บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๒๘

หน้าที่ ๑๑๗.

[๖๖] ปหาย ปญฺจาวรณานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺตโร ราชา ปมชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ อนิสฺสิโต เฉตฺว ^๑- สิเนหโทสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทสูริเย เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา "อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหาย. อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสลธมฺเม, วตฺโถปมาทีสุ วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินาเสตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปมมคฺเคน ทิฏฺินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต, เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ สิเนหโทสํ, ตณฺหาราคนฺติ ^๒- วุตฺตํ โหติ. สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อาวรณคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๗] วิปิฏฺิกตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺตโร ราชา จตุตฺถชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขนตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ สี,ม. เฉตฺวา ^๒ สี. ตณฺหํ ราคนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๘.

วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทสฺเสนฺโต ^๑- อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ วิปิฏฺิกตฺวานาติ ปิฏฺิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ อตฺโถ. สุขํ ทุกฺขญฺจาติ กายิกสาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกสาตาสาตํ. อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมว. วิสุทฺธนฺติ ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิสุทฺธํ, นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ. อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว, ปมชฺฌานุปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานุปจารภูมิยํ สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺิกตฺวาน ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานุปจาเร, โทมนสฺสญฺจ ทุติยชฺฌานุปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺานานิ. นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺานํ. ยถาห "ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทึ. ^๒- ตํ สพฺพํ อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ ^๓- วุตฺตํ. ยโต ปุพฺเพว ตีสุ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ทีเปนฺโต ^๒ สํ.มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘ @^๓ อภิ.อ. ๑/๑๖๕/๒๒๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑๙.

ปมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺิกตฺวา จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ. วิปิฏฺิกตฺวาคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๘] อารทฺธวิริโยติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺตโร กิร ปจฺจนฺตราชา สหสฺสโยธปริมาณพลกาโย รชฺเชน ขุทฺทโก, ปญฺาย มหนฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ "กิญฺจาปิ อหํ ขุทฺทโก, ปญฺวตา จ ปน สกฺกา สกลชมฺพุทีปํ คเหตุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา สามนฺตรญฺโ ทูตํ ปาเหสิ "สตฺตทิวสพฺภนฺตเร เม รชฺชํ วา เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. ตโต โส อตฺตโน อมจฺเจ สโมธาเนตฺวา อาห "มยา ตุเมฺห อนาปุจฺฉาเยว สาหสํ กตํ, อมุกสฺส รญฺโ เอวํ ปหิตํ, กึ กาตพฺพนฺ"ติ. เต อาหํสุ "สกฺกา มหาราช โส ทูโต นิวตฺเตตุนฺ"ติ. น สกฺกา, คโต ภวิสฺสตีติ. ยทิ เอวํ วินาสิตมฺหา ตยา, เตน หิ ทุกฺขํ อญฺสฺส หตฺเถน ^๒- มริตุํ, หนฺท มยํ อญฺมญฺ ปหริตฺวา มราม, อตฺตานํ ปหริตฺวา มราม, อุพฺพนฺธาม, วิสํ ขาทามาติ. เอวํ เตสุ เอกเมโก มรณเมว สํวณฺเณติ. ตโต ราชา "กึ เม อิเมหิ, อตฺถิ ภเณ มยฺหํ โยธา"ติ อาห. อถ "อหํ มหาราช โยโธ, อหํ มหาราช โยโธ"ติ ตํ โยธสหสฺสํ อุฏฺหิ. ^๓- ราชา "เอเต อุปปริกฺขิสฺสามี"ติ มนฺตฺวา จิตกํ สชฺเชตฺวา อาห "มยา ภเณ อิทํ นาม สาหสํ กตํ, ตํ เม อมจฺจา ปฏิกฺโกสนฺติ, โสหํ จิตกํ ปวิสามิ, ^๔- โก มยา สทฺธึ ปวิสติ, เกน มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจตฺตนฺ"ติ. เอวํ วุตฺเต ปญฺจสตา โยธา อุฏฺหึสุ "มยํ มหาราช ปวิสามา"ติ. ตโต ราชา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปทิตํ ^๒ ฉ.ม. สตฺเถน @^๓ ก. อุฏฺหติ ^๔ ฉ.ม. ปวิสิสฺสามิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๐.

