บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๓๓

หน้าที่ ๔๔๑.

จ วเสน เมธาวี, สีเลสุ จ สุฏฺุ ปติฏฺิตตฺตา สุสมาหิโต, เจโตสมถํ โลกิย- โลกุตฺตรเภทํ จิตฺตสมาธานํ อนุยุตฺโต, ตาทิโส ปุคฺคโล มยฺหํ มตฺถเกปิ ติฏฺตุ, ปเคว สหวาโส. โย ปปญฺจมนุยุตฺโตติ โย ปน ปุคฺคโล กมฺมารามตาทิวเสน รูปาภิสงฺคาทิ- วเสน จ ปวตฺติยา ปปญฺจนฏฺเน ตณฺหาทิเภทํ ปปญฺจํ อนุยุตฺโต, ตตฺถ จ อนาทีนวทสฺสเนน อภิรโต มคสทิโส, โส นิพฺพานํ วิราธยิ, โส นิพฺพานา สุวิทูร- วิทูเร ิโต. โย จ ปปญฺจํ หิตฺวานาติ โย ปน ปุคฺคโล ตณฺหาปปญฺจํ ปหาย ตทภาวโต นิปฺปปญฺจสฺส นิพฺพานสฺส ปเถ อธิคมุปาเย อริยมคฺเค รโต ภาวนาภิสมเย อภิรโต, โส นิพฺพานํ อาราธยิ สาเธสิ ^๑- อธิคจฺฉีติ อตฺโถ. อเถกทิวสํ เถโร อตฺตโน กนิฏฺภาติกสฺส เรวตตฺเถรสฺส กณฺฏกนิจิตขทิรรุกฺข- สญฺฉนฺเน นิรุทกกนฺตาเร วาสํ ทิสฺวา ตํ ปสํสนฺโต "คาเม วา"ติอาทิกา เทฺว คาถา อภาสิ. ตตฺถ คาเม วาติ กิญฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตว. เตสํ หิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา คาเม วา โหตุ อรญฺาทีสุ อญฺตรํ วา, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปฺปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถ. อรญฺานีติ สุปุปฺผิตตรุสณฺฑมณฺฑิตานิ วิมลสลิลาสยสมฺปนฺนานิ อรญฺานิ รมณียานีติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ เยสุ อรญฺเสุ วิกสิเตสุ วิย รมมาเนสุ กามปกฺขิโก กามคเวสโก ชโน น รมติ. วีตราคาติ วิคตราคา ปน ขีณาสวา ภมรมธุกรา วิย ปทุมวเนสุ ตถารูเปสุ อรญฺเสุ รมิสฺสนฺตีติ. น เต กามคเวสิโนติ ยสฺมา เต วีตราคา กามคเวสิโน น โหนฺตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี. สาธยี

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๒.

ปุน เถโร ราธํ นาม ทุคฺคตพฺราหฺมณํ อนุกมฺปาย ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา ตเมว ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ ตสฺส จ สุพฺพจภาเวน ตุสิตฺวา โอวาทํ เทนฺโต "นิธีนํวา"ติอาทิมาห. ตตฺถ นิธีนํวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิท หิตฺวา ปิตานํ หิรญฺสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํ. ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา "เอหิ เต สุเขน ชีวิตุํ อุปายํ ทสฺเสสฺสามี"ติ นิธิฏฺานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา "อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวาหี"ติ อาจิกฺขิตารํวิย. วชฺชทสฺสินนฺติ เทฺว วชฺชทสฺสิโน:- "อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สํฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติ รนฺธคเวสโก จ อญฺาตํ าเปตุกาโม าตํ อสฺสาเทนฺโต สีลาทิวุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลเกนฺโต อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิโต จาติ, อยํ อิธ อธิปฺเปโต. ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส "อิมํ นิธึ คณฺหาหี"ติ นิคฺคยฺห- มาโนปิ นิธิทสฺสเน โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวํ เอวรูเปสุ ปุคฺคเลสุ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, "ภนฺเต ปุนปิ มํ เอวรูปํ วเทยฺยาถา"ติ ปวาเรตพฺพเมว. นิคฺคยฺหวาทินฺติ โย วชฺชํ ทิสฺวา อยํ เม สทฺธิวิหาริโก, อนฺเตวาสิโก, อุปการโกติ อจินฺเตตฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชนฺโต ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิย. วุตฺตํ เหตํ:- "นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, ปวยฺห ปวยฺหาหํ ^๑- อานนฺท วกฺขามิ, โย สาโร โส สฺสตี"ติ. ^๒- เมธาวินฺติ ธมฺโมชปญฺาย สมนฺนาคตํ. ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ. ภเชติ ปยิรุปาเสยฺย. ตาทิสํ หิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโย โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติ อตฺโถ. อเถกทา อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ กีฏาคิริสฺมึ อาวาเส ทูสิเต สตฺถารา อาณตฺโต อตฺตโน ปริสาย มหาโมคฺคลฺลาเนน จ สทฺธึ ตตฺถ คโต ธมฺมเสนาปติ อสฺสชิ- ปุนพฺพสุเกสุ โอวาทํ อนาทิยนฺเตสุ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ โอวเทยฺยาติ โอวาทํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. ปวยฺห ^๒ ม. อุปริ. ๑๔/๑๙๖/๑๖๗ มหาสุญฺตสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๓.

