|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคมเนน อาคุํ อกรเณน ปุน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ คุณสรีรมหนฺตตฺตา วา นาโค ภเวยฺยํ. ยถา เจส ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา ๑- เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกนฺตวิหารสุเขน ๒- ฌานสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา, ยตฺตกํ วา อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเญ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป จเรยฺยนฺติ อตฺโถ. ยถา เจส สุสณฺฐิตกฺขนฺธตาย สญฺชาตขนฺโธ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ อเสกฺขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํ. ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสอุชุคตฺตตาย ๓- วา อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี ภเวยฺยํ. ยถา เจส ถามพลชวาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปญฺญาทีหิ วา อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. นาคคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๕๔] อฏฺฐาน ตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร ปุตฺโต ทหโร เอว สมาโน ปพฺพชิตุกาโม มาตาปิตโร อามนฺเตสิ, ๔- มาตาปิตโร นํ วาเรนฺติ. โส วาริยมาโนปิ นิพนฺธติเยว "ปพฺพชิสฺสามี"ติ. ตโต นํ ปุพฺเพ วุตฺตํ เสฏฺฐิปุตฺตํ วิย สพฺพํ วตฺวา อนุชานึสุ. ปพฺพชิตฺวา จ อุยฺยาเนเยว วสิตพฺพนฺติ ปฏิชานาเปสุํ, โส ตถา อกาสิ. ตสฺส มาตา ปาโตว วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ยาคุํ ปาเยตฺวา อนฺตเร ๕- ขชฺชกาทีนิ จ ขาทาเปตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิวชฺเชตฺวา ๒ สี. เอกนฺตาภิรติสุเขน, ฉ.ม. เอกวิหารสุเขน @๓ สี. ปทุมสทิสโพชฺฌงฺคมหนฺตตาย ๔ ฉ.ม. ยาจิ ๕ ฉ.ม. อนฺตรา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๐.
ยาว มชฺฌนฺติกสมยํ เตน สทฺธึ สมุลฺลปิตฺวา นครํ ปวิสติ, ปิตา จ มชฺฌนฺติเก อาคนฺตฺวา ตํ โภเชตฺวา อตฺตนาปิ ภุญฺชิตฺวา ทิวสํ เตน สทฺธึ สมุลฺลปิตฺวา สายนฺหสมเย ชคฺคิกปุริเส ๑- ฐเปตฺวา นครํ ปวิสติ. โส เอวํ รตฺตินฺทิวา อวิวิตฺโต วิหรติ. เตน โข ปน สมเยน อาทิจฺจพนฺธุ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ นนฺทมูลกปพฺภาเร วิหรติ. โส อาวชฺเชนฺโต ตํ อทฺทส "อยํ กุมาโร ปพฺพชิตุํ อสกฺขิ, ชฏํ ฉินฺทิตุํ น สกฺโกตี"ติ. ตโต ปรํ อาวชฺชิ "อตฺตโน ธมฺมตาย นิพฺพิชฺชิสฺสติ, โน"ติ. อถ "ธมฺมตาย นิพฺพินฺทนฺโต อติจิรํ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา "ตสฺส อารมฺมณํ ทสฺเสสฺสามี"ติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มโนสิลาตลโต อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน อฏฺฐาสิ. ราชปุริโส ทิสฺวา "ปจฺเจกพุทฺโธ อาคโต มหาราชา"ติ รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา "อิทานิ เม ปุตฺโต ปจฺเจกพุทฺเธน สทฺธึ อนุกฺกณฺฐิโต วสิสฺสตี"ติ ปมุทิตมโน หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว วาสํ ยาจิตฺวา ปณฺณสาลาทิวาวิหารฏฺฐานจงฺกมาทิสพฺพํ กาเรตฺวา วาเสสิ. โส ตตฺถ วสนฺโต เอกทิวสํ โอกาสํ ลภิตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิ "โกสิ ตฺวนฺ"ติ. โส อาห "อหํ ปพฺพชิโต"ติ. ปพฺพชิตา นาม น เอทิสา โหนฺตีติ. "อถ ภนฺเต กีทิสา โหนฺติ, กึ มยฺหํ อนนุจฺฉวิกนฺ"ติ วุตฺเต "ตฺวํ อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ น เปกฺขสิ, นนุ เต มาตา วีสติสหสฺสิตฺถิกาหิ สทฺธึ ปุพฺพณฺหสมเย อาคจฺฉนฺตี อุยฺยานํ อวิวิตฺตํ กโรติ, ปิตา มหตา พลกาเยน สายนฺหสมเย, ชคฺคนกปุริสา สกลรตฺตึ, ปพฺพชิตา นาม ตว สทิสา น โหนฺติ, เอทิสา ปน โหนฺตี"ติ. ตตฺร ฐิตสฺเสว อิทฺธิยา หิมวนฺเต อญฺญตรํ วิหารํ ทสฺเสสิ. โส ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ อาลมฺพนพาหํ นิสฺสาย ฐิเต จ จงฺกมนฺเต จ รชนกมฺมสูจิกมฺมาทีนิ กโรนฺเต จ ทิสฺวา อาห "ตุเมฺห อิธ นาคจฺฉถ, ปพฺพชฺชา @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ชาครกปุริเส, ฉ.ม. ชคฺคนปุริเส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๑.
จ ๑- ตุเมฺหหิ อนุญฺญาตา"ติ. "อาม ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตา, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สมณา นาม อตฺตโน นิสฺสรณํ กาตุํ อิจฺฉิตปตฺถิตญฺจ ปเทสํ คนฺตุํ ลภนฺติ, เอตฺตกํว วฏฺฏตี"ติ วตฺวา อากาเส ฐตฺวา:- "อฏฺฐาน ตํ สงฺคณิการตสฺส ยํ ผุสฺสเย ๒- สามยิกํ วิมุตฺตินฺ"ติ อิมํ อุปฑฺฒคาถํ วตฺวา ทิสฺสมาเนเนว กาเยน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. เอวํ คเต ปจฺเจกพุทฺเธ โส อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ. อารกฺขปุริโสปิ "สยิโต กุมาโร, อิทานิ กุหึ คมิสฺสตี"ติ ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ. โส ตสฺส ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปาวิสิ. ตตฺร จ วิวิตฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา ปจฺเจกพุทฺธฏฺฐานํ คโต. ตตฺร จ "กถมธิคตนฺ"ติ ปุจฺฉิโต อาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตํ อุปฑฺฒคาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา อภาสิ. ตสฺสตฺโถ:- อฏฺฐาน ตนฺติ อฏฺฐานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ โหติ, อนุนาสิกโลโป กโต "อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. สงฺคณิการตสฺสาติ คณาภิรตสฺส. ยนฺติ กรณวจนเมตํ "ยํ หิรียติ หิริยิตพฺเพนา"ติอาทีสุ ๔- วิย. ผุสฺสเยติ อธิคจฺเฉ. สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ โลกิยสมาปตฺตึ. สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว ปจฺจนีเกหิ วิมุจฺจนโต "สามยิกา วิมุตฺตี"ติ วุจฺจติ. ตํ สามยิกํ วิมุตฺตึ. อฏฺฐานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน ผุสฺสเยติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วโจ นิสมฺม สงฺคณิการตึ ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาห. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อฏฺฐานคาถาวณฺณนา สมตฺตา. ทุติโย วคฺโค นิฏฺฐิโต. ------------- @เชิงอรรถ: ๑ สี. ปพฺพชฺชา ตาว ฉ.ม. ปพฺพชฺชา นาม ๒ ฉ.ม. ผสฺสเย @๓ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๑/๔, ขุ.สุ. ๒๕/๒๗๐/๓๘๖ ๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๓๓๐/๒๙๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๒.
