ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๓๐ ภาษาบาลีอักษรไทย วิมาน.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๑.

ปรมตฺถทีปนี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถา วิมานวตฺถุวณฺณนา ----------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. คนฺถารมฺภกถา มหาการุณิกํ นาถํ เญยฺยสาครปารคุํ วนฺเท นิปุณคมฺภีร- วิจิตฺรนยเทสนํ. วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา เยน นิยฺยนฺติ โลกโต วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ. สีลาทิคุณสมฺปนฺโน ฐิโต มคฺคผเลสุ โย วนฺเท อริยสํฆํ ตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ. วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ อิติ ยํ รตนตฺตเย หตนฺตราโย สพฺพตฺถ หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา. เทวตาหิ กตํ ปุญฺญํ ยํ ยํ ปุริมชาติสุ ตสฺส ตสฺส วิมานาทิ- ผลสมฺปตฺติเภทโต. ปุจฺฉาวเสน ยา ตาสํ วิสฺสชฺชนวเสน จ ปวตฺตา เทสนา กมฺม- ผลปจฺจกฺขการินี. วิมานวตฺถุ อิจฺเจว นาเมน วสิโน ปุเร ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ สงฺคายึสุ มเหสโย.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.

ตสฺสาหมวลมฺพิตฺวา โปราณฏฺฐกถานยํ ตตฺถ ตตฺถ นิทานานิ วิภาเวนฺโต วิเสสโต. สุวิสุทฺธํ อสงฺกิณฺณํ นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ มหาวิหารวาสีนํ สมยํ อวิโลมยํ. ยถาพลํ กริสฺสามิ อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ สกฺกจฺจํ ภาสโต ตํ เม นิสามยถ สาธโวติ. ตตฺถ วิมานานีติ วิสิฏฺฐมานานิ เทวตานํ กีฬานิวาสฏฺฐานานิ. ตานิ หิ ตาสํ สุจริตกมฺมานุภาวนิพฺพตฺตานิ เอกโยชนิก ๑- ทฺวิโยชนิกาทิปมาณวิเสสยุตฺตตาย, นานารตนสมุชฺชลานิ วิจิตฺตวณฺณสณฺฐานานิ ๒- โสภาติสยโยเคน วิเสสโต มานนียตาย ๓- จ "วิมานานี"ติ วุจฺจนฺติ. วิมานานํ วตฺถุ การณํ เอติสฺสาติ วิมานวตฺถุ, "ปีฐนฺเต โสวณฺณมยนฺ"ติอาทินยปฺปวตฺตา เทสนา. นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ ตาสํ เทวตานํ รูปโภคปริวาราทิสมฺปตฺติโย ตํนิพฺพตฺตกกมฺมญฺจ นิสฺสาย อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺตตฺตา. วิปากมุเขน วา กมฺมนฺตรมานสฺส การณภาวโต วิมานวตฺถูติ เวทิตพฺพํ. ตยิทํ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กสฺมา จ ภาสิตนฺติ? วุจฺจเต:- อิทํ หิ วิมานวตฺถุ ทุพฺพิเธน ๔- ปวตฺตํ ปุจฺฉาวเสน จ วิสฺสชฺชนวเสน จ. ตตฺถ วิสฺสชฺชนคาถา ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ภาสิตา, ปุจฺฉาคาถา ปน กาจิ ภควตา ภาสิตา, กาจิ สกฺกาทีหิ, กาจิ สาวเกหิ เถเรหิ. ตตฺถาปิ เยภุยฺเยน โย โส กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกภาวาย ปุญฺญญาณสมฺภาเร สมฺภรนฺโต อนุกฺกเมน สาวกปารมิโย ปูเรตฺวา ฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทาทิคุณวิเสส- ปริวารสฺส สกลสฺส สาวกปารมิญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต ทุติเย อคฺคสาวกฏฺฐาเน ฐิโต อิทฺธิมนฺเตสุ จ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิโต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, เตน ภาสิตา. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โยชนิก... สี. วิจิตฺตวณฺณสณฺฐานาท ม. มานนิสฺสยโต ฉ.ม. ทุวิเธน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.

ภาสนฺเตน จ ปฐมํ ตาว โลกหิตาย เทวจาริกํ จรนฺเตน เทวโลเก เทวตานํ ปุจฺฉาวเสน ๑- ปุน ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ ปุญฺญผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนญฺจ เอกชฺฌํ กตฺวา ภควโต ปเวเทตฺวา ภิกฺขูนํ ภาสิตา, สกฺเกน ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺส วิสฺสชฺชนวเสน ภาสิตาปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺ- เถรสฺส ภาสิตา เอว. เอวํ ภควตา เถเรหิ จ เทวตาหิ จ ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺสา วิสฺสชฺชนวเสน จ ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา ปจฺฉา ธมฺมวินยํ สงฺคายนฺเตหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ เอกโต กตฺวา "วิมานวตฺถุ"อิจฺเจว สงฺคหํ อาโรปิตา. อยํ ตาเวตฺถ "เกน ภาสิตนฺ"ติอาทีนํ ปทานํ สงฺเขปโต สาธารณโต จ วิสฺสชฺชนา. วิตฺถารโต ปน "เกน ภาสิตนฺ"ติ ปทสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล กตปณิธานโต ปฏฺฐาย มหาเถรสฺส อาคมนียปฏิปทา กเถตพฺพา, สา ปน อาคมฏฺฐกถาสุ ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาริตาติ ตตฺถ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา. อสาธารณโต "กตฺถ ภาสิตนฺ"ติอาทีนํ ปทานํ วิสฺสชฺชนา ตสฺส ตสฺส วิมานสฺส อตฺถวณฺณนานเยเนว อาคมิสฺสติ. อปเร ปน ภณนฺติ:- เอกทิวสํ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ "เอตรหิ โข มนุสฺสา อสติปิ วตฺถุสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตโน จ จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา ตานิ ตานิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา อุฬารสมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภนฺติ, ๒- ยนฺนูนาหํ เทวจาริกํ จรนฺโต ตา เทวตา กายสกฺขึ กตฺวา ตาหิ ยถูปจิตํ ปุญฺญํ ยถาธิคตญฺจ ปุญฺญผลํ กถาเปตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจยฺยํ, เอวํ เม สตฺถา คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย มนุสฺสานํ กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต อปฺปกานมฺปิ การานํ อายตนคตาย สทฺธาย วเสน อุฬารผลตํ ๓- วิภาเวนฺโต ตํ @เชิงอรรถ: สี. ปุจฺฉาทีนํ วเสน ก. ปจฺจานุโภนฺติ. เอวมุปริปิ ม. อุฬารผลํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.

ตํ วิมานวตฺถุํ อฏฺฐุปฺปตฺตึ กตฺวา มหตึ ธมฺมเทสนํ ปวตฺเตสฺสติ, สา โหติ พหุชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานนฺ"ติ. โส อาสนา อุฏฺฐหิตฺวา ๑- รตฺตทุปฏํ ๒- นิวาเสตฺวา อปรํ รตฺตทุปฏํ เอกํสํ กตฺวา สมนฺตโต ชาติหิงฺคุลิกธารา วิชฺชุลตา ๓- วิย สญฺฌาปภานุรญฺชิโต ๔- วิย จ ชงฺคโม อญฺชนคิริสิขโร ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อตฺตโน อธิปฺปายํ อาโรเจตฺวา ภควตา อนุญฺญาโต อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย อิทฺธิพเลน ตํขณญฺเญว ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ยถูปจิตํ ปุญฺญกมฺมํ ปุจฺฉิ, ตสฺส ตา กเถสุํ. ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ตํ สพฺพํ ตตฺถ ปวตฺติต- นิยาเมเนว ภควโต อาโรเจสิ, ตํ ๕- สมนุญฺโญ สตฺถา อโหสิ. อิจฺเจตํ อฏฺฐุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสีติ. ตํ ปเนตํ วิมานวตฺถุ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํ. ๖- "ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต จตุราสีติ สหสฺสานิ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ ๗- เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ. วคฺคโต ปีฐวคฺโค จิตฺตลตาวคฺโค ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วุฏฺฐหิตฺวา ฉ.ม. รตฺตทุปฏฺฏํ. เอวมปุริป @ สี. ชาติหิงฺคุลิกธาราวิจฺฉุริโต ม. สญฺฌาตปานุรญฺชิโต ม. ตตฺถ @ สี. คาถงฺคํ ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙, สุ.วิ. ๑/๕, ๓๓, เปต.อ. ๓, @อภิ.อ. ๑/๓๖, วิ.อ. ๑/๒๘ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.

