บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๒๘

หน้าที่ ๒๖๒.

อาวหติ, ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ ปฏิพาหติ, ทาลิทฺทิยเมว ^๑- วูปสเมติ, มุตฺตาทิ- รตนปฏิลาภเหตุ โหติ, โลกสนฺถุติญฺจ ^๒- อาวหติ, เอวํ โลกิยโลกุตฺตรา สทฺธาปิ ยถาสมฺภวํ โลกิยโลกุตฺตรํ วิปากสุขมาวหติ, สทฺธาธุเรน ปฏิปนฺนานํ ชาติชราทิ- ทุกฺขํ ปฏิพาหติ, คุณทาลิทฺทิยํ วูปสเมติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคาทิรตนปฏิลาภเหตุ โหติ, "สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน ยโสโภคสมปฺปิโต ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต"ติ ^๓- วจนโต โลกสนฺถุติญฺจ อาวหตีติ กตฺวา "วิตฺตนฺ"ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปเนตํ สทฺธาวิตฺตํ อนุคามิกํ อนญฺญสาธารณํ สพฺพสมฺปตฺติเหตุ, โลกิยสฺส หิรญฺญสุวณฺณาทิวิตฺตสฺสาปิ นิทานํ. สทฺโธเยว หิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา วิตฺตํ อธิคจฺฉติ, อสฺสทฺธสฺส ปน วิตฺตํ ยาวเทว อนตฺถาย โหติ, ตสฺมา "เสฏฺฐนฺ"ติ วุตฺตํ. ปุริสสฺสาติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทเทสนา. ตสฺมา น เกวลํ ปุริสสฺส, อิตฺถิอาทีนมฺปิ สทฺธา วิตฺตเมว เสฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ. ธมฺโมติ ทสวิธกุสลกมฺมปถธมฺโม, ^๔- ทานสีลภาวนาธมฺโม วา. สุจิณฺโณติ สุกโต สุกโต สุจริโต. สุขมาวหาตีติ โสณนเสฏฺฐิปุตฺตรฏฺฐปาลาทีนํ วิย มนุสฺสสุขํ, สกฺกาทีนํ วิย ทิพฺพสุขํ, ปริโยสาเน จ มหาปทุมาทีนํ วิย นิพฺพานสุขญฺจ อาวหตีติ. สจฺจนฺติ อยญฺจ สจฺจสทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ? "สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา"ติอาทีสุ ^๕- วาจาสจฺเจ. "สจฺเจ ฐิตา สมณา พฺราหฺมณา จา"ติอาทีสุ ^๗- วิรติสจฺเจ. "กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลา วทานา"ติอาทีสุ ^๖- ทิฏฺฐิสจฺเจ. "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ทาลิทฺทิยํ ^๒ ก. โลกสนฺตติญฺจ, เอวมุปริปิ @^๓ ขุ.ธ. ๒๕/๓๐๓/๖๔ ^๔ ฉ.ม. ทสกุสล... ^๕ ขุ.ธ. ๒๕/๒๒๔/๕๖ @^๖ ขุ.ชา. ๒๘/๔๓๓/๑๑๖ (สฺยา) ^๗ ขุ.สุ. ๒๕/๘๙๒/๕๐๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๓.