[๕๕] ทิฏฺฐีวิสูกานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา รโหคโต จินฺเตสิ "ยถา สีตาทีนํ ปฏิฆาตกานิ อุณฺหาทีนิ อตฺถิ, อตฺถิ นุ โข เอวํ วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ, โน'ติ. โส อมจฺเจ ปุจฺฉิ "วิวฏฺฏํ ชานาถา"ติ. เต "ชานาม มหาราชา"ติ อาหํสุ. ราชา กึ ตนฺติ. ตโต "อนฺตวา โลโก"ติอาทินา นเยน สสฺสตุจฺเฉทํ กเถสุํ. อถ ราชา "อิเม น ชานนฺติ, สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา"ติ สยเมว เตสํ วิโลมตญฺจ อยุตฺตตญฺจ ทิสฺวา "วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ อตฺถิ, ตํ คเวสิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. อิมญฺจ อุทานคาถํ อภาสิ ปจฺเจกพุทฺธมชฺเฌ พฺยากรณคาถญฺจ. "ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนยฺโย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ทิฏฺฐีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ. ตานิ หิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา วิสูกฏฺเฐน วิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมฏฺเฐน จ วิสูกานิ. เอวํ ทิฏฺฐิยา วิสูกานิ, ทิฏฺฐิ เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺฐิวิสูกานิ. อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโต ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย สมฺโพธิปรายนตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปฐมมคฺคนฺติ. เอตฺตาวตา ปฐมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโต. อิทานิ ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติ. อุปฺปนฺนญาโณมฺหีติ อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิญาโณ อมฺหิ, เอเตน ผลํ ทสฺเสติ. อนญฺญเนยฺโยติ อญฺเญหิ "อิทํ สจฺจํ อิทํ สจฺจนฺ"ติ น เนตพฺโพ. เอเตน สยมฺภุตํ ทีเปติ, ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิญาเณ อเนยฺยตาย อภาวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๓.
สยํวสิตํ. สมถวิปสฺสนาย วา ๑- ทิฏฺฐิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน ปตฺโต นิยามํ, เสเสหิ ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลญาเณน อุปฺปนฺนญาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ อนญฺญเนยฺโย. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ. ทิฏฺฐิวิสูกคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๕๖] นิลฺโลลุโปติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร สูโท อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมติ มนุญฺญทสฺสนํ สาทุรสํ "อปฺเปวนาม เม ราชา ธนมนุปฺปเทยฺยา"ติ. ตํ รญฺโญ คนฺเธเนว โภตฺตุกมฺยตํ ๒- ชเนสิ มุเข เขฬํ อุปฺปาเทนฺตํ. ปฐมกพเฬ ปน มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ อมเตเนว ผุฏฺฐานิ อเหสุํ. สูโท "อิทานิ เม ทสฺสติ, อิทานิ เม ทสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. ราชาปิ "สกฺการารโห สูโท"ติ จินฺเตสิ, "รสํ สายิตฺวา ปน สกฺกโรนฺตํ มํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺเฉยฺย "โลโล อยํ ราชา รสครุโก"ติ น กิญฺจิ อภณิ. เอวํ ยาว โภชนปริโยสานํ, ตาว สูโทปิ "อิทานิ ทสฺสติ, อิทานิ ทสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. ราชาปิ อวณฺณภเยน น กิญฺจิ อภณิ. ตโต สูโท "นตฺถิ อิมสฺส รญฺโญ ชิวฺหาวิญฺญาณนฺ"ติ ทุติยทิวเส อสาธุภตฺตํ ๓- อุปนาเมสิ. ราชา ภุญฺชนฺโต "นิคฺคหารโห อชฺช สูโท"ติ ชานนฺโตปิ ปุพฺเพ วิย ปจฺจเวกฺขิตฺวา อวณฺณภเยน น กิญฺจิ อภณิ. ตโต สูโท "ราชา เนว สุนฺทรํ น อสุนฺทรํ ชานาตี"ติ จินฺเตตฺวา สพฺพํ ปริพฺพยํ อตฺตนา คเหตฺวา ยงฺกิญฺจิเทว ปจิตฺวา รญฺโญ เทติ. ราชา "อโห วต โลโภ, อหํ นาม วีสติ นครสหสฺสานิ ภุญฺชนฺโต อิมสฺส โลเภน ภตฺตมตฺตมฺปิ น ลภามี"ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ, ปุริมนเยเนว จ อิมํ คาถํ อภาสิ:- @เชิงอรรถ: ๑ สี. วิปสฺสนาย ๒ ฉ.ม. โภตฺตุกามตํ @๓ สี. อสาทุวนฺตํ, ฉ.ม. อรสภตฺตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๔.
"นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห นิราสโย สพฺพโลเก ภวิตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ นิลฺโลลุโปติ อโลลุโป. โย หิ รสตณฺหาภิภูโต โหติ, โส ผุสํ ลุปฺปติ ปุนปฺปุนญฺจ ลุปฺปติ, เตน โลลุโปติ วุจฺจติ. ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห "นิลฺโลลุโป"ติ. นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ยสฺส ติวิธํ กุหนวตฺถุํ นตฺถิ, โส นิกฺกุโหติ วุจฺจติ, อิมิสฺสา ปน คาถาย มนุญฺญโภชนาทีสุ วิมฺหยมนาปชฺชนโต นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย. นิปฺปิปาโสติ เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาธุรสโลเภน โภตฺตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถ. นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข, ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโข. อตฺตโน คหฏฺฐกาเล สูทสฺส คุณมกฺขนาภาวํ สนฺธายาห. นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ ราคาทโย ตโย, กายทุจฺจริตาทีนิ จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเฐน สกภาวํ วิชหาเปตฺวา ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเฐน กสฏฏฺเฐน จ กสาวาติ เวทิตพฺพา. ยถาห:- "ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา, ราคกสาโว โทสกสาโว โมหกสาโว, อิเม ตโย กสาวา. อปเรปิ ๑- ตโย กสาวา กายกสาโว วจีกสาโว มโนกสาโว"ติ. ๒- เตสุ โมหํ ฐเปตฺวา ปญฺจนฺนํ กสาวานํ เตสญฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห, ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๕๐--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๕.