มญฺชิฏฺฐกวคฺโค ๑- มหารถวคฺโค ปายาสิวคฺโค สุนิกฺขิตฺตวคฺโคติ สตฺต วคฺคา. วตฺถุโต ปฐเม วคฺเค สตฺตรส วตฺถูนิ, ทุติเย เอกาทส, ตติเย ทส, จตุตฺเถ ทฺวาทส, ปญฺจเม จตุทฺทส, ฉฏฺเฐ ทส, สตฺตเม เอกาทสาติ อนฺตรวิมานานํ อคฺคหเณ ปญฺจาสีติ, คหเณ ปน เตวีสสตํ วตฺถูนิ, คาถาโต ปน ทิยฑฺฒสหสฺสคาถา. ตสฺส วคฺเคสุ ปีฐวคฺโค อาทิ, วตฺถูสุ โสวณฺณปีฐวตฺถุ อาทิ, ตสฺสาปิ "ปีฐํ เต โสวณฺณมยนฺ"ติ คาถา อาทิ. ---------- @เชิงอรรถ: สี. มญฺเชฏฺฐิกวคฺโค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.

๑. อิตฺถิวิมาน ๑. ปีฐวคฺค ๑. ปฐมปีฐวิมานวณฺณนา ตตฺถ ปฐมวตฺถุสฺสาปิ ๑- อยํ อฏฺฐุปฺปตฺติ:- ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม รญฺญา ปเสนทิโกสเลน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สตฺตาหํ อสทิสทาเน ปวตฺติเต ตทนุรูเปน อนาถปิณฺฑิเกน มหาเสฏฺฐินา ตโย ทิวเส, ตถา วิสาขาย มหาอุปาสิกาย มหาทาเน ทินฺเน อสทิสทานสฺส ปวตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา อโหสิ. อถ มหาชโน ๒- ตตฺถ ตตฺถ กถํ สมุฏฺฐาเปสิ ๓- "กึ นุ โข เอวํ อุฬารวิภวปริจฺจาเคเนว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ อตฺตโน วิภวานุรูปปริจฺจาเคนาปี"ติ. ภิกฺขู ๔- ตํ กถํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา "น ภิกฺขเว เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติยาว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อถ โข จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา จ เขตฺตสมฺปตฺติยา จ, ตสฺมา กุณฺฑกมุฏฺฐิมตฺตมฺปิ ปิโลติกามตฺตมฺปิ ติณสนฺถารมตฺตมฺปิ ปณฺณสณฺฐารมตฺตมฺปิ ปูติมุตฺตหรีตกมตฺตมฺปิ วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล ปติฏฺฐาปิตํ ตมฺปิ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผารนฺ"ติ ๕- อาห. ตถา หิ วุตฺตํ สกฺเกน เทวานมินฺเทน:- "นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ อถ วา ตสฺส สาวเก"ติ. ๖- สา ปเนสา กถา สกลชมฺพุทีเป วิตฺถาริกา อโหสิ. มนุสฺสา สมณ- พฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ยถาวิภวํ ทานานิ เทนฺติ, เคหงฺคเณ ปานียํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปฐมวตฺถุสฺส ม. มหาชนา ม. สมุฏฺฐาเปสุํ @ สี. อิติ ภิกฺขู ม. มหาวิปฺผาริกนฺติ ขุ.วิ. ๒๖/๘๐๔/๘๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.

อุปฏฺฐเปนฺติ, ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อาสนานิ ฐเปนฺติ. เตน จ สมเยน อญฺญตโร ปิณฺฑปาตจาริโก เถโร ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ, อิริยาปถสมฺปนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺโต อุปกฏฺเฐ กาเล อญฺญตรํ เคหํ สมฺปาปุณิ. ตตฺเถกา กุลธีตา สทฺธา ปสนฺนา ๑- เถรํ ปสฺสิตฺวา สญฺชาตคารวพหุมานา อุฬารปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปีฐํ ปญฺญาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ปีตกํ มฏฺฐวตฺถํ อตฺถริตฺวา อทาสิ. อถ เถเร ตตฺถ นิสินฺเน "อิทํ มยฺหํ อุตฺตมํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อุปฏฺฐิตนฺ"ติ ปสนฺนจิตฺตา ยถาวิภวํ อาหาเรน ปริวิสิ, วีชนิญฺจ ๒- คเหตฺวา วีชิ. โส เถโร กตภตฺตกิจฺโจ อาสนทานโภชนทานาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิกถํ กเถตฺวา ๓- ปกฺกามิ. สา อิตฺถี ตํ อตฺตโน ทานญฺจ ธมฺมกถญฺจ ๔- ปจฺจเวกฺขนฺตี ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีรา หุตฺวา ตํ ปีฐมฺปิ เถรสฺส อทาสิ. สา ๕- ตโต อปเรน สมเยน อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐา กาลํ กตฺวา ตาวตึส- ภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสํ จสฺสา ปริวาโร อโหสิ, ปีฐทานานุภาเวน จสฺสา โยชนิโก กนกปลฺลงฺโก นิพฺพตฺติ อากาสจารี สีฆชโว อุปริ กูฏาคารสณฺฐาโน, เตเนตํ ๖- "ปีฐวิมานนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ สุวณฺณวณฺณํ วตฺถํ อตฺถริตฺวา ทินฺนตฺตา กมฺมสริกฺขตํ วิภาเวนฺตํ สุวณฺณมยํ อโหสิ, ปีติเวคสฺส พลวภาเวน สีฆชวํ, ๗- ทกฺขิเณยฺยสฺส จิตฺตรุจิวเสน ทินฺนตฺตา ยถารุจิคามี, ปสาทสมฺปตฺติยา อุฬารตาย สพฺพโสว ปาสาทิกํ ๘- โสภาติสยยุตฺตญฺจ อโหสิ. อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เทวตาสุ ยถาสกํ ทิพฺพานุภาเวน อุยฺยานกีฬนตฺถํ นนฺทนวนํ คจฺฉนฺตีสุ สา เทวตา ทิพฺพวตฺถนิวตฺถา ทิพฺพาภรณวิภูสิตา @เชิงอรรถ: สี. สทฺธาสมฺปนฺนา ฉ.ม. พีชนิ...เอวมุปริป ม. ธมฺมกถํ กตฺวา @ ฉ.ม. ทานํ ตญฺจ ธมฺมกถํ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสต ฉ.ม. เตน ตํ @ ม. ปีตวตฺถสนฺถตํ สี. ยถาปาสาทิกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.

อจฺฉราสหสฺสปริวารา สกภวนา นิกฺขมิตฺวา ตํ ปีฐวิมานํ อภิรุยฺห มหติยา เทวิทฺธิยา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน สมนฺตโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาเสนฺตี อุยฺยานํ คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวตึสภวนํ อุปคโต ตสฺสา เทวตาย อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อถ สา เทวตา ตํ ทิสฺวา สมุปฺปนฺนพลวปสาทคารวา สหสา ปลฺลงฺกโต โอรุยฺห เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา อฏฺฐาสิ. เถโร กิญฺจาปิ ตาย อญฺเญหิ จ สตฺเตหิ ยถูปจิตํ กุสลากุสลํ อตฺตโน ยถากมฺมูปคญาณานุภาเวน หตฺถตเล ฐปิตํ อามลกํ วิย ปญฺญาพลเภเทน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา เทวตานํ อุปปตฺติสมนนฺตรเมว "กุโต นุ โข อหํ จวิตฺวา อิธูปปนฺนา, กึ นุ โข กุสลกมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ปฏิลภามี"ติ ๑- อตีตภวํ ยถูปจิตญฺจ กมฺมํ อุทฺทิสฺส เยภุยฺเยน ธมฺมตาสิทฺธา อุปธารณา, ตสฺสา ๒- จ ยาถาวโต ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตาย เทวตาย กตกมฺมํ กถาเปตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส กมฺมผลํ ปจฺจกฺขํ กาตุกาโม:- [๑] "ปีฐนฺเต โสวณฺณมยํ อุฬารํ มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภกูฏํ. [๒] เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ เกน เต อิธ มิชฺฌติ อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา เย เกจิ มนโส ปิยา. [๓] ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ @เชิงอรรถ: สี. ปฏิลภินฺติ ม. ตถา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.

