บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๓๐

หน้าที่ ๑๗.

เกน เต อิธ มิชฺณตีติ เกน ปุญฺญาติสเยน เต อิธ อิมสฺมึ ฐาเน อิทานิ ตยา ^๑- ลพฺภมานํ อุฬารํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ, อวิจฺเฉทวเสน อุปรูปริ วตฺตนฺตีติ อตฺโถ. โภคาติ ปริภุญฺชิตพฺพฏฺ- เฐน "โภคา"ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสา. เยติ สามญฺเญน อนิยม- นิทฺเทโส, เกจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทฺเทโส, อุภเยนาปิ ปณีตปณีตตราทิ- เภเท ตตฺถ ลพฺภมาเน ตาทิเส โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ. อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถาปิ ^๒- "เย เกจิ สงฺขารา"ติ. มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ "เอตาทิโส วณฺโณ"ติ อิมินา เหฏฺฐา วุตฺตวิเสสา ตสฺสา เทวตาย อตฺตภาวปริยาปนฺนา วณฺณสมฺปทา ทสฺสิตา, "โภคา"ติ อิมินา อุปโภคปริโภค- วตฺถุภูตา ทิพฺพรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพเภทา กามคุณสมฺปทา, "มนโส ปิยา"ติ อิมินา เตสํ รูปาทีนํ อิฏฺฐกนฺตมนาปตา, "อิธ มิชฺฌตี"ติ อิมินา ปน ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยสมฺปทา ทสฺสิตา. "เย เกจิ มนโส ปิยา"ติ อิมินา ยานิ "โส อญฺเญ เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคฺคณฺหาติ ทิพฺเพน อายุนา ทิพฺเพน วณฺเณน ทิพฺเพน สุเขน ทิพฺเพน ยเสน ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน ทิพฺเพหิ รูเปหิ ทิพฺเพหิ สทฺเทหิ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ ทิพฺเพหิ รเสหิ ทิพฺเพหิ โผฏฺฐพฺเพหี"ติ ^๔- สุตฺเต อาคตานิ ทส ฐานานิ, เตสํ อิธ อนวเสสโต สงฺคโห ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ. #[๓] ปุจฺฉามีติ ปญฺหํ กโรมิ, ญาตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. กามํ เจตํ "เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ. กิมกาสิ ปุญฺญํ, เกนาสิ เอวญฺชลิตานุภาวา"ติ จ กึสทฺทคฺคหเณเนว อตฺถนฺตรสฺส อสมฺภวโต ปุจฺฉาวเสน คาถาตฺตยํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติ, ปุจฺฉาวิเสสภาวญาปนตฺถํ ปน "ปุจฺฉามี"ติ วุตฺตํ. อยํ หิ ปุจฺฉา อทิฏฺฐโชตนา ตาว น โหติ เอทิสสฺส อตฺถสฺส มหาเถรสฺส @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ตยิ ^๒ ฉ.ม. ยถา ^๓ สํ.สฬา. ๑๘/๕๓๕/๓๔๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

อทิฏฺฐภาวาภาวโต, วิมติจฺเฉทนาปิ น โหติ สพฺพโส สมุคฺฆาติตสํสยตฺตา, อนุมติปุจฺฉาปิ น โหติ "ตํ กึ มญฺญสิ ราชญฺญา"ติอาทีสุ ^๑- วิย อนุมติคหณากาเรน อปฺปวตฺตตฺตา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาปิ น โหติ ตสฺสา เทวตาย กเถตุกมฺยตาวเสน เถเรน อปุจฺฉิตตฺตา. วิเสเสน ปน ทิฏฺฐสํสนฺทนาติ เวทิตพฺพา. สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา อตฺถุปฺปตฺติกถายํ "เถโร กิญฺจาปี"ติอาทินา วิภาวิโต เอว. ตนฺติ ตฺวํ. ตยิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ปุพฺพาเปกฺขตาย อุปโยเคกวจนํ, ปราเปกฺขตาย ปน ปจฺจตฺเตก- วจนํ ทฏฺฐพฺพํ. เทวีติ เอตฺถ เทวสทฺโท "อิมานิ เต เทว จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสวตี- ราชธานิปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ กโรหิ ชีวิเต อเปกฺขนฺ"ติ จ อาทีสุ ^๒- สมฺมุติเทววเสน อาคโต, "ตสฺส เทวาติเทวสฺส, สาสนํ สพฺพทสฺสิโน"ติอาทีสุ วิสุทฺธิเทววเสน. วิสุทฺธิเทวานํ หิ ภควโต อติเทวภาเว วุตฺเต อิตเรสํ วุตฺโต เอว โหตีติ. "จาตุมหาราชิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา"ติอาทีสุ ^๓- อุปปตฺติเทววเสน. อิธาปิ อุปปตฺติเทววเสเนว เวทิตพฺโพ. ปทตฺถโต ปน:- ทิพฺพติ อตฺตโน ปุญฺญิทฺธิยา กีฬติ ลฬติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ รมติ, อถ วา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โชตติ โอภาสติ, อากาเสน ^๔- วิมาเนน จ คจฺฉตีติ เทวี. "ตฺวํ เทวี"ติ สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํ. มหานุภาเวติ อุฬารปฺปภาเว, โส ปนสฺสานุภาโว เหฏฺฐา ทฺวีหิ คาถาหิ ทสฺสิโตเยว. มนุสฺสภูตาติ เอตฺถ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริย- โยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตา. เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา. เตนาห ภควา:- @เชิงอรรถ: ^๑ ที.มหา. ๑๐/๔๑๑,๔๑๓/๒๗๒,๒๗๔ ^๒ ที.มหา. ๑๐/๒๖๖/๑๖๕ @^๓ ที.ปา. ๑๑/๓๓๗/๒๒๘ ^๔ ม. อากาเส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