อนุสิฏฺึ ทเทยฺย. อนุสาเสยฺยาติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ. อถวา อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน "อยโสปิ ^๑- เต สิยา"ติอาทึ อนาคตํ อุทฺทิสฺส วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ, สาสนํ วา เปเสตฺวา วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโต วา โอวทติ ^๒- นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. อสพฺภา จาติ อกุสลา ธมฺมา จ นิวารเย, กุสเล ธมฺเม จ ปติฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ. สตํ หิ โสติ เอวรูโป ปุคฺคโล สาธูนํ ปิโย โหติ. เย ปน อสนฺตา อสปฺปุริสา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ โส โอวาทโก อนุสาสโก "น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อเมฺห วทสี"ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติ. "ยํ อารพฺภ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส เอว อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน"ติ ภิกฺขูสุ กถาย สมุฏฺิตาย "นยิทเมตนฺ"ติ ทสฺเสนฺโต "อญฺสฺสา"ติ คาถมาห. ตตฺถ อญฺสฺสาติ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทีฆนขปริพฺพาชกํ สนฺธายาห. ^๓- ตสฺส หิ สตฺถารา เวทนาปริคฺคหสุตฺเต ^๔- เทสิยมาเน อยํ มหาเถโร ภาวนามคฺเค อธิคนฺตฺวา สาวก- ปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต. โสตโมเธสิมตฺถิโกติ สตฺถารํ พีชยมาโน ิโต อตฺถิโก หุตฺวา สุสฺสูสนฺโต โสตํ โอทหึ. ตํ เม อโมฆํ สวนนฺติ ตํ ตถา สุตํ สวนํ มยฺหํ อโมฆํ อวญฺฌํ อโหสิ, อคฺคสาวเกน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺตีนํ อวสฺสโย อโหสิ. เตนาห "วิมุตฺโตมฺหี"ติอาทิ. ตตฺถ เนว ปุพฺเพนิวาสายาติ อตฺตโน ปเรสญฺจ ปุพฺเพนิวาสชานนาณตฺถาย, ปณิธิ เม เนว วิชฺชตีติ โยชนา. ปริกมฺมกรณวเสน ตทตฺถํ จิตฺตปณิธานมตฺตมฺปิ เนวตฺถิ เนว อโหสีติ ^๕- อตฺโถ. เจโตปริยายาติ เจโตปริยาณสฺส. อิทฺธิยาติ อิทฺธิวิธาณสฺส. จุติยา อุปปตฺติยาติ สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ชานนาณสฺส ^๖- จุตูปปาตาณตฺถาย. โสตธาตุวิสุทฺธิยาติ ทิพฺพโสตาณสฺส. ปณิธี เม น วิชฺชตีติ @เชิงอรรถ: ^๑ สี. อยํ โทโสปิ ^๒ สี. สกึ วา วทนฺโต โอวทติ ^๓ สี. สนฺธาย วทติ @^๔ ม.ม. ๑๓/๒๐๕/๑๘๒ ทีฆนขสุตฺต ^๕ สี.,ม. น วิชฺชตีติ ^๖ ฉ.ม. ชานนาณาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๔.