เกนาสิ เอวญฺชลิตานุภาวา วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี"ติ อาห. [๔] สา เทวตา อตฺตมนา โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ. [๕] อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา อพฺภาคตานา'สนกํ อทาสึ อภิวาทยึ อญฺชลิกํ อกาสึ ยถานุภาวญฺจ อทาสิ ทานํ. [๖] เตน เม'ตาทิโส วณฺโณ เตน เม อิธ มิชฺฌติ อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา เย เกจิ มนโส ปิยา. [๗] อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปุญฺญํ เตนมฺหิ เอวญฺชลิตานุภาวา วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตีติ. #[๑] ตตฺถ ปีฐนฺติ ยํ กิญฺจิ ตาทิสํ ทารุกฺขนฺธมฺปิ อาสนมฺปิ วลฺลิกรณปีฐมฺปิ ๑- เวตฺตาสนมฺปิ มสารกาทิวิเสสนามํ ทารุมยาทิอาสนมฺปิ วุจฺจติ. ตถา หิ "ปาทปีฐํ ปาทกถลิกนฺ"ติ ๒- เอตฺถ ปาทฐปนโยคฺคํ ปีฐาทิกํ ทารุกฺขนฺธํ วุจฺจติ, ๓- "ปีฐสปฺปี"ติ ๔- เอตฺถ หตฺเถน คหณโยคฺคํ. "ปีฐิกา"ติ ปน เอกจฺเจสุ ชนปเทสุ เทสโวหาเรน ๕- อาสนํ. ๖- "ภูตปีฐิกา เทวกุลปีฐิกา"ติ เอตฺถ เทวตานํ พลิกรณฏฺฐานภูตํ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อาปณมฺปิ พลิกรณปีฐมฺปิ วิ.มหา. ๔/๒๐๙/๒๓๔, วิ.จูฬ. ๖/๗๕/๑๐๐ @ ม. ปาทฏฺฐปนโยคฺคํ สุจิอาทิกํ ทารุกฺขนฺธํ อาสนํ วุจฺจติ @ มิลินฺท. ๑/๒๖๘ (นว.) ม. เตสํ โวหาเรน ฉ. อาปณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.

ปีฐํ. "ภทฺทปีฐนฺ"ติ เอตฺถ เวตฺตลตาทีหิ อุปริจิตํ ๑- อาสนํ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "ภทฺทปีฐํ อุปานยี"ติ. ๒- "สุปญฺญตฺตํ มญฺจปีฐํ. มญฺจํ วา ปีฐํ วา การยมาเนนา"- ติ ๓- จ อาทีสุ มสารกาทิเภทํ ทารุมยาทิอาสนํ. อิธ ปน ปลฺลงฺกาการสณฺฐิตํ เทวตาย ปุญฺญานุภาวาภินิพฺพตฺตํ โยชนิกํ กนกวิมานํ เวทิตพฺพํ. เตติ เตสทฺโท "น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทนนฺ"ติอาทีสุ ๔- ตสทฺทสฺส วเสน ปจฺจตฺตพหุวจเน อาคโต. "นโม เต ปุริสาชญฺญ นโม เต ปุริสุตฺตม ๕- นโม เต พุทฺธวีรตฺถู"ติ ๖- จ อาทีสุ ตุมฺหสทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ อตฺโถ. "กินฺเต ทิฏฺฐํ กินฺติ เต สุตํ. อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา"ติ ๗- จ อาทีสุ กรเณ. "กินฺเต วตํ กึ ปน พฺรหฺมจริยนฺ"ติอาทีสุ ๘- สามิอตฺเถ. อิธาปิ สามิอตฺเถ ทฏฺฐพฺโพ. ตวาติ หิ อตฺโถ. โสวณฺณมยนฺติ เอตฺถ สุวณฺณสทฺโท "สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต"ติ ๙- จ "สุวณฺณตา สุสรตา"ติ ๑๐- จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโต. "กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี"ติอาทีสุ ๑๑- ครุเฬ, "สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตโจ"ติอาทีสุ ๑๒- ชาตรูเป. อิธาปิ ชาตรูเป เอว ทฏฺฐพฺโพ. ตํ หิ พุทฺธานํ สมานวณฺณตาย โสภโน วณฺโณ เอตสฺสาติ สุวณฺณนฺติ วุจฺจติ. สุวณฺณเมว โสวณฺณํ ยถา "เวกตํ เวสมนฺ"ติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อุปริ วีตํ สี. อุปเนสีติ @ วิ.มหาวิ. ๒/๕๒๒/๓๕๕ สํ.ส. ๑๕/๑๑,๒๒๖/๖,๒๔๑ @ ที.ปา. ๑๑/๒๗๙/๑๗๒, ขุ.สุ. ๒๕/๕๕๐/๔๔๑ สํ.ส. ๑๕/๙๐/๕๘ @ ม.ม. ๑๓/๔๐๐/๓๘๗, ขุ.ส. ๒๕/๕๕๒/๔๔๑ ขุ.วิ. ๒๖/๑๒๕๑/๑๔๓, @ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๑๐/๒๘๘ (สฺยา) ที.สี. ๙/๒๔๖/๘๓, @ม.มู. ๑๒/๑๔๘/๑๐๙ ๑๐ ขุ. ๒๕/๑๑/๑๓ ๑๑ ขุ.ชา. ๒๗/๗๗/๒๔ (สฺยา) @๑๒ ที.ปา. ๑๑/๒๐๐/๑๒๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.

จ. มยสทฺโท จ "อนุญฺญาตปฏิญฺญาตา, เตวิชฺชา มยมสฺมุโภ"ติอาทีสุ ๑- อสฺมทตฺเถ อาคโต. "มยํ นิสฺสาย เหมาย, ชาตมณฺโฑ ทรี สุภา"ติ เอตฺถ ปญฺญตฺติยํ. "มโนมยา ปีติภกฺขา สยมฺปภา"ติอาทีสุ ๒- นิพฺพตฺติอตฺเถ, พาหิเรน ปจฺจเยน วินา มนสาว นิพฺพตฺตาติ มโนมยาติ วุตฺตา. "ยนฺนูนาหํ สามํ จิกฺขลฺลํ มทฺทิตฺวา สพฺพ- มตฺติกามยํ กุฏิกํ กเรยฺยนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิการตฺเถ. "ทานมยํ สีลมยนฺ"ติอาทีสุ ๔- ปทปูรณมตฺเต. อิธาปิ วิการตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา ทฏฺฐพฺโพ. ยทา หิ สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณมยนฺติ อยมตฺโถ, ตทา สุวณฺณสฺส วิกาโร โสวณฺณมยนฺติ วิการตฺเถ มยสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, "นิพฺพตฺติอตฺเถ"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. ยทา ปน สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา โสวณฺณเมว โสวณฺณมยนฺติ ปทปูรณมตฺเต มยสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ. อุฬารนฺติ ปณีตมฺปิ เสฏฺฐมฺปิ มหนฺตมฺปิ. อุฬารสทฺโท หิ "ปุพฺเพนาปรํ อุฬารํ วิเสสํ อธิคจฺฉตี"ติอาทีสุ ๕- ปณีเต อาคโต. "อุฬาราย ขลุ ภวํ กจฺจายโน ๖- สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี"ติอาทีสุ เสฏฺเฐ. "อุฬารโภคา อุฬารยสา, โอฬาริกนฺ"ติ จ อาทีสุ ๗- มหนฺเต. ตมฺปิ จ วิมานํ มนุญฺญภาเวน อุปภุญฺชนฺตานํ อติตฺติกรณตฺเถน ปณีตํ, สมนฺตปาสาทิกตาทินา ปสํสิตตาย ๘- เสฏฺฐฺ, ปมาณมหนฺตตาย จ มหคฺฆตาย จ มหนฺตํ, ตีหิปิ อตฺเถหิ อุฬารเมวาติ วุตฺตํ อุฬารนฺติ. มโนชวนฺติ เอตฺถ มโนติ จิตฺตํ. ยทิปิ มโนสทฺโท สพฺเพสมฺปิ กุสลากุสลา- พฺยากตจิตฺตานํ สาธารณวาจี, "มโนชวนฺ"ติ ปน วุตฺตตฺตา ยตฺถ กตฺถจิ อารมฺมเณ ปวตฺตนกสฺส กิริยมยจิตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. ตสฺมา มนโส ๙- วิย ชโว เอตสฺสาติ มโนชวํ ยถา โอฏฺฐมุโขติ, อติวิย สีฆคมนนฺติ อตฺโถ. มโน หิ ลหุปริวตฺติตาย @เชิงอรรถ: ม.ม. ๑๓/๔๕๕/๔๔๗, ขุ.สุ. ๒๕/๖๐๐/๔๕๔ ที.สี. ๙/๔๑/๑๘, ที.ปา. ๑๑/๓๘/๒๔ @ วิ.มหาวิ. ๑/๘๔/๕๕ ที.ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๕, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๒๖/๒๔๕ (สฺยา), @ขุ.อิติ. ๒๕/๖๐/๒๗๘ ปาฬิยํ. สญฺชานนฺติ..., @สํ.มหา. ๑๙/๓๗๖/๑๓๔ ปาฬิยํ. วจฺฉายโน, @ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๒ อภิ. สงฺ. ๓๔/๘๙๔/๒๒๕, ม.มู. ๑๒/๒๒๔/๒๐๖ ม. ปาสํสตมตาย @ ม. มโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.

