสมฺปราโยติ
เปจฺจ ภวสมฺปตฺติ ๑- ภวนิโรโธ วา. กิญฺจาปิ ตสฺส ถูปกรณาณตฺติยาว
ปรินิพฺพุตภาโว อตฺถโต ปกาสิโต โหติ, เย ปน ภิกฺขู ตตฺตเกน น ชานึสุ,
เต "ตสฺส กา คตี"ติ ปุจฺฉึสุ. ปากฏตรํ วา การาเปตุกามา ตถา ภควนฺตํ
ปุจฺฉึสุ.
      ปณฺฑิโตติ อคฺคมคฺคปญฺญาย อธิคตตฺตา ปณฺเฑน อิโต คโต ปวตฺโตติ
ปณฺฑิโต. ปจฺจปาทีติ ปฏิปชฺชิ. ธมฺมสฺสาติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส. อนุธมฺมนฺติ
สีลวิสุทฺธิอาทิปฏิปทาธมฺมํ. อถวา ธมฺมสฺสาติ นิพฺพานธมฺมสฺส. อนุธมฺมนฺติ
อริยมคฺคผลธมฺมํ. น จ มํ ธมฺมาธิกรณนฺติ ธมฺมเทสนาเหตุ น จ มํ วิเหเสสิ
ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปนฺนตฺตา. โย หิ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา กมฺมฏฺฐานํ วา
คเหตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ น ปฏิปชฺชติ, โส สตฺถารํ วิเหเสติ นาม. ยํ สนฺธาย
วุตฺตํ "วิหึสสญฺญี ปคุณํ น ภาสึ, ธมฺมํ ปณีตํ มนุเชสุ พฺรหฺเม"ติ. ๒-
อถวา น จมํ ธมฺมาธิกรณนฺติ น จ อิมํ ธมฺมาธิกรณํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:-
วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานเหตุภูตํ อิมํ มม สาสนธมฺมํ สุปฏิปนฺนตฺตา น วิเหเสติ.
ทุปฺปฏิปนฺโน หิ สาสนํ ภินฺทนฺโต สตฺถุ ธมฺมสรีเร ปหารํ เทติ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปญฺจภวุปฺปตฺติ, ฉ.ม. เปจฺจ ภวุปฺปตฺติ
@๒ วิ.มหา. ๔/๙/๙, ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔, ม.ม. ๑๓/๓๓๙/๓๒๑
อยมฺปน สมฺมาปฏิปตฺตึ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายิ. เตน วุตฺตํ "ปรินิพฺพุโต ภิกฺขเว พาหิโย ทารุจีริโย"ติ.
      เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ เถรสฺส พาหิยสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพุตภาวํ, ตถา ปรินิพฺพุตานญฺจ ขีณาสวานํ คติยา ปจุรชเนหิ ๑-
ทุพฺพิญฺเญยฺยภาวํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา. อิมํ อุทานนฺติ อิมํ
ปติฏฺฐิตปรินิพฺพานานุภาวทีปกํ อุทานํ อุทาเนสิ.
      ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ นิพฺพาเน ๒- อาโป จ น คาธติ, ปฐวี จ เตโช
จ วาโย จ น คาธติ น ปติฏฺฐาติ. กสฺมา? นิพฺพานสฺส อสงฺขตสภาวตฺตา.
น หิ ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เลโสปิ สมฺภวติ. สุกฺกาติ สุกฺกวณฺณตาย ๓- สุกฺกาติ
ลทฺธนามา คหนกฺขตฺตารกา. น โชตนฺตีติ น ภาสนฺติ. อาทิจฺโจ นปฺปกาสตีติ
ตีสุ ทีเปสุ เอกสฺมึ ขเณ อาโลกผรณสมตฺโถ อาทิจฺโจปิ อาภาวเสน ๔- น
ทิปฺปติ. ๕- น ตตฺถ จนฺทิมา ภาตีติ สติปิ ภาสุรภาเว ๖- กนฺตสีตลกิรโณ
จนฺโทปิ ตสฺมึ นิพฺพาเน อภาวโต เอว อตฺตโน ชุณฺหวิทฺธํสเนน ๗- น
วิโรจติ. ยทิ ตตฺถ จนฺทิมสูริยาทโย นตฺถิ, โลกนฺตโร วิย นิจฺจนฺธการเมว
ตํ ภเวยฺยาติ อาสงฺกํ สนฺธายาห "ตโม ตตฺถ น วิชฺชตี"ติ. สติ หิ รูปคเต ๘-
ตโม นาม น สิยา.
      ยทา จ อตฺตนา เวทิ, มุนิ โมเนน พฺราหฺมโณติ จตุสจฺจมุนนโต
โมนนฺติ ลทฺธนาเมน มคฺคญาเณน กายโมเนยฺยาทีหิ จ สมนฺนาคตตฺตา
"มุนี"ติ ลทฺธนาโม อริยสาวกพฺราหฺมโณ เตเนว โมนสงฺขาเตน ปฏิเวธญาเณน
ยทา ยสฺมึ กาเล อคฺคมคฺคกฺขเณ อตฺตนา สยเมว อนุสฺสวาทิเก ปหาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปุถุชฺชเนหิ  ๒ สี. ยสฺสํ นิพฺพานธาตุยํ  ๓ ก. สุกฺกภรตาย
@๔ สี. อภาเวน  ๕ ฉ.ม. น ทิพฺพติ  ๖ สี. สาตภาเว
@๗ ฉ.ม. ชุณฺหาวิภาสเนน  ๘ สี.,ฉ.ม. รูปาภาเว
อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา นิพฺพานํ เวทิ ปฏิวิชฺฌิ. "อเวที"ติปิ ปาโฐ, อญฺญสีติ
อตฺโถ. อถ รูปา อรูปา จ, สุขทุกขา ปมุจฺจตีติ อถาติ ตสฺส นิพฺพานสฺส
ชานนโต ปจฺฉา. รูปาติ รูปธมฺมา, เตน ปญฺจโวการภโว เอกโวการภโว จ คหิโต
โหติ. อรูปาติ อรูปธมฺมา, เตน รูเปนามิสฺสีกโต อรูปภโว คหิโต โหติ.
โส "จตุโวการภโว"ติปิ วุจฺจติ. สุขทุกฺขาติ สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขโตปิ
วฏฺฏโต. อถวา รูปาติ รูปโลกปฏิสนฺธิโต. อรูปาติ อรูปโลกปฏิสนฺธิโต.
สุขทุกฺขาติ กามาวจรปฏิสนฺธิโต. กามภโว หิ พฺยามิสฺสสุขทุกฺโข. เอวเมตสฺมา
สกลโตปิ วฏฺฏโต อจฺจนฺตเมว มุจฺจตีติ คาถาทฺวเยนาปิ ภควา "มยฺหํ ปุตฺตสฺส
เอวรูปา นิพฺพานคตี"ติ ทสฺเสติ.
                       ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      นิฏฺฐิตา จ โพธิวคฺควณฺณนา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๘๘-๑๐๓.
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=26&A=1992&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=1992&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=47
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1607
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1604
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1604
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25