อิเมสํ อภิญฺาวิเสสานํ อตฺถาย ปริกมฺมวเสน จิตฺตสฺส ปณิธิ จิตฺตาภินีหาโร เม นตฺถิ นาโหสีติ อตฺโถ. สพฺพญฺุคุณา วิย หิ พุทฺธานํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนว สาวกานํ สพฺเพ สาวกคุณา หตฺถคตา โหนฺติ, น เตสํ อธิคมาย วิสุํ ปริกมฺมกรณ- กิจฺจํ อตฺถีติ. รุกฺขมูลนฺติอาทิกา ติสฺโส คาถา กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺตสฺส ยกฺเขน ปหตกาเล สมาปตฺติพเลน อตฺตโน นิพฺพิการตาทีปนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ มุณฺโฑติ นโวโรปิตเกโส. ^๑- สงฺฆาฏิปารุโตติ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน. "สงฺฆาฏิยา สุปารุโต"ติ จ ปนฺติ. ปญฺาย อุตฺตโม เถโรติ เถโร หุตฺวา ปญฺาย อุตฺตโม, สาวเกสุ ปญฺาย เสฏฺโติ อตฺโถ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายติ, พหุลํ สมาปตฺติวิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถ. อุเปโต โหติ ตาวเทติ ยทา ยกฺเขน สีเส ปหโต, ตาวเทว อวิตกฺกํ จตุตฺถชฺ- ฌานิกผลสมาปตฺตึ สมาปนฺโน อริเยน ตุณฺหีภาเวน อุเปโต สมนฺนาคโต อโหสิ. อตีตตฺเถ หิ โหตีติ อิทํ วตฺตมานวจนํ. ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหกฺขยา ภินฺนสพฺพกิเลโส ภิกฺขุ โส เสลมยปพฺพโต วิย อจโล สุปฺปติฏฺิโต อิฏฺาทินา ^๒- เกนจิ น เวธติ, สพฺพตฺถ นิพฺพิกาโร โหตีติ อตฺโถ. อเถกทิวสํ เถรสฺส อสติยา นิวาสนกณฺเณ ^๓- โอลมฺพนฺเต อญฺตโร สามเณโร "ภนฺเต ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพนฺ"ติ อาห. ตํ สุตฺวา "ภทฺทํ ตยา สุฏฺุ วุตฺตนฺ"ติ สิรสา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺโต ตาวเทว โถกํ อปกฺกมิตฺวา ^๔- ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา "มาทิสานํ อยมฺปิ โทโสเยวา"ติ ทสฺเสนฺโต "อนงฺคณสฺสา"ติ คาถมาห. ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ ทสฺเสนฺโต "นาภินนฺทามี"ติอาทินา @เชิงอรรถ: ^๑ สี. โวโรปิตเกโส ^๒ สี. อิฏฺานิฏฺาทินา ^๓ สี. จีวรโกเณ @^๔ ม. อุปกฺกมิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๕.

