บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๒๙

หน้าที่ ๓๐๙.

โอวทนฺเตนายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน วุตฺตา, "มหาพฺรหฺมุนา"ติ เอเก. ตาสํ อิมินา สุตฺเตน สทฺธึ เอกสงฺคหตฺถํ อยมุทฺเทโส "โย โลภคุเณ อนุยุตฺโต"ติอาทิ. ตตฺถ ปมคาถาย ตาว "คุโณ"ติ นิทฺทิฏฺตฺตา อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺตตฺตา วา โลโภเยว โลภคุโณ, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ. อวทญฺูติ อวจนญฺู พุทฺธานมฺปิ โอวาทํ อคฺคหเณน. มจฺฉรีติ ปญฺจวิธมจฺฉริเยน. เปสุณิยสฺมึ ^๑- อนุยุตฺโต อคฺคสาวกานํ เภทกามตาย. เสสํ ปากฏเมว. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- โย อาวุโส โกกาลิก ตุมฺหาทิโส อนุยุตฺตโลภตณฺหาย โลภคุเณ อนุยุตฺโต อสฺสทฺโธ กทริโย อวทญฺู มจฺฉรี เปสุณิยสฺมึ อนุยุตฺโต, โส วจสา ปริภาสติ อญฺ อภาสเนยฺยมฺปิ ปุคฺคลํ. เตน ตํ วทามิ "มุขทุคฺคา"ติ คาถาตฺตยํ. [๖๗๐] ตสฺสายํ อนุตฺตานปทตฺโถ:- มุขทุคฺค มุขวิสม วิภูต วิคตภูต อลิกวาทิ อนริย อสปฺปุริส ภูนหต ^๒- ภูติหนก วุฑฺฒินาสก ^๓- ปุริสนฺต อนฺติมปุริส กลิ อลกฺขิปุริส อวชาต พุทฺธสฺส อวชาตปุตฺต. [๖๗๑] รชมากิรสีติ กิเลสรชํ อตฺตนิ ปกฺขิปสิ. ปปตนฺติ โสพฺภํ. "ปปาฏนฺ"ติปิ ^๔- ปาโ, โส เอวตฺโถ. "ปปทนฺ"ติ ^๕- ปาโ, มหานิรยนฺติ อตฺโถ. [๖๗๒] เอติ หตนฺติ เอตฺถ หอิติ นิปาโต, ตนฺติ ตํ กุสลากุสลํ กมฺมํ. อถวา หตนฺติ คตํ ปฏิปนฺนํ, อุปจิตนฺติ อตฺโถ. สุวามีติ สามิ ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา. โส หิ ตํ กมฺมํ ลภเตว, นาสฺส ตํ นสฺสตีติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา จ ลภติ, ตสฺมา ทุกฺขํ มนฺโท ฯเปฯ กิพฺพิสการี. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. เปสุณิยํ, เอวมุปริปิ @^๒ ฉ.ม.,อิ. ภูนหุ ^๓ ก. หตพุฑฺฒิ พุฑฺฒินาสก @^๔ ก. ปปฏนฺติปิ ^๕ ก. ปปตฺตนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๐.

