บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๒๘

หน้าที่ ๑๑๗.

[๖๖] ปหาย ปญฺจาวรณานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา ปฐมชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ อนิสฺสิโต เฉตฺว ^๑- สิเนหโทสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทสูริเย เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา "อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหาย. อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสลธมฺเม, วตฺโถปมาทีสุ วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินาเสตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต, เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ สิเนหโทสํ, ตณฺหาราคนฺติ ^๒- วุตฺตํ โหติ. สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อาวรณคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๗] วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา จตุตฺถชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ สี,ม. เฉตฺวา ^๒ สี. ตณฺหํ ราคนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทสฺเสนฺโต ^๑- อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ ปิฏฺฐิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ อตฺโถ. สุขํ ทุกฺขญฺจาติ กายิกสาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกสาตาสาตํ. อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมว. วิสุทฺธนฺติ ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิสุทฺธํ, นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ. อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว, ปฐมชฺฌานุปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานุปจารภูมิยํ สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺฐิกตฺวาน ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานุปจาเร, โทมนสฺสญฺจ ทุติยชฺฌานุปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺฐานานิ. นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปฐมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺฐานํ. ยถาห "ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทึ. ^๒- ตํ สพฺพํ อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ^๓- วุตฺตํ. ยโต ปุพฺเพว ตีสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ทีเปนฺโต ^๒ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘ @^๓ อภิ.อ. ๑/๑๖๕/๒๒๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

ปฐมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺฐิกตฺวา จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺฐิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ. วิปิฏฺฐิกตฺวาคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๘] อารทฺธวิริโยติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ปจฺจนฺตราชา สหสฺสโยธปริมาณพลกาโย รชฺเชน ขุทฺทโก, ปญฺญาย มหนฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ "กิญฺจาปิ อหํ ขุทฺทโก, ปญฺญวตา จ ปน สกฺกา สกลชมฺพุทีปํ คเหตุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สามนฺตรญฺโญ ทูตํ ปาเหสิ "สตฺตทิวสพฺภนฺตเร เม รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. ตโต โส อตฺตโน อมจฺเจ สโมธาเนตฺวา อาห "มยา ตุเมฺห อนาปุจฺฉาเยว สาหสํ กตํ, อมุกสฺส รญฺโญ เอวํ ปหิตํ, กึ กาตพฺพนฺ"ติ. เต อาหํสุ "สกฺกา มหาราช โส ทูโต นิวตฺเตตุนฺ"ติ. น สกฺกา, คโต ภวิสฺสตีติ. ยทิ เอวํ วินาสิตมฺหา ตยา, เตน หิ ทุกฺขํ อญฺญสฺส หตฺเถน ^๒- มริตุํ, หนฺท มยํ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา มราม, อตฺตานํ ปหริตฺวา มราม, อุพฺพนฺธาม, วิสํ ขาทามาติ. เอวํ เตสุ เอกเมโก มรณเมว สํวณฺเณติ. ตโต ราชา "กึ เม อิเมหิ, อตฺถิ ภเณ มยฺหํ โยธา"ติ อาห. อถ "อหํ มหาราช โยโธ, อหํ มหาราช โยโธ"ติ ตํ โยธสหสฺสํ อุฏฺฐหิ. ^๓- ราชา "เอเต อุปปริกฺขิสฺสามี"ติ มนฺตฺวา จิตกํ สชฺเชตฺวา อาห "มยา ภเณ อิทํ นาม สาหสํ กตํ, ตํ เม อมจฺจา ปฏิกฺโกสนฺติ, โสหํ จิตกํ ปวิสามิ, ^๔- โก มยา สทฺธึ ปวิสติ, เกน มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจตฺตนฺ"ติ. เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยธา อุฏฺฐหึสุ "มยํ มหาราช ปวิสามา"ติ. ตโต ราชา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปทิตํ ^๒ ฉ.ม. สตฺเถน @^๓ ก. อุฏฺฐหติ ^๔ ฉ.ม. ปวิสิสฺสามิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