เทฺว คาถา วตฺวา ปเรสํ ธมฺมํ กเถนฺโต "อุภเยน มิทนฺ"ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุภเยนาติ อุภเยสุ, อุโภสุ กาเลสูติ อตฺโถ. มิทนฺติ มกาโร ปทสนฺธิกโร. อิทํ มรณเมว, มรณํ อตฺเถว นาม, อมรณํ นาม นตฺถิ. เกสุ อุโภสุ กาเลสูติ อาห "ปจฺฉา วา ปุเร วา"ติ, มชฺฌิมวยสฺส ปจฺฉา วา ชราชิณฺณกาเล ปุเร วา ทหรกาเล มรณเมว มรณํ เอกนฺติกเมว. ตสฺมา ปฏิปชฺชถ สมฺมาปฏิปตฺตึ ปูเรถ วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา มา วินสฺสถ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ มานุภวถ. ขโณ โว มา อุปจฺจคาติ อฏฺหิ อกฺขเณหิ วิวชฺชิโต อยํ นวโม ขโณ มา ตุเมฺห อติกฺกมีติ อตฺโถ. อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ ทิสฺวา ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต "อุปสนฺโต"ติ- อาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อนุทฺเทสิกวเสน "ธุนาตี"ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน เถรสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต "อปฺปาสี"ติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปาสีติ อธุนา ปหาสีติ อตฺโถ. อนายาโสติ อปริสฺสโม, กิเลสทุกฺขรหิโตติ อตฺโถ. วิปฺปสนฺโน อนาวิโลติ วิปฺปสนฺโน อสทฺธิยาทีนํ อภาเวน สุฏฺุ ปสนฺนจิตฺโต อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิโล. น วิสฺสเสติ คาถา เทวทตฺตํ สทฺทหิตฺวา ตสฺส ทิฏฺึ โรเจตฺวา ิเต วชฺชิปุตฺตเก อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ น วิสฺสเสติ วิสฺสฏฺโ น ภเวยฺย, น สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถ. เอกติเยสูติ เอกจฺเจสุ อนวฏฺิตสภาเวสุ ปุถุชฺชเนสุ. เอวนฺติ ยถา ตุเมฺห "เทวทตฺโต สมฺมา ปฏิปนฺโน"ติ วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺถ, เอวํ. อคาริสูติ คหฏฺเสุ. สาธูปิ หุตฺวานาติ ยสฺมา ปุถุชฺชนภาโว นาม อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑํ วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุกํ วิย จ ^๑- อนวฏฺิโต, ตสฺมา เอกจฺเจ อาทิโต สาธู หุตฺวา ิตาปิ ปจฺฉา อสาธู โหนฺติ. ยถา เทวทตฺโต ปุพฺเพ สีลสมฺปนฺโน อภิญฺาสมาปตฺติลาภี หุตฺวา ลาภสกฺการปกโต อิทานิ ปริหีนวิเสโส ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อาปายิโก @เชิงอรรถ: ^๑ สี. ขาณุ วิย จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๖.

ชาโต, ตสฺมา ตาทิโส ทิฏฺมตฺเตน "สาธู"ติ น วิสฺสาสิตพฺโพ. เอกจฺเจ ปน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคาภาเวน อาทิโต อสาธู หุตฺวาปิ ปจฺฉา กลฺยาณสํสคฺเคน สาธู โหนฺติเยว, ตสฺมา เทวทตฺตสทิเส สาธุปฏิรูเป "สาธู"ติ น วิสฺสาเสยฺยาติ อตฺโถ. เยสํ กามจฺฉนฺทาทโย จิตฺตุปกฺกิเลสา อวิคตา, เต อสาธู. เยสํ เต วิคตา, เต สาธูติ ทสฺเสตุํ "กามจฺฉนฺโท"ติ คาถํ วตฺวา อสาธารณโต อุกฺกํสคตํ สาธุลกฺขณํ ทสฺเสตุํ "ยสฺส สกฺกริยมานสฺสา"ติอาทินา คาถาทฺวยํ วุตฺตํ. อสาธารณโต ปน อุกฺกํสคตํ ตํ ทสฺเสตุํ สตฺถารํ อตฺตานญฺจ อุทาหรนฺโต "มหาสมุทฺโท"ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหาสมุทฺโทติ อยํ มหาสมุทฺโท มหาปวี เสโล ปพฺพโต ปุรตฺถิมาทิเภทโต อนิโล จ อตฺตโ นอเจตนาภาเวน อิฏฺานิฏฺ สหนฺติ, น ปฏิสงฺขานพเลน, สตฺถา ปน ยสฺสา อรหตฺตุ ปฺปตฺติยา วเสน อุตฺตเม ตาทิภาเว ิโต อิฏฺาทีสุ สพฺพตฺถ สโม นิพฺพิกาโร, ตสฺสา สตฺถุ วรวิมุตฺติยา อคฺคผลวิมุตฺติยา เต มหาสมุทฺทาทโย อุปมาย อุปมาภาเวน น ยุญฺชนฺติ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตีติ อตฺโถ. จกฺกานุวตฺตโกติ สตฺถารา วตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส อนุวตฺตโก. เถโรติ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคเมน เถโร. มหาาณีติ มหาปญฺโ. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนา- สมาธินา อนุตฺตรสมาธินา จ สมาหิโต. ปวาปคฺคิสมาโนติ อิฏฺาทิอารมฺมณ- สนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย ปวิยา อาเปน อคฺคินา จ สทิสวุตฺติโก. เตนาห "น รชฺชติ น ทุสฺสตี"ติ. ปญฺาปารมิตํ ปตฺโตติ สาวกาณสฺส ปารมึ ปารโกฏึ ปตฺโต. มหาพุทฺธีติ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา ปญฺาย สมนฺนาคโต. มหามตีติ ธมฺมนฺวยเวทิตสงฺขาตาย มหติยา นยคฺคาหมติยา สมนฺนาคโต. เย หิ เต จตุพฺพิธา โสฬสวิธา จตุจตฺตาฬีสวิธา เตสตฺตติวิธา จ ปญฺปฺปเภทา, เตสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๗.