[๖๗๓] อิทานิ ยํ ทุกฺขํ มนฺโท ปสฺสติ, ตํ ปกาเสนฺโต "อโยสงฺกุ- สมาหตฏฺานนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุริมอุปฑฺฒคาถาย ตาว อตฺโถ:- ยํ ตํ อโยสงฺกุสมาหตฏฺานํ สนฺธาย ภควตา "ตเมนํ ภิกฺขเว นิรยปาลา ปญฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กโรนฺตีติ ^๑- วุตฺตํ, ตํ อุเปติ, เอวํ อุเปนฺโต ^๒- จ ตตฺเถว อาทิตฺตาย โลหปวิยา นิปชฺชาเปตฺวา นิรยปาเลหิ ปญฺจสุ าเนสุ อาโกฏิยมานํ ตตฺตํ ขิลสงฺขาตํ ติณฺหธารํ อยสูลมุเปติ, ยํ สนฺธาย ภควตา วุตฺตํ "ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺตี"ติอาทิ. ^๓- ตโต ปรา อุปฑฺฒคาถา อเนกานิ วสฺสสหสฺสานิ ตตฺถ ปจิตฺวา ปกฺกาวเสสานุภวนตฺถํ อนุปุพฺเพน ขาโรทกนทีตีรํ คตสฺส ยนฺตํ "ตตฺตํ อโยคุฬํ มุเข ปกฺขิปนฺติ, ตตฺตํ ตมฺพโลหํ มุเข อาสิญฺจนฺตี"ติ วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ อโยติ โลหํ. คุฬสนฺนิภนฺติ เพฬุวกสณฺานํ. อโยคหเณน เจตฺถ ตมฺพโลหํ, อิตเรน อโยคุฬํ เวทิตพฺพํ. ปติรูปนฺติ กตกมฺมานุรูปํ. [๖๗๔] ตโต อปราสุ คาถาสุ น หิ วคฺคูติ "คณฺหถ ปหรถา"ติ อาทีนิ วทนฺตา นิรยปาลา มธุรํ วาจํ น วทนฺติ. นาภิชวนฺตีติ น สุมุขภาเวน อภิมุขา ชวนฺติ, น สุมุขา อุปสงฺกมนฺติ, อนยพฺยสนมาวหนฺตา เอว อุปสงฺกมนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. น ตาณมุเปนฺตีติ ตาณํ เลณํ ปฏิสรณํ หุตฺวา น อุปคจฺฉนฺติ, คณฺหนฺตา หนนฺตา เอว อุเปนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. องฺคาเร สนฺถเต เสนฺตีติ ^๔- องฺคารปพฺพตํ อาโรปิตา สมานา อเนกานิ วสฺสสหสฺสานิ สนฺถเต องฺคาเร เสนฺติ. คินิสมฺปชฺชลิตนฺติ ^๕- สมนฺตโต ชลิตํ สพฺพทิสาสุ จ สมฺปชฺชลิตํ อคฺคึ. ปวิสนฺตีติ มหานิรเย ปกฺขิตฺตา สมานา โอคาหนฺติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๒๕๐/๒๑๗, องฺ.ติก. ๒๐/๓๖/๑๓๕ ^๒ สี, อุเปโต @^๓ ม.อุ. ๑๔/๒๕๐/๒๑๗, องฺ.ติก. ๒๐/๓๖/๑๓๕ @^๔ ฉ.ม. สยนฺตีติ ^๕ ก. อคฺคินิสมํ ปชฺชลิตนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๑.

มหานิรโย นาม โย โส "จตุกฺกณฺโณ"ติ ^๑- วุตฺโต, ยํ โยชนสเต ตฺวา ปสฺสตํ อกฺขีนิ ภิชฺชนฺติ. [๖๗๕] ชาเลน จ โอนหิยานาติ อโยชาเลน ปริเวเตฺวา มิคลุทฺทกา มิคํ วิย หนนฺติ. อิทํ เทวทตฺเต อวุตฺตกมฺมกรณํ. ^๒- อนฺธํว ติมิสมายนฺตีติ อนฺธกรเณน อนฺธเมว พหลนฺธการตฺตา "ติมิสนฺ"ติ สญฺิตํ ธูมโรรุวํ นาม นรกํ คจฺฉนฺติ. ตตฺร กิร เตสํ ขรธูมํ ฆายิตฺวา อกฺขีนิ ภิชฺชนฺติ. เตน "อนฺธํวา"ติ วุตฺตํ. ตํ วิตตํ หิ ยถา มหิกาโยติ ตญฺจ อนฺธติมิสํ มหิกาโย วิย วิตตํ ^๓- โหตีติ อตฺโถ. "วิตฺถตนฺ"ติปิ ปาโ. ^๔- อิทมฺปิ เทวทูเต อวุตฺตกมฺมกรณเมว. [๖๗๖] อถ โลหมยนฺติ อยํ ปน โลหกุมฺภี ปวิปริยนฺติกา จตุนหุตาธิกานิ เทฺวโยชนสตสหสฺสานิ คมฺภีรา สมติตฺติกา ตตฺตโลหปูรา โหติ. ปจฺจนฺติ หิ ตาสุ จิรรตฺตนฺติ ตาสุ กุมฺภีสุ ทีฆรตฺตํ ปจฺจนฺติ. อคฺคินิสมาสูติ อคฺคิสมาสุ. สมุปฺปิลวาเตติ ^๕- สมุปฺปลวนฺตา, สกิมฺปิ อุทฺธํ สกิมฺปิ อโธ คจฺฉมานา เผณุทฺเทหกํ ปจฺจนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เทวทูเต วุตฺตนเยเนว ตํ เวทิตพฺพํ. [๖๗๗] ปุพฺพโลหิตมิสฺเสติ ปุพฺพโลหิตมิสฺสาย โลหกุมฺภิยา. ตตฺถ กินฺติ ตตฺถ. ยํ ยนฺทิสตนฺติ ทิสํ วิทิสํ. ^๖- อธิเสตีติ คจฺฉติ. "อภิเสตี"ติปิ ปาโ. ตตฺถ ยํ ยํ ทิสํ อลฺลียติ อปสฺสยตีติ อตฺโถ. กิลิสฺสตีติ พาธียติ. "กิลิชฺชตี"ติปิ ปาโ, ปูติ โหตีติ อตฺโถ. สมฺผุสมาโนติ เตน ปุพฺพโลหิเตน ผุฏฺโ สมาโน. อิทมฺปิ เทวทูเต อวุตฺตกมฺมกรณํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๒๕๐/๒๑๗, องฺ.ติก. ๒๐/๓๖/๑๓๖ ^๒ ฉ.ม...การณํ @^๓ ก. วิตฺถตํ ^๔ ก. ชาติ จ รูปิยาโต @^๕ ก. สมุปฺปิลวาสาติ, สี. สมุปฺปิลวาโสติ ^๖ ฉ.ม. ยํ ยํ ทิสกนฺติ ทิสํ วิทิสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๒.

