บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๓๓

หน้าที่ ๔๔๑.

จ วเสน เมธาวี, สีเลสุ จ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตตฺตา สุสมาหิโต, เจโตสมถํ โลกิย- โลกุตฺตรเภทํ จิตฺตสมาธานํ อนุยุตฺโต, ตาทิโส ปุคฺคโล มยฺหํ มตฺถเกปิ ติฏฺฐตุ, ปเคว สหวาโส. โย ปปญฺจมนุยุตฺโตติ โย ปน ปุคฺคโล กมฺมารามตาทิวเสน รูปาภิสงฺคาทิ- วเสน จ ปวตฺติยา ปปญฺจนฏฺเฐน ตณฺหาทิเภทํ ปปญฺจํ อนุยุตฺโต, ตตฺถ จ อนาทีนวทสฺสเนน อภิรโต มคสทิโส, โส นิพฺพานํ วิราธยิ, โส นิพฺพานา สุวิทูร- วิทูเร ฐิโต. โย จ ปปญฺจํ หิตฺวานาติ โย ปน ปุคฺคโล ตณฺหาปปญฺจํ ปหาย ตทภาวโต นิปฺปปญฺจสฺส นิพฺพานสฺส ปเถ อธิคมุปาเย อริยมคฺเค รโต ภาวนาภิสมเย อภิรโต, โส นิพฺพานํ อาราธยิ สาเธสิ ^๑- อธิคจฺฉีติ อตฺโถ. อเถกทิวสํ เถโร อตฺตโน กนิฏฺฐภาติกสฺส เรวตตฺเถรสฺส กณฺฏกนิจิตขทิรรุกฺข- สญฺฉนฺเน นิรุทกกนฺตาเร วาสํ ทิสฺวา ตํ ปสํสนฺโต "คาเม วา"ติอาทิกา เทฺว คาถา อภาสิ. ตตฺถ คาเม วาติ กิญฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตว. เตสํ หิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา คาเม วา โหตุ อรญฺญาทีสุ อญฺญตรํ วา, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปฺปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถ. อรญฺญานีติ สุปุปฺผิตตรุสณฺฑมณฺฑิตานิ วิมลสลิลาสยสมฺปนฺนานิ อรญฺญานิ รมณียานีติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ เยสุ อรญฺเญสุ วิกสิเตสุ วิย รมมาเนสุ กามปกฺขิโก กามคเวสโก ชโน น รมติ. วีตราคาติ วิคตราคา ปน ขีณาสวา ภมรมธุกรา วิย ปทุมวเนสุ ตถารูเปสุ อรญฺเญสุ รมิสฺสนฺตีติ. น เต กามคเวสิโนติ ยสฺมา เต วีตราคา กามคเวสิโน น โหนฺตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สาธยี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๒.

ปุน เถโร ราธํ นาม ทุคฺคตพฺราหฺมณํ อนุกมฺปาย ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา ตเมว ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ ตสฺส จ สุพฺพจภาเวน ตุสิตฺวา โอวาทํ เทนฺโต "นิธีนํวา"ติอาทิมาห. ตตฺถ นิธีนํวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิท หิตฺวา ฐปิตานํ หิรญฺญสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํ. ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา "เอหิ เต สุเขน ชีวิตุํ อุปายํ ทสฺเสสฺสามี"ติ นิธิฏฺฐานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา "อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวาหี"ติ อาจิกฺขิตารํวิย. วชฺชทสฺสินนฺติ เทฺว วชฺชทสฺสิโน:- "อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สํฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติ รนฺธคเวสโก จ อญฺญาตํ ญาเปตุกาโม ญาตํ อสฺสาเทนฺโต สีลาทิวุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลเกนฺโต อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิโต จาติ, อยํ อิธ อธิปฺเปโต. ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส "อิมํ นิธึ คณฺหาหี"ติ นิคฺคยฺห- มาโนปิ นิธิทสฺสเน โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวํ เอวรูเปสุ ปุคฺคเลสุ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺฐจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, "ภนฺเต ปุนปิ มํ เอวรูปํ วเทยฺยาถา"ติ ปวาเรตพฺพเมว. นิคฺคยฺหวาทินฺติ โย วชฺชํ ทิสฺวา อยํ เม สทฺธิวิหาริโก, อนฺเตวาสิโก, อุปการโกติ อจินฺเตตฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชนฺโต ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิย. วุตฺตํ เหตํ:- "นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, ปวยฺห ปวยฺหาหํ ^๑- อานนฺท วกฺขามิ, โย สาโร โส ฐสฺสตี"ติ. ^๒- เมธาวินฺติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตํ. ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ. ภเชติ ปยิรุปาเสยฺย. ตาทิสํ หิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโย โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติ อตฺโถ. อเถกทา อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ กีฏาคิริสฺมึ อาวาเส ทูสิเต สตฺถารา อาณตฺโต อตฺตโน ปริสาย มหาโมคฺคลฺลาเนน จ สทฺธึ ตตฺถ คโต ธมฺมเสนาปติ อสฺสชิ- ปุนพฺพสุเกสุ โอวาทํ อนาทิยนฺเตสุ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ โอวเทยฺยาติ โอวาทํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปวยฺห ^๒ ม. อุปริ. ๑๔/๑๙๖/๑๖๗ มหาสุญฺญตสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๓.