อปเร ปญฺจสเต โยเธ อาห "ตุเมฺห ทานิ ตาตา กึ กริสฺสถา"ติ. เต อาหํสุ "นายํ มหาราช ปุริสกาโร, อิตฺถิจริยา ^๑- เอสา, อปิจ มหาราเชน ปฏิรญฺโญ ทูโต เปสิโต, เตน มยํ รญฺญา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา มริสฺสามา"ติ. ตโต ราชา "ปริจฺจตฺตํ ตุเมฺหหิ มม ชีวิตนฺ"ติ จตุรงฺคินีเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา เตน โยธสหสฺเสน ปริวุโต คนฺตฺวา รชฺชสีมาย นิสีทิ. โสปิ ปฏิราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "อเร โส ขุทฺทกราชา มม ทาสสฺสาปิ นปฺปโหตี"ติ ตุสิตฺวา ^๒- สพฺพํ พลนิกายํ อาทาย ยุชฺฌิตุํ นิกฺขมิ. ขุทฺทกราชา ตํ อพฺภุยฺยาตํ ทิสฺวา พลกายํ อาห "ตาตา ตุเมฺห น พหุกา, สพฺเพ สมฺปิณฺฑิตฺวา อสิจมฺมํ คเหตฺวา สีฆํ อิมสฺส รญฺโญ ปุรโต อุชุกํ เอว คจฺฉถา"ติ. เต ตถา อกํสุ, อถ สา เสนา ทุวิธา ^๓- ภิชฺชิตฺวา อนฺตรมทาสิ. เต ตํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหึสุ, อญฺเญ โยธา ปลายึสุ. ขุทฺทกราชา "ตํ มาเรมี"ติ ปุรโต ธาวติ, ปฏิราชา ตํ อภยํ ยาจิ. ตโต ตสฺส อภยํ ทตฺวา สปถํ การาเปตฺวา ตํ อตฺตโน มนุสฺสํ กตฺวา เตน สห ^๔- อญฺญํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหิตุํ อารพฺภ คนฺตฺวา ^๔- ตสฺส รชฺชสีมาย ฐตฺวา เปเสสิ "รชฺชํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. โส "อหํ เอกยุทฺธมฺปิ น สหามี"ติ รชฺชํ นิยฺยาเทสิ. ^๕- ^๖- เอเตเนว อุปาเยน ราชาโน ยุชฺฌนฺติ, เต ปราชิสฺสนฺติ. เอเต ราชาโน อยุชฺฌิตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทนฺติ. สพฺเพ ราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานํ อคฺคเหสิ. ^๖- ^๗- โส เอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต รชฺชสิรึ อนุภวิ. โส ราชา อปรกาเล จินฺเตสิ ^๗- "อหํ ปุพฺเพ ขุทฺทโก อโหสึ, โสมฺหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิตฺถิกิริยา ^๒ สี. รุสฺสิตฺวา, ม. ทุสฺสิตฺวา, ฉ. กุชฺฌิตฺวา @^๓ ฉ.ม. ทฺวิธา ^๔-๔ ฉ.ม. อญฺญํ ราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ^๕ ฉ.ม. นิยฺยาเตสิ @^๖-๖ ฉ.ม. เอเตเนว อุปาเยน สพฺพราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานมฺปิ อคฺคเหสิ @^๗-๗ ฉ.ม. โสเอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต จินฺเตสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