พฺราหฺมณสจฺจานี"ติอาทีสุ ^๑- พฺราหฺมณสจฺเจ. "เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถี"ติ- อาทีสุ ^๒- ปรมตฺถสจฺเจ. "จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลาติอาทีสุ ^๓- อริยสจฺเจ. อิธ ปน ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ, วิรติสจฺจํ วา อพฺภนฺตรํ กตฺวา วาจาสจฺจํ อธิปฺเปตํ, ยสฺสานุภาเวน อุทกาทีนิ วเส วตฺเตนฺติ, ชาติชรามรณสฺส ปารํ ตรนฺติ. ยถาห:- "สจฺจวาเจน อุทกมฺปิ ^๔- ธาวติ ^๕- วิสมฺปิ สจฺเจน หนนฺติ ปณฺฑิตา สจฺเจน เทโว ถนยํ ปวสฺสติ สจฺเจ ฐิตา นิพฺพุตึ ปตฺถยนฺติ. เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา สจฺจํว เตสํ สาธุตรํ ^๖- รสานํ สจฺเจ ฐิตา สมณพฺราหฺมณา จ ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปารนฺ"ติ. ^๗- สาธุตรนฺติ ^๖- มธุรตรํ ปณีตตรํ. รสานนฺติ เย เกจีเม ^๘- "มูลรโส ขนฺธรโส"ติอาทินา ^๙- นเยน สารณียธมฺมา, เย เกจีเม ^๑๐- "อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺพํ ผลรสํ, ^๑๑- อรสรูโป ภวํ โคตโม, เย โข ^๑๒- พฺราหฺมณ รูปรสา สทฺทรสา, ^๑๓- อนาปตฺติ รสรเส, ^๑๔- อยํ ธมฺมวินโย เอกรโส วิมุตฺติรโส, ^๑๕- ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺสา"ติอาทินา ^๑๖- นเยน @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๘๕/๒๐๑ ^๒ ขุ.สุ. ๒๕/๘๙๑/๕๐๘ ^๓ อภิ.วิ. ๓๕/๒๑๖/๑๓๔ @^๔ ฉ.ม. วาเจนุทกมฺปิ ^๕ สี. คาธติ ^๖ ฉ.ม. สาทุตรํ @^๗ ชุ.ชา. ๒๘/๔๓๓/๑๑๖ (สฺยา) ^๘ ฉ.ม. เย อิเม ^๙ อภิ.สํ. ๓๔/๖๒๘-๖๓๑/๑๙๓-๔ @^๑๐ ฉ.ม. เย จิเม ^๑๑ วิ.มหา. ๕/๓๐๐/๘๔ ^๑๒ ฉ.ม. เต @^๑๓ วิ.มหาวิ. ๑/๓/๒, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๑/๑๗๕ (สฺยา) @^๑๔ วิ.มหาวิ. ๒/๖๐๙/๓๙๘ (สฺยา), วิ.จูฬ. ๗/๓๘๕/๒๐๙ @^๑๕ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๙/๒๐๕ ^๑๖ ขุ.มหา. ๒๙/๗๐๕/๔๑๗ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๔.

วาจารสูปวชฺชอวเสสพฺยญฺชนาทโย ^๑- ธมฺมา "รสา"ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ รสานํ สจฺจํ หเว สาธุตรํ ^๒- สจฺจเมว สาธุตรํ, สาธุตรํ ^๒- วา เสฏฺฐตรํ อุตฺตมตรํ. มูลรสาทโย หิ สรีรํ อุปพฺรูเหนฺติ, สงฺกิเลสิกญฺจ สุขมาวหนฺตํ. สจฺจรเส วิรติสจฺจวาจาสจฺจรโส ^๔- สมถวิปสฺสนาทีหิ จิตฺตมุปพฺรูเหติ ^๕- อสงฺกิเลสิกญฺจ สุขมาวหาติ, ^๖- วิมุตฺติรโส ปรมตฺถสจฺจรสปริภาวิตตฺตา สาธุ, อตฺถรสธมฺมรสา จ ตทธิคมูปายภูตํ อตฺถญฺจ ธมฺมญฺจ นิสฺสาย ปวตฺติโตติ. ปญฺญาชีวินฺติ เอตฺถ ปน ยฺวายํ อนฺเธกจกฺขุทฺวิจกฺขุเกสุ ทฺวิจกฺขุ ปุคฺคโล คหฏฺโฐ วา กมฺมนฺตานุฏฺฐานสรณคมนทานสํวิภาคสีลสมาทานอุโปสถกมฺมาทิ- คหฏฺฐปฏิปทํ, ปพฺพชิโต วา อวิปฺปฏิสารกรณสีลสงฺขาตํ ตทุตฺตรึ จิตฺตวิสุทฺธิอาทิเภทํ วา ปพฺพชิตปฏิปทํ ปญฺญาย อาราเธตฺวา ชีวติ, ตสฺส ปญฺญาชีวิตํ, ตํ วา ปญฺญาชีวิโน ปญฺญาชีวิตํ ^๗- เสฏฺฐมาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. [๑๘๕-๖] เอวํ ภควตา วิสฺสชฺชิเต จตฺตาโรปิ ปเญฺห สุตฺวา อตฺตมโน ยกฺโข อวเสเสปิ จตฺตาโร ปเญฺห ปุจฺฉนฺโต "กถํ สุ ตรติ โอฆนฺ"ติ คาถมาห. อถสฺส ภควา ปุริมนเยเนว วิสฺสชฺเชนฺโต "สทฺธาย ตรติ โอฆนฺ"ติ คาถมาห. ตตฺถ กิญฺจาปิ โย จตุพฺพิธํ โอฆํ ตรติ, โส สํสารอณฺณวมฺปิ ตรติ, วฏฺฏทุกฺขมฺปิ อจฺเจติ, กิเลสมลาปิ ปริสุชฺฌติ, เอวํ สนฺเตปิ ปน ยสฺมา อสฺสทฺโธ โอฆตรณํ อสทฺทหนฺโต น ปกฺขนฺทติ, ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺเคน ปมตฺโต ตเตฺรวาสตฺตวิสตฺตาย ^๘- สํสารอณฺณวํ น ตรติ, กุสีโต ทุกฺขํ วิหรติ โวกิณฺโณ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, อปฺปญฺโญ สุทฺธิมคฺคํ อชานนฺโต น ปริสุชฺฌติ, ตสฺมา ตปฺปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺเตน ภควตา อยํ คาถา วุตฺตาติ. ^๙- @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ทรฺวาจารสูปชชฺช... ^๒ ฉ.ม. สาทุตรํ ^๓ ฉ.ม. สาธุตรํ @^๔ ฉ.ม.....สจฺจรสา ^๕ ฉ.ม.....พฺรูเหนฺติ ^๖ ฉ.ม. สุขมาวหนฺติ @^๗ ฉ.ม. ปญฺญาชีวิโน ชีวิตํ, ตํ วา ปญฺญาชีวึ ชีวตํ @^๘ สี. ตตฺเถวาสตฺตวิสตฺตตฺตา, ฉ.ม. ตตฺเถว สตฺตวิสตฺตตาย ^๙ ฉ.ม. วุตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๕.

เอวํ วุตฺตายเปตาย ^๑- ยสฺมา โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานํ สทฺธินฺทฺริยํ, ตสฺมา "สทฺธาย ตรติ โอฆนฺ"ติ อิมินา ปเทน ทิฏฺโฐฆตรณํ โสตาปตฺติมคฺคํ โสตาปนฺนญฺจ ปกาเสติ. ยสฺมา ปน โสตาปนฺโน กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย สาตจฺจกิริยาสงฺขาเตน อปฺปมาเทน สมนฺนาคโต ทุติยมคฺคํ อาราเธตฺวา ฐเปตฺวา สกิเทว อิมํ โลกํ อาคมนมตฺตํ อวเสสํ โสตาปตฺติมคฺเคน อโนติณฺณํ ^๒- ภโวฆวตฺถุํ สํสารอณฺณวํ ตรติ, ตสฺมา "อปฺปมาเทน อณฺณวนฺ"ติ อิมินา ปเทน ภโวฆตรณํ สกทาคามิมคฺคํ สกทาคามิญฺจ ปกาเสติ. ยสฺมา สกทาคามี วีริเยน ตติยมคฺคํ อาราเธตฺวา สกทาคามิมคฺเคน อโนติณฺณํ ^๓- กาโมฆวตฺถุํ, กาโมฆสญฺญิตญฺจ ทุกฺขมจฺเจติ, ^๔- ตสฺมา "วีริเยน ทุกฺขมจฺเจตี"ติ อิมินา ปเทน กาโมฆตรณํ อนาคามิมคฺคํ อนาคามิญฺจ ปกาเสติ. ยสฺมา ปน อนาคามี วิคตกามปงฺกตาย ^๕- ปริสุทฺธาย ปญฺญาย เอกนฺตปริสุทฺธํ จตุตฺถมคฺคปญฺญํ อาราเธตฺวา อนาคามิมคฺเคน อปฺปหีนํ อวิชฺชาสงฺขาตํ ปรมมลํ ปชหติ, ตสฺมา "ปญฺญาย ปริสุชฺฌตี"ติ อิมินา ปเทน อวิชฺโชฆตรณํ อรหตฺตมคฺคญฺจ อรหนฺตญฺจ ปกาเสติ. อิมาย จ คาถาย อรหตฺตนิกูเฏน กถิตาย ปริโยสาเน ยกฺโข โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. [๑๘๗] อิทานิ ตเมว "ปญฺญาย ปริสุชฺฌตี"ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปญฺญาปทํ คเหตฺวา อตฺตโน ปฏิภาเนน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต "กถํ สุ ลภเต ปญฺญนฺ"ติ อิมํ ฉปฺปทคาถมาห. ตตฺถ กถํ สูติ สพฺพตฺเถว อตฺถยุตฺติปุจฺฉา โหติ. อยญฺหิ ปญฺญาทิมตฺถํ ญตฺวา ตสฺส ยุตฺตึ ปุจฺฉติ "กถํ กาย ยุตฺติยา เกน การเณน ปญฺญํ ลภตี"ติ. เอส นโย ธนาทีสุ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. วุตฺตาย เจตาย ^๒ ฉ.ม. อติณฺณํ @^๓ ฉ.ม. อนุตีตํ ^๔ ฉ.ม. กามทุกฺขมจฺเจติ @^๕ สี. วิหตกามปงฺกตาย, ม. วิคตกามสญฺญาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๖.