"ตีหิ ภิกฺขเว ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส"ติ. ^๑- ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ. เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ "มนุสฺสา"เตฺวว ปญฺญายึสูติ เอเก. อปเร ปน ภณนฺติ:- โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ สตฺเตสุ ^๒- วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา "มนุสฺสา"ติ วุจฺจนฺตีติ. โลกิยา ปน "มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา"ติ วทนฺติ. มนุ นาม ปฐม- กปฺปิโก โลกมริยาทาย ^๓- อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺฐานิโย, โย สาสเน "มหาสมฺมโต"ติ วุจฺจติ. ปจฺจกฺขโต ^๔- ปรมฺปราย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย "มนุสฺสา"ติ วุจฺจนฺติ. ตโต เอว หิ เต มาณวา "มนุชา"ติ จ โวหรียนฺติ. มนุสฺเสสุ ภูตา ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตาติ มนุสฺสภูตา. กิมกาสิ ปุญฺญนฺติ กึ ทานสีลาทิปฺปเภเทสุ กีทิสํ ปุชฺชภาวผลนิพฺพตฺตนโต, ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ จ "ปุญฺญนฺ"ติ ลทฺธนามํ สุจริตํ กุสลกมฺมํ อกาสิ, อุปจินิ นิพฺพตฺเตสีติ อตฺโถ. ชลิตานุภาวาติ สพฺพโส วิชฺโชตมานา ปุญฺญิทฺธิกา. @เชิงอรรถ: ^๑ องฺ.นวก. ๒๓/๒๒๕ (๒๑)/๔๐๙ (สฺยา) ^๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ @^๓ ก. โลกปริยาทาย ^๔ สี. อปจฺจตฺถโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

กสฺมา ปเนตฺถ "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญนฺ"ติ วุตฺตํ, กึ อญฺญาสุ คตีสุ ปุญฺญกิริยา นตฺถีติ? โน นตฺถิ, ยสฺมา นิรเยปิ นาม กามาวจรกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ กทาจิ ลพฺภเตว, กิมงฺคํ ^๑- ปนญฺญตฺถ, นนุ อโวจุมฺหา "ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา"ติ. ตสฺมา มหาเถโร มนุสฺสตฺตภาเว ฐตฺวา ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ตํ ทิสฺวา ภูตตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญนฺ"ติ อโวจ. อถ วา อญฺญาสุ คตีสุ เอกนฺตสุขตาย เอกนฺตทุกฺขตาย ทุกฺขพหุลตาย จ ปุญฺญกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปจฺจยสมวายสฺส สุทุลฺลภ- ภาวโต. กทาจิ อุปฺปชฺชมาโนปิ ยถาวุตฺตการเณน อุฬาโร วิปุโล จ น โหติ, มนุสฺสคติยํ ปน สุขพหุลตาย ปุญฺญกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ- ปจฺจยสมวายสฺส เยภุยฺเยน สุลภภาวโต. ยญฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. ตมฺปิ วิเสสโต ปุญฺญกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติ. ทุกฺขูปนิสฺสยา หิ สทฺธาติ. ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต น อคฺคิมฺหิ ตาปนํ อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน ปมาณโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา จ ปุญฺญกิริยาย น วิเสสปจฺจโย โหติ. สติ ปน ทุกฺข- สนฺตาปเน ปมาณโยคโต สุขูปพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปุญฺญกิริยา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชมานา จ มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขเฉทนสมตฺถา จ โหติ, ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปุญฺญกิริยาย วิเสสปจฺจโย. เตน วุตฺตํ "มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญนฺ"ติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว. #[๔] เอวํ ปน เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ "สา เทวตา อตฺตมนา"ติ คาถา วุตฺตา. เกน ปนายํ คาถา วุตฺตา? ธมฺมสงฺคาหเกหิ. ตตฺถ สาติ ยา ปุพฺเพ "ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. กิมงฺค