อติทูเรปิ วิสเย ขเณเนว นิปตติ, เตนาห ภควา "นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมํปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ ภิกฺขเว จิตฺตนฺ"ติ ๑- "ทูรงฺคมํ เอกจรนฺ"ติ ๒- จ. คจฺฉตีติ ตสฺสา เทวตาย วสนวิมานโต อุยฺยานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉติ. เยนกามนฺติ กามสทฺโท "กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตนฺ"ติอาทีสุ ๓- มนาปิเย รูปาทิวิสเย อาคโต. "ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม"ติอาทีสุ ๔- ฉนฺทราเค. "กิเลสกาโม. กามุปาทานนฺ"ติอาทีสุ ๕- สพฺพสฺมึ โลเภ. "อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาเสยฺยา"ติอาทีสุ ๖- คามธมฺเม. "สนฺเตตฺถ ตโย กุลปุตฺตา อตฺตกามรูปา วิหรนฺตี"ติอาทีสุ ๗- หิตจฺฉนฺเท. "อตฺตาธีโน อปราธีโน ภุชิสฺโส เยนกามํคโม"ติอาทีสุ ๘- เสริภาเว. อิธาปิ เสริภาเว เอว ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺมา เยนกามนฺติ ยถารุจิ, เทวตาย อิจฺฉานุรูปนฺติ อตฺโถ. อลงฺกเตติ อลงฺกตคตฺเต, นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธรตนวิชฺโชติเตหิ หตฺถู- ปคปาทูปคาทิเภเทหิ สฏฺฐิสกฏภารปริมาเณหิ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตสรีเรติ อตฺโถ. สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํ. มาลฺยธเรติ กปฺปรุกฺขปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกลตาทิสมฺภเวหิ สุวิสุทฺธจามีกรวิวิธรตนมยปตฺตกิญฺชกฺขเกสเรหิ สมนฺตโต วิชฺโชตมานวิปฺผุรนฺต- กิรณนิกรรุจิเรหิ ทิพฺพกุสุเมหิ สุมณฺฑิตเกสหตฺถาทิตาย มาลาภารินี. สุวตฺเถติ กปฺปลตานิพฺพตฺตานํ นานาวิราควณฺณวิเสสานํ สุปริสุทฺธภาสุรปฺปภานํ ๙- นิวาส- นุตฺตริยปฏิจฺฉทาทีนํ ทิพฺพวตฺถานํ วเสน สุนฺทรวตฺเถ. โอภาสสีติ วิชฺโชตสิ. วิชฺชุริวาติ วิชฺชุรตา ๑๐- วิย. อพฺภกูฏนฺติ วลาหกสิขเร. ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ อุปโยควจนํ. โอภาสสีติ วา อนฺโตคธเหตุอตฺถวจนํ, โอภาเสสีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปกฺเข "อพฺภกูฏนฺ"ติ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํ. @เชิงอรรถ: องฺ.เอกก. ๒๐/๔๘/๙ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗/๒๒ @ ขุ.สุ. ๒๕/๕๐/๓๔๕, @ขุ.เถร. ๒๖/๗๘๗/๓๗๗ อภิ.วิ. ๓๕/๕๖๔/๓๑๐,ขุ.จูฬ. ๓๐/๙๕/๒๗ (สฺยา) @ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๒๐/๒๗๙,ขุ.มหา. ๒๙/๘/๔ (สฺยา) @ วิ.มหาวิ. ๑/๒๙๑/๒๒๓ วิ.มหา. ๕/๔๖๖/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๓๒๕/๒๘๙ ที.สี. ๙/๒๒๑, @๔๖๒/๗๓,๒๐๓, ม.มู. ๑๒/๔๒๖/๓๗๖ สี. สุปริสุทฺธภาสุรปฺปภาวิสรานํ @๑๐ สี. วิชฺชุตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.

อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- ยถา นาม สญฺฌาปภานุรญฺชิตํ รตฺตวลาหกสิขรํ ปกติยาปิ โอภาสมานํ สมนฺตโต วิชฺโชตมานา วิชฺชุลตา นิจฺฉรนฺตี วิเสสโต โอภาเสติ, เอวเมว ๑- สุปริสุทฺธตปนียมยํ ๒- นานารตนสมุชฺชลํ ปกติปภสฺสรํ อิมํ วิมานํ ตฺวํ สพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตา สพฺพโส วิชฺโชตยนฺตีหิ อตฺตโน สรีรปฺปภาหิ วตฺถาภรโณ ภาเสหิ จ วิเสสโต โอภาเสสีติ. เอตฺถ หิ "ปีฐนฺ"ติ นิทสฺเสตพฺพวจนเมตํ, "อพฺภกูฏนฺ"ติ นิทสฺสนวจนํ. ตถา "เต"ติ นิทสฺเสตพฺพวจนํ. ตํ หิ "ปีฐนฺ"ติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา สามิวจเนน ๓- วุตฺตมฺปิ "อลงฺกเต มาลฺยธเร สุวตฺเถ โอภาสสี"ติ อิมานิ ปทานิ อเปกฺขิตฺวา ปจฺจตฺตวเสน ปริณมติ, ตสฺมา "ตฺวนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. "วิชฺชุริวา"ติ นิทสฺสนวจนํ. "โอภาสสี"ติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ อุปเมยฺยุปมานานํ สมฺพนฺธทสฺสนํ. "โอภาสสี"ติ หิ อิทํ "ตฺวนฺ"ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา มชฺฌิมปุริสวเสน วุตฺตํ, "ปีฐนฺ"ติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา ปฐมปุริสวเสน ปริณมติ. จสทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพ. "คจฺฉติ เยน กามํ โอภาสสี"ติ จ "วิชฺชุลโตภาสิตํ อพฺภกูฏํ วิยา"ติ ปจฺจตฺตวเสน เจตํ อุปโยควจนํ ปริณมติ. ตถา "ปีฐนฺ"ติ วิเสสิตพฺพวจนเมตํ, "เต โสวณฺณมยํ อุฬารนฺ"ติอาทิ ตสฺส วิเสสนํ. นนุ จ "โสวณฺณมยนฺ"ติ วตฺวา สุวณฺณสฺส อคฺคโลหตาย เสฏฺฐภาวโต ทิพฺพสฺส จ อิธาธิปฺเปตตฺตา "อุฬารนฺ"ติ น วตฺตพฺพนฺติ? น, กิญฺจิ วิเสสสพฺ- ภาวโต. ๔- ยเถว หิ มนุสฺสปริโภคสุวณฺณวิกติโต รสวิทฺธํ เสฏฺฐํ สุวิสุทฺธํ, ตโต ๕- อากรุปฺปนฺนํ, ตโต ปน ๖- ยงฺกิญฺจิ ทิพฺพํ เสฏฺฐํ, เอวํ ทิพฺพสุวณฺเณปิ จามีกรํ, จามีกรโต สาตกุมฺภํ, สาตกุมฺภโต ชมฺพุนทํ, ชมฺพุนทโต สิงฺคีสุวณฺณํ. ตํ หิ สพฺพเสฏฺฐํ. เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท:- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. เอวเมวํ ม. สุปริสุทฺธตปนียํ @ ม. สามิวเสนิ ม. วิเสสสมฺภวโต @ สี. รสวิทฺธโต ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.