อปเร ปญฺจสเต โยเธ อาห "ตุเมฺห ทานิ ตาตา กึ กริสฺสถา"ติ. เต อาหํสุ "นายํ มหาราช ปุริสกาโร, อิตฺถิจริยา ^๑- เอสา, อปิจ มหาราเชน ปฏิรญฺโ ทูโต เปสิโต, เตน มยํ รญฺา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา มริสฺสามา"ติ. ตโต ราชา "ปริจฺจตฺตํ ตุเมฺหหิ มม ชีวิตนฺ"ติ จตุรงฺคินีเสนํ สนฺนยฺหิตฺวา เตน โยธสหสฺเสน ปริวุโต คนฺตฺวา รชฺชสีมาย นิสีทิ. โสปิ ปฏิราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "อเร โส ขุทฺทกราชา มม ทาสสฺสาปิ นปฺปโหตี"ติ ตุสิตฺวา ^๒- สพฺพํ พลนิกายํ อาทาย ยุชฺฌิตุํ นิกฺขมิ. ขุทฺทกราชา ตํ อพฺภุยฺยาตํ ทิสฺวา พลกายํ อาห "ตาตา ตุเมฺห น พหุกา, สพฺเพ สมฺปิณฺฑิตฺวา อสิจมฺมํ คเหตฺวา สีฆํ อิมสฺส รญฺโ ปุรโต อุชุกํ เอว คจฺฉถา"ติ. เต ตถา อกํสุ, อถ สา เสนา ทุวิธา ^๓- ภิชฺชิตฺวา อนฺตรมทาสิ. เต ตํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหึสุ, อญฺเ โยธา ปลายึสุ. ขุทฺทกราชา "ตํ มาเรมี"ติ ปุรโต ธาวติ, ปฏิราชา ตํ อภยํ ยาจิ. ตโต ตสฺส อภยํ ทตฺวา สปถํ การาเปตฺวา ตํ อตฺตโน มนุสฺสํ กตฺวา เตน สห ^๔- อญฺ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คณฺหิตุํ อารพฺภ คนฺตฺวา ^๔- ตสฺส รชฺชสีมาย ตฺวา เปเสสิ "รชฺชํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. โส "อหํ เอกยุทฺธมฺปิ น สหามี"ติ รชฺชํ นิยฺยาเทสิ. ^๕- ^๖- เอเตเนว อุปาเยน ราชาโน ยุชฺฌนฺติ, เต ปราชิสฺสนฺติ. เอเต ราชาโน อยุชฺฌิตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเทนฺติ. สพฺเพ ราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานํ อคฺคเหสิ. ^๖- ^๗- โส เอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต รชฺชสิรึ อนุภวิ. โส ราชา อปรกาเล จินฺเตสิ ^๗- "อหํ ปุพฺเพ ขุทฺทโก อโหสึ, โสมฺหิ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อิตฺถิกิริยา ^๒ สี. รุสฺสิตฺวา, ม. ทุสฺสิตฺวา, ฉ. กุชฺฌิตฺวา @^๓ ฉ.ม. ทฺวิธา ^๔-๔ ฉ.ม. อญฺ ราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ^๕ ฉ.ม. นิยฺยาเตสิ @^๖-๖ ฉ.ม. เอเตเนว อุปาเยน สพฺพราชาโน คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานมฺปิ อคฺคเหสิ @^๗-๗ ฉ.ม. โสเอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ อนุสาสนฺโต จินฺเตสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๑.