สพฺพโส อนวเสสานํ อธิคตตฺตา มหาปญฺตาทิวิเสสโยคโต จ อยํ มหาเถโร สาติสยํ "มหาพุทฺธี"ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ยถาห ภควา:- "ปณฺฑิโต ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, มหาปญฺโ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, ปุถุปญฺโ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, หาสปญฺโ ^๑- ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, ชวนปญฺโ ภิกฺขเว สารีปุตฺต, ติกฺขปญฺโ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต, นิพฺเพธิกปญฺโ ภิกฺขเว สารีปุตฺโต"ติอาทิ. ^๒- ตตฺถายํ ปณฺฑิตภาวาทีนํ วิภาควิภาวนา. ธาตุกุสลตา, อายตนกุสลตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, านาฏฺานกุสลตาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต. มหาปญฺตาทีนํ วิภาคทสฺสเน อยํ ปาลิ:- "กตมา มหาปญฺา:- มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺ เต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ ปฏิภาณานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต ปญฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺเต อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, @เชิงอรรถ: ^๑ สี. หาสุปญฺโ ^๒ ม.อุปริ. ๑๔/๙๓/๗๗ อนุปทสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๘.

มหนฺตานิ สามญฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตา อภิญฺาโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา, มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺา. ^๑- กตมา ปุถุปญฺา:- ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาธาตูสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอายตเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสุญฺตมนุปลพฺเภสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอตฺเถสุ าณํ ปวตฺตตีติปุถุปญฺา, ปุถุนานาธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานานิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาปฏิภาเณสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาปญฺากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาพเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาสามญฺผเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุนานาอภิญฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา, ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺา. ^๒- @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๕/๕๗๐ (สฺยา) ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๖๖/๕๗๑ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๙.

กตมา หาสปญฺา:- อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ^๑- สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเป ฯ ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตญฺุตํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล ชารคิยา นุโยคํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ ฯเปฯ สมาธิกฺขนฺธํ. ปญฺากฺขนฺธํ. วิมุตฺติกฺขนฺธํ. วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ ฯเปฯ ปฏิวิชฺฌตีติ. วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ. อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ. สติปฏฺาเน ภาเวตีติ. สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ. อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ. อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ. พลานิ ภาเวตีติ. โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ. อริยมคฺคํ ภาเวตีติ ฯเปฯ สามญฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิญฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺา, หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺา. ^๒- กตมา ชวนปญฺา:- ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนินํ ฯเปฯ ยํ ทูเร ^๓- สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ยา กาจิ เวทนา ฯเปฯ ยงฺกิญฺจิ วิญฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ สพฺพํ วิญฺาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน @เชิงอรรถ: ^๑ ก. ปามุชฺช... เอวมุปริปิ ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๔/๕๘๒ (สฺยา) ^๓ ก. ยนฺทูเร

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๐.

ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา ฯเปฯ เวทนา ฯเปฯ สญฺา. สงฺขารา. วิญฺาณํ. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ ^๑- นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ^๒- ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. เวทนา ฯเปฯ สญฺา. สงฺขารา. วิญฺาณํ. จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺา. ^๓- กตมา ติกฺขปญฺา:- ขิปฺปํ กิเลเส ภินฺทตีติ ^๔- ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ฯเปฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติปชหติวิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวงฺคเมตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา, อุปฺปนฺนํ โทสํ ฯเปฯ อุปฺปนฺนํ โมหํ. อุปฺปนฺนํ โกธํ. อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ. มกฺขํ. ปลาสํ. อิสฺสํ. มจฺฉริยํ. มายํ. สาเยฺยํ. ถมฺภํ. สารมฺภํ. มานํ. อติมานํ. มทํ. ปมาทํ. สพฺเพ กิเลเส. สพฺเพ ทุจฺจริเต. สพฺเพ อภิสงฺขาเร ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺา, @เชิงอรรถ: ^๑ ก. ชรามรณํ นิโรเธ ^๒ ฉ.ม. อยํ น ทิสฺสติ @^๓ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๕/๕๘๔ (สฺยา) ^๔ ฉ.ม. ฉินฺทตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๑.

เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺายาติ ติกฺขปญฺา. ^๑- กตมา นิพฺเพธิกปญฺา:- อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โกธํ ฯเปฯ อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺา"ติ. ^๒- เอวํ ยถา วุตฺตวิภาคาย มหติยา ปญฺาย สมนฺนาคตตฺตา "มหาพุทฺธี"ติ วุตฺตํ. อปิจ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนาปิ อิมสฺส เถรสฺส มหาปญฺาตา เวทิตพฺพา. วุตฺตํ เหตํ:- "สาริปุตฺโต ภิกฺขเว อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ. ตตฺริทํ ภิกฺขเว สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติ. อิธ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯเปฯ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ปเม ฌาเน ธมฺมา วิตกฺโก จ ฯเปฯ จิตฺเตกคฺคตา จ ผสฺโส เวทนา สญฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วิริยํ สติ อุเปกฺขา @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๖/๕๘๔ (สฺยา) ^๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๗๗/๕๘๕ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๒.

มนสิกาโร. ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ `เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี'ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "อตฺถิ อนุตฺตรึ ^๑- นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิเตฺววสฺส โหติ. ^๒- ปุน จปรํ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา ฯเปฯ ทุติยํ ฌานํ. ตติยํ ฌานํ. จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานญฺจายตนํ. วิญฺาณญฺจายตนํ. อากิญฺจญฺายตนํ. สพฺพโส อากิญฺจญฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺานาสญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ "เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิเตฺววสฺส โหติ. ^๒- ปุน จปรํ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปญฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ "เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี"ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส "นตฺถิ อุตฺตรึ นิสฺสรณนฺ"ติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา นตฺถิเตฺววสฺส โหติ. @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. อุตฺตริ ^๒ ม. โหนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๓.

ยํ โข ตํ ภิกฺขเว สมฺมา วทมาโน วเทยฺย "วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา"ติ. สาริปุตฺตเมว ตํ ^๑- สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา"ติ. ^๒- เอวํ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา สมนฺนาคตตฺตา เถโร มหาพุทฺธีติ อตฺโถ. ธมฺมนฺวยเวทิตา ปนสฺส สมฺปสาทนียสุตฺเตน ^๓- ทีเปตพฺพา. ตตฺถ หิ สพฺพญฺุตาณสทิโส เถรสฺส นยคฺคาโห วุตฺโต. อชโฬ ชฬสมาโนติ สาวเกสุ ปญฺาย อุกฺกํสคตตฺตา สพฺพถาปิ อชโฬ สมาโน ปรมปฺปิจฺฉตาย อตฺตานํ อชานนฺตํ วิย กตฺวา ทสฺสเนน ชฬสทิโส มนฺทสริกฺโข กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต สทา จรติ นิจฺจํ วิหรตีติ อตฺโถ. ปริจิณฺโณติ คาถา เถเรน อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺเตน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยว. สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ อยํ ปน อตฺตโน ปรินิพฺพานกาเล สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยวาติ. สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณณา นิฏฺิตา. ----------------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๓ หน้า ๔๔๑-๔๕๓. http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/read_th.php?B=33&A=10199&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=33&A=10199&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=396 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=8049 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=8148 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=8148 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖ http://84000.org/tipitaka/read/?index_26