[๑๘๘] อถสฺส ภควา จตูหิ การเณหิ ปญฺญาลาภํ ทสฺเสนฺโต "สทฺทหาโน"ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- เยน ปุพฺพภาเค กายสุจริตาทิปฺปเภเทน, อปรภาเค จ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยเภเทน ธมฺเมน อรหนฺโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา นิพฺพานํ ปตฺตา, ตํ สทฺทหาโน อรหตํ ธมฺมํ นิพฺพานปตฺติยา โลกิยโลกุตฺตรปญฺญํ ลภติ. ตญฺจ โข น สทฺธามตฺตเกเนว ยสฺมา ปน ^๑- สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ตสฺมา อุปสงฺกมนโต ปภุติ ยาว ธมฺมสฺสวเนน สุสฺสูสํ ลภติ. กึ วุตฺตํ โหติ:- ตํ ธมฺมํ สทฺทหิตฺวาปิ อาจริยุปชฺฌาเย กาเลน อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตกรเณน ปยิรุปาสิตฺวา ยทา ปยิรุปาสนาย อาราธิตจิตฺตา กิญฺจิ วตฺตุกามา โหนฺติ, อถ อธิคตาย โสตุกามตาย โสตํ โอทหิตฺวา สุณนฺโต ลภติ. ^๒- เอวํ สุสฺสูสมฺปิ จ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต สุภาสิตทุพฺภาสิตญฺญุตาย วิจกฺขโณ เอว จ ^๓- ลภติ, น อิตโร. เตนาห "อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ"ติ. เอวํ ยสฺมา สทฺธาย ปญฺญาลาภสํวตฺตนิกํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ, สุสฺสูสาย สกฺกจฺจํ ปญฺญายาธิคมูปายํ สุณาติ, อปฺปมาเทน คหิตํ น สมฺมุสฺสติ, วิจกฺขณตาย อนูนาธิกมวิปรีตญฺจ คเหตฺวา วิตฺถาริกํ กโรติ. สุสฺสูสาย วา โอหิตโสโต ปญฺญาปฏิลาภเหตุํ ธมฺมํ สุณาติ, อปฺปมาเทน สุตฺวา ธมฺมํ ธาเรติ, วิจกฺขณตาย ธตานํ ธมฺมานํ อตฺถมุปปริกฺขติ, อถานุปุพฺเพน ปรมตฺถํ ^๔- สจฺฉิกโรติ, ตสฺมา ^๙- ภควา "กถํ สุ ลภเต ปญฺญนฺ"ติ ปุฏฺโฐ อิมานิ จตฺตาริ การณานิ ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถมาห "สทฺทหาโน ฯเปฯ วิจกฺขโณ"ติ. [๑๘๙] อิทานิ ตโต ปเร ตโย ปเญฺห วิสฺสชฺเชนฺโต "ปติรูปการี"ติ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ เทสกาลาทีนิ อหาเปตฺวา โลกิยสฺส โลกุตฺตรสฺส วา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. กึ ปน ยสฺมา ^๒ ฉ.ม. ลภตีติ @^๓ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ @^๔ ฉ.ม. ปรมตฺถสจฺจํ ^๙ ฉ.ม. ตสฺมาสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๗.