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

มหานุภาเว"ติ วุตฺตา, สา. เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิ วุจฺจติ. "อถ โข อญฺญตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา"ติอาทีสุ ^๑- หิ เทวปุตฺโต "เทวตา"ติ วุตฺโต เทโวเยว เทวตาติ กตฺวา. ตถา "ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมวิมานา อภินิกฺขมิตฺวา"ติอาทีสุ พฺรหฺมาโน. "อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา โอสธี วิย ตารกา"ติ ^๒- อาทีสุ เทวธีตา. อิธาปิ เทวธีตา เอว ทฏฺฐพฺพา. อตฺตมนาติ ตุฏฺฐมนา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมนา. ปีติโสมนสฺสสหคตํ หิ จิตฺตํ โทมนสฺสสฺส อโนกาสโต เตหิ ตํ สกํ กตฺวา คหิตํ วิย โหติ. อตฺตมนาติ วา สกมนา. อนวชฺชปีติโสมนสฺส- สมฺปยุตฺตํ หิ จิตฺตํ สมฺปติ อายติญฺจ ตํสมงฺคิโน หิตสุขาวหโต "สกนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อิตรํ. โมคฺคลฺลาเนนาติ โมคฺคลฺลานโคตฺตสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺตภาวโต โส มหาเถโร โคตฺตวเสน "โมคฺคลฺลาโน"ติ ปญฺญาโต, เตน โมคฺคลฺลาเนน. ปุจฺฉิตาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนวเสน ปุจฺฉิตา, อตฺตมนา สา เทวตา ปญฺหํ พฺยากาสีติ โยชนา. อตฺตมนตา จสฺสา "ตมฺปิ นาม ปริตฺตกมฺปิ กมฺมํ เอวํ มหติยา ทิพฺพ- สมฺปตฺติยา การณํ อโหสี"ติ ปุพฺเพปิ สา อตฺตโน ปุญฺญผลํ ปฏิจฺจ อนฺตรนฺตรา โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, อิทานิ ปน "อญฺญตรสฺส เถรสฺส กโตปิ นามกาโร เอวํ อุฬารผโล, อยํ ปน พุทฺธานํ อคฺคสาวโก อุฬารคุโณ มหานุภาโว, อิมมฺปิ ปสฺสิตุํ นิปจฺจการญฺจ กาตุํ ลภามิ, มม ปุญฺญผลปฏิสํยุตฺตเมว จ ปุจฺฉํ กโรตี"ติ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา. เอวํ สญฺชาตพลวปีติโสมนสฺสา สา เถรสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺหํ ปุฏฺฐา พฺยากาสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ส. ๑๕/๑/๑, ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๓ ^๒ ขุ.วิมาน. ๒๖/๗๕/๑๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