"มุตฺโต มุตฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ ราชคหํ ปาวิสิ ภควา"ติ. ๑- ตสฺมา "โสวณฺณมยนฺ"ติ วตฺวาปิ "อุฬารนฺ"ติ วุตฺตํ. อถ วา "อุฬารนฺ"ติ อิทํ น ตสฺส เสฏฺฐปณีตภาวเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข มหนฺตภาวมฺปีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เอตฺถ จ "ปีฐนฺ"ติอาทิ ผลสฺส กมฺมสริกฺขตาทสฺสนํ. ตถาปิ "โสวณฺณมยนฺ"ติ อิมินา ตสฺส วิมานสฺส วตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, "อุฬารนฺ"ติ อิมินา โสภาติสยสมฺปทํ, "มโนชวนฺ"ติ อิมินา คมนสมฺปทํ. "คจฺฉติ เยนกามนฺ"ติ อิมินา สีฆชวตาย ปีฐสมฺปตฺติภาวสมฺปทํ ทสฺเสติ. อถ วา "โสวณฺณมยนฺ"ติ อิมินา ตสฺส ปณีตภาวํ ทสฺเสติ, "อุฬารนฺ"ติ อิมินา เวปุลฺลมหตฺตํ. "มโนชวนฺ"ติ อิมินา อานุภาวมหตฺตํ. "คจฺฉติ เยนกามนฺ"ติ อิมินา วิหารสุขตฺตํ ทสฺเสติ. "โสวณฺณมยนฺ"ติ วา อิมินา ตสฺส อภิรูปตํ วณฺณโปกฺขรตญฺจ ทสฺเสติ, "อุฬารนฺ"ติ อิมินา ทสฺสนียตํ ปาสาทิกตญฺจ ทสฺเสติ, "มโนชวนฺ"ติ อิมินา สีฆสมฺปทํ, ๒- "คจฺฉติ เยน กามนฺ"ติ อิมินา กตฺถจิ อปฺปฏิหตจารตํ ทสฺเสติ. อถ วา ตํ วิมานํ ยสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส นิสฺสนฺทผลํ, ตสฺส อโลภนิสฺสนฺทตาย โสวณฺณมยํ, อโทสนิสฺสนฺทตาย อุฬารํ, อโมหนิสฺสนฺทตาย มโนชวํ คจฺฉติ เยน กามํ. ตถา ตสฺส กมฺมสฺส ๓- สทฺธานิสฺสนฺทภาเวน โสวณฺณมยํ, ปญฺญานิสฺสนฺทภาเวน อุฬารํ, วีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยน กามํ. สทฺธาสมาธินิสฺสนฺทภาเวน วา โสวณฺณมยํ, สมาธิปญฺญานิสฺสนฺทภาเวน อุฬารํ, @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๕๘/๔๙ สี. สีฆสมฺปาตํ สี. อถ วา ตํ วิมานํ ตสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส @ตถากตสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.

สมาธิวีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธิสตินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยนกามนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ยถา "ปีฐนฺ"ติอาทิ วิมานสมฺปตฺติทสฺสนวเสน ตสฺสา เทวตาย ปุญฺญผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํ, เอวํ "อลงฺกเต"ติอาทิ อตฺตภาวสมฺปตฺติทสฺสนวเสน ปุญฺญผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํ. ยถา หิ สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิรจิโตปิ รตฺตสุวณฺณา- ลงฺกาโร วิวิธรํสิชาลสมุชฺชลมณิรตนขจิโต เอว โสภติ, น เกวโล, เอวํ สพฺพงฺค- สมฺปนฺโน จตุรสฺสโสภโนปิ อตฺตภาโว สุมณฺฑิตปสาธิโตว โสภติ, น เกวโล. เตนสฺสา "อลงฺกเต"ติอาทินา อาหริมํ โสภาวิเสสํ ทสฺเสติ, "โอภาสสี"ติ อิมินา อนาหริมํ. ตถา ปุริเมน วตฺตมานปจฺจยนิมิตฺตํ โสภาติสยํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อตีตปจฺจยนิมิตฺตํ. ปุริเมน วา ตสฺสา อุปโภควตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อุปภุญฺชนกวตฺถุสมฺปทํ. เอตฺถาห "กึ ปน ตํ วิมานํ ยุตฺตวาหํ, อุทาหุ อยุตฺตวาหนฺ"ติ. ยทิปิ เทวโลเก รถวิมานานิ ยุตฺตวาหานิปิ โหนฺติ "สหสฺสยุตฺตํ อาชญฺญรถนฺ"ติอาทิ- ๑- วจนโต, เต ปน เทวปุตฺตา เอว กิจฺจกรณกาเล วาหรูเปน อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ ยถา เอราวโณ เทวปุตฺโต กีฬนกาเล หตฺถิรูเปน. อิทํ ปน อญฺญญฺจ เอทิสํ อยุตฺตวาหํ ทฏฺฐพฺพํ. ยทิ เอวํ กึ ตสฺส วิมานสฺส อพฺภนฺตรา วาโยธาตุ คมเน วิเสสปจฺจโย, อุทาหุ พาหิราติ? อพฺภนฺตราติ คเหตพฺพํ. ยถา หิ จนฺทวิมานสูริยวิมานาทีนํ เทสนฺตรคมเน ตทุปชีวีนํ สตฺตานํ สาธารณกมฺมนิพฺพตฺตํ อติวิย สีฆชวํ มหนฺตํ วายุมณฺฑลํ ตานิ ปีเฬนฺตํ ๒- ปวตฺเตติ, น เอวํ ตํ ปีเฬตฺวา ๓- ปวตฺเตนฺตี พาหิรา วาโยธาตุ อตฺถิ. ยถา จ ปน จกฺกรตนํ อนฺโตสมุฏฺฐิตาย วาโยธาตุยา วเสน ปวตฺตติ. น หิ ตสฺส จนฺทวิมานาทีนํ วิย พาหิรา วาโยธาตุ ปีเฬตฺวา ปวตฺติกา @เชิงอรรถ: สํ.ส. ๑๕/๒๖๔-๕/๒๘๒-๓ ฉ.ม. เปเลนฺตํ ฉ.ม. เปเลตฺวา. เอวมุปริปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.