อตฺตโน ญาณสมฺปตฺติยา สกลชมฺพุทีปสฺส อิสฺสโร ชาโต. ^๑- ยํ เม ญาณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ, ตํ ^๑- เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย สํวตฺตติ, สาธุ วตสฺส สฺวาหํ อิมินา ญาเณน โลกุตฺตรธมฺมํ คเวเสยฺยนฺ"ติ. ตโต พาราณสิรญฺโญ รชฺชํ ทตฺวา ปุตฺตทารญฺจ สกชนปทเมว เปเสตฺวา ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน วีริยสมฺปตฺตึ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโย. เอเตน อตฺตโน วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตสฺส ปตฺติยา ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ เอเตน พลวีริยูปตฺถมฺภานํ ^๒- จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ, อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน ฐานาสนจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา"ติ ^๓- เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ, ยนฺตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต "กาเยน เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ ^๔- วุจฺจติ. อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยํ ทสฺเสติ. ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาย ลทฺธตฺตา, ^๕- นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ทโฬฺห นิกฺกโม อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโม. ^๖- ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. ตํ โข ปน เม ญาณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ ^๒ ฉ.ม. พลวีริยูปตฺถมฺภานํ สี. @วีริยูปตฺถมฺภานํ ^๓ ฉ.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, อง.ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ.มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕ @^๔ ฉ.ม. ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตีติ วุจฺจติ ^๕ ฉ.ม.,อิ. @ ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูรึ คตตฺตา ^๖ ฉ.ม. อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโมติ วุจฺจติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

ญาณพเลน จ อุปปนฺโน, อถ วา ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาญาณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปธานภาวํ ^๑- สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา ตโยปิ ปาทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๙] ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ, นตฺถิ โกจิ วิเสโส. อตฺถวณฺณนาย ปนสฺสา ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนํ เอกมตฺตเสวิตา ^๒- เอกีภาโว, กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกชฺฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติโย นีวรณาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ฌานนฺติ วุจฺจติ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต, ลกฺขณูปนิชฺฌานโตเยว เจตถ ฌานานิ. ^๓- อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานํเยว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ ปฏิสลฺลานํ จ ฌานํ จ อริญฺจมาโน อชหมาโน อนิสชฺชมาโน. ธมฺเมสูติ วิปสฺสนูปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโภกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโน, อถ วา ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺติเยน ^๔- "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจริตาสงฺขาตาย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปทหนภาวํ @^๒ สี. เอกมนฺตเสวิตา, ฉ. เอกตฺตเสวิตา, ม. เอกมตฺตเสวิตตฺตา @^๓ สี. ฌานานิ, ฉ.ม. ผลานิ ^๔ ฉ.ม. วิภตฺติพฺยตฺตเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมํ กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ อริญฺจมาโน สิขาปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๐] ตณฺหกฺขยนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส สรีรโสภาย อาวฏฺฏิตหทยา ^๑- สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ, อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิ. ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน จ อติตฺโต โลโก. อถ อญฺญตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อมจฺจํ อาณาเปสิ "ชานาหิ ตาว ภเณ อยํ อิตฺถี สสฺสามิกา วา อสฺสามิกา วา"ติ. โส คนฺตฺวา "สสฺสามิกา"ติ อาโรเจสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ "อิมา วีสติสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํเยว เอกํ อภิรเมนฺติ, โส ทานาหํ เอตาปิ อตุสิตฺวา ^๒- ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสึ, สา อุปฺปนฺนา อปายเมว อากฑฺฒตี"ติ ตณฺหาย อาทีนวํ ทิสฺวา "หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต อเนลมูโค สุตวา สตีมา @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. อาวชฺชิตหทยา ^๒ สี. อตียิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย ตณฺหาย เอว อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี. ^๑- อเนลมูโคติ อลาลามุโข. อถ วา อเนโล จ อมูโล จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา. สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺโมปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยามํ ปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโฐ โยเชตพฺโพ. เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามโต ^๒- นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ. ยถาห "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา"ติ. ^๓- เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๑] สีโหวาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตรสฺส กิร พาราณสิรญฺโญ ทูเร อุยฺยานํ โหติ, โส ปเคว วุฏฺฐาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ยานา โอรุยฺห อุทกฏฺฐานํ อุปคโต "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ. ตสฺมิญฺจ ปเทเส สีหี สีหโปตกํ ชเนตฺวา ^๔- โคจราย คตา, ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา "สีหโปตโก เทวา"ติ อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร น กสฺสจิ ภายตี"ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ อาโกฏาเปสิ, สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิ. ราชา ยาวตติยกํ อาโกฏาเปสิ, โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว สยิ. อถ ราชา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สาตจฺจการี สกฺกจฺจการี ^๒ ฉ.ม. ปตฺตนิยามตฺตา @^๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒, ขุ.จูฬ. ๔๐/๙๐/๒๓ (สฺยา) ^๔ สี. ชหิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

"ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา"ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ "ตํทิวสํ ชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิปริตาสํ เฉตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺยนฺ"ติ. โส ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา ปสาริเต ชาเล วาตํ อสํสชฺชมานํเยว ^๑- คจฺฉมานํ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ โมหชาลํ วา ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺเฏ โปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาฏฺฐาเน ฐิตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา เอตานิ อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺฐนฺติ, เอวํ โลเก ชาโต โลเกน อนุปลิตฺโต ติฏฺเฐยฺยนฺ"ติ. โส ปุนปฺปุนํ "ยถา สีหวาตปทุมานิ, เอวํ อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน ^๒- เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห นรสีโห ^๓- กาฬสีโห เกสรสีโหติ. เกสรสีโห เตสํ อคฺคมกฺขายติ, โสว อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ, ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมญฺจ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อสงฺคํเยว, ฉ.ม. อลคฺคํเยว ^๒ ฉ.ม. อลิปฺปมาโน @^๓ ม. นรสีโห, ฉ. ปณฺฑุสีโห

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ, โส จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย. ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจาทีสุ อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ^๑- ทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิมฺปมาโน เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺญาติ เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติ. ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สุรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย น สนฺตสติ, ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิมฺปติ. ^๒- เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชาตณฺหานํ ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิมฺปมาโน จ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อสนฺตสนฺตคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๒] สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา มหติยา เสนาย คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อญฺญตรสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริโส รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร สทฺเทน น สนฺตสตี"ติ เภริสงฺขปณวาทีหิ สทฺทํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. โลกสมฺปยุตฺตตฺตา เอว ^๒ ฉ.ม. ลิปฺปติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ทุติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ, ตติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห "มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี"ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺฐิตํ ปติฏฺฐหิตฺวา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวาว หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา ติณคหนานิ ปวิฏฺฐา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตา. รญฺโญ หตฺถีปิ ราชานํ คเหตฺวา วนคหนาทีนิ โปถยมาโน ปลายิ. โส ตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา ปฐวึ ปติตฺวา เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺฐานํ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต สทฺทมสฺสุตฺถา"ติ. อาม มหาราชาติ. กิสฺส สทฺทํ ภนฺเตติ. ปฐมํ เภริสงฺขาทีนํ, ปจฺฉา สีหสฺสาติ. น ภายิตฺถ ภนฺเตติ. น มยํ มหาราช กสฺสจิ สทฺทสฺส ภายามาติ. สกฺกา ปน ภนฺเต มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุนฺติ. สกฺกา มหาราช สเจ ปพฺพชสีติ, ปพฺพชามิ ภนฺเตติ. ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โสปิ ปพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ อธิปฺเปโต. ทาฐา พลมสฺส อตฺถีติ ทาฐพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี. สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