ปญฺหนฺติ ญาตุํ อิจฺฉิตํ ตํ อตฺถํ วิยากาสิ กเถสิ วิสฺสชฺเชสิ. กถํ ปน พฺยากาสิ? ปุฏฺฐาติ ปุฏฺฐาการโต, ปุจฺฉิตากาเรเนวาติ ^๑- อตฺโถ. เอตฺถ หิ "ปุจฺฉิตา"ติ วตฺวา ปุน "ปุฏฺฐา"ติ วจนํ วิเสสตฺถนิยมนํ ทฏฺฐพฺพํ. สิทฺเธ หิ สติ อารมฺโภ วิเสสตฺถญาปโกว โหติ. โก ปเนโส วิเสสตฺโถ? พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา. ยํ หิ กมฺมผลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส การณภูตํ กมฺมํ ปุจฺฉิตํ, ตทุภยสฺส อญฺญมญฺญานุรูปภาววิภาวนา. เยน จ อากาเรน ปุจฺฉา ปวตฺตา อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ, ตทาการสฺส พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา, ตถา เจว วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตํ. อิติ อิมสฺส วิเสสสฺส ญาปนตฺถํ "ปุจฺฉิตา"ติ วตฺวา ปุน "ปุฏฺฐา"ติ วุตฺตํ. "ปุจฺฉีตา"ติ วา ตาย เทวตาย วิเสสนมุเขน ปุฏฺฐภาวสฺส ปญฺหพฺยากรณสฺส จ การณกิตฺตนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- "เกน เต'ตาทิโส วณฺโณ"ติอาทินา เถเรน ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ตาย เทวตาย กตกมฺมํ, ตสฺสา ปุจฺฉาย การิตา อาจิกฺขิตา วาติ สา เทวตา "ปุจฺฉิตา"ติ วุตฺตา. ยสฺมา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส การิตา, ตสฺมา ปญฺหํ ปุฏฺฐา, ยสฺมา จ ปุน ^๒- ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขนสภาวา, ตสฺมา ปญฺหํ พฺยากาสีติ. ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺติ อิทํ "ปญฺหนฺ"ติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สรูปทสฺสนํ. อยญฺเจตฺถ อตฺโถ:- อิทํ ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉิยมานาย จ ปจฺจกฺขภูตํ อนนฺตรํ วุตฺตปฺปการํ ปุญฺญผลํ, ยสฺส กมฺมสฺส ตํ ญาตุํ อิจฺฉิตตฺตา ปญฺหนฺติ วุตฺตํ ปุญฺญกมฺมํ พฺยากาสีติ. #[๕] อหํ มนุสฺเสสูติอาทิ ปญฺหสฺส พฺยากรณากาโร. ตตฺถ อหนฺติ เทวตา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. "มนุสฺเสสู"ติ วตฺวา ปุน "มนุสฺสภูตา"ติ วจนํ ตทา อตฺตนิ มนุสฺสคุณานํ วิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํ. โย หิ มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปาณาติปาตาทึ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ปุจฺฉิตากาเรน วาต ^๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

อกตฺตพฺพํ กตฺวา ทณฺฑารโห ตตฺถ ตตฺถ ราชาทิโต หตฺถจฺเฉทาทิกมฺมการณํ ^๑- ปาปุณนฺโต มหาทุกฺขํ อนุภวติ, อยํ มนุสฺสเนรยิโก นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปุพฺเพกตกมฺมุนา ฆาสจฺฉาทนมฺปิ น ลภติ, ขุปฺปิปาสาภิภูโต ทุกฺขพหุโล กตฺถจิ ปติฏฺฐํ อลภมาโน วิจรติ, อยํ มนุสฺสเปโต นาม. อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปราธีนวุตฺติ ปเรสํ ภารํ วหนฺโต ภินฺนมริยาโท วา อนาจารํ อาจริตฺวา ปเรหิ สนฺตชฺชิโต มรณภยภีโต คหนนิสฺสิโต ทุกฺขพหุโล วิจรติ หิตาหิตํ อชานนฺโต นิทฺทาชิฆจฺฉาทุกฺขวิโนทนาทิปโร, อยํ มนุสฺสติรจฺฉาโน นาม. โย ปน อตฺตโน หิตาหิตํ ชานนฺโต กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน ทยาปนฺโน สพฺพสตฺเตสุ สํเวคพหุโล อกุสลกมฺมปเถ ปริวชฺเชนฺโต กุสลกมฺมปเถ สมาจรนฺโต ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ปริปูเรติ, อยํ มนุสฺสธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปรมตฺถโต มนุสฺโส นาม. อยมฺปิ ตาทิสา อโหสิ. เตน วุตฺตํ "มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา"ติ. มนุสฺเส สตฺตนิกาเย มนุสฺสภาวํ ปตฺตา มนุสฺสธมฺมญฺจ อปฺปหาย ฐิตาติ อตฺโถ. อพฺภาคตานนฺติ อภิอาคตานํ, สมฺปตฺตอาคนฺตุกานนฺติ อตฺโถ. ทุวิธา หิ อาคนฺตุกา อติถิ อพฺภาคโตติ. เตสุ กตปริจโย อาคนฺตุโก อติถิ, อกตปริจโย อพฺภาคโต. กตปริจโย อกตปริจโยปิ วา ปุเรตรํ อาคโต อติถิ, โภชนเวลายํ อุปฏฺฐิโต สมฺปติ อาคโต อพฺภาคโต. นิมนฺติโต วา ภตฺเตน อติถิ, อนิมนฺติโต อพฺภาคโต. อยํ ปน อกตปริจโย อนิมนฺติโต สมฺปติ อาคโต จ, ตํ สนฺธายาห ^๒- "อพฺภาคตานนฺ"ติ, ครุกาเรน ปเนตฺถ พหุวจนํ วุตฺตํ. อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํ, ยงฺกิญฺจิ นิสีทนโยคฺคํ, อิธ ปน ปีฐํ อธิปฺเปตํ, ตสฺส จ อปฺปกตฺตา อนุฬารตฺตา จ "อาสนกนฺ"ติ อาห. อทาสินฺติ "อิทมสฺส เถรสฺส ทินฺนํ มยฺหํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ มหานิสํสนฺ"ติ สญฺชาตโสมนสฺสา กมฺมํ กมฺมผลญฺจ สทฺทหิตฺวา ตสฺส เถรสฺส ปริโภคตฺถาย อทาสึ, นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน ปริจฺจชินฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม.อุ. ๑๔/๒๔๗,๒๕๔,๒๖๕/๒๑๔,๒๒๑,๒๓๓ ^๒ ม. อกตปริจเย อนิมนฺติเต สมฺปติ อาคเต @สนฺธายาห