อนุสิฏฺฐึ ทเทยฺย. อนุสาเสยฺยาติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ. อถวา อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน "อยโสปิ ^๑- เต สิยา"ติอาทึ อนาคตํ อุทฺทิสฺส วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ, สาสนํ วา เปเสตฺวา วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโต วา โอวทติ ^๒- นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. อสพฺภา จาติ อกุสลา ธมฺมา จ นิวารเย, กุสเล ธมฺเม จ ปติฏฺฐาเปยฺยาติ อตฺโถ. สตํ หิ โสติ เอวรูโป ปุคฺคโล สาธูนํ ปิโย โหติ. เย ปน อสนฺตา อสปฺปุริสา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ โส โอวาทโก อนุสาสโก "น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อเมฺห วทสี"ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติ. "ยํ อารพฺภ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส เอว อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน"ติ ภิกฺขูสุ กถาย สมุฏฺฐิตาย "นยิทเมตนฺ"ติ ทสฺเสนฺโต "อญฺญสฺสา"ติ คาถมาห. ตตฺถ อญฺญสฺสาติ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทีฆนขปริพฺพาชกํ สนฺธายาห. ^๓- ตสฺส หิ สตฺถารา เวทนาปริคฺคหสุตฺเต ^๔- เทสิยมาเน อยํ มหาเถโร ภาวนามคฺเค อธิคนฺตฺวา สาวก- ปารมีญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต. โสตโมเธสิมตฺถิโกติ สตฺถารํ พีชยมาโน ฐิโต อตฺถิโก หุตฺวา สุสฺสูสนฺโต โสตํ โอทหึ. ตํ เม อโมฆํ สวนนฺติ ตํ ตถา สุตํ สวนํ มยฺหํ อโมฆํ อวญฺฌํ อโหสิ, อคฺคสาวเกน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺตีนํ อวสฺสโย อโหสิ. เตนาห "วิมุตฺโตมฺหี"ติอาทิ. ตตฺถ เนว ปุพฺเพนิวาสายาติ อตฺตโน ปเรสญฺจ ปุพฺเพนิวาสชานนญาณตฺถาย, ปณิธิ เม เนว วิชฺชตีติ โยชนา. ปริกมฺมกรณวเสน ตทตฺถํ จิตฺตปณิธานมตฺตมฺปิ เนวตฺถิ เนว อโหสีติ ^๕- อตฺโถ. เจโตปริยายาติ เจโตปริยญาณสฺส. อิทฺธิยาติ อิทฺธิวิธญาณสฺส. จุติยา อุปปตฺติยาติ สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ชานนญาณสฺส ^๖- จุตูปปาตญาณตฺถาย. โสตธาตุวิสุทฺธิยาติ ทิพฺพโสตญาณสฺส. ปณิธี เม น วิชฺชตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อยํ โทโสปิ ^๒ สี. สกึ วา วทนฺโต โอวทติ ^๓ สี. สนฺธาย วทติ @^๔ ม.ม. ๑๓/๒๐๕/๑๘๒ ทีฆนขสุตฺต ^๕ สี.,ม. น วิชฺชตีติ ^๖ ฉ.ม. ชานนญาณาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๔.