"กึ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยควจนํ กตฺวา "มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ วสนฏฺฐานานิ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ. ทาฐพลีคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๓] เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ราชา เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิ. โส "ฌานสุขนฺตรายกรํ รชฺชนฺ"ติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู"ติอาทินา นเยน หิตสุขุปนยนกามตา เมตตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณา "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู"ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตา. "ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา ปจฺฉา. วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ หิ เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย เตน วุตฺตํ "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ. ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน ภาวยมาโน. กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน "กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วา, สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ^๑- เมตฺตาทีนญฺหิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุ จ วิโรธิภูโต ปฏิโฆ วูปสมฺมติ. เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ^๒- วุตฺตา. เสสํ ปุพฺพวุตฺตสทิสเมวาติ. อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๔] ราคญฺจ โทสญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร อุปนิสฺสาย มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํ. อถ อมฺหากํ โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ ทิสฺวา "มาริสา มาริสา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ภณึสุ. โส นิโรธา วุฏฺฐหนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตโน จ ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา หิมวนฺเต มหาปปาโต ^๓- นาม ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺฐานํ, ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา สิลาตเล นิสีทิตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อวิรุชฺฌมาโน @^๒ อภิ.อ. ๑/๒๕๑/๒๔๗ ^๓ ม. สุชาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตา. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ, ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวา. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ. ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๕] ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติ, ตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา วตฺตนฺติ. วีสติสหสฺสิตฺถิโย ปริวาเรตฺวา หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติ. อมจฺจา "น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท มยํ อตฺตโน สรณํ คเวสิสฺสามา"ติ ^๑- จินฺเตตฺวา อญฺญสฺส รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุปฏฺฐานํ ยาจึสุ. เต ตตฺถ อุปฏฺฐหนฺติเยว, น กิญฺจิ ลภนฺติ. ราชาปิ อาพาธา วุฏฺฐหิตฺวา ปุจฺฉิ "อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหินฺ"ติ. ตโต ตํ ปวุตฺตึ สุตฺวา สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เตปิ อมจฺจา "ราชา วุฏฺฐิโต"ติ สุตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชุญฺเญน สมนฺนาคตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. เตน จ รญฺญา "กุหึ ตาตา ตุเมฺห คตา"ติ วุตฺตา อาหํสุ "เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม ชนปทํ คตา"ติ. ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ อิเม วีมํเสยฺยํ, กึ ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ โน"ติ. โส ปุพฺเพ อาพาธิกโรเคน ^๒- ผุฏฺโฐ วิย คาฬฺหเวทนํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยมกาสิ. อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา ปุพฺพสทิสเมว สพฺพํ อกํสุ. เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. คเวสามาติ ^๒ สี. สาภาวิกโรเคน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. เอวํ ราชา ยาวตติยํ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ ^๑- อกาสิ, เตปิ ตเถว ปกฺกมึสุ. ตโต จตุตฺถมฺปิ เต อาคเต ทิสฺวา "อโห อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ, เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย อนเปกฺขา ปกฺกมึสู"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา อตฺตฏฺฐปญฺญา อสุจี มนุสฺสา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ^๒- ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมา- ทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺตเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต กิญฺจิ ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:- "อุปกาโร จ โย มิตฺโต สุขทุกฺโข ^๓- จ โย สขา. อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต โย จ มิตฺตานุกมฺปโก"ติ ^๔- เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตนิ ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺญนฺติ อตฺตฏฺฐปญฺญา. ทิฏฺฐตฺถปญฺญาติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโฐ, สมฺปติ ทิฏฺเฐเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺญา, อายตึ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตเยเนว เวทิตพฺพนฺติ. การณตฺถคาถาวณฺณนา สมตฺตา. จตุตฺโถ วคฺโค นิฏฺฐิโต เอกาทสหิ คาถาหิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปุพฺพสทิสํ ^๒ สี. อลฺลียนฺติ @^๓ ที.ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓ ^๔ ฉ.ม. สุเข ทุกฺเข

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

เอวเมตํ เอกจตฺตาลีสคาถาปริมาณํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ กตฺถจิเทว วุตฺเตน โยชนานเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อนุสนฺธิโต อตฺถโต จ เวทิตพฺพํ. อติวิตฺถารภเยน ปน อเมฺหหิ น สพฺพตฺถ โยชิตนฺติ. ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๑๑๗-๑๓๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=28&A=2883&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=2883&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=296 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=6971 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=6874 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=6874 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25