[๖๗๘] ปุฬวาวสเถติ ปุฬวานํ อาวาเส. อยมฺปิ โลหกุมฺภีเยว เทวทูเต "คูถนิรโย"ติ วุตฺตา, ตตฺถ ปติตสฺส สูจิมุขปาณา ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺิมิญฺชํ ขาทนฺติ. คนฺตุํ น หิ ตีรมปตฺถีติ อวคนฺตุํ ^๑- น หิ ตีรมตฺถิ. "ตีรวมตฺถี"ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. ตีรเมว เอตฺถ "ตีรวนฺ"ติ วุตฺตํ. สพฺพสฺมา หิ สมนฺตกปลฺลาติ ยสฺมา ตสฺสา กุมฺภิยา อุปริภาเคปิ นิกุชฺชิตตฺตา สพฺพตฺถ สมา สมนฺตโต กฏาหา, ตสฺมา อวคนฺตุํ ^๑- ตีรํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. [๖๗๙] อสิปตฺตวนํ เทวทูเต วุตฺตนยเมว. ตํ หิ ทูรโต รมณียํ อมฺพวนํ วิย ทิสฺสติ, อเถตฺถ โลเภน เนรยิกา ปวิสนฺติ, ตโต เนสํ วาเตริตานิ ปตฺตานิ ปติตฺวา องฺคปจฺจงฺคานิ ฉินฺทนฺติ. เตนาห "ตํ ปวิสนฺติ สมุจฺฉินฺนคตฺตา"ติ. ^๒- ตํ ปวิสนฺติ ตโต สุฏฺุ ฉินฺนคตฺตา โหนฺตีติ. ชิวฺหํ พฬิเสน คเหตฺวา อารจยารจยา ^๓- วิหนนฺตีติ ตตฺถ อสิปตฺตวเน เวเคน วิธาวิตฺวา ^๔- ปติตานํ มุสาวาทีนํ เนรยิกานํ นิรยปาลา ชิวฺหํ พฬิเสน นิกฺกฑฺฒิตฺวา ยถา มนุสฺสา อลฺลจมฺมํ ภูมิยํ ปตฺถริตฺวา ขิเลหิ อาโกเฏนฺติ, เอวํ อาโกเฏตฺวา ผรสูหิ ผาเลตฺวา ผาเลตฺวา เอกเมกํ โกฏึ ฉินฺทนฺตา ^๕- วิหนนฺติ, ฉินฺนฉินฺนา โกฏิ ปุนปฺปุนํ สมุฏฺาติ. "อารชยารชยา"ติปิ ปาโ, อาวิญฺฉิตฺวา อาวิญฺฉิตฺวาติ ^๖- อตฺโถ. เอตมฺปิ เทวทูเต อวุตฺตกมฺมกรณํ. [๖๘๐] เวตฺตรณินฺติ เทวทูเต "มหตี ขาโรทกา นที"ติ วุตฺตนทึ. สา กิร คงฺคา วิย อุทกภริตา ทิสฺสติ, อเถตฺถ นฺหายิสฺสาม ปิวิสฺสามาติ เนรยิกา ปตนฺติ. ติณฺหธารํ ขุรธารนฺติ ^๗- ติณฺหผารํ ขุรผารํ, ติกฺขธารขุรธารวตินฺติ ^๘- วุตฺตํ โหติ. ตสฺสา กิร นทิยา อุทฺธมโธ อุภยตีเรสุ จ ติณฺหธารา @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อปคนฺตุํ ^๒ ฉ.ม. สมุจฺฉิทคตฺตาติ @^๓ ฉ.ม.,อิ. อารชยารชยา ^๔ ฉ.ม.,อิ. ธาวิตฺวา ^๕ ฉ.ม. ฉินฺเทตฺวา @^๖ ก. อาวธิตฺวา อาวธิตฺวาติ ^๗ อิ. ติณฺหธาร ขุรธารวตึ ^๘ ก. ปปตนฺตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๓.