อิเมสํ อภิญฺญาวิเสสานํ อตฺถาย ปริกมฺมวเสน จิตฺตสฺส ปณิธิ จิตฺตาภินีหาโร เม นตฺถิ นาโหสีติ อตฺโถ. สพฺพญฺญุคุณา วิย หิ พุทฺธานํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนว สาวกานํ สพฺเพ สาวกคุณา หตฺถคตา โหนฺติ, น เตสํ อธิคมาย วิสุํ ปริกมฺมกรณ- กิจฺจํ อตฺถีติ. รุกฺขมูลนฺติอาทิกา ติสฺโส คาถา กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺตสฺส ยกฺเขน ปหตกาเล สมาปตฺติพเลน อตฺตโน นิพฺพิการตาทีปนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ มุณฺโฑติ นโวโรปิตเกโส. ^๑- สงฺฆาฏิปารุโตติ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน. "สงฺฆาฏิยา สุปารุโต"ติ จ ปฐนฺติ. ปญฺญาย อุตฺตโม เถโรติ เถโร หุตฺวา ปญฺญาย อุตฺตโม, สาวเกสุ ปญฺญาย เสฏฺโฐติ อตฺโถ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายติ, พหุลํ สมาปตฺติวิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถ. อุเปโต โหติ ตาวเทติ ยทา ยกฺเขน สีเส ปหโต, ตาวเทว อวิตกฺกํ จตุตฺถชฺ- ฌานิกผลสมาปตฺตึ สมาปนฺโน อริเยน ตุณฺหีภาเวน อุเปโต สมนฺนาคโต อโหสิ. อตีตตฺเถ หิ โหตีติ อิทํ วตฺตมานวจนํ. ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหกฺขยา ภินฺนสพฺพกิเลโส ภิกฺขุ โส เสลมยปพฺพโต วิย อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต อิฏฺฐาทินา ^๒- เกนจิ น เวธติ, สพฺพตฺถ นิพฺพิกาโร โหตีติ อตฺโถ. อเถกทิวสํ เถรสฺส อสติยา นิวาสนกณฺเณ ^๓- โอลมฺพนฺเต อญฺญตโร สามเณโร "ภนฺเต ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพนฺ"ติ อาห. ตํ สุตฺวา "ภทฺทํ ตยา สุฏฺฐุ วุตฺตนฺ"ติ สิรสา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺโต ตาวเทว โถกํ อปกฺกมิตฺวา ^๔- ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา "มาทิสานํ อยมฺปิ โทโสเยวา"ติ ทสฺเสนฺโต "อนงฺคณสฺสา"ติ คาถมาห. ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ ทสฺเสนฺโต "นาภินนฺทามี"ติอาทินา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. โวโรปิตเกโส ^๒ สี. อิฏฺฐานิฏฺฐาทินา ^๓ สี. จีวรโกเณ @^๔ ม. อุปกฺกมิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๕.