ราคกสาวสฺส, นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอว. นิราสโยติ ๑- นิตฺตโณฺห. สพฺพโลเกติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา ตโยปิ ปาเท วตฺวา เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺปิ เอตฺถ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพติ. นิลฺโลลุปคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๕๗] ปาปํ สหายนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต มนุสฺเส โกฏฺฐาคารโต ปุราณธญฺญานิ พหิทฺธา นีหรนฺเต ทิสฺวา "กึ ภเณ อิทนฺ"ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ. อิทานิ มหาราช นวธญฺญานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตสํ โอกาสํ กาตุํ อิเม มนุสฺสา ปุราณธญฺญาทีนิ ฉฑฺเฑนฺตีติ. ราชา กึ ภเณ อิตฺถาคารพลกายาทีนํ วฏฺฏํ ปริปุณฺณนฺติ อาห. อาม มหาราช ปริปุณฺณนฺติ. เตน หิ ภเณ ทานสาลํ การาเปถ, ทานํ ทสฺสามิ, มา อิมานิ ธญฺญานิ อนุปการานิ วินสฺสึสูติ. ตโต นํ อญฺญตโร ทิฏฺฐิคติโก อมจฺโจ "มหาราช นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ อารพฺภ ยาว "พาลา จ ปณฺฑิตา จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี"ติ วตฺวา นิวาเรสิ. โส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ โกฏฺฐาคาเร วิลุมฺปนฺเต ทิสฺวา ตเถว อาณาเปสิ. ตติยมฺปิ นํ "มหาราช ทตฺตุปญฺญตฺตํ ยทิทํ ทานนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา นิวาเรสิ. โส "อเร อหํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ น ลภามิ ทาตุํ, กึ เม อิเมหิ ปาปสหาเยหี"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ, ตญฺจ ปาปสหายํ ครหนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺฐํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. นิราสโสติ, ม. นิราสาโสติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๖.
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ทิฏฺฐิยา ๑- สมนฺนาคตตฺตา ปาโป, ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ปสฺสตีติ อนตฺถทสฺสี, กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม นิวิฏฺโฐ, ตํ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺฐํ. สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน น เสเว. ยทิ ปน ปรวโส โหติ, กึ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปสุตนฺติ ปสฏํ, ๒- ทิฏฺฐิวเสน ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนฺติ อตฺโถ. ปมตฺตนฺติ กามคุเณสุ โวสฺสฏฺฐจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ วา. ตํ เอวรูปํ น เสเว น ภเช น ปยิรุปาเส, อญฺญทตฺถุ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ปาปสหายคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๕๘] พหุสฺสุตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน อฏฺฐ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนาติ สพฺพํ อนวชฺชโภชีคาถาย วุตฺตสทิสเมว. อยํ ปน วิเสโส:- ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ราชา อาห "เก ตุเมฺห"ติ. เต อาหํสุ "มยํ มหาราช พหุสฺสุตา นามา"ติ. ราชา "อหํ สุตพฺรหฺมทตฺโต นาม, สุเตน ติตฺตึ น คจฺฉามิ, หนฺท เนสํ สนฺติเก วิจิตฺรนยํ สทฺธมฺมเทสนํ โสสฺสามี"ติ อตฺตมโน ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สํฆตฺเถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา วนฺทิตฺวา ปุรโต นิสีทิ "ธมฺมกถํ ภนฺเต กโรถา"ติ. โส "สุขิโต โหตุ มหาราช, ราคกฺขโย โหตู"ติ วตฺวา อุฏฺฐิโต. ราชา "อยํ น พหุสฺสุโต, @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาปทิฏฺฐิยา ๒ สี. ปสตฺตํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๗.
ทุติโย พหุสฺสุโต ภวิสฺสติ, เสฺว ทานิ วิจิตฺรธมฺมเทสนํ โสสฺสามี"ติ สฺวาตนาย นิมนฺเตสิ. เอวํ ยาว สพฺเพสํ ปฏิปาฏิ คจฺฉติ, ตาว นิมนฺเตสิ. เต สพฺเพปิ "โทสกฺขโย โหตุ, โมหกฺขโย, คติกฺขโย, วฏฺฏกฺขโย, อุปธิกฺขโย, ตณฺหกฺขโย โหตู"ติ เอวํ เอเกกํ ปทํ วิเสเสตฺวา เสสํ ปฐมสทิสเมว วตฺวา อุฏฺฐหึสุ. ตโต ราชา "อิเม `พหุสฺสุตา มยนฺ'ติ ภณนฺติ, น จ เตสํ วิจิตฺรกถา, กิเมเตหิ วุตฺตนฺ"ติ เตสํ วจนตฺถํ อุปปริกฺขิตุมารทฺโธ. อถ "ราคกฺขโย โหตู"ติ อุปปริกฺขนฺโต "ราเค ขีเณ โทโสปิ โมโหปิ อญฺญตรญฺญตเรปิ กิเลสา ขีณา โหนฺตี"ติ ญตฺวา อตฺตมโน อโหสิ "นิปฺปริยายพหุสฺสุตา อิเม สมณา. ยถา หิ ปุริเสน มหาปฐวึ วา อากาสํ วา องฺคุลิยา นิทฺทิสนฺเตน น องฺคุลิมตฺโตว ปเทโส นิทฺทิฏฺโฐ โหติ, อปิจ โข ปน ปฐวีอากาสา เอว นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ, เอวํ อิเมหิ เอกเมกํ อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตหิ อปริมาณา อตฺถา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตี"ติ. ตโต โส "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ พหุสฺสุโต ภวิสฺสามี"ติ ตถารูปํ พหุสฺสุตภาวํ ปตฺเถนฺโต รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ:- พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต ตีสุ ปิฏเกสุ อตฺถโต นิขิโล ๑- ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ, มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญานํ ปฏิวิทฺธตฺตา ๒- ปฏิเวธพหุสฺสุโต จ. อาคตาคโม ธมฺมธโร. อุฬาเรหิ ปน กายวจีมโนกมฺเมหิ @เชิงอรรถ: ๑ สี. นิจฺจโล ๒ ม. มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญาปฏิวิทฺธตฺโถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๘.
สมนฺนาคโต อุฬาโร. ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน จ ปฏิภานวา. ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติธา ปฏิภานวา เวทิตพฺโพ. ยสฺส หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวา. ยสฺส อตฺถญฺจ ญายญฺจ ลกฺขณญฺจ ฐานาฏฺฐานญฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ, โส ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. เยน มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส อธิคมปฏิภานวา. ตํ เอวรูปํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ. ตโต ตสฺสานุภาเวน อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต วา อเนกปฺปการานิ อญฺญาย, อตฺถานิ, ตโต "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทีสุ ๑- กงฺขฏฺฐาเนสุ วิเนยฺย กงฺขํ วิจิกิจฺฉํ วิเนตฺวา วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. พหุสฺสุตคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๕๙] ขิฑฺฑํ รตินฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ วิภูสกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา นานาวิธวิภูสเนหิ อตฺตานํ วิภูสาเปตฺวา มหาอาทาเส สกลสรีรํ ทิสฺวา ยํ น อิจฺฉติ, ตํ อปเนตฺวา อญฺเญน วิภูสเนน วิภูสาเปติ. ตสฺส เอกทิวสํ เอวํ กโรโต ภตฺตเวลา มชฺฌนฺติกสมโย ๒- ปตฺโต. อถ อวิภูสิโตว ทุสฺสปฏฺเฏน สีสํ เวเฐตฺวา ภุญฺชิตฺวา ทิวาเสยฺยํ อุปคญฺฉิ. ปุนปิ อุฏฺฐหิตฺวา ตเถว กโรโต สูริโย โอคโต. ๓- เอวํ ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ. อถสฺส เอวํ มณฺฑนปฺปสุตสฺส ปิฏฺฐิโรโค อุทปาทิ. ตสฺเสตทโหสิ "อโห เร อหํ สพฺพตฺถาเมน วิภูสนฺโตปิ อิมสฺมึ กปฺปเก วิภูสเน อสนฺตุฏฺโฐ โลภํ อุปฺปาเทสึ, โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม, หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- @เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ.นิ. ๑๖/๐๒/๒๖ ๒ ฉ.ม. ภตฺตเวลา มชฺฌนฺหิกสมโย @๓ ฉ.ม. อตฺถงฺคโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐๙.
"ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ โลเก อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน วิภูสนฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาว. กามสุขนฺติ วตฺถุกามสุขํ. วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน สุขนฺติ วุจฺจนฺติ. ยถาห "อตฺถิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตนฺ"ติ. ๑- เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ อิมสฺมึ โอกาสโลเก อนลงฺกริตฺวา อลนฺติ อกตฺวา, เอตํ ตปฺปกนฺติ วา สารภูตนฺติ วา เอวํ อคฺคเหตฺวา. อนเปกฺขมาโนติ เตน อลงฺกรเณน อนเปกฺขณสีโล อปิหาลุโก นิตฺตโณฺห วิภูสนฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที เอโก จเรติ. เอตฺถ ๒- วิภูสา ทุวิธา อคาริกวิภูสา จ อนคาริกวิภูสา จ. ตตฺถ อคาริกวิภูสา สาฏกเวฐนมาลาคนฺธาทิ, อนคาริกวิภูสา ปตฺตมณฺฑนานิ. วิภูสา เอว วิภูสนฏฺฐานํ, ตสฺมา วิภูสนฏฺฐานา ติวิธาย วิรติยา วิรโต. อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. วิภูสนฏฺฐานคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๐] ปุตฺตญฺจ ทารนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร ปุตฺโต ทหรกาเล เอว อภิสิตฺโต รชฺชํ กาเรสิ. โส ปฐมคาถาย วุตฺตปจฺเจกโพธิสตฺโต วิย รชฺชสิริมนุภวนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ "อหํ รชฺชํ กาเรนฺโต พหูนํ ทุกฺขํ กโรมิ, กิมฺเม เอกโภคตฺถาย อิมินา ปาเปน, หนฺท สุขมุปฺปาเทมี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- @เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๗ ๒ ฉ.ม. ตตฺถ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๐.
"ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ รตนานิ. ธญฺญานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺกุวรกกุทฺรูสกปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ จ. พนฺธวานีติ ญาติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิเธ พนฺธเว. ยโถธิกานีติ สกสกโอธิวเสน ฐิตาเนว, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ปุตฺตทารคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๑] สงฺโค เอโสติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธนาฏกานิ ปสฺสติ. ติวิธนาฏกานีติ กิร ปุพฺพราชโต อาคตํ, อนนฺตรราชโต อาคตํ, อตฺตโน กาเล อุฏฺฐิตนฺติ. โส เอกทิวสํ ปาโตว ทหรนาฏกปาสาทํ คโต, ตา นาฏกิตฺถิโย "ราชานํ รมาเปสฺสามา"ติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อจฺฉราโย วิย อติมโนหรํ นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ. ราชา "อนจฺฉริยเมตํ ทหรานนฺ"ติ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา มชฺฌิมนาฏกปาสาทํ คโต, ตาปิ นาฏกิตฺถิโย ตเถว อกํสุ. โส ตตฺถาปิ ตเถว อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา มหานาฏกปาสาทํ คโต, ตาปิ นาฏกิตฺถิโย ตเถว อกํสุ. ราชา เทฺว ตโย ราชปริวฏฺเฏ อตีตานํ ตาสํ มหลฺลกภาเวน อฏฺฐิกีฬนสทิสํ นจฺจํ ทิสฺวา คีตญฺจ อมธุรํ สุตฺวา ปุนเทว ทหรนาฏกปาสาทํ, ปุน มชฺฌิมนาฏกปาสาทนฺติ เอวํ วิจริตฺวา กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโฐ จินฺเตสิ "อิมา นาฏกิตฺถิโย สกฺกํ เทวานมินฺทํ อจฺฉราโย วิย มํ รมาเปตุกามา สพฺพตฺถาเมน นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ, สฺวาหํ กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโฐ โลภเมว--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๑.
วฑฺเฒมิ, โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม หนฺทาหํ โลภํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย คณฺโฑ ๑- เอโส อิติ ญตฺวา มติมา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตสฺสตฺโถ:- สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติ. โส หิ สชฺชนฺติ ตตฺถ ปาณิโน กทฺทเม ปวิฏฺโฐ หตฺถี วิยาติ สงฺโค. ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ เอตฺถ ปญฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสญฺญาย อุปฺปาเทตพฺพโต กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนโต วา ลามกฏฺเฐน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ วิย อิตฺตรํ, ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ เอตฺถ จ ยฺวายํ "ยํ โข ภิกฺขเว อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท"ติ ๒- วุตฺโต, โส ยทิทํ "โก จ ภิกฺขเว กามานํ อาทีนโว, อิธ ภิกฺขเว กุลปุตฺโต เยน สิปฺปุฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ ยทิ มุทฺธาย ยทิ คณนายา"ติเอวมาทินา ๒- นเยเนตฺถ ทุกฺขํ วุตฺตํ, ตํ อุปนิธาย อปฺโป อุทกพินฺทุมตฺโต โหติ, อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย พหุ, จตูสุ สมุทฺเทสุ อุทกสทิสํ โหติ. เตน วุตฺตํ "อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย"ติ. คณฺโฑ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส วิย เอโส ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา. อิติ ญตฺวา มติมาติ เอวํ ญตฺวา พุทฺธิมา ปณฺฑิโต ปุริโส สพฺพเมตํ ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. สงฺคคาถาวณฺณนา สมตฺตา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คโฬ ๒ ม.มู. ๑๒/๑๖๖/๑๒๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๒.