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

อภิวาทยินฺติ อภิวาทนํ อกาสึ, ปญฺจปติฏฺฐิเตน ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล วนฺทินฺติ อตฺโถ. วนฺทมานา หิ ตํ ตาเยว วนฺทนกิริยาย วนฺทิยมานํ "สุขินี โหหิ, อโรคา โหหี"ติอาทินา อาสิวาทํ อตฺถโต วทาเปสิ นาม. อญฺชลิกํ อกาสินฺติ ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปคฺคณฺหนฺตี คุณวิสิฏฺฐานํ อปจายนํ อกาสินฺติ อตฺโถ. ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ, ตทา มม วิชฺชมานวิภวานุรูปนฺติ อตฺโถ. อทาสิ ทานนฺติ อนฺนปานาทิเทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน ทกฺขิเณยฺยํ โภเชนฺตี ^๑- ทานมยํ ปุญฺญํ ปสวึ. เอตฺถ จ "อหนฺ"ติ อิทํ กมฺมสฺส ผลสฺส จ เอกสนฺตติปติตตาทสฺสเนน สมฺพนฺธภาวทสฺสนํ, "มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา"ติ อิทํ ตสฺสา ปุญฺญกิริยาย อธิฏฺฐานภูตสนฺตานวิเสสทสฺสนํ, "อพฺภาคตานนฺ"ติ อิทํ จิตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺเจว เขตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺจ ทานสฺส วิย ปฏิคฺคหณสฺส ^๒- จ กิญฺจิ อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺติตภาวทีปนโต. "อาสนกํ อทาสึ ยถานุภาวญฺจ อทาสิ ทานนฺ"ติ อิทํ โภคสารทาน- ทสฺสนํ, "อภิวาทยึ อญฺชลิกํ อกาสินฺ"ติ อิทํ กายสารทานทสฺสนํ. #[๖] เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปุญฺเญน เหตุภูเตน. เมติ อยํ เมสทฺโท "กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลนฺทานิ ปกาสิตุนฺ"ติอาทีสุ ^๓- กรเณ อาคโต, มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ^๔- สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต"ติอาทีสุ ^๕- สามิอตฺเถ อาคโต, อิธาปิ สามิอตฺเถ เอว, มมาติ อตฺโถ. สฺวายํ เมสทฺโท เตน เม ปุญฺเญนาติ จ เม เอตาทิโสติ จ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. ภาเชนฺตี ^๒ ม. ทานสฺส วิสยสฺส จ ปฏิคฺคาหกสฺส @^๓ วิ.มหา. ๔/๗/๗, ที.มหา. ๑๐/๖๕/๓๒, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๒, ม.ม. ๑๓/๓๓๗/๓๑๙, @สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๔ ^๔ สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๑/๘๙ (สฺยา), องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕๗/๒๗๖ @^๕ ม.มู. ๑๒/๒๐๖/๑๗๖, สํ.สฬา. ๑๘/๑๗๓/๑๒๑ (สฺยา.), องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๐๔/๒๕๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.

เอวํ ตาย เทวตาย ปเญฺห พฺยากเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา สปริวาราย ตสฺสา เทวตาย สาตฺถิกา อโหสิ. เถโร ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สพฺพนฺตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ, ภควา ตํ อฏฺฐุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. คาถา เอว ปน สงฺคหํ อารุฬฺหาติ. ปฐมปีฐวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๐ หน้า ๑๗-๒๕. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=30&A=360&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=30&A=360&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26