เทฺว คาถา วตฺวา ปเรสํ ธมฺมํ กเถนฺโต "อุภเยน มิทนฺ"ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุภเยนาติ อุภเยสุ, อุโภสุ กาเลสูติ อตฺโถ. มิทนฺติ มกาโร ปทสนฺธิกโร. อิทํ มรณเมว, มรณํ อตฺเถว นาม, อมรณํ นาม นตฺถิ. เกสุ อุโภสุ กาเลสูติ อาห "ปจฺฉา วา ปุเร วา"ติ, มชฺฌิมวยสฺส ปจฺฉา วา ชราชิณฺณกาเล ปุเร วา ทหรกาเล มรณเมว มรณํ เอกนฺติกเมว. ตสฺมา ปฏิปชฺชถ สมฺมาปฏิปตฺตึ ปูเรถ วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา มา วินสฺสถ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ มานุภวถ. ขโณ โว มา อุปจฺจคาติ อฏฺฐหิ อกฺขเณหิ วิวชฺชิโต อยํ นวโม ขโณ มา ตุเมฺห อติกฺกมีติ อตฺโถ. อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺฐิกํ ทิสฺวา ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต "อุปสนฺโต"ติ- อาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อนุทฺเทสิกวเสน "ธุนาตี"ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน เถรสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต "อปฺปาสี"ติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปาสีติ อธุนา ปหาสีติ อตฺโถ. อนายาโสติ อปริสฺสโม, กิเลสทุกฺขรหิโตติ อตฺโถ. วิปฺปสนฺโน อนาวิโลติ วิปฺปสนฺโน อสทฺธิยาทีนํ อภาเวน สุฏฺฐุ ปสนฺนจิตฺโต อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิโล. น วิสฺสเสติ คาถา เทวทตฺตํ สทฺทหิตฺวา ตสฺส ทิฏฺฐึ โรเจตฺวา ฐิเต วชฺชิปุตฺตเก อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ น วิสฺสเสติ วิสฺสฏฺโฐ น ภเวยฺย, น สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถ. เอกติเยสูติ เอกจฺเจสุ อนวฏฺฐิตสภาเวสุ ปุถุชฺชเนสุ. เอวนฺติ ยถา ตุเมฺห "เทวทตฺโต สมฺมา ปฏิปนฺโน"ติ วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺถ, เอวํ. อคาริสูติ คหฏฺเฐสุ. สาธูปิ หุตฺวานาติ ยสฺมา ปุถุชฺชนภาโว นาม อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑํ วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุกํ วิย จ ^๑- อนวฏฺฐิโต, ตสฺมา เอกจฺเจ อาทิโต สาธู หุตฺวา ฐิตาปิ ปจฺฉา อสาธู โหนฺติ. ยถา เทวทตฺโต ปุพฺเพ สีลสมฺปนฺโน อภิญฺญาสมาปตฺติลาภี หุตฺวา ลาภสกฺการปกโต อิทานิ ปริหีนวิเสโส ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อาปายิโก @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ขาณุ วิย จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๖.

ชาโต, ตสฺมา ตาทิโส ทิฏฺฐมตฺเตน "สาธู"ติ น วิสฺสาสิตพฺโพ. เอกจฺเจ ปน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคาภาเวน อาทิโต อสาธู หุตฺวาปิ ปจฺฉา กลฺยาณสํสคฺเคน สาธู โหนฺติเยว, ตสฺมา เทวทตฺตสทิเส สาธุปฏิรูเป "สาธู"ติ น วิสฺสาเสยฺยาติ อตฺโถ. เยสํ กามจฺฉนฺทาทโย จิตฺตุปกฺกิเลสา อวิคตา, เต อสาธู. เยสํ เต วิคตา, เต สาธูติ ทสฺเสตุํ "กามจฺฉนฺโท"ติ คาถํ วตฺวา อสาธารณโต อุกฺกํสคตํ สาธุลกฺขณํ ทสฺเสตุํ "ยสฺส สกฺกริยมานสฺสา"ติอาทินา คาถาทฺวยํ วุตฺตํ. อสาธารณโต ปน อุกฺกํสคตํ ตํ ทสฺเสตุํ สตฺถารํ อตฺตานญฺจ อุทาหรนฺโต "มหาสมุทฺโท"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหาสมุทฺโทติ อยํ มหาสมุทฺโท มหาปฐวี เสโล ปพฺพโต ปุรตฺถิมาทิเภทโต อนิโล จ อตฺตโ นอเจตนาภาเวน อิฏฺฐานิฏฺฐํ สหนฺติ, น ปฏิสงฺขานพเลน, สตฺถา ปน ยสฺสา อรหตฺตุ ปฺปตฺติยา วเสน อุตฺตเม ตาทิภาเว ฐิโต อิฏฺฐาทีสุ สพฺพตฺถ สโม นิพฺพิกาโร, ตสฺสา สตฺถุ วรวิมุตฺติยา อคฺคผลวิมุตฺติยา เต มหาสมุทฺทาทโย อุปมาย อุปมาภาเวน น ยุญฺชนฺติ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตีติ อตฺโถ. จกฺกานุวตฺตโกติ สตฺถารา วตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส อนุวตฺตโก. เถโรติ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคเมน เถโร. มหาญาณีติ มหาปญฺโญ. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนา- สมาธินา อนุตฺตรสมาธินา จ สมาหิโต. ปฐวาปคฺคิสมาโนติ อิฏฺฐาทิอารมฺมณ- สนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย ปฐวิยา อาเปน อคฺคินา จ สทิสวุตฺติโก. เตนาห "น รชฺชติ น ทุสฺสตี"ติ. ปญฺญาปารมิตํ ปตฺโตติ สาวกญาณสฺส ปารมึ ปารโกฏึ ปตฺโต. มหาพุทฺธีติ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต. มหามตีติ ธมฺมนฺวยเวทิตสงฺขาตาย มหติยา นยคฺคาหมติยา สมนฺนาคโต. เย หิ เต จตุพฺพิธา โสฬสวิธา จตุจตฺตาฬีสวิธา เตสตฺตติวิธา จ ปญฺญปฺปเภทา, เตสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๗.