[๖๒] สนฺทาลยิตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อนิวตฺตพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส สงฺคามํ โอติณฺโณ อชินิตฺวา อญฺญํ วา กิจฺจํ อารทฺโธ อนิฏฺฐเปตฺวา น นิวตฺตติ, ตสฺมา นํ เอวํ สญฺชานึสุ. โส เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉติ, เตน จ สมเยน วนทาโห อุฏฺฐาสิ, โส อคฺคิ สุกฺขานิ จ หริตานิ จ ติณาทีนิ ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน เอว คจฺฉติ. ราชา ตํ ทิสฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ "ยถายํ วนทาโห, เอวเมว เอกาทสวิโธ อคฺคิ สพฺเพ สตฺเต ทหนฺโต อนิวตฺตมาโนว คจฺฉติ มหาทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺโต, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิวตฺตนตฺถํ อยํ อคฺคิ วิย อริยมคฺคญาณคฺคินา กิเลเส ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. ตโต มุหุตฺตํ คนฺตฺวา เกวฏฺเฏ อทฺทส นทิยํ มจฺเฉ คณฺหนฺเต. เตสํ ชาลนฺตรํ ปวิฏฺโฐ เอโก มหามจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา ปลายิ. เต "มจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา คโต"ติ สทฺทมกํสุ. ราชา ตมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยมคฺคญาเณน ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ เภตฺวา อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ, อิมญฺจ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตสฺสา ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติ. อมฺพูติ อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํ. สลิเล อมฺพุจารี สลิลมฺพุจารี, ตสฺมึ นทีสลิเล ชาลํ เภตฺวา อมฺพุจารีวาติ วุตฺตํ โหติ. ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺฐานํ วุจฺจติ. ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺฐานํ ปุน น นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ,--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๓.
เอวํ มคฺคญาณคฺคินา ทฑฺฒกามคุณฏฺฐานํ อนิวตฺตมาโน ตตฺถ ภิยฺโย อนาคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. สนฺทาลนคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๓] โอกฺขิตฺตจกฺขูติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จกฺขุโลลพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต วิย นาฏกทสฺสนมนุยุตฺโต โหติ. อยํ ปน วิเสโส:- โส อสนฺตุฏฺโฐ ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ, อยํ ตํ ตํ นาฏกํ ทิสฺวา อติวิย อภินนฺทิตฺวา นาฏกปริวตฺตทสฺสเนน ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต วิจรติ. โส กิร นาฏกทสฺสนาย อาคตํ อญฺญตรํ กุฏุมฺพิยภริยํ ทิสฺวา ราคํ อุปฺปาเทสิ. ตโต สํเวคมาปชฺชิตฺวา ปุน "อหํ อิมํ ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต อปายปริปูรโก ภวิสฺสามิ, หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณํ ทีเปตุํ ๑- อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐา ขิตฺตจกฺขุ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ ปฏิปาฏิยา ฐเปตฺวา ปริวชฺชนปหาตพฺพทสฺสนตฺถํ ๒- ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติ. น ตุ หนุกฏฺฐินา หทยฏฺฐึ สงฺฆฏฺเฏนฺโต. เอวญฺหิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น สมณสารุปฺโป โหติ. น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย, ทฺวินฺนํ ตติโยติ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ @๒ สี. ปริวชฺชนาปหาตพฺพทสฺสนตฺถํ, ฉ.ม. ปริวชฺชเหตพฺพทสฺสนตฺถํ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๔.
เอวํ คณมชฺฌํ ปวิสิตุกามตาย กณฺฑูยมานปาโท วิย อวิจรนฺโต, ๑- ทีฆจาริกา- นิวตฺตจาริกาวิรโต วา. ๒- คุตฺตินฺทฺริโยติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อิธ วิสุํ วุตฺตาวเสสวเสน โคปิตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ มานสํเยว มานสานํ, ตํ รกฺขิตมสฺสาติ รกฺขิตมานสาโน. ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ รกฺขิตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อนวสฺสุโตติ อิมาย ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กิเลสอนฺวาสฺสววิรหิโต. อปริฑยฺหมาโนติ เอวํ อนฺวาสฺสววิรหา เอว กิเลสคฺคีหิ อปริฑยฺหมาโน. พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ อปริฑยฺหมาโน. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. โอกฺขิตฺตจกฺขุคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๔] โอหารยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อยํ อญฺโญปิ จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา จตุมาเส จตุมาเส ๓- อุยฺยานกีฬํ คจฺฉติ. โส เอกทิวสํ คิมฺหานํ มชฺฌิมมาเส อุยฺยานํ ปวิสนฺโต อุยฺยานทฺวาเร ปตฺตสญฺฉนฺนํ ปุปฺผาลงฺกตวิฏปํ ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารํ ทิสฺวา เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิ. ตโต "รญฺญา อคฺคปุปฺผํ คหิตนฺ"ติ อญฺญตโรปิ อมจฺโจ หตฺถิกฺขนฺเธ ฐิโต เอว เอกํ ปุปฺผํ อคฺคเหสิ. เอเตเนว อุปาเยน สพฺโพ พลกาโย อคฺคเหสิ. ปุปฺผํ อนสฺสาเทนฺตา ปตฺตมฺปิ คณฺหึสุ. โส รุกฺโข นิปฺปตฺตปุปฺโผ ขนฺธมตฺโตว อโหสิ. ตํ ราชา สายนฺหสมเย อุยฺยานา นิกฺขมนฺโต ทิสฺวา "กึ กโต อยํ รุกฺโข, มมาคมนเวลายํ มณิวณฺณสาขนฺตเรสุ ปวาฬสทิสปุปฺผาลงฺกโต อโหสิ, อิทานิ นิปฺปตฺตปุปฺโผ ชาโต"ติ จินฺเตนฺโต ตสฺเสว อวิทูเร อปุปฺผิตรุกฺขํ สญฺฉนฺนปลาสํ อทฺทส. ทิสฺวา จสฺส เอตทโหสิ "อยํ รุกฺโข ปุปฺผภริตสาขตฺตา พหุชนสฺส โลภนีโย อโหสิ, เตน มุหุตฺตํเยว @เชิงอรรถ: ๑ ม. อธาวนฺโต, ฉ. อถวนฺโต @๒ สี. ทีฆจาริกอนวตฺถจาริกวิรโต วา, ม. ทีฆจาริกาย วา อนวฏฺฐิตจาริกา วิรโต, @ ฉ. ทีฆจาริกอนวฏฺฐิตจาริกวิรโต วา ๓ อิ. จตุตฺถมาเส--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๕.
พฺยสนํ ปตฺโต, อยํ ปน อญฺโญ อโลภนียตฺตา ตเถว ฐิโต. อิทมฺปิ รชฺชํ ปุปฺผิตรุกฺโข วิย โสภนียํ, ภิกฺขุภาโว ปน อปุปฺผิตรุกฺโข วิย อโลภนีโย. ตสฺมา ยาว อิทมฺปิ อยํ รุกฺโข วิย น วิลุปฺปติ, ตาว อยมญฺโญ สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริจฺฉตฺตโก, เอวํ กาสาเวน หิ สญฺฉนฺเนน ๑- หุตฺวา ปพฺพชิตพฺพนฺ"ติ. โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺโต กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา อภินิกฺขมิตฺวา กาสายวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ. ปาริจฺฉตฺตกคาถาวณฺณนา สมตฺตา. ตติโย วคฺโค นิฏฺฐิโต. ------------- [๖๕] รเสสูติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา อุยฺยาเน อมจฺจปุตฺเตหิ ปริวุโต สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ กีฬติ. ตสฺส สูโท สพฺพมํสานํ รสํ คเหตฺวา อตีว สุสงฺขตํ อมตกปฺปํ อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ, โส ตตฺถ เคธมาปนฺโน กสฺสจิ กิญฺจิ อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชิ. อุทเก กีฬนฺโต ๒- อติวิกาเล นิกฺขนฺโต สีฆํ สีฆํ ภุญฺชิ. เยหิ สทฺธึ ปุพฺเพ ภุญฺชติ, น เตสํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. กาสาเยนปิ สญฺฉนฺเนน, ฉ.ม. กาสาเวน ปริสญฺฉนฺเนน @๒ ม. อุทเก กีฬนฺโต, ฉ. อุทกกีฬโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๖.