อตฺตโน าณสมฺปตฺติยา สกลชมฺพุทีปสฺส อิสฺสโร ชาโต. ^๑- ยํ เม าณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ, ตํ ^๑- เนว นิพฺพิทาย น วิราคาย สํวตฺตติ, สาธุ วตสฺส สฺวาหํ อิมินา าเณน โลกุตฺตรธมฺมํ คเวเสยฺยนฺ"ติ. ตโต พาราณสิรญฺโ รชฺชํ ทตฺวา ปุตฺตทารญฺจ สกชนปทเมว เปเสตฺวา ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน วีริยสมฺปตฺตึ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโย. เอเตน อตฺตโน วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตสฺส ปตฺติยา ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ เอเตน พลวีริยูปตฺถมฺภานํ ^๒- จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ, อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน านาสนจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา"ติ ^๓- เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ, ยนฺตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ ปทหนฺโต "กาเยน เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ ^๔- วุจฺจติ. อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยํ ทสฺเสติ. ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาย ลทฺธตฺตา, ^๕- นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ทโฬฺห นิกฺกโม อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโม. ^๖- ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. ตํ โข ปน เม าณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ ^๒ ฉ.ม. พลวีริยูปตฺถมฺภานํ สี. @วีริยูปตฺถมฺภานํ ^๓ ฉ.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, อง.ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ.มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕ @^๔ ฉ.ม. ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตีติ วุจฺจติ ^๕ ฉ.ม.,อิ. @ ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูรึ คตตฺตา ^๖ ฉ.ม. อสฺสาติ ทฬฺหนิกฺกโมติ วุจฺจติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๒.

าณพเลน จ อุปปนฺโน, อถ วา ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิราณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาาณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปธานภาวํ ^๑- สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺวีริยวเสน วา ตโยปิ ปาทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๖๙] ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ, นตฺถิ โกจิ วิเสโส. อตฺถวณฺณนาย ปนสฺสา ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลีนํ เอกมตฺตเสวิตา ^๒- เอกีภาโว, กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกชฺฌาปนโต อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺสมาปตฺติโย นีวรณาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ฌานนฺติ วุจฺจติ, วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺาทิปจฺจนีกชฺฌาปนโต, ลกฺขณูปนิชฺฌานโตเยว เจตถ ฌานานิ. ^๓- อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานํเยว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ ปฏิสลฺลานํ จ ฌานํ จ อริญฺจมาโน อชหมาโน อนิสชฺชมาโน. ธมฺเมสูติ วิปสฺสนูปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโภกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ จรมาโน, อถ วา ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺติเยน ^๔- "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจริตาสงฺขาตาย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปทหนภาวํ @^๒ สี. เอกมนฺตเสวิตา, ฉ. เอกตฺตเสวิตา, ม. เอกมตฺตเสวิตตฺตา @^๓ สี. ฌานานิ, ฉ.ม. ผลานิ ^๔ ฉ.ม. วิภตฺติพฺยตฺตเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๓.

วิปสฺสนาย อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมํ กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ อริญฺจมาโน สิขาปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๐] ตณฺหกฺขยนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺตโร กิร พาราณสิราชา มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส สรีรโสภาย อาวฏฺฏิตหทยา ^๑- สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ, อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิ. ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน จ อติตฺโต โลโก. อถ อญฺตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อมจฺจํ อาณาเปสิ "ชานาหิ ตาว ภเณ อยํ อิตฺถี สสฺสามิกา วา อสฺสามิกา วา"ติ. โส คนฺตฺวา "สสฺสามิกา"ติ อาโรเจสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ "อิมา วีสติสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํเยว เอกํ อภิรเมนฺติ, โส ทานาหํ เอตาปิ อตุสิตฺวา ^๒- ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสึ, สา อุปฺปนฺนา อปายเมว อากฑฺฒตี"ติ ตณฺหาย อาทีนวํ ทิสฺวา "หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต อเนลมูโค สุตวา สตีมา @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,ม. อาวชฺชิตหทยา ^๒ สี. อตียิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๔.

สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺาทีนวาย ตณฺหาย เอว อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี. ^๑- อเนลมูโคติ อลาลามุโข. อถ วา อเนโล จ อมูโล จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา. สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺโมปปริกฺขาย ปริญฺาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน นิยามํ ปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโ โยเชตพฺโพ. เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามโต ^๒- นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ. ยถาห "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา"ติ. ^๓- เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๑] สีโหวาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺตรสฺส กิร พาราณสิรญฺโ ทูเร อุยฺยานํ โหติ, โส ปเคว วุฏฺาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ยานา โอรุยฺห อุทกฏฺานํ อุปคโต "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ. ตสฺมิญฺจ ปเทเส สีหี สีหโปตกํ ชเนตฺวา ^๔- โคจราย คตา, ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา "สีหโปตโก เทวา"ติ อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร น กสฺสจิ ภายตี"ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ อาโกฏาเปสิ, สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิ. ราชา ยาวตติยกํ อาโกฏาเปสิ, โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว สยิ. อถ ราชา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. สาตจฺจการี สกฺกจฺจการี ^๒ ฉ.ม. ปตฺตนิยามตฺตา @^๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒, ขุ.จูฬ. ๔๐/๙๐/๒๓ (สฺยา) ^๔ สี. ชหิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๕.

"ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา"ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ "ตํทิวสํ ชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺิปริตาสํ เฉตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺยนฺ"ติ. โส ตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา ปสาริเต ชาเล วาตํ อสํสชฺชมานํเยว ^๑- คจฺฉมานํ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺิชาลํ โมหชาลํ วา ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺเฏ โปกฺขรณิตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาฏฺาเน ิตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตมฺปิ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา เอตานิ อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺนฺติ, เอวํ โลเก ชาโต โลเกน อนุปลิตฺโต ติฏฺเยฺยนฺ"ติ. โส ปุนปฺปุนํ "ยถา สีหวาตปทุมานิ, เอวํ อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน ^๒- เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห นรสีโห ^๓- กาฬสีโห เกสรสีโหติ. เกสรสีโห เตสํ อคฺคมกฺขายติ, โสว อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ, ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมญฺจ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อสงฺคํเยว, ฉ.ม. อลคฺคํเยว ^๒ ฉ.ม. อลิปฺปมาโน @^๓ ม. นรสีโห, ฉ. ปณฺฑุสีโห

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๖.

วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน โหติ, โส จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย. ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจาทีสุ อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ^๑- ทิฏฺิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิมฺปมาโน เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺาติ เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติ. ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สุรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย น สนฺตสติ, ปญฺากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิมฺปติ. ^๒- เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชาตณฺหานํ ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิมฺปมาโน จ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อสนฺตสนฺตคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๒] สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺตโร กิร พาราณสิราชา ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา มหติยา เสนาย คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อญฺตรสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริโส รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร สทฺเทน น สนฺตสตี"ติ เภริสงฺขปณวาทีหิ สทฺทํ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. โลกสมฺปยุตฺตตฺตา เอว ^๒ ฉ.ม. ลิปฺปติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๗.

การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ทุติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ, ตติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห "มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี"ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺิตํ ปติฏฺหิตฺวา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวาว หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา ติณคหนานิ ปวิฏฺา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตา. รญฺโ หตฺถีปิ ราชานํ คเหตฺวา วนคหนาทีนิ โปถยมาโน ปลายิ. โส ตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา ปวึ ปติตฺวา เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺานํ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต สทฺทมสฺสุตฺถา"ติ. อาม มหาราชาติ. กิสฺส สทฺทํ ภนฺเตติ. ปมํ เภริสงฺขาทีนํ, ปจฺฉา สีหสฺสาติ. น ภายิตฺถ ภนฺเตติ. น มยํ มหาราช กสฺสจิ สทฺทสฺส ภายามาติ. สกฺกา ปน ภนฺเต มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุนฺติ. สกฺกา มหาราช สเจ ปพฺพชสีติ, ปพฺพชามิ ภนฺเตติ. ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โสปิ ปพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ อธิปฺเปโต. ทาา พลมสฺส อตฺถีติ ทาพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี. สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๘.

"กึ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยควจนํ กตฺวา "มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ วสนฏฺานานิ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ. ทาพลีคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๓] เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺตโร กิร ราชา เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิ. โส "ฌานสุขนฺตรายกรํ รชฺชนฺ"ติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู"ติอาทินา นเยน หิตสุขุปนยนกามตา เมตตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณา "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺู"ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตา. "ปญฺายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา ปจฺฉา. วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ หิ เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย เตน วุตฺตํ "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ. ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน ภาวยมาโน. กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺาย กรุณํ, ตโต วุฏฺาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒๙.

มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน "กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วา, สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ ^๑- เมตฺตาทีนญฺหิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุ จ วิโรธิภูโต ปฏิโฆ วูปสมฺมติ. เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ ^๒- วุตฺตา. เสสํ ปุพฺพวุตฺตสทิสเมวาติ. อปฺปมญฺาคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๔] ราคญฺจ โทสญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร อุปนิสฺสาย มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํ. อถ อมฺหากํ โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ ทิสฺวา "มาริสา มาริสา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ภณึสุ. โส นิโรธา วุฏฺหนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตโน จ ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา หิมวนฺเต มหาปปาโต ^๓- นาม ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺานํ, ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา สิลาตเล นิสีทิตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อวิรุชฺฌมาโน @^๒ อภิ.อ. ๑/๒๕๑/๒๔๗ ^๓ ม. สุชาโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๐.

ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตา. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ, ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวา. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ. ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา สมตฺตา. [๗๕] ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺตโร ราชา อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติ, ตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา วตฺตนฺติ. วีสติสหสฺสิตฺถิโย ปริวาเรตฺวา หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติ. อมจฺจา "น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท มยํ อตฺตโน สรณํ คเวสิสฺสามา"ติ ^๑- จินฺเตตฺวา อญฺสฺส รญฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา อุปฏฺานํ ยาจึสุ. เต ตตฺถ อุปฏฺหนฺติเยว, น กิญฺจิ ลภนฺติ. ราชาปิ อาพาธา วุฏฺหิตฺวา ปุจฺฉิ "อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหินฺ"ติ. ตโต ตํ ปวุตฺตึ สุตฺวา สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เตปิ อมจฺจา "ราชา วุฏฺิโต"ติ สุตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชุญฺเน สมนฺนาคตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺสุ. เตน จ รญฺา "กุหึ ตาตา ตุเมฺห คตา"ติ วุตฺตา อาหํสุ "เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม ชนปทํ คตา"ติ. ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ อิเม วีมํเสยฺยํ, กึ ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ โน"ติ. โส ปุพฺเพ อาพาธิกโรเคน ^๒- ผุฏฺโ วิย คาฬฺหเวทนํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยมกาสิ. อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา ปุพฺพสทิสเมว สพฺพํ อกํสุ. เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. คเวสามาติ ^๒ สี. สาภาวิกโรเคน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๑.

ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. เอวํ ราชา ยาวตติยํ สพฺพํ วุตฺตสทิสํ ^๑- อกาสิ, เตปิ ตเถว ปกฺกมึสุ. ตโต จตุตฺถมฺปิ เต อาคเต ทิสฺวา "อโห อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ, เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย อนเปกฺขา ปกฺกมึสู"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ:- "ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา อตฺตฏฺปญฺา อสุจี มนุสฺสา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ^๒- ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมา- ทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺตเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต กิญฺจิ ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:- "อุปกาโร จ โย มิตฺโต สุขทุกฺโข ^๓- จ โย สขา. อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต โย จ มิตฺตานุกมฺปโก"ติ ^๔- เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตนิ ิตา เอเตสํ ปญฺา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺนฺติ อตฺตฏฺปญฺา. ทิฏฺตฺถปญฺาติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโ, สมฺปติ ทิฏฺเเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺา, อายตึ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตเยเนว เวทิตพฺพนฺติ. การณตฺถคาถาวณฺณนา สมตฺตา. จตุตฺโถ วคฺโค นิฏฺิโต เอกาทสหิ คาถาหิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปุพฺพสทิสํ ^๒ สี. อลฺลียนฺติ @^๓ ที.ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓ ^๔ ฉ.ม. สุเข ทุกฺเข

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓๒.

เอวเมตํ เอกจตฺตาลีสคาถาปริมาณํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ กตฺถจิเทว วุตฺเตน โยชนานเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตฺวา อนุสนฺธิโต อตฺถโต จ เวทิตพฺพํ. อติวิตฺถารภเยน ปน อเมฺหหิ น สพฺพตฺถ โยชิตนฺติ. ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย สุตฺตนิปาตฏฺกถาย ขคฺควิสาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. -------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๑๑๗-๑๓๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=28&A=2883&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=2883&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=296 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=6971 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=6874 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=6874 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25