สพฺพโส อนวเสสานํ อธิคตตฺตา มหาปญฺญตาทิวิเสสโยคโต จ อยํ มหาเถโร สาติสยํ "มหาพุทฺธี"ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ยถาห ภควา:- "ปณฺฑิโต ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, มหาปญฺโญ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, ปุถุปญฺโญ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, หาสปญฺโญ ^๑- ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, ชวนปญฺโญ ภิกฺขเว สารีปุตฺต, ติกฺขปญฺโญ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, นิพฺเพธิกปญฺโญ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต"ติอาทิ. ^๒- ตตฺถายํ ปณฺฑิตภาวาทีนํ วิภาควิภาวนา. ธาตุกุสลตา, อายตนกุสลตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, ฐานาฏฺฐานกุสลตาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต. มหาปญฺญตาทีนํ วิภาคทสฺสเน อยํ ปาลิ:- "กตมา มหาปญฺญา:- มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺ เต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต ปญฺญากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ฐานาฏฺฐานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, @เชิงอรรถ: ^๑ สี. หาสุปญฺโญ ^๒ ม.อุปริ. ๑๔/๙๓/๗๗ อนุปทสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๘.

มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตา อภิญฺญาโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา. ^๑- กตมา ปุถุปญฺญา:- ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาธาตูสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอายตเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอตฺเถสุ ญาณํ ปวตฺตตีติปุถุปญฺญา, ปุถุนานาธมฺเมสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานานิรุตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาปฏิภาเณสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาปญฺญากฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาฐานาฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาพเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาสามญฺญผเลสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุนานาอภิญฺญาสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา, ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. ^๒- @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๕/๕๗๐ (สฺยา) ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๖/๕๗๑ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๙.

กตมา หาสปญฺญา:- อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ^๑- สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล ฯเป ฯ ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตญฺญุตํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล ชารคิยา นุโยคํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ ฯเปฯ สมาธิกฺขนฺธํ. ปญฺญากฺขนฺธํ. วิมุตฺติกฺขนฺธํ. วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ ฯเปฯ ปฏิวิชฺฌตีติ. วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ. อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ. สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ. สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ. อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ. อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ. พลานิ ภาเวตีติ. โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ. อริยมคฺคํ ภาเวตีติ ฯเปฯ สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา. ^๒- กตมา ชวนปญฺญา:- ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนินํ ฯเปฯ ยํ ทูเร ^๓- สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ยา กาจิ เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน @เชิงอรรถ: ^๑ ก. ปามุชฺช... เอวมุปริปิ ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๔/๕๘๒ (สฺยา) ^๓ ก. ยนฺทูเร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๐.

ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา ฯเปฯ เวทนา ฯเปฯ สญฺญา. สงฺขารา. วิญฺญาณํ. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ ^๑- นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ^๒- ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. เวทนา ฯเปฯ สญฺญา. สงฺขารา. วิญฺญาณํ. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. ^๓- กตมา ติกฺขปญฺญา:- ขิปฺปํ กิเลเส ภินฺทตีติ ^๔- ติกฺขปญฺญา, อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา, อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ฯเปฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติปชหติวิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺญา, อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา, อุปฺปนฺนํ โทสํ ฯเปฯ อุปฺปนฺนํ โมหํ. อุปฺปนฺนํ โกธํ. อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ. มกฺขํ. ปลาสํ. อิสฺสํ. มจฺฉริยํ. มายํ. สาเฐยฺยํ. ถมฺภํ. สารมฺภํ. มานํ. อติมานํ. มทํ. ปมาทํ. สพฺเพ กิเลเส. สพฺเพ ทุจฺจริเต. สพฺเพ อภิสงฺขาเร ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญา, @เชิงอรรถ: ^๑ ก. ชรามรณํ นิโรเธ ^๒ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ @^๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๕/๕๘๔ (สฺยา) ^๔ ฉ.ม. ฉินฺทตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๑.

เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญา. ^๑- กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา:- อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โกธํ ฯเปฯ อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา"ติ. ^๒- เอวํ ยถา วุตฺตวิภาคาย มหติยา ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา "มหาพุทฺธี"ติ วุตฺตํ. อปิจ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนาปิ อิมสฺส เถรสฺส มหาปญฺญาตา เวทิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ:- "สาริปุตฺโต ภิกฺขเว อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ. ตตฺริทํ ภิกฺขเว สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติ. อิธ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ปฐเม ฌาเน ธมฺมา วิตกฺโก จ ฯเปฯ จิตฺเตกคฺคตา จ ผสฺโส เวทนา สญฺญา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วิริยํ สติ อุเปกฺขา @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๖/๕๘๔ (สฺยา) ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๗/๕๘๕ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๒.

มนสิกาโร. ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺฐหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ `เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี'ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "อตฺถิ อนุตฺตรึ ^๑- นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิเตฺววสฺส โหติ. ^๒- ปุน จปรํ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ฯเปฯ ทุติยํ ฌานํ. ตติยํ ฌานํ. จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานญฺจายตนํ. วิญฺญาณญฺจายตนํ. อากิญฺจญฺญายตนํ. สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ "เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิเตฺววสฺส โหติ. ^๒- ปุน จปรํ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺฐหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ "เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "นตฺถิ อุตฺตรึ นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา นตฺถิเตฺววสฺส โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุตฺตริ ^๒ ม. โหนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๓.

ยํ โข ตํ ภิกฺขเว สมฺมา วทมาโน วเทยฺย "วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺญาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา"ติ. สาริปุตฺตเมว ตํ ^๑- สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา"ติ. ^๒- เอวํ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา สมนฺนาคตตฺตา เถโร มหาพุทฺธีติ อตฺโถ. ธมฺมนฺวยเวทิตา ปนสฺส สมฺปสาทนียสุตฺเตน ^๓- ทีเปตพฺพา. ตตฺถ หิ สพฺพญฺญุตญาณสทิโส เถรสฺส นยคฺคาโห วุตฺโต. อชโฬ ชฬสมาโนติ สาวเกสุ ปญฺญาย อุกฺกํสคตตฺตา สพฺพถาปิ อชโฬ สมาโน ปรมปฺปิจฺฉตาย อตฺตานํ อชานนฺตํ วิย กตฺวา ทสฺสเนน ชฬสทิโส มนฺทสริกฺโข กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต สทา จรติ นิจฺจํ วิหรตีติ อตฺโถ. ปริจิณฺโณติ คาถา เถเรน อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺเตน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยว. สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ อยํ ปน อตฺตโน ปรินิพฺพานกาเล สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยวาติ. สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณณา นิฏฺฐิตา. ----------------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๔๔๑-๔๕๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=33&A=10199&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=10199&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=396 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8049 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8148 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8148 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26