กญฺจิ สริ. อถ ปจฺฉา ปฏิสงฺขานํ อุปฺปาเทตฺวา "อโห มยา ปาปํ กตํ, ยฺวาหํ รสตณฺหาย อภิภูโต สพฺพชนํ วิสริตฺวา เอกโกว ภุญฺชึ, หนฺท รสตณฺหํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล อนญฺญโปสี สปทานจารี กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณิกขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุ. เคธํ อกรนฺติ คิทฺธิมกโรนฺโต, ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อโลโลติ "อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสามี"ติ เอวํ รสวิเสเสสุ อนากุโล. อนญฺญโปสีติ โปสิตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต, กายสํวรณมตฺเตน ๑- สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติ. ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรเณ โลโล หุตฺวา อญฺญโปสี อโหสึ, ๒- เอวํ อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ เคธํ กโรติ, ตํ ตณฺหํ หิตฺวา อายตึ ตณฺหามูลกสฺส อญฺญสฺส อตฺตภาวสฺส อนิพฺพตฺตเนน อนญฺญโปสีติ ทสฺเสติ. อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเฐน อญฺเญติ กิเลสา วุจฺจนฺติ, เตสํ อโปสเนน อนญฺญโปสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏึ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถ. กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺทูปโม นิจฺจนวโก หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. รสเคธคาถาวณฺณนา สมตฺตา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กายสนฺธารณมตฺเตน ๒ ฉ.ม. อาสึ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๗.
[๖๖] ปหาย ปญฺจาวรณานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา ปฐมชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ อนิสฺสิโต เฉตฺว ๑- สิเนหโทสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทสูริเย เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา "อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหาย. อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสลธมฺเม, วตฺโถปมาทีสุ วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินาเสตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต, เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ สิเนหโทสํ, ตณฺหาราคนฺติ ๒- วุตฺตํ โหติ. สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อาวรณคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๗] วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา จตุตฺถชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ สี,ม. เฉตฺวา ๒ สี. ตณฺหํ ราคนฺติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.
วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทสฺเสนฺโต ๑- อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ ปิฏฺฐิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ อตฺโถ. สุขํ ทุกฺขญฺจาติ กายิกสาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกสาตาสาตํ. อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมว. วิสุทฺธนฺติ ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิสุทฺธํ, นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ. อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว, ปฐมชฺฌานุปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานุปจารภูมิยํ สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺฐิกตฺวาน ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานุปจาเร, โทมนสฺสญฺจ ทุติยชฺฌานุปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺฐานานิ. นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปฐมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺฐานํ. ยถาห "ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทึ. ๒- ตํ สพฺพํ อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๓- วุตฺตํ. ยโต ปุพฺเพว ตีสุ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทีเปนฺโต ๒ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘ @๓ อภิ.อ. ๑/๑๖๕/๒๒๙--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.
ปฐมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺฐิกตฺวา จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺฐิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ. วิปิฏฺฐิกตฺวาคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๘] อารทฺธวิริโยติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ปจฺจนฺตราชา สหสฺสโยธปริมาณพลกาโย รชฺเชน ขุทฺทโก, ปญฺญาย มหนฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ "กิญฺจาปิ อหํ ขุทฺทโก, ปญฺญวตา จ ปน สกฺกา สกลชมฺพุทีปํ คเหตุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สามนฺตรญฺโญ ทูตํ ปาเหสิ "สตฺตทิวสพฺภนฺตเร เม รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. ตโต โส อตฺตโน อมจฺเจ สโมธาเนตฺวา อาห "มยา ตุเมฺห อนาปุจฺฉาเยว สาหสํ กตํ, อมุกสฺส รญฺโญ เอวํ ปหิตํ, กึ กาตพฺพนฺ"ติ. เต อาหํสุ "สกฺกา มหาราช โส ทูโต นิวตฺเตตุนฺ"ติ. น สกฺกา, คโต ภวิสฺสตีติ. ยทิ เอวํ วินาสิตมฺหา ตยา, เตน หิ ทุกฺขํ อญฺญสฺส หตฺเถน ๒- มริตุํ, หนฺท มยํ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา มราม, อตฺตานํ ปหริตฺวา มราม, อุพฺพนฺธาม, วิสํ ขาทามาติ. เอวํ เตสุ เอกเมโก มรณเมว สํวณฺเณติ. ตโต ราชา "กึ เม อิเมหิ, อตฺถิ ภเณ มยฺหํ โยธา"ติ อาห. อถ "อหํ มหาราช โยโธ, อหํ มหาราช โยโธ"ติ ตํ โยธสหสฺสํ อุฏฺฐหิ. ๓- ราชา "เอเต อุปปริกฺขิสฺสามี"ติ มนฺตฺวา จิตกํ สชฺเชตฺวา อาห "มยา ภเณ อิทํ นาม สาหสํ กตํ, ตํ เม อมจฺจา ปฏิกฺโกสนฺติ, โสหํ จิตกํ ปวิสามิ, ๔- โก มยา สทฺธึ ปวิสติ, เกน มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจตฺตนฺ"ติ. เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยธา อุฏฺฐหึสุ "มยํ มหาราช ปวิสามา"ติ. ตโต ราชา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทิตํ ๒ ฉ.ม. สตฺเถน @๓ ก. อุฏฺฐหติ ๔ ฉ.ม. ปวิสิสฺสามิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.