อตฺถิ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส จิตฺตวเสน "ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตนนฺ"ติอาทิวจน- สมนนฺตรเมว ปวตฺตนโต, เอวนฺตสฺสา เทวตาย จิตฺตวเสเนว ๑- อตฺตสนฺนิสฺสิตาย วาโยธาตุยา คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. เตน วุตฺตํ "มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามนฺ"ติ. #[๒] เอวํ ปฐมคาถาย ตสฺสา เทวตาย ปุญฺญผลสมฺปตฺตึ กิตฺเตตฺวา อิทานิ ตสฺสา การณภูตํ ปุญฺญสมฺปทํ วิภาเวตุํ "เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ"ติอาทิ คาถาทฺวยํ วุตฺตํ. ตตฺถ เกนาติ กึสทฺโท "กึ ราชา โย โลกํ น รกฺขติ, กึ นุ โข นาม ตุเมฺห มํ วตฺตพฺพํ มญฺญถา"ติอาทีสุ ๒- ครหเณ อาคโต. "ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺ"ติอาทีสุ ๓- อนิยเม. "กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐนฺ"ติอาทีสุ ๔- ปุจฺฉายํ. อิธาปิ ปุจฺฉายเมว ทฏฺฐพฺโพ. "เกนา"ติ จ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ อตฺโถ. เตติ ตว. เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ ยถาทิสฺสมาโนติ อตฺโถ. วณฺโณติ วณฺณสทฺโท "กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา"ติอาทีสุ ๕- คุเณ อาคโต. "อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ, สํฆสฺส วณฺณํ ภาสตี"ติอาทีสุ ๖- ถุติยํ. "อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี"ติอาทีสุ ๗- การเณ. "ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา"ติอาทีสุ ๘- ปมาเณ. "จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา"ติอาทีสุ ๙- ชาติยํ. "มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา"ติอาทีสุ ๑๐- สณฺฐาเน. "สุวณฺณ- วณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโฐสิ วีริยวา"ติอาทีสุ ๑๑- ฉวิวณฺเณ. อิธาปิ ฉวิ- วณฺเณ เอว ทฏฺฐพฺโพ. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- เกน กีทิเสน ปุญฺญวิเสเสน เหตุภูเตน เทวเต ตว เอตาทิโส เอวํวิโธ ทฺวาทสโยชนานิ ผรณกปฺปโภ สรีรวณฺโณ ชาโตติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. จิตฺตวเสน วิ.มหาวิ. ๑/๔๒๔/๓๑๗ ม.มู. ๑๒/๒๔๔/๒๐๖,สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๖ @ สํ.ส. ๑๕/๗๓/๔๗, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๓/๓๖๙ ม.ม. ๑๓/๗๗/๕๔ @ ที.สี. ๙/๒/๒ สํ.ส. ๑๕/๒๓๔/๒๔๖, ขุ.ชา. ๒๗/๙๔๕/๒๐๗ (สฺยา) @ วิ.มหาวิ. ๒/๖๐๒/๖๘ ที.ปา. ๑๑/๑๑๕/๖๙, ม.ม. ๑๓/๓๗๙/๓๖๑ @๑๐ สํ.ส. ๑๕/๑๓๘/๑๒๔ ๑๑ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๔, ขุ.ส. ๒๕/๕๕๔/๔๔๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

เกน เต อิธ มิชฺณตีติ เกน ปุญฺญาติสเยน เต อิธ อิมสฺมึ ฐาเน อิทานิ ตยา ๑- ลพฺภมานํ อุฬารํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ, อวิจฺเฉทวเสน อุปรูปริ วตฺตนฺตีติ อตฺโถ. โภคาติ ปริภุญฺชิตพฺพฏฺ- เฐน "โภคา"ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสา. เยติ สามญฺเญน อนิยม- นิทฺเทโส, เกจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทฺเทโส, อุภเยนาปิ ปณีตปณีตตราทิ- เภเท ตตฺถ ลพฺภมาเน ตาทิเส โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ. อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถาปิ ๒- "เย เกจิ สงฺขารา"ติ. มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ "เอตาทิโส วณฺโณ"ติ อิมินา เหฏฺฐา วุตฺตวิเสสา ตสฺสา เทวตาย อตฺตภาวปริยาปนฺนา วณฺณสมฺปทา ทสฺสิตา, "โภคา"ติ อิมินา อุปโภคปริโภค- วตฺถุภูตา ทิพฺพรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพเภทา กามคุณสมฺปทา, "มนโส ปิยา"ติ อิมินา เตสํ รูปาทีนํ อิฏฺฐกนฺตมนาปตา, "อิธ มิชฺฌตี"ติ อิมินา ปน ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยสมฺปทา ทสฺสิตา. "เย เกจิ มนโส ปิยา"ติ อิมินา ยานิ "โส อญฺเญ เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคฺคณฺหาติ ทิพฺเพน อายุนา ทิพฺเพน วณฺเณน ทิพฺเพน สุเขน ทิพฺเพน ยเสน ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน ทิพฺเพหิ รูเปหิ ทิพฺเพหิ สทฺเทหิ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ ทิพฺเพหิ รเสหิ ทิพฺเพหิ โผฏฺฐพฺเพหี"ติ ๔- สุตฺเต อาคตานิ ทส ฐานานิ, เตสํ อิธ อนวเสสโต สงฺคโห ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ. #[๓] ปุจฺฉามีติ ปญฺหํ กโรมิ, ญาตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. กามํ เจตํ "เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ. กิมกาสิ ปุญฺญํ, เกนาสิ เอวญฺชลิตานุภาวา"ติ จ กึสทฺทคฺคหเณเนว อตฺถนฺตรสฺส อสมฺภวโต ปุจฺฉาวเสน คาถาตฺตยํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติ, ปุจฺฉาวิเสสภาวญาปนตฺถํ ปน "ปุจฺฉามี"ติ วุตฺตํ. อยํ หิ ปุจฺฉา อทิฏฺฐโชตนา ตาว น โหติ เอทิสสฺส อตฺถสฺส มหาเถรสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตยิ ฉ.ม. ยถา สํ.สฬา. ๑๘/๕๓๕/๓๔๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

อทิฏฺฐภาวาภาวโต, วิมติจฺเฉทนาปิ น โหติ สพฺพโส สมุคฺฆาติตสํสยตฺตา, อนุมติปุจฺฉาปิ น โหติ "ตํ กึ มญฺญสิ ราชญฺญา"ติอาทีสุ ๑- วิย อนุมติคหณากาเรน อปฺปวตฺตตฺตา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาปิ น โหติ ตสฺสา เทวตาย กเถตุกมฺยตาวเสน เถเรน อปุจฺฉิตตฺตา. วิเสเสน ปน ทิฏฺฐสํสนฺทนาติ เวทิตพฺพา. สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา อตฺถุปฺปตฺติกถายํ "เถโร กิญฺจาปี"ติอาทินา วิภาวิโต เอว. ตนฺติ ตฺวํ. ตยิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ปุพฺพาเปกฺขตาย อุปโยเคกวจนํ, ปราเปกฺขตาย ปน ปจฺจตฺเตก- วจนํ ทฏฺฐพฺพํ. เทวีติ เอตฺถ เทวสทฺโท "อิมานิ เต เทว จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสวตี- ราชธานิปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ กโรหิ ชีวิเต อเปกฺขนฺ"ติ จ อาทีสุ ๒- สมฺมุติเทววเสน อาคโต, "ตสฺส เทวาติเทวสฺส, สาสนํ สพฺพทสฺสิโน"ติอาทีสุ วิสุทฺธิเทววเสน. วิสุทฺธิเทวานํ หิ ภควโต อติเทวภาเว วุตฺเต อิตเรสํ วุตฺโต เอว โหตีติ. "จาตุมหาราชิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา"ติอาทีสุ ๓- อุปปตฺติเทววเสน. อิธาปิ อุปปตฺติเทววเสเนว เวทิตพฺโพ. ปทตฺถโต ปน:- ทิพฺพติ อตฺตโน ปุญฺญิทฺธิยา กีฬติ ลฬติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ รมติ, อถ วา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โชตติ โอภาสติ, อากาเสน ๔- วิมาเนน จ คจฺฉตีติ เทวี. "ตฺวํ เทวี"ติ สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํ. มหานุภาเวติ อุฬารปฺปภาเว, โส ปนสฺสานุภาโว เหฏฺฐา ทฺวีหิ คาถาหิ ทสฺสิโตเยว. มนุสฺสภูตาติ เอตฺถ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริย- โยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตา. เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา:- @เชิงอรรถ: ที.มหา. ๑๐/๔๑๑,๔๑๓/๒๗๒,๒๗๔ ที.มหา. ๑๐/๒๖๖/๑๖๕ @ ที.ปา. ๑๑/๓๓๗/๒๒๘ ม. อากาเส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