ธนสฺส ปติรูปํ อธิคมูปายํ กโรตีติ ปติรูปการี. ธุรวาติ เจตสิกวีริยวเสน อนิกฺขิตฺตธุโร. อุฏฺฐาตาติ "โย จ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ, ติณา ภิยฺโย น มญฺญตี"ติอาทินา ^๑- นเยน กายิกวีริยวเสน อุฏฺฐานสมฺปนฺโน อสิถิลปรกฺกโม. วินฺทเต ธนนฺติ เอกมูสิกาย น จิรสฺเสว เทฺวสตสหสฺสสงฺขฺยํ จูฬกนฺเตวาสี ^๒- วิย โลกิยธนญฺจ, มหลฺลกมหาติสฺสตฺเถโร ^๓- วิย โลกุตฺตรธนญฺจ ลภติ. โส หิ "ตีหิ อิริยาปเถหิ วิหริสฺสามี"ติ วตฺตํ กตฺวา ถินมิทฺธาคมนเวลาย ปลาลจุมฺพฏกํ เตเมตฺวา สีเส กตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ถินมิทฺธํ ปฏิพาหนฺโต ทฺวาทสหิ วสฺเสหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สจฺเจนาติ วจีสจฺเจนาปิ "สจฺจวาที ภูตวาที"ติ, ปรมตฺถสจฺเจนาปิ "พุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺโธ อริยสาวโก"ติ เอวํ กิตฺตึ ปปฺโปติ. ททนฺติ ยํ กิญฺจิ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ เทนฺโต มิตฺตานิ คนฺถติ, สมฺปาเทติ กโรตีติ อตฺโถ. ทุทฺททํ วา ททํ คนฺถติ, ทานมุเขน วา จตฺตาริปิ สงฺคหวตฺถูนิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ. เตหิ มิตฺตานิ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ. [๑๙๐] เอวํ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารเณน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเกน นเยน จตฺตาโร ปเญฺห วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ "กถํ เปจฺจ น โสจตี"ติ อิมํ ปญฺจมํ ปญฺหํ คหฏฺฐวเสน วิสฺสชฺเชนฺโต อาห "ยสฺเสเต"ติ. ตสฺสตฺโถ:- ยสฺส "สทฺทหาโน อรหตนฺ"ติ เอตฺถ วุตฺตาย สพฺพกลฺยาณธมฺมุปฺปาทิกาย สทฺธาย สมนฺนาคตตฺตา สทฺธสฺส ฆรเมสิโน ^๔- ฆราวาสปญฺจกามคุเณ เอสนฺตสฺส คเวสนฺตสฺส กามโภคิโน คหฏฺฐสฺส "สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการํ สจฺจํ, "สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญนฺ"ติ เอตฺถ สุสฺสูสนปญฺญานาเมน วุตฺโต ธมฺโม, "ธุรวา อุฏฺฐาตา"ติ เอตฺถ ธุรนาเมน อุฏฺฐานนาเมน จ วุตฺตา @เชิงอรรถ: ^๑ ที.ปา. ๑๑/๒๕๓/๑๖๑, ขุ.เถร. ๓๖/๒๓๒/๓๐๘ @^๒ ฉ.ม. จูฬนฺเตวาสี ^๓ สี. มิลกฺขมหาติสฺสตฺเถโร @^๔ สี.,ม. ฆรเมสิโนติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๘.