ขุรธารา ^๑- ปฏิปาฏิยา ปิตา วิย ติฏฺติ, ^๒- เตน สา "ติณฺหธารา ขุรธารา"ติ วุจฺจติ. ตํ ติณฺหธารขุรธารํ อุทกาสาย อุเปนฺติ อลฺลียนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ อุเปนฺตา จ ปาปกมฺเมน โจทิตา ตตฺถ มนฺทา ปปตนฺติ พาลาติ อตฺโถ. [๖๘๑] สามา สพลาติ เอตํ ปรโต "โสณา"ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. สามวณฺณา กมฺมาสวณฺณา จ โสณา ขาทนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. กาโกลคณาติ กณฺหกากคณา. ปฏิคิทฺธาติ สุฏฺุ สญฺชาตเคธา หุตฺวา, "มหาคิชฺฌา"ติ เอเก. กุลลาติ กุลลปกฺขิโน, "เสนานเมตํ นามนฺ"ติ เอเก. วายสาติ อกณฺหา กากา. อิทมฺปิ เทวทูเต อวุตฺตกมฺมกรณํ. ตตฺถ วุตฺตานิปิ ปน กานิจิ ^๓- อิธ น วุตฺตานิ, ตานิ เอเตสํ ปุริมปจฺฉิมภาคตฺตา วุตฺตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. [๖๘๒] อิทานิ สพฺพเมเวตํ นรกวุตฺตึ ทสฺเสตฺวา โอวทนฺโต "กิจฺฉา วตายนฺ"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- กิจฺฉา วต อิธ นรเก นานปฺปการกมฺมกรณเภทา วุตฺติ, ยํ ชโน ปสฺสติ ^๔- กิพฺพิสการี. ตสฺมา อิธ ชีวิตเสเส ชีวิตสนฺตติยา วิชฺชมานาย อิธ โลเก ิโตเยว สมาโน สรณคมนาทิกุสลธมฺมานุฏฺาเนน กิจฺจกโร นโร สิยา ภเวยฺย. กิจฺจกโร ภวนฺโตปิ จ สาตจฺจการิตาวเสเนว ภเวยฺย, น ปมชฺเชยฺยํ, ^๕- มุหุตฺตมฺปิ น ปมาทมาปชฺเชยฺยาติ อยเมตฺถ สมุจฺจยวณฺณนา. ยสฺมา ปน วุตฺตาวเสสานิ ปทานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ สุวิญฺเยฺยาเนว, ตสฺมา อนุปทวณฺณนา น กตาติ. ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย สุตฺตนิปาตฏฺกถาย โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา. ------------------ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ขุรา ^๒ ฉ.ม. ติฏฺนฺติ ^๓ ก. ปเนตานิ @^๔ ฉ.ม. ผุสติ ^๕ ฉ.ม.,อิ. น ปมชฺเช

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๓๐๙-๓๑๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=29&A=6961&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=6961&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=384 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=9435 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=9512 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=9512 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25