"ตีหิ ภิกฺขเว ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส"ติ. ๑- ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ "มนุสฺสา"เตฺวว ปญฺญายึสูติ เอเก. อปเร ปน ภณนฺติ:- โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ สตฺเตสุ ๒- วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา "มนุสฺสา"ติ วุจฺจนฺตีติ. โลกิยา ปน "มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา"ติ วทนฺติ. มนุ นาม ปฐม- กปฺปิโก โลกมริยาทาย ๓- อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺฐานิโย, โย สาสเน "มหาสมฺมโต"ติ วุจฺจติ. ปจฺจกฺขโต ๔- ปรมฺปราย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย "มนุสฺสา"ติ วุจฺจนฺติ. ตโต เอว หิ เต มาณวา "มนุชา"ติ จ โวหรียนฺติ. มนุสฺเสสุ ภูตา ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตาติ มนุสฺสภูตา. กิมกาสิ ปุญฺญนฺติ กึ ทานสีลาทิปฺปเภเทสุ กีทิสํ ปุชฺชภาวผลนิพฺพตฺตนโต, ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ จ "ปุญฺญนฺ"ติ ลทฺธนามํ สุจริตํ กุสลกมฺมํ อกาสิ, อุปจินิ นิพฺพตฺเตสีติ อตฺโถ. ชลิตานุภาวาติ สพฺพโส วิชฺโชตมานา ปุญฺญิทฺธิกา. @เชิงอรรถ: องฺ.นวก. ๒๓/๒๒๕ (๒๑)/๔๐๙ (สฺยา) ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @ ก. โลกปริยาทาย สี. อปจฺจตฺถโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

กสฺมา ปเนตฺถ "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญนฺ"ติ วุตฺตํ, กึ อญฺญาสุ คตีสุ ปุญฺญกิริยา นตฺถีติ? โน นตฺถิ, ยสฺมา นิรเยปิ นาม กามาวจรกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ กทาจิ ลพฺภเตว, กิมงฺคํ ๑- ปนญฺญตฺถ, นนุ อโวจุมฺหา "ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา"ติ. ตสฺมา มหาเถโร มนุสฺสตฺตภาเว ฐตฺวา ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ตํ ทิสฺวา ภูตตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญนฺ"ติ อโวจ. อถ วา อญฺญาสุ คตีสุ เอกนฺตสุขตาย เอกนฺตทุกฺขตาย ทุกฺขพหุลตาย จ ปุญฺญกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปจฺจยสมวายสฺส สุทุลฺลภ- ภาวโต. กทาจิ อุปฺปชฺชมาโนปิ ยถาวุตฺตการเณน อุฬาโร วิปุโล จ น โหติ, มนุสฺสคติยํ ปน สุขพหุลตาย ปุญฺญกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ- ปจฺจยสมวายสฺส เยภุยฺเยน สุลภภาวโต. ยญฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. ตมฺปิ วิเสสโต ปุญฺญกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติ. ทุกฺขูปนิสฺสยา หิ สทฺธาติ. ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต น อคฺคิมฺหิ ตาปนํ อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน ปมาณโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา จ ปุญฺญกิริยาย น วิเสสปจฺจโย โหติ. สติ ปน ทุกฺข- สนฺตาปเน ปมาณโยคโต สุขูปพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปุญฺญกิริยา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชมานา จ มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขเฉทนสมตฺถา จ โหติ, ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปุญฺญกิริยาย วิเสสปจฺจโย. เตน วุตฺตํ "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญนฺ"ติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. #[๔] เอวํ ปน เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ "สา เทวตา อตฺตมนา"ติ คาถา วุตฺตา. เกน ปนายํ คาถา วุตฺตา? ธมฺมสงฺคาหเกหิ. ตตฺถ สาติ ยา ปุพฺเพ "ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ @เชิงอรรถ: สี. กิมงฺค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

มหานุภาเว"ติ วุตฺตา, สา. เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิ วุจฺจติ. "อถ โข อญฺญตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา"ติอาทีสุ ๑- หิ เทวปุตฺโต "เทวตา"ติ วุตฺโต เทโวเยว เทวตาติ กตฺวา. ตถา "ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมวิมานา อภินิกฺขมิตฺวา"ติอาทีสุ พฺรหฺมาโน. "อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา โอสธี วิย ตารกา"ติ ๒- อาทีสุ เทวธีตา. อิธาปิ เทวธีตา เอว ทฏฺฐพฺพา. อตฺตมนาติ ตุฏฺฐมนา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมนา. ปีติโสมนสฺสสหคตํ หิ จิตฺตํ โทมนสฺสสฺส อโนกาสโต เตหิ ตํ สกํ กตฺวา คหิตํ วิย โหติ. อตฺตมนาติ วา สกมนา. อนวชฺชปีติโสมนสฺส- สมฺปยุตฺตํ หิ จิตฺตํ สมฺปติ อายติญฺจ ตํสมงฺคิโน หิตสุขาวหโต "สกนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อิตรํ. โมคฺคลฺลาเนนาติ โมคฺคลฺลานโคตฺตสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺตภาวโต โส มหาเถโร โคตฺตวเสน "โมคฺคลฺลาโน"ติ ปญฺญาโต, เตน โมคฺคลฺลาเนน. ปุจฺฉิตาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนวเสน ปุจฺฉิตา, อตฺตมนา สา เทวตา ปญฺหํ พฺยากาสีติ โยชนา. อตฺตมนตา จสฺสา "ตมฺปิ นาม ปริตฺตกมฺปิ กมฺมํ เอวํ มหติยา ทิพฺพ- สมฺปตฺติยา การณํ อโหสี"ติ ปุพฺเพปิ สา อตฺตโน ปุญฺญผลํ ปฏิจฺจ อนฺตรนฺตรา โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, อิทานิ ปน "อญฺญตรสฺส เถรสฺส กโตปิ นามกาโร เอวํ อุฬารผโล, อยํ ปน พุทฺธานํ อคฺคสาวโก อุฬารคุโณ มหานุภาโว, อิมมฺปิ ปสฺสิตุํ นิปจฺจการญฺจ กาตุํ ลภามิ, มม ปุญฺญผลปฏิสํยุตฺตเมว จ ปุจฺฉํ กโรตี"ติ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา. เอวํ สญฺชาตพลวปีติโสมนสฺสา สา เถรสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺหํ ปุฏฺฐา พฺยากาสิ. @เชิงอรรถ: สํ.ส. ๑๕/๑/๑, ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๓ ขุ.วิมาน. ๒๖/๗๕/๑๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

ปญฺหนฺติ ญาตุํ อิจฺฉิตํ ตํ อตฺถํ วิยากาสิ กเถสิ วิสฺสชฺเชสิ. กถํ ปน พฺยากาสิ? ปุฏฺฐาติ ปุฏฺฐาการโต, ปุจฺฉิตากาเรเนวาติ ๑- อตฺโถ. เอตฺถ หิ "ปุจฺฉิตา"ติ วตฺวา ปุน "ปุฏฺฐา"ติ วจนํ วิเสสตฺถนิยมนํ ทฏฺฐพฺพํ. สิทฺเธ หิ สติ อารมฺโภ วิเสสตฺถญาปโกว โหติ. โก ปเนโส วิเสสตฺโถ? พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา. ยํ หิ กมฺมผลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส การณภูตํ กมฺมํ ปุจฺฉิตํ, ตทุภยสฺส อญฺญมญฺญานุรูปภาววิภาวนา. เยน จ อากาเรน ปุจฺฉา ปวตฺตา อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ, ตทาการสฺส พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา, ตถา เจว วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตํ. อิติ อิมสฺส วิเสสสฺส ญาปนตฺถํ "ปุจฺฉิตา"ติ วตฺวา ปุน "ปุฏฺฐา"ติ วุตฺตํ. "ปุจฺฉีตา"ติ วา ตาย เทวตาย วิเสสนมุเขน ปุฏฺฐภาวสฺส ปญฺหพฺยากรณสฺส จ การณกิตฺตนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ"ติอาทินา เถเรน ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ตาย เทวตาย กตกมฺมํ, ตสฺสา ปุจฺฉาย การิตา อาจิกฺขิตา วาติ สา เทวตา "ปุจฺฉิตา"ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส การิตา, ตสฺมา ปญฺหํ ปุฏฺฐา, ยสฺมา จ ปุน ๒- ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขนสภาวา, ตสฺมา ปญฺหํ พฺยากาสีติ. ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺติ อิทํ "ปญฺหนฺ"ติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สรูปทสฺสนํ. อยญฺเจตฺถ อตฺโถ:- อิทํ ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉิยมานาย จ ปจฺจกฺขภูตํ อนนฺตรํ วุตฺตปฺปการํ ปุญฺญผลํ, ยสฺส กมฺมสฺส ตํ ญาตุํ อิจฺฉิตตฺตา ปญฺหนฺติ วุตฺตํ ปุญฺญกมฺมํ พฺยากาสีติ. #[๕] อหํ มนุสฺเสสูติอาทิ ปญฺหสฺส พฺยากรณากาโร. ตตฺถ อหนฺติ เทวตา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. "มนุสฺเสสู"ติ วตฺวา ปุน "มนุสฺสภูตา"ติ วจนํ ตทา อตฺตนิ มนุสฺสคุณานํ วิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ. โย หิ มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปาณาติปาตาทึ @เชิงอรรถ: สี. ปุจฺฉิตากาเรน วาต ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