ธิติ, "ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปกาโร จาโค จาติ เอเต จตุโร ธมฺมา สนฺติ, ส เว เปจฺจ น โสจตีติ อิธโลกา ปรโลกํ คนฺตฺวา ส เว น โสจตีติ. [๑๙๑] เอวํ ภควา ปญฺจมมฺปิ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตํ ยกฺขํ โจเทนฺโต อาห "อิงฺฆ อญฺเญปี"ติ. ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. อญฺเญปีติ อญฺเญปิ ธมฺเม ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุ. อญฺเญปิ วา ปูรณาทิ- สพฺพญฺญุปฏิญฺเญ ^๑- ปุถู สมณพฺราหฺมเณ ปุจฺฉสฺสุ. ยทิ อเมฺหหิ "สจฺเจน กิตฺตึ ปปฺโปตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปการา สจฺจา ภิยฺโย กิตฺติปฺปตฺติการณํ วา, "สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญนฺ"ติ เอตฺถ สุสฺสูสนปญฺญาวเสน วุตฺตา ทมา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตร- ปญฺญาปฏิลาภการณํ วา, "ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี"ติ เอตฺถ วุตฺตปฺการา จาคา ภิยฺโย มิตฺตคนฺถนการณํ วา, "ธุรวา อุฏฺฐาตา"ติ เอตฺถ ตํ ตํ อตฺถวสํ ปฏิจฺจ ธุรนาเมน อุฏฺฐานนาเมน จ วุตฺตาย มหาภารสหนตฺเถน ^๒- อุสฺโสฬฺหิภาวปฺปตฺตาย วีริยสงฺขาตาย ขนฺตฺยา ภิยฺโย โลกิยโลกุตฺตรธนวินฺทนการณํ วา, "สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค"ติ เอวํ วุตฺเตหิ อิเมเหว จตูหิ ธมฺเมหิ ภิยฺโย อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ เปจฺจ อโสจนการณํ วา อิธ วิชฺชตีติ อยเมตฺถ สทฺธึ สงฺเขปโยชนา อตฺถวณฺณนา, วิตฺถารโต ปน เอกเมกํ ปทํ อตฺถุทฺธารปทุทฺธารปทวณฺณนานเยหิ ^๓- วิภชิตฺวา เวทิตพฺพา. [๑๙๒] เอวํ วุตฺเต ยกฺโข เยน สํสเยน อญฺเญ ปุจฺเฉยฺย, ตสฺส ปหีนตฺตา "กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ"ติ วตฺวา เยปิสฺส อปุจฺฉนการณํ น ชานนฺติ, เตปิ ชานาเปนฺโต "โยหํ อชฺช ปชานามิ, โย @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปูรณาทโย สพฺพญฺญุปฏิญฺเญ ^๒ สี. มหาภารสหเน @^๓ ฉ.ม. อตฺถุทฺธารปทุทฺธารวณฺณนานเยหิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๙.

โย จตฺโถ สมฺปรายิโก"ติ อาห. ตตฺถ อชฺชาติ อชฺชาทึ กตฺวาติ อธิปฺปาโย. ปชานามีติ ยถาวุตฺเตน ปกาเรน ปชานามิ. โย จตฺโถติ เอตฺตาวตา "สุสฺสูสํ ลภเต ปญฺญนฺ"ติอาทินา นเยน วุตฺตํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ทสฺเสติ, สมฺปรายิโกติ อิมินา "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา"ติ วุตฺตํ เปจฺจ โสกาภาวกรํ สมฺปรายิกํ. อตฺโถติ จ การณสฺเสตํ อธิวจนํ. อยญฺหิ อตฺถสทฺโท "สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺ"ติ ^๑- เอวมาทีสุ ปาฐตฺเถ วตฺตติ. "อตฺโถ เม คหปติ หิรญฺญสุวณฺเณนา"ติอาทีสุ ^๒- อาจิกฺขเณ. ^๓- "โหติ สีลวตํ อตฺโถ"ติอาทีสุ ^๔- วุฑฺฒิมฺหิ. "พหุชฺชโน ภชติ ^๕- อตฺถเหตู"ติอาทีสุ ^๖- ธเน. "อุภินฺนมตฺถํ จรตี"ติอาทีสุ ^๗- หิเต. "อตฺเถ ชาเต จ ปณฺฑิตนฺ"ติอาทีสุ ^๘- การเณ. อิธ ปน การเณ. ตสฺมา ยํ ปญฺญาทิลาภาทีนํ การณํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, ยญฺจ เปจฺจ โสกาภาวสฺส การณํ สมฺปรายิกํ, ตํ โยหํ อชฺช ภควตา วุตฺตนเยเนว สามํเยว ปชานามิ, โส กถํ นุ ทานิ ปุจฺเฉยฺยํ ปุถู สมณพฺราหฺมเณติ เอวเมตฺถ สงฺเขปโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. [๑๙๓] เอวํ ยกฺโข "ปชานามิ โย อตฺโถ สมฺปรายิโก"ติ วตฺวา ตสฺส ญาณสฺส ภวมูลกตํ ^๙- ทสฺเสนฺโต "อตฺถาย วต เม พุทฺโธ"ติ อาห. ตตฺถ อตฺถายาติ หิตาย, พุทฺธิยา วา. ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา"ติ ^๑๐- เอตฺถ วุตฺตจาเคน ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลตรํ ^๑๑- โหติ, ตํ อคฺคทกฺขิเณยฺยํ พุทฺธํ ปชานามีติ อตฺโถ. เกจิ ปน "สํฆํ สนฺธาย เอวมาหา"ติ ภณนฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ วิ.มหาวิ. ๑/๑/๑, ที.สี. ๙/๒๕๕/๘๕ ^๒ ที.มหา. ๑๐/๒๕๐/๑๕๓, ม.อุ. ๑๔/๒๕๘/๒๒๗ @^๓ สี. ปโยชเน, ฉ.ม. กิจฺจตฺเถ ^๔ ขุ.ชา. ๒๗/๑๑/๔ (สฺยา) @^๕ ฉ.ม. ภชเต ^๖ ขุ.ชา. ๒๗/๒๐๙๐/๔๒๕ (สฺยา) @^๗ สํ.ส. ๑๕/๒๕๐/๒๖๗, ขุ.เถร. ๒๖/๔๔๓/๓๓๗, ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๓๓/๒๒๑ (สฺยา) @^๘ ขุ.ชา. ๒๗/๙๒/๓๐ (สฺยา) ^๙ ฉ.ม. ภควํมูลกตฺตํ @^๑๐ ขุ.ชา. ๒๗/๕๗/๑๘ (สฺยา) ^๑๑ ฉ.ม. มหปฺผลํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๐.

[๑๙๔] เอวํ อิมาย คาถาย อตฺตโน หิตาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรหิตาย ปฏิปตฺตึ ทีเปนฺโต อาห "โส อหํ วิจริสฺสามีติ. ตสฺสตฺโถ เหมวตสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เอวมิมาย คาถาย ปริโยสานญฺจ รตฺติวิภายนญฺจ สาธุการสทฺทสมุฏฺฐานญฺจ อาฬวกกุมารสฺส ยกฺขสฺส ภวนํ อานยนญฺจ เอกกฺขเณเยว อโหสิ. ราชปุริสา สาธุการสทฺทํ สุตฺวา "เอวรูโป สาธุการสทฺโท ฐเปตฺวา พุทฺเธ น อญฺเญสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ, อาคโต นุ โข ภควา"ติ อาวชฺเชนฺโต ภควโต สรีรปฺปภํ ทิสฺวา ปุพฺเพ วิย พหิ ^๑- อฐตฺวา นีราสงฺกา ^๒- อนฺโตเยว ปวิสิตฺวา อทฺทสํสุ ภควนฺตํ ยกฺขสฺส ภวเน นิสินฺนํ, ยกฺขญฺจ อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ฐิติ. ทิสฺวาน ยกฺขํ อาหํสุ "อยนฺเต มหายกฺข ราชกุมาโร พลิกมฺมาย อานีโต, หนฺท นํ ขาท วา ภุญฺช วา, ยถาปจฺจยํ วา กโรหี"ติ. โส โสตาปนฺนตฺตา ลชฺชิโต วิเสสโต จ ภควโต ปุรโต เอวํ วุจฺจมาโน, อถ ตํ กุมารํ อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา ภควโต อุปนาเมสิ "อยํ ภนฺเต กุมาโร มยฺหํ เปสิโต, อิมาหํ ภควโต ทมฺมิ, หิตานุกมฺปกา พุทฺธา, ปฏิคฺคณฺหาตุ ภนฺเต ภควา อิมํ ทารกํ อิมสฺส หิตาย สุขายา"ติ. อิมญฺจ คาถมาห:- "อิมํ กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณํ สพฺพงฺคุเปตํ ปริปุณฺณพฺยญฺชนํ อุทฺธคฺคจิตฺโต สุมโน ททามิ เต ปฏิคฺคห โลกหิตาย จกฺขุมา"ติ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา กุมารํ, ปฏิคฺคณฺหนฺโต จ ยกฺขสฺส จ กุมารสฺส จ มงฺคลกรณตฺถํ ปาลนคาถํ ^๓- อภาสิ. ตํ ยกฺโข กุมารํ สรณํ คเมนฺโต ติกฺขตฺตุํ จตุตฺถปาเทน ปูเรติ. เสยฺยถิทํ:- @เชิงอรรถ: ^๑ ก. พาหิเรสุ ^๒ ฉ.ม. นิพฺพิสงฺกา ^๓ ฉ.ม. ปาทูนคาถํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๑.