อปเร ปญฺจสเต โยเธ อาห "ตุเมฺห ทานิ ตาตา กึ กริสฺสถา"ติ. เต อาหํสุ "นายํ มหาราช ปุริสกาโร, อิตฺถิจริยา ๑- เอสา, อปิจ มหาราเชน ปฏิรญฺโญ ทูโต เปสิโต, เตน มยํ รญฺญา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา มริสฺสามา"ติ. ตโต ราชา "ปริจฺจตฺตํ ตุเมฺหหิ มม ชีวิตนฺ"ติ จตุรงฺคินีเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา เตน โยธสหสฺเสน ปริวุโต คนฺตฺวา รชฺชสีมาย นิสีทิ. โสปิ ปฏิราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "อเร โส ขุทฺทกราชา มม ทาสสฺสาปิ นปฺปโหตี"ติ ตุสิตฺวา ๒- สพฺพํ พลนิกายํ อาทาย ยุชฺฌิตุํ นิกฺขมิ. ขุทฺทกราชา ตํ อพฺภุยฺยาตํ ทิสฺวา พลกายํ อาห "ตาตา ตุเมฺห น พหุกา, สพฺเพ สมฺปิณฺฑิตฺวา อสิจมฺมํ คเหตฺวา สีฆํ อิมสฺส รญฺโญ ปุรโต อุชุกํ เอว คจฺฉถา"ติ. เต ตถา อกํสุ, อถ สา เสนา ทุวิธา ๓- ภิชฺชิตฺวา อนฺตรมทาสิ. เต ตํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหึสุ, อญฺเญ โยธา ปลายึสุ. ขุทฺทกราชา "ตํ มาเรมี"ติ ปุรโต ธาวติ, ปฏิราชา ตํ อภยํ ยาจิ. ตโต ตสฺส อภยํ ทตฺวา สปถํ การาเปตฺวา ตํ อตฺตโน มนุสฺสํ กตฺวา เตน สห ๔- อญฺญํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหิตุํ อารพฺภ คนฺตฺวา ๔- ตสฺส รชฺชสีมาย ฐตฺวา เปเสสิ "รชฺชํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. โส "อหํ เอกยุทฺธมฺปิ น สหามี"ติ รชฺชํ นิยฺยาเทสิ. ๕- ๖- เอเตเนว อุปาเยน ราชาโน ยุชฺฌนฺติ, เต ปราชิสฺสนฺติ. เอเต ราชาโน อยุชฺฌิตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทนฺติ. สพฺเพ ราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานํ อคฺคเหสิ. ๖- ๗- โส เอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต รชฺชสิรึ อนุภวิ. โส ราชา อปรกาเล จินฺเตสิ ๗- "อหํ ปุพฺเพ ขุทฺทโก อโหสึ, โสมฺหิ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิตฺถิกิริยา ๒ สี. รุสฺสิตฺวา, ม. ทุสฺสิตฺวา, ฉ. กุชฺฌิตฺวา @๓ ฉ.ม. ทฺวิธา ๔-๔ ฉ.ม. อญฺญํ ราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ๕ ฉ.ม. นิยฺยาเตสิ @๖-๖ ฉ.ม. เอเตเนว อุปาเยน สพฺพราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานมฺปิ อคฺคเหสิ @๗-๗ ฉ.ม. โสเอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต จินฺเตสิ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.
อตฺตโน ญาณสมฺปตฺติยา สกลชมฺพุทีปสฺส อิสฺสโร ชาโต. ๑- ยํ เม ญาณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ, ตํ ๑- เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย สํวตฺตติ, สาธุ วตสฺส สฺวาหํ อิมินา ญาเณน โลกุตฺตรธมฺมํ คเวเสยฺยนฺ"ติ. ตโต พาราณสิรญฺโญ รชฺชํ ทตฺวา ปุตฺตทารญฺจ สกชนปทเมว เปเสตฺวา ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน วีริยสมฺปตฺตึ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโย. เอเตน อตฺตโน วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตสฺส ปตฺติยา ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ เอเตน พลวีริยูปตฺถมฺภานํ ๒- จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ, อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน ฐานาสนจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา"ติ ๓- เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ, ยนฺตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต "กาเยน เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ ๔- วุจฺจติ. อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยํ ทสฺเสติ. ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาย ลทฺธตฺตา, ๕- นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ทโฬฺห นิกฺกโม อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโม. ๖- ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. ตํ โข ปน เม ญาณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ ๒ ฉ.ม. พลวีริยูปตฺถมฺภานํ สี. @วีริยูปตฺถมฺภานํ ๓ ฉ.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, อง.ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ.มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕ @๔ ฉ.ม. ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตีติ วุจฺจติ ๕ ฉ.ม.,อิ. @ ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูรึ คตตฺตา ๖ ฉ.ม. อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโมติ วุจฺจติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.
ญาณพเลน จ อุปปนฺโน, อถ วา ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาญาณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปธานภาวํ ๑- สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา ตโยปิ ปาทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๙] ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ, นตฺถิ โกจิ วิเสโส. อตฺถวณฺณนาย ปนสฺสา ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนํ เอกมตฺตเสวิตา ๒- เอกีภาโว, กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกชฺฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติโย นีวรณาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ฌานนฺติ วุจฺจติ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต, ลกฺขณูปนิชฺฌานโตเยว เจตถ ฌานานิ. ๓- อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานํเยว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ ปฏิสลฺลานํ จ ฌานํ จ อริญฺจมาโน อชหมาโน อนิสชฺชมาโน. ธมฺเมสูติ วิปสฺสนูปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโภกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโน, อถ วา ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺติเยน ๔- "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจริตาสงฺขาตาย @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปทหนภาวํ @๒ สี. เอกมนฺตเสวิตา, ฉ. เอกตฺตเสวิตา, ม. เอกมตฺตเสวิตตฺตา @๓ สี. ฌานานิ, ฉ.ม. ผลานิ ๔ ฉ.ม. วิภตฺติพฺยตฺตเยน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.
วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมํ กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ อริญฺจมาโน สิขาปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๐] ตณฺหกฺขยนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส สรีรโสภาย อาวฏฺฏิตหทยา ๑- สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ, อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิ. ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน จ อติตฺโต โลโก. อถ อญฺญตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อมจฺจํ อาณาเปสิ "ชานาหิ ตาว ภเณ อยํ อิตฺถี สสฺสามิกา วา อสฺสามิกา วา"ติ. โส คนฺตฺวา "สสฺสามิกา"ติ อาโรเจสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ "อิมา วีสติสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํเยว เอกํ อภิรเมนฺติ, โส ทานาหํ เอตาปิ อตุสิตฺวา ๒- ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสึ, สา อุปฺปนฺนา อปายเมว อากฑฺฒตี"ติ ตณฺหาย อาทีนวํ ทิสฺวา "หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต อเนลมูโค สุตวา สตีมา @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. อาวชฺชิตหทยา ๒ สี. อตียิตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย ตณฺหาย เอว อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี. ๑- อเนลมูโคติ อลาลามุโข. อถ วา อเนโล จ อมูโล จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา. สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺโมปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยามํ ปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโฐ โยเชตพฺโพ. เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามโต ๒- นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ. ยถาห "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา"ติ. ๓- เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๑] สีโหวาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตรสฺส กิร พาราณสิรญฺโญ ทูเร อุยฺยานํ โหติ, โส ปเคว วุฏฺฐาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ยานา โอรุยฺห อุทกฏฺฐานํ อุปคโต "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ. ตสฺมิญฺจ ปเทเส สีหี สีหโปตกํ ชเนตฺวา ๔- โคจราย คตา, ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา "สีหโปตโก เทวา"ติ อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร น กสฺสจิ ภายตี"ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ อาโกฏาเปสิ, สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิ. ราชา ยาวตติยกํ อาโกฏาเปสิ, โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว สยิ. อถ ราชา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สาตจฺจการี สกฺกจฺจการี ๒ ฉ.ม. ปตฺตนิยามตฺตา @๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒, ขุ.จูฬ. ๔๐/๙๐/๒๓ (สฺยา) ๔ สี. ชหิตฺวา--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.
"ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา"ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ "ตํทิวสํ ชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตาสํ เฉตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺยนฺ"ติ. โส ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา ปสาริเต ชาเล วาตํ อสํสชฺชมานํเยว ๑- คจฺฉมานํ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ โมหชาลํ วา ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺเฏ โปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาฏฺฐาเน ฐิตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา เอตานิ อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺฐนฺติ, เอวํ โลเก ชาโต โลเกน อนุปลิตฺโต ติฏฺเฐยฺยนฺ"ติ. โส ปุนปฺปุนํ "ยถา สีหวาตปทุมานิ, เอวํ อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน ๒- เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห นรสีโห ๓- กาฬสีโห เกสรสีโหติ. เกสรสีโห เตสํ อคฺคมกฺขายติ, โสว อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ, ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมญฺจ @เชิงอรรถ: ๑ สี. อสงฺคํเยว, ฉ.ม. อลคฺคํเยว ๒ ฉ.ม. อลิปฺปมาโน @๓ ม. นรสีโห, ฉ. ปณฺฑุสีโห--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.
วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ, โส จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย. ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจาทีสุ อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ๑- ทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิมฺปมาโน เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺญาติ เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติ. ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สุรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย น สนฺตสติ, ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิมฺปติ. ๒- เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชาตณฺหานํ ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิมฺปมาโน จ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อสนฺตสนฺตคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๒] สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา มหติยา เสนาย คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อญฺญตรสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริโส รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร สทฺเทน น สนฺตสตี"ติ เภริสงฺขปณวาทีหิ สทฺทํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. โลกสมฺปยุตฺตตฺตา เอว ๒ ฉ.ม. ลิปฺปติ--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.
การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ทุติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ, ตติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห "มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี"ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺฐิตํ ปติฏฺฐหิตฺวา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวาว หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา ติณคหนานิ ปวิฏฺฐา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตา. รญฺโญ หตฺถีปิ ราชานํ คเหตฺวา วนคหนาทีนิ โปถยมาโน ปลายิ. โส ตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา ปฐวึ ปติตฺวา เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺฐานํ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต สทฺทมสฺสุตฺถา"ติ. อาม มหาราชาติ. กิสฺส สทฺทํ ภนฺเตติ. ปฐมํ เภริสงฺขาทีนํ, ปจฺฉา สีหสฺสาติ. น ภายิตฺถ ภนฺเตติ. น มยํ มหาราช กสฺสจิ สทฺทสฺส ภายามาติ. สกฺกา ปน ภนฺเต มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุนฺติ. สกฺกา มหาราช สเจ ปพฺพชสีติ, ปพฺพชามิ ภนฺเตติ. ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โสปิ ปพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ อธิปฺเปโต. ทาฐา พลมสฺส อตฺถีติ ทาฐพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี. สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.
"กึ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยควจนํ กตฺวา "มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ วสนฏฺฐานานิ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ. ทาฐพลีคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๓] เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ราชา เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิ. โส "ฌานสุขนฺตรายกรํ รชฺชนฺ"ติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู"ติอาทินา นเยน หิตสุขุปนยนกามตา เมตตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณา "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู"ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตา. "ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา ปจฺฉา. วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ หิ เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย เตน วุตฺตํ "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ. ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน ภาวยมาโน. กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.
มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน "กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วา, สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ๑- เมตฺตาทีนญฺหิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุ จ วิโรธิภูโต ปฏิโฆ วูปสมฺมติ. เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๒- วุตฺตา. เสสํ ปุพฺพวุตฺตสทิสเมวาติ. อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๔] ราคญฺจ โทสญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร อุปนิสฺสาย มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํ. อถ อมฺหากํ โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ ทิสฺวา "มาริสา มาริสา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ภณึสุ. โส นิโรธา วุฏฺฐหนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตโน จ ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา หิมวนฺเต มหาปปาโต ๓- นาม ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺฐานํ, ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา สิลาตเล นิสีทิตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อวิรุชฺฌมาโน @๒ อภิ.อ. ๑/๒๕๑/๒๔๗ ๓ ม. สุชาโต--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.
ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตา. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ, ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวา. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ. ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๕] ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติ, ตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา วตฺตนฺติ. วีสติสหสฺสิตฺถิโย ปริวาเรตฺวา หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติ. อมจฺจา "น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท มยํ อตฺตโน สรณํ คเวสิสฺสามา"ติ ๑- จินฺเตตฺวา อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุปฏฺฐานํ ยาจึสุ. เต ตตฺถ อุปฏฺฐหนฺติเยว, น กิญฺจิ ลภนฺติ. ราชาปิ อาพาธา วุฏฺฐหิตฺวา ปุจฺฉิ "อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหินฺ"ติ. ตโต ตํ ปวุตฺตึ สุตฺวา สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เตปิ อมจฺจา "ราชา วุฏฺฐิโต"ติ สุตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชุญฺเญน สมนฺนาคตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. เตน จ รญฺญา "กุหึ ตาตา ตุเมฺห คตา"ติ วุตฺตา อาหํสุ "เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม ชนปทํ คตา"ติ. ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ อิเม วีมํเสยฺยํ, กึ ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ โน"ติ. โส ปุพฺเพ อาพาธิกโรเคน ๒- ผุฏฺโฐ วิย คาฬฺหเวทนํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยมกาสิ. อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา ปุพฺพสทิสเมว สพฺพํ อกํสุ. เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คเวสามาติ ๒ สี. สาภาวิกโรเคน--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.
ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. เอวํ ราชา ยาวตติยํ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ ๑- อกาสิ, เตปิ ตเถว ปกฺกมึสุ. ตโต จตุตฺถมฺปิ เต อาคเต ทิสฺวา "อโห อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ, เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย อนเปกฺขา ปกฺกมึสู"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา อตฺตฏฺฐปญฺญา อสุจี มนุสฺสา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ๒- ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมา- ทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺตเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต กิญฺจิ ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:- "อุปกาโร จ โย มิตฺโต สุขทุกฺโข ๓- จ โย สขา. อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต โย จ มิตฺตานุกมฺปโก"ติ ๔- เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตนิ ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺญนฺติ อตฺตฏฺฐปญฺญา. ทิฏฺฐตฺถปญฺญาติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโฐ, สมฺปติ ทิฏฺเฐเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺญา, อายตึ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตเยเนว เวทิตพฺพนฺติ. การณตฺถคาถาวณฺณนา สมตฺตา. จตุตฺโถ วคฺโค นิฏฺฐิโต เอกาทสหิ คาถาหิ. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุพฺพสทิสํ ๒ สี. อลฺลียนฺติ @๓ ที.ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓ ๔ ฉ.ม. สุเข ทุกฺเข--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.
เอวเมตํ เอกจตฺตาลีสคาถาปริมาณํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ กตฺถจิเทว วุตฺเตน โยชนานเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อนุสนฺธิโต อตฺถโต จ เวทิตพฺพํ. อติวิตฺถารภเยน ปน อเมฺหหิ น สพฺพตฺถ โยชิตนฺติ. ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๙๙-๑๓๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=28&A=2477&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=2477&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=296 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=6971 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=6874 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=6874 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25
![อ่านหน้า[ต่าง] แรก](go1.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้ว](go2.gif)   ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]