อกตฺตพฺพํ กตฺวา ทณฺฑารโห ตตฺถ ตตฺถ ราชาทิโต หตฺถจฺเฉทาทิกมฺมการณํ ๑- ปาปุณนฺโต มหาทุกฺขํ อนุภวติ, อยํ มนุสฺสเนรยิโก นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปุพฺเพกตกมฺมุนา ฆาสจฺฉาทนมฺปิ น ลภติ, ขุปฺปิปาสาภิภูโต ทุกฺขพหุโล กตฺถจิ ปติฏฺฐํ อลภมาโน วิจรติ, อยํ มนุสฺสเปโต นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปราธีนวุตฺติ ปเรสํ ภารํ วหนฺโต ภินฺนมริยาโท วา อนาจารํ อาจริตฺวา ปเรหิ สนฺตชฺชิโต มรณภยภีโต คหนนิสฺสิโต ทุกฺขพหุโล วิจรติ หิตาหิตํ อชานนฺโต นิทฺทาชิฆจฺฉาทุกฺขวิโนทนาทิปโร, อยํ มนุสฺสติรจฺฉาโน นาม. โย ปน อตฺตโน หิตาหิตํ ชานนฺโต กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน ทยาปนฺโน สพฺพสตฺเตสุ สํเวคพหุโล อกุสลกมฺมปเถ ปริวชฺเชนฺโต กุสลกมฺมปเถ สมาจรนฺโต ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ปริปูเรติ, อยํ มนุสฺสธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปรมตฺถโต มนุสฺโส นาม. อยมฺปิ ตาทิสา อโหสิ. เตน วุตฺตํ "มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา"ติ. มนุสฺเส สตฺตนิกาเย มนุสฺสภาวํ ปตฺตา มนุสฺสธมฺมญฺจ อปฺปหาย ฐิตาติ อตฺโถ. อพฺภาคตานนฺติ อภิอาคตานํ, สมฺปตฺตอาคนฺตุกานนฺติ อตฺโถ. ทุวิธา หิ อาคนฺตุกา อติถิ อพฺภาคโตติ. เตสุ กตปริจโย อาคนฺตุโก อติถิ, อกตปริจโย อพฺภาคโต. กตปริจโย อกตปริจโยปิ วา ปุเรตรํ อาคโต อติถิ, โภชนเวลายํ อุปฏฺฐิโต สมฺปติ อาคโต อพฺภาคโต. นิมนฺติโต วา ภตฺเตน อติถิ, อนิมนฺติโต อพฺภาคโต. อยํ ปน อกตปริจโย อนิมนฺติโต สมฺปติ อาคโต จ, ตํ สนฺธายาห ๒- "อพฺภาคตานนฺ"ติ, ครุกาเรน ปเนตฺถ พหุวจนํ วุตฺตํ. อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, ยงฺกิญฺจิ นิสีทนโยคฺคํ, อิธ ปน ปีฐํ อธิปฺเปตํ, ตสฺส จ อปฺปกตฺตา อนุฬารตฺตา จ "อาสนกนฺ"ติ อาห. อทาสินฺติ "อิทมสฺส เถรสฺส ทินฺนํ มยฺหํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ มหานิสํสนฺ"ติ สญฺชาตโสมนสฺสา กมฺมํ กมฺมผลญฺจ สทฺทหิตฺวา ตสฺส เถรสฺส ปริโภคตฺถาย อทาสึ, นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน ปริจฺจชินฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ม.อุ. ๑๔/๒๔๗,๒๕๔,๒๖๕/๒๑๔,๒๒๑,๒๓๓ ม. อกตปริจเย อนิมนฺติเต สมฺปติ อาคเต @สนฺธายาห

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

อภิวาทยินฺติ อภิวาทนํ อกาสึ, ปญฺจปติฏฺฐิเตน ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล วนฺทินฺติ อตฺโถ. วนฺทมานา หิ ตํ ตาเยว วนฺทนกิริยาย วนฺทิยมานํ "สุขินี โหหิ, อโรคา โหหี"ติอาทินา อาสิวาทํ อตฺถโต วทาเปสิ นาม. อญฺชลิกํ อกาสินฺติ ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปคฺคณฺหนฺตี คุณวิสิฏฺฐานํ อปจายนํ อกาสินฺติ อตฺโถ. ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ, ตทา มม วิชฺชมานวิภวานุรูปนฺติ อตฺโถ. อทาสิ ทานนฺติ อนฺนปานาทิเทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน ทกฺขิเณยฺยํ โภเชนฺตี ๑- ทานมยํ ปุญฺญํ ปสวึ. เอตฺถ จ "อหนฺ"ติ อิทํ กมฺมสฺส ผลสฺส จ เอกสนฺตติปติตตาทสฺสเนน สมฺพนฺธภาวทสฺสนํ, "มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา"ติ อิทํ ตสฺสา ปุญฺญกิริยาย อธิฏฺฐานภูตสนฺตานวิเสสทสฺสนํ, "อพฺภาคตานนฺ"ติ อิทํ จิตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺเจว เขตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺจ ทานสฺส วิย ปฏิคฺคหณสฺส ๒- จ กิญฺจิ อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺติตภาวทีปนโต. "อาสนกํ อทาสึ ยถานุภาวญฺจ อทาสิ ทานนฺ"ติ อิทํ โภคสารทาน- ทสฺสนํ, "อภิวาทยึ อญฺชลิกํ อกาสินฺ"ติ อิทํ กายสารทานทสฺสนํ. #[๖] เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปุญฺเญน เหตุภูเตน. เมติ อยํ เมสทฺโท "กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลนฺทานิ ปกาสิตุนฺ"ติอาทีสุ ๓- กรเณ อาคโต, มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ๔- สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต"ติอาทีสุ ๕- สามิอตฺเถ อาคโต, อิธาปิ สามิอตฺเถ เอว, มมาติ อตฺโถ. สฺวายํ เมสทฺโท เตน เม ปุญฺเญนาติ จ เม เอตาทิโสติ จ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. @เชิงอรรถ: ม. ภาเชนฺตี ม. ทานสฺส วิสยสฺส จ ปฏิคฺคาหกสฺส @ วิ.มหา. ๔/๗/๗, ที.มหา. ๑๐/๖๕/๓๒, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๒, ม.ม. ๑๓/๓๓๗/๓๑๙, @สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๔ สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ (สฺยา), องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕๗/๒๗๖ @ ม.มู. ๑๒/๒๐๖/๑๗๖, สํ.สฬา. ๑๘/๑๗๓/๑๒๑ (สฺยา.), องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๐๔/๒๕๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.

เอวํ ตาย เทวตาย ปเญฺห พฺยากเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา สปริวาราย ตสฺสา เทวตาย สาตฺถิกา อโหสิ. เถโร ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ, ภควา ตํ อฏฺฐุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. คาถา เอว ปน สงฺคหํ อารุฬฺหาติ. ปฐมปีฐวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๐ หน้า ๑-๒๕. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=30&A=1&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=30&A=1&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26

อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]