"ทีฆายุโก โหตุ อยํ กุมาโร ตุวญฺจ ยกฺข สุขิโต ภวาหิ อพฺยาธิตา โลกหิตาย ติฏฺฐถ อยํ กุมาโร สรณมุเปติ พุทฺธํ ฯเปฯ ธมฺมํ ฯเปฯ สํฆนฺ"ติ. ภควา กุมารํ ราชปุริสานํ อทาสิ "วฑฺเฒตฺวา ปุน มเมว เทถา"ติ. เอวํ โส กุมาโร ราชปุริสาทีนํ หตฺถโต ยกฺขสฺส หตฺถํ, ยกฺขสฺส หตฺถโต ภควโต หตฺถํ, ภควโต หตฺถโต ปุน ราชปุริสานํ หตฺถํ คตตฺตา นามโต "หตฺถโต อาฬวโก"ติ ชาโต. ตํ อาทาย นิวตฺเต ^๑- ราชปุริเส ทิสฺวา กสกวนกมฺมิกาทโย "กึ ยกฺโข กุมารํ อติทหรตฺตา น อิจฺฉตี"ติ ภีตา ปุจฺฉึสุ. ราชปุริสา "มา ภายถ, เขมํ กตํ ภควตา"ติ สพฺพมาโรเจสุํ ตโต "สาธุ สาธู"ติ สกลํ อาฬวินครํ เอกโกลาหเลน ยกฺขาภิมุขํ อโหสิ. ยกฺโขปิ ภควโต ภิกฺขาจารกาเล อนุปฺปตฺเต ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อุปฑฺฒมคฺคํ อาคนฺตฺวา นิวตฺติ. อถ ภควา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ นครทฺวาเร อญฺญตรสฺมึ วิวิตฺเต รุกฺขมูเล ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน ^๒- นิสีทิ. ตโต มหาชนกาเยน สทฺธึ ราชา จ นาครา จ เอกโต สมฺปิณฺฑิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา "กถํ ภนฺเต เอวรูปํ ทารุณํ ยกฺขํ ทมยิตฺถา"ติ ปุจฺฉึสุ. เตสํ ภควา ยุทฺธมาทึ กตฺวา "เอวรูปํ ^๓- นววิธํ วสฺสํ วสฺสิ, เอวํ ภีสนกํ อกาสิ, เอวํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ, ตสฺสาหํ เอวํ วิสฺสชฺเชสินฺ"ติ ตเมวาฬวกสุตฺตํ กเถสิ. คาถาปริโยสาเน จตุราสีติสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ตโต ราชา จ นครา จ เวสฺสวณมหาราชสฺส ภวนสมีเป ยกฺขสฺส ภวนํ กตฺวา ปุปฺผคนฺธาทิสกฺการเปตํ นิจฺจํ พลึ ปวตฺเตสุํ. ตญฺจ กุมารํ วิญฺญุตํ ปตฺตํ "ตฺวํ ภควนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปฏินิวตฺเต ^๒ ฉ.ม. ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน ^๓ ฉ.ม. เอวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๒.

นิสฺสาย ชีวิตํ ลภิ, คจฺฉ ภควนฺตํเยว ปยิรุปาสสฺสุ ภิกฺขุสํฆญฺจา"ติ วิสฺสชฺเชสุํ, โส ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจ ปยิรุปาสมาโน น จิรสฺเสว อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย สพฺพํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา ปญฺจสตอุปาสกปริวาโร อโหสิ. ภควา จ นํ เอตทคฺเค นิทฺทิสิ "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ปาสกานํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตานํ ยทิทํ หตฺถโก อาฬวโก"ติ. ^๑- ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย อาฬวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๒๖๒-๒๗๒. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=28&A=6181&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=6181&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=310 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7513 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